Летува

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="be-tarask">
  <siteinfo>
    <sitename>Вікіпэдыя</sitename>
    <dbname>be_x_oldwiki</dbname>
    <base>https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D1%9E%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.25</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Мэдыя</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Спэцыяльныя</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Абмеркаваньне</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Удзельнік</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Гутаркі ўдзельніка</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Вікіпэдыя</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Абмеркаваньне Вікіпэдыі</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Абмеркаваньне файла</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">Абмеркаваньне MediaWiki</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Шаблён</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Абмеркаваньне шаблёну</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Дапамога</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Абмеркаваньне дапамогі</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Катэгорыя</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Абмеркаваньне катэгорыі</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Партал</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Абмеркаваньне парталу</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Модуль</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Абмеркаваньне модулю</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Gadget</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Gadget talk</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Gadget definition</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Gadget definition talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Летува</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2781</id>
    <revision>
      <id>2333289</id>
      <parentid>2332520</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T21:23:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Першая Летувіская Рэспубліка */ артаграфія</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="178728" xml:space="preserve">{{Ня блытаць|Літва старажытная|Літвой}}
{{Іншыя значэньні}}
{{Краіна
|Назва                 = Летува
|НазваЎРоднымСклоне    = Летувы
|НазваНаДзяржаўнайМове = Lietuvos Respublika
|Сьцяг                 = Flag of Lithuania.svg
|Герб                  = Coat of Arms of Lithuania.svg
|НацыянальныДэвіз      = Vienybė težydi
|Месцазнаходжаньне     = EU-Lithuania.svg
|АфіцыйнаяМова         = [[Летувіская мова|Летувіская]]
|Сталіца               = [[Вільня]]
|НайбуйнейшыГорад      = Вільня
|ТыпУраду              = Парлямэнцкая рэспубліка
|ПасадыКіраўнікоў      = [[Прэзыдэнт]]&lt;br /&gt;[[Прэм’ер-міністар]]
|ІмёныКіраўнікоў       = [[Гітанас Наўседа]]&lt;br /&gt;[[Саўлюс Сквэрняліс]]
|Плошча                = 65 300
|МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 120-е
|АдсотакВады           = 1,35
|ГодАцэнкіНасельніцтва = 2016
|МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 138-е
|Насельніцтва = 2 862 786&lt;ref name=&quot;Stat&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20170228081633/https://osp.stat.gov.lt/en/home Official Statistics Portal]&lt;/ref&gt;
|ШчыльнасьцьНасельніцтва = 45,3
|ГодАцэнкіСУП = 2012
|МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 81-е
|СУП = $102 млрд&lt;ref name=&quot;imf&quot;&gt;[https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?sy=2019&amp;ey=2019&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;pr1.x=96&amp;pr1.y=20&amp;c=946&amp;s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&amp;grp=0&amp;a=] International Monetary Fund. 2019{{Ref-en}}&lt;/ref&gt;
|СУПНаДушуНасельніцтва = $36 997&lt;ref name=&quot;imf&quot;/&gt;
|Валюта = [[Эўра]] (€)
|КодВалюты = EUR
|ЧасавыПас = [[Усходнеэўрапейскі час|EET]]
|ЧасРозьніцаUTC = +2
|ЧасавыПасУлетку = [[Усходнеэўрапейскі летні час|EEST]]
|ЧасРозьніцаUTCУлетку = +3
|НезалежнасьцьПадзеі = &amp;nbsp;- Абвешчаная&lt;br /&gt;&amp;nbsp;- Прызнаная&lt;br /&gt;&amp;nbsp;- Згубленая&lt;br /&gt;'''Незалежнасьць'''&lt;br /&gt;&amp;nbsp;- Абвешчаная&lt;br /&gt;&amp;nbsp;- Прызнаная
|НезалежнасьцьДаты = Ад [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]&lt;br /&gt;16 лютага 1918&lt;br /&gt;12 ліпеня 1920&lt;br /&gt;1940&lt;br /&gt;Ад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]&lt;br /&gt;11 сакавіка 1990&lt;br /&gt;4 лютага 1991
|ДзяржаўныГімн = Tautiška giesmė
|АўтамабільныЗнак = LT
|ДамэнВерхнягаЎзроўню = lt
|ТэлефонныКод = 370
|Дадаткі = [[Файл:Mapa Letuvy.png|280пкс|цэнтар|Мапа Летувы]]
}}
'''Летува́''', '''Летуві́ская Рэспу́бліка''' ({{мова-lt|Lietuvos Respublika|скарочана}}) — [[дзяржава]] ў  [[Паўночная Эўропа|Паўночнай Эўропе]], найбольшая з трох [[Прыбалтыка|балтыйскіх краінаў]]. Мяжуе зь [[Беларусь]]сю на ўсходзе (724 км), з [[Польшча]]й на поўдні (110 км), з [[Расея|расейскай]] [[Калінінградзкая вобласьць|Калінінградзкай вобласьцю]] на паўднёвым захадзе (303 км) і з [[Латвія]]й на поўначы (працягласьць мяжы 610 км). На захадзе амываецца [[Балтыйскае мора|Балтыйскім морам]] (даўжыня ўзьбярэжжа складае 99 км). Колькасьць насельніцтва краіны на 2016 год — 2 862 786 чалавек&lt;ref name=&quot;Stat&quot;/&gt;. Сталіца і найбольшае [[Горад|места]] — [[Вільня]], у 1919—1939 гадох сталіцай была [[Коўна]]. Больш за 85% грамадзянаў этнічныя [[летувісы]]. Дзяржаўная мова — [[Летувіская мова|летувіская]]. 

Сябра [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|НАТО]], [[Рада Эўропы|Рады Эўропы]] і [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага Зьвязу]], з 21 сьнежня 2007 году — паўнапраўны сябра [[Шэнгенскае пагадненьне|Шэнгенскага пагадненьня]]. 

== Назва ==
Летува&lt;ref&gt;[http://slounik.org/pbs/l15_12 Litwa ж. Літва, Летува] // Польска-беларускі слоўнік / Słownik polsko-białoruski. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская Энцыклапедыя, 2004. {{ISBN|985-11-0307-1}}. — С. 865.&lt;/ref&gt; — [[Летувіская мова|летувіская]] форма назвы [[Літва старажытная|Літва]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-349&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 349.&lt;/ref&gt;, афіцыйна ўзятая [[Летувісы|летувісамі]] для сваёй нацыянальнай дзяржавы па [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайне]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-32&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 32.&lt;/ref&gt;. Шэраг гісторыкаў і мовазнаўцаў ([[Ян Станкевіч]]&lt;ref&gt;[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мінск)}}, 2003. С. 633—634.&lt;/ref&gt;, [[Павал Урбан]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 5.&lt;/ref&gt;, [[Мікола Ермаловіч]]&lt;ref&gt;[http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/ermalovich/Мікола_Ермаловіч._Успаміны,_творы,_фотаматэрыялы.html Яго чакала Беларусь чатыры стагоддзі: Зборнік дакументаў і матэрыялаў да 85-годдзя з дня нараджэння Міколы Ермаловіча. Успаміны, творы, фотаматэрыялы]. — {{Менск (Мн.)}}, 2007. — 360 с.&lt;/ref&gt;, [[Аляксандар Краўцэвіч]]&lt;ref name=&quot;Kraucevic-1993&quot;&gt;[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Тэрміны «Літва» і «Летува» ў сучаснай беларускай гістарыяграфіі // [[Гістарычны Альманах]]. Том 9, 2004.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10—12.&lt;/ref&gt;, [[Генадзь Сагановіч]]&lt;ref&gt;[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [http://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 237.&lt;/ref&gt;, [[Ніна Баршчэўская]]&lt;ref&gt;[[Ніна Баршчэўская|Баршчэўская Н.]] Уплыў суседніх народаў на зьмену дзяржаўнага назову Беларусі ў ацэнцы беларускіх вучоных у дыяспары [http://kamunikat.org/7942.html 1—4], [http://kamunikat.org/7943.html 5—8] // Droga ku wzajemności. 50 lat białorutenistyki na Uniwersytecie Warszawskim. Redakcja naukowa Mikołaj Timoszuk i Mikołaj Chaustowicz. (Acta Albaruthenica 6). — Warszawa, 2007. S. 50—66.&lt;/ref&gt;, [[Эдвард Зайкоўскі]]&lt;ref&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [https://web.archive.org/web/20111119082534/http://arche.by/by/page/science/7463 Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.&lt;/ref&gt;, [[Тымаці Снайдэр]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 50, 81.&lt;/ref&gt;, [[Эндру Ўілсан]]{{зноска|Wilson|2012|Wilson|21–22}}, [[Норман Дэвіс]]&lt;ref&gt;[[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}.&lt;/ref&gt;, [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-33&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 33.&lt;/ref&gt;, [[Зьміцер Санько]]&lt;ref name=&quot;Sanko&quot;&gt;[[Зьміцер Санько|Санько З.]] [https://www.svaboda.org/a/30464340.html?fbclid=IwAR0MY3o-M1iIg0RuSwvEu9OwMqJuVqVwTcjCPz7RGrb9VY-wBtCdjIuVgI0 І ўсё ж — Літва ці Летува?], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2020 г.&lt;/ref&gt;, [[Анатоль Астапенка]]&lt;ref&gt;Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 114, 140.&lt;/ref&gt; ды іншыя) зьвяртаюць увагу на аб’ектыўную патрэбу тэрміналягічнага адрозьненьня гістарычнай Літвы і сучаснай Летувы.

З 1990-х гадоў летувісы выступаюць супраць ужываньня саманазвы ўласнай дзяржавы ў іншых мовах (хоць у выпадку іншых уласных імёнаў, зьвязаных зь Вялікім Княствам Літоўскім, яны ў тэкстах на іншых мовах, наадварот, выкарыстоўваюць летувіскія формы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-349&quot;/&gt;), тым часам гэтая тэрміналёгія мае даўнюю традыцыю ў самой Летуве. Напрыклад, у 1928 годзе для шматлікай супольнасьці расейскіх [[стараверы|старавераў]], што жылі ў Летувіскай рэспубліцы, на заказ урадоўцаў зрабілі афіцыйны [[Расейская мова|расейскі]] пераклад [[Гімн Летувы|дзяржаўнага гімну]], які пачынаўся словамі: {{мова-ru|«Летува, отчизна наша...»|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-33&quot;/&gt;.

У 1930-я гады, калі [[Ліга Нацыяў]] фактычна прызнала адыход [[Віленшчына|Віленшчыны]] зь [[Вільня]]й да заходнебеларускага абшару, у летувіскім друку загучалі прапановы зьмяніць назву дзяржавы на [[Жамойць]] — разам зь зьменай [[Герб Летувы|дзяржаўнага гербу]] (варыянту [[Пагоня|Пагоні]]) на жамойцкага [[Мядзьведзь (герб)|Мядзьведзя]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-373&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 373.&lt;/ref&gt;.

Назва Летува пасьлядоўна ўжываецца па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў [[Беларускі клясычны правапіс|клясычнай моўнай норме]] [[Беларуская дыяспара|Беларускай дыяспары]]&lt;ref name=&quot;Harbacki&quot;&gt;[[Уладзіслаў Гарбацкі|Гарбацкі Ў.]] [https://gazeta.arche.by/article/349.html?fbclid=IwAR3445HhnFkRqQDlskrDODnITESaPQzy7EGGDNG2E9-L3fkmefK4sPg83PU У тарашкевіцы не абыйсьціся бяз слова «Летува»], [[ARCHE Пачатак|ARCHE]]: электронная газэта, 9 сакавіка 2020 г.&lt;/ref&gt; — у адрозьненьне ад [[наркамаўка|наркамаўкі]], дзе савецкія ўлады дазволілі толькі варыянт «Літва». Напрыклад, у тэкстах [[Аляксандар Надсан|Аляксандра Надсана]] сустракаецца пераважна Летува, летувіскі, летувіс (а ў размове таксама жмудзін, Жмудзь). У 1960—1970-я гады ў часопісе «[[Божым шляхам (1947)|Божым шляхам]]» у многіх тэкстах ужываліся словы Летува, летувіскі (у [[Часлаў Сіповіч|Часлава Сіповіча]], [[Леў Гарошка|Льва Гарошкі]]). Тое ж назіралася ў мове беларускага друку Паўночнай Амэрыкі: у тэкстах [[Сяргей Хмара|Сяргея Хмары]] ўжываецца Летува ў апісаньні праекту летувіскай дзяржаўнасьці з сталіцай сьпярша ў Коўне, потым у Вільні. Газэта беларусаў [[ЗША]] «[[Беларус (газэта)|Беларус]]» ўжывае выняткова Летува. Словы Летува, летувіс і летувіскі фіксуюцца ў неапублікаваным «Беларуска-францускім слоўніку» Льва Гарошкі&lt;ref name=&quot;Sanko&quot;/&gt;.

Як адзначаецца ў энцыкляпэдычным даведніку «Народная культура Беларусі» (пад рэдакцыяй доктара гістарычны навук [[Віктар Цітоў|Віктара Цітова]]), які выйшаў у 2002 годзе ў выдавецтве [[Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі]]: «''Сучасныя Л. называюць сваю краіну Летувой, а сябе — летувісамі, і гэтыя назвы зьяўляюцца больш дакладнымі і гістарычна апраўданымі, чым „Літва“ і „[[Ліцьвіны|літоўцы]]“, якія на працягу некалькіх вякоў ужываліся ў адносінах да Беларусі''»&lt;ref&gt;Народная культура Беларусі: энцыклапедычны даведнік / пад рэдакцыяй В. Цітова. — {{Менск (Мінск)}}: БелЭн, 2002. С. 222.&lt;/ref&gt;.

== Вялікае Княства Літоўскае і сучасная Летува ==

=== У дзяржаўнай палітыцы ===
У Прэамбуле Канстытуцыі Летувы падкрэсьліваецца, што менавіта [[летувісы|летувіскі народ]] ''«шмат вякоў таму стварыў Летувіскую дзяржаву»'' і што ''«яго (народу) праўны фундамэнт грунтуецца на (сярэднявечных) Літоўскіх Статутах»'', а ў артыкуле 17 сьцьвярджаецца, што ''«сталіцай Летувіскай дзяржавы ёсьць места [[Вільня]] — шматвекавая гістарычная сталіца Летувы»''&lt;ref&gt;[http://www3.lrs.lt/home/Konstitucija/Constitution.htm Ангельскі пераклад Канстытуцыі Летувіскай Рэспублікі, даступны на афіцыйным сайце Сойму ЛР]&lt;/ref&gt;. Усе гэтыя палажэньні грунтуюцца на ''«гістарычных правах»'', а ў цэнтры ўсёй канцэпцыі знаходзіцца паняцьце народ ({{мова-lt|tauta|скарочана}}). Такім чынам, на падставе ''«гістарычных правоў летувіскага народу»'' сучасная Летувіская дзяржава прэзэнтуе сябе ў якасьці адзінай праваспадкаемцы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а сучасных летувісаў народам, цалкам тоесным [[ліцьвіны|ліцьвінам]] Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;Kaścian K. Die Litauische Verfassung und die Auslegung des Begriffs «Volk» in historischer Perspektive // Osteuropa-Recht. Nr. 5, 2008, S. 290—297 (291—292).&lt;/ref&gt;. Больш таго, аналіз гэтых палажэньняў Канстытуцыі дазваляе сказаць, што афіцыйнымі ўладамі Летувы Вялікае Княства Літоўскае разглядаецца як летувіская нацыянальная дзяржава&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Зьвяртаючыся, аднак, да значэньня слова народ (tauta) у летувіскай мове і вылучыўшы такім парадкам тры ключавыя словы дзеля аналізу адпаведнасьці паміж літоўскай нацыяй Вялікага Княства Літоўскага і летувіскай нацыяй Летувіскай Рэспублікі — тэрыторыя, мова і культура — можна прыйсьці да высновы, што тлумачэньне гістарычнай ролі летувіскага народу, якое прапануе Канстытуцыя Летувіскай Рэспублікі, ёсьць больш чым спрэчным, а летувіская нацыя не эквівалентная літоўскай нацыі ў аніводным з гэтых трох кампанэнтаў. З гэтай прычыны нельга казаць пра дзяржавастваральную ролю і дамінантнае становішча балтыйскай летувіскай меншасьці ў Вялікім Княстве Літоўскім&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

У той жа час этнічная група, зь якой сфармавалася сучасная летувіская нацыя, была адной з складовых частак шматэтнічнага ВКЛ, таму летувісы маюць неад’емнае права на пэўную частку спадчыны гэтай дзяржавы.

=== У летувіскай гістарыяграфіі ===
Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў сусьветнай гістарыяграфіі замацавалася «летувісацэнтрычная» канцэпцыя разгляду гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Такая сытуацыя склалася на падставе шматлікіх публікацыяў летувіскіх гісторыкаў у замежных акадэмічных крыніцах яшчэ за савецкім часам. З прычыны браку крытычнага гледзішча (беларускую гістарыяграфію [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі#Наступствы|савецкія ўлады цалкам вынішчылі яшчэ ў 1930-я гады]], а яе аднаўленьне адбылося толькі да пачатку 1990-х гадоў) сусьветная навуковая супольнасьць паступова пачала ўспрымаць нічым не падмацаваныя гіпотэзы гэтых аўтараў як «бясспрэчныя факты»&lt;ref name=&quot;ak&quot;&gt;[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.&lt;/ref&gt;, тым часам некаторыя летувіскія гісторыкі ня грэбавалі нават наўмыснымі падтасоўкамі і фальсыфікацыямі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004.&lt;/ref&gt;. Увогуле, у межах інтэрнацыянальнага [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] толькі ў Летуве з дазволу Масквы побач з камуністычнай існавала нацыяналістычная ідэалёгія, заснаваная на гістарычных мітах (у савецкай гістарыяграфіі спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам&lt;ref name=&quot;Arlou-2005&quot;&gt;[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]], [[Уладзімер Каткоўскі|Каткоўскі Ў.]] [http://www.svaboda.org/content/article/792180.html Вільня, Вялікае Княства і Беларусь — поўны тэкст онлайнавай канфэрэнцыі з Уладзімерам Арловым], [[Радыё Свабода]], 8 лютага 2005 г.&lt;/ref&gt;), — рэч парадаксальная і абсалютна немагчымая ў іншых рэспубліках&lt;ref name=&quot;katl&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе такі падыход усяляк прапагандаваўся і абгрунтоўваўся. Да прыкладу, у кнігу «Lietuvos piles» ({{мова-be|Летувіскія замкі|скарочана}}) улучылі [[Наваградзкі замак|Наваградзкі]], [[Мірскі замак|Мірскі]], [[Лідзкі замак|Лідзкі]], [[Полацкія замкі|Полацкі]] і дзясяткі іншых беларускіх замкаў. Таксама рабіліся спробы залічыць у лік выдатных дзеячоў летувіскай культуры [[Францішак Скарына|Францішка Скарыну]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2005&quot;/&gt;.

З аднаўленьнем дзяржаўнай незалежнасцьі на старонках летувіскіх школьных падручнікаў працягваюць прапагандавацца сьцьверджаньні, што Вялікае Княства Літоўскае было летувіскай дзяржавай, кіроўная дынастыя [[Гедзімінавічы|Гедзімінавічаў]] — летувісамі, што ядро земляў ВКЛ знаходзілася на летувіскіх землях, а сталіца ВКЛ Вільня стаіць у цэнтры тых земляў. Паводле аўтараў летувіскіх падручнікаў «заваяваныя славянскія землі» былі толькі анэксамі (дадаткам), якімі кіравалі прадстаўнікі летувіскай княжай дынастыі. Сваім парадкам [[беларусы]] разглядаюцца ў гэтых выданьнях як бясспрэчная [[нацыянальная меншасьць]], чые здабыткі (у хоць-якой галіне чалавечай дзейнасьці) мала паўплывалі на разьвіцьцё летувіскай нацыі і дзяржавы. Беларускія населеныя пункты згадваюцца аўтарамі звычайна ў выпадку асьвятленьня падзеяў той або іншай вайны&lt;ref&gt;Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.&lt;/ref&gt;.

На думку шэрагу беларускіх гісторыкаў, у сучаснай Летуве ''«гістарычная навука — частка дзяржаўнай ідэалёгіі»'', таму пры падтрымцы Летувіскай дзяржавы тамтэйшыя гісторыкі маюць шырокія магчымасьці ў прасоўваньні сваіх канцэпцыяў навонкі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ak&quot;/&gt;.

З пачатку спробаў [[Беларуская Народная Рэспубліка|аднаўленьня беларускай дзяржаўнасьці]] ў XX стагодзьдзі, у беларускай гістарыяграфіі робяцца спробы аспрэчаньня летувіскіх замахаў на спадчыну [[Вялікае Княства Літоўскае|старадаўняй літоўскай дзяржавы]]. Адным зь першых дасьледнікаў, які аспрэчыў згаданыя замахі, быў [[Язэп Лёсік]], які адназначна вызначаў спадкаемнасьць [[Беларусь]]сю [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і крытыкаваў замахі на згаданую спадкаемнасьць з боку Летувы, што знайшло адлюстраваньне ў артыкуле „Літва — Беларусь: гістарычныя выведы“, выдадзеным у 1921 годзе ў пачатку [[Беларусізацыя|беларусізацыі]] ў [[БССР]]&lt;ref&gt;Лёсік Я. Літва — Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. № 2, 1921. С. 12—22.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Літва — Беларусь: гістарычныя выведы / Язэп Лёсік; [прадмова З. Санько; пасляслоўе А. Жлуткі]. — {{Менск (Мн.)}}: Тэхналогія, 2016. — 33, [2] с. — {{ISBN|978-985-458-266-5}}.&lt;/ref&gt;.

== Гісторыя ==
{{Асноўны артыкул|Гісторыя Летувы}}

=== Старажытнасьць ===
Зьяўленьне на тэрыторыі Летувы першых людзей адбылося ў пачатку сучаснага пэрыяду галацэну кайназойскай эры (10—8 тыс. год да н. э.). Амаль да XVIII тысячагодзьдзя да н. э. тут панавала культура эпіпалеаліту. У VII—VI тысячагодзьдзях да н. э. на большай частцы сучаснай Летувы сфармавалася культура [[мэзаліт]]у. [[Нэаліт]] пачаўся тут пазьней за час свайго сканчэньня на тэрыторыі цывілізацыяў паўднёвай [[Мэсапатамія|Мэсапатаміі]] (IV ст. да н. э.). Бронзавыя вырабы зьявіліся на тэрыторыі Летувы ў другой чвэрці II тысячагодзьдзя да н. э., аднак іх мясцовая вытворчасьць пачалася толькі каля 1500 году да н. э. [[Жалезны век]] на Летуве працягваўся да сярэдзіны I тысячагодзьдзя н. э.

У IX і X стагодзьдзях продкі летувісаў займаліся пераважна паляваньнем, рыбалоўствам, зрэдку земляробствам; ёсьць згадкі пра [[бортніцтва]] і жывёлагадоўлю, асабліва на гадоўлю коняў, якіх ужывалі ў ежу. Гандлёвыя зносіны ў летувісаў былі з [[замак|гарадамі]] славяна-балтыйскага памор’я і зь зямлёй [[крывічы|крывічоў]]: яны зьмянялі шкуры, мяхі, [[воск]] на мэталічныя вырабы і зброю. Сярод летувісаў рана сустракаюцца зародкі [[Стан (сацыяльная група)|станаў]]: існавалі роды, якія валодалі шматлікай нявольнай чэлядзьдзю; з гэтых родаў абіраліся мясцовыя князі (''кунігасы''). Рабынямі (нявольная [[чэлядзь]]) былі галоўным чынам [[ваеннапалонны]]я. Жрэцкі стан не складаў асобай [[каста|касты]], ён меў велічэзнае значэньне ў народзе і быў даволі шматлікім. [[Жрэц|Жрацы]] ў летувісаў зваліся ''вайдэлотамі'' ({{мова-lt|Vaidila|скарочана}}), былі і жрыцы ''вайдэлоткі''. Багам сваім летувісы ахвяравалі жывёлаў, а ва ўрачыстых выпадках — і людзей. Пры пахаваньні знаць спальвалі разам з улюбёнымі прадметамі і рабынямі. Замагільнае жыцьцё летувісы ўяўлялі працягам сапраўднага&lt;ref name=&quot;esbe&quot;&gt;[http://dic.academic.ru/dic.nsf/brokgauz_efron/61777/Литовско Литовско-русское государство] // {{Літаратура/ЭСБЕ}}&lt;/ref&gt;.

Да XIII стагодзьдзя ў продкаў летувісаў не было аб’яднаўчай палітычнай улады, як не было і аб’яднаўчых цэнтраў-гарадоў. У другой палове XIII ст. у крыніцах згадваюцца асобныя правадыры, але ўлада іх пашыралася толькі на малаважную тэрыторыю, на сельскія акругі&lt;ref name=&quot;esbe&quot;/&gt;.

Яшчэ ў XII ст. з заснаваньнем факторыі любецкіх купцоў ва ўтоцы [[Дзьвіна|Дзьвіны]] пачалася нямецкая ваенная экспансія на тэрыторыю сучасных Латвіі й Летувы. 22 верасьня 1236 году адбылася гістарычная перамога жамойцкіх войскаў над мечаносцамі пад [[Шаўлі|Шаўлямі]], у выніку чаго нямецкі ціск з поўначы быў спынены больш чым на дзесяцігодзьдзе.

=== Працэс уваходжаньня этнічных летувіскіх зямель у склад Вялікага Княства Літоўскага ===
[[Файл:VKL-1462-ru.png|міні|Рост Вялікага Княства Літоўскага]]

Аб’яднаньне большасьці зямель продкаў сучасных летувісаў у складзе [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] расьцягнулася на пэрыяд з другой чвэрці XIII і да першай чвэрці XV стагодзьдзя. Значную ролю ў гэтым працэсе сыграла неабходнасьць супрацьстаяць крыжацкай агрэсіі.

Утварэньне Вялікага Княства Літоўскага мае повязі зь імем [[Міндоўг]]а, які 6 ліпеня 1253 году каранаваўся ў [[Наваградак|Наваградку]]. Хаўрус Літвы зь Лівонскім ордэнам на падставе прыняцьця каталіцтва дазволіў ордэну патрабаваць у Міндоўга «мірнай» перадачы яшчэ не ахрышчаных зямель. Так, у 1255 годзе Міндоўг напісаў грамату дарэньня Лівонскаму ордэну Селы, а ў 1259 — Скалвы, Нардувы, Паўночнай Судувы і [[Жамойць|Жамойці]] (гэта было пацьвярджэньне, Жамойць перайшла да Лівоніі яшчэ пры каранацыі Міндоўга) — большай часткі тэрыторыі сучаснай Летувы.

[[Файл:Litva. Літва (J. Müller, 1692).jpg|значак|[[Літва старажытная|Літва]]. Мапа з атлясу 1692 году (перадрукоўвалася ў 1702 годзе)]]

Аднак жамойты паднялі паўстаньне, 13 ліпеня 1260 году адбылася [[бітва на Дурбэ]], у якой загінула 130 рыцараў і магістар Лівонскага ордэна Бургхард Горнгузэн. У адказ папа [[Аляксандар IV (папа рымскі)|Аляксандар IV]] арганізаваў падмогу Тэўтонскаму ордэну. На мяжы 1260—1261 гадоў лівонцы занялі два замкі ў Куроніі, але 3 лютага 1261 году жамойты разьбілі іх пры Лелвардэ. У канцы лета гэтага ж году дэлегацыя жамойтаў прыбыла да Міндоўга з просьбай прыняць Жамойць пад уладу Літвы і пачаць вайну супраць Тэўтонскага ордэна. Пад націскам [[Транята|Траняты]] Міндоўг задаволіў гэтую просьбу.

На працягу стагодзьдзя большая частка Жамойці знаходзілася ў складзе Вялікага Княства, аднак па сьмерці вялікага князя літоўскага [[Кейстут]]а, у 1382 годзе, ягоны наступнік [[Ягайла]] аддаў гэтыя землі лівонцам. Жамойты неўзабаве паўсталі й зрынулі гэтую залежнасьць. У 1398 годзе вялікі князь [[Вітаўт]] зноў перадаў гэтыя тэрыторыі лівонцам, другасна жамойцкія землі перайшлі пад уладу немцаў па паўстаньні 1400—1401 гадоў. Вядома, што Вітаўт чатырохразова (у 1384, 1390, 1398 і 1404 гадох) аддаваў Жамойць Тэўтонскаму ордэну. Гэтая тэрыторыя хоць і была важнай, аднак выкарыстоўвалася вялікімі князямі літоўскімі ў якасьці разьменнай манэты ў іхняй тагачаснай замежнай палітыцы. Неаднаразовае выкарыстаньне Жамойці ў шматлікіх палітычных камбінацыях сьведчыць пра тое, што Вітаўт не ставіўся да яе як да роднай зямлі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 158.&lt;/ref&gt;.

Канчатковае далучэньне большай часткі Жамойці да Вялікага Княства адбылося толькі па [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай бітве]] (1410 год), да якой большая частка цяперашняй Летувы знаходзілася пад акупацыяй крыжакоў і нават юрыдычна ўваходзіла ў склад крыжацкай дзяржавы&lt;ref&gt;[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] [http://www.svaboda.org/content/article/1776930.html Улады не заўважаюць перамогі пад Грунвальдам], [[Радыё Свабода]], 14 ліпеня 2009 г.&lt;/ref&gt;.

=== Жамойцкія староства й біскупства ===
{{Асноўны артыкул|Жамойць}}
[[Файл:POL województwo żmudzkie IRP COA.svg|міні|зьлева|140пкс|Гістарычны герб Жамойці]]
[[Файл:Kurlandyja-Žamojć. Курляндыя-Жамойць (N. Sanson, 1659).jpg|міні|Жамойць на мапе 1659 году]]

Пад Жамойцю гістарычнай звычайна разумеюць дзьве адзінкі — адміністрацыйную ([[Жамойцкае староства]]), якая была асобнай палітычнай адзінкай Вялікага Княства Літоўскага, і касьцельную ([[Жамойцкае біскупства]]).

[[Файл:Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Вялікае Княства Літоўскае (T. Lotter, 1770).jpg|міні|Вялікае Княства Літоўскае (без Жамойці), 1770 г.]]

У 1413 годзе Жамойць на падставе прывілею вялікага князя [[Вітаўт]]а атрымала статус аўтаноміі, пацьверджаны ў 1441 годзе вялікім князем [[Казімер Ягелончык|Казімерам]]. Такім чынам, Жамойць стала самакіравальнай тэрыторыяй, пазьней вядомай як Жамойцкае староства, а ейны статус сёньня б значыў сувэрэнітэт у межах Вялікага Княства Літоўскага. На просьбу жамойтаў, якія хацелі падкрэсьліць сваю адрознасьць ад [[ліцьвіны|ліцьвінаў]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], зьявіўся асобны дадатак да найменьня дзяржавы, якая пачала называцца Вялікім Княствам Літоўскім, Рускім і Жамойцкім. У 1492 годзе вялікі князь [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] даў Жамойці «земскі прывілей» (на [[Старабеларуская мова|беларускай мове]]), у першым пункце якога ён забараняў казаць падданым, што жыхароў Жамойці далучылі да Вялікага Княства Літоўскага сілай, а не паводле добрай волі: «''Найпярвей, хочам, іж ім [жыхарам Жамойці] жадны ня маець мовіці, альбо на вочы ісьціць, іж бы празь меч, альбо цераз оныі валкі былі звалчоныя, але з добраю волею прысталі''»&lt;ref&gt;Жалованная грамота литовского великого князя Александра Казимировича жителям Жмудской земли. 15 августа 1492 г. // Акты относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографическою комиссиею: в 5 т. — Т. 1. 1340—1506. — Санкт-Петербург : Тип. II Отделения Собственной Е.И.В. Канцелярии, 1846. — С. 120—122.&lt;/ref&gt;. Адно з пазьнейшых сьведчаньняў захаваньня адасобленасьці — асобнае пералічэньне жамойцкіх харугваў у рэестры дзяржаўнага войска ў XVI стагодзьдзі. Апроч таго, жамойты неаднаразова зьвяртавліся ў [[Сойм Вялікага Княства Літоўскага|Сойм]] з просьбамі не прызначаць ім на адміністрацыйныя пасады «чужынцаў»-ліцьвінаў. Такія ж звароты накіроўваліся да [[Вялікі князь літоўскі|вялікіх князёў]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-158&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 158.&lt;/ref&gt;. Жамойцкае староства заставалася асобнай адміністрацыйнай адзінкай з дакладна акрэсьленымі межамі ўсё далейшае існаваньне Вялікага Княства Літоўскага да 1795 году.

Аднак Жамойць гістарычная ў рэлігійным, а г. зн. і ў культурным, кантэксьце выходзіла па-за межы Жамойцкага староства, у прыватнасьці ўсходняя мяжа Жамойцкай дыяцэзіі ня цалкам адпавядала палітычнай мяжы Літвы і Жамойці, ахопліваючы, сярод іншага, частку суседняга з Жамойцкім староствам [[Упіцкі павет|Упіцкага павету]] [[Троцкае ваяводзтва|Троцкага ваяводзтва]]&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

Да нашага часу Жамойць стала адным з этнаграфічных рэгіёнаў Летувы, які ня ёсьць ані палітычнай, ані адміністрацыйнай адзінкай. Аднак, нягледзячы на таки статус, улады Летувы зацьвердзілі межы Жамойци на афіцыйным узроўні&lt;ref&gt;[http://www3.lrs.lt/pls/inter3/dokpaieska.showdoc_e?p_id=220186&amp;p_query=D%CBL%20ETNOGRAFINI%D8%20REGION%D8%20RIB%D8%20NUSTATYMO&amp;p_tr2=2. Рэкамэндацыі Рады аховы этнічнае культуры Летувы № 1 аб усталяваньні межаў этнаграфічных рэгіёнаў ад 17 верасьня 2003 году.]&lt;/ref&gt;. Прытым летувіскі этнаграфічны рэгіён займае нашмат меншую тэрыторыю за Жамойць гістарычную&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

[[Файл:Magnus Ducat Lithuaniae and Rus Alba(Belarus).jpg|міні|500пкс|center|&lt;center&gt;Карта Вялікага Княства Літоўскага і Белай Русі (1687). Тэрыторыя сучаснай Беларусі пазначаецца як «[[Літва старажытная|Літва]]» (Lithuaniæ), а тэрыторыя сучаснай Летувіскай Рэспублікі як «Жамойць» (Samogitia)&lt;/center&gt;]]{{clear|left}}

=== Летувіская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім ===
{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Як падкрэсьлівае амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]]: «''летувіская мова цягам стагодзьдзяў не была мовай палітыкі''»&lt;ref name=&quot;Snyder&quot;&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}}&lt;/ref&gt;. Насамрэч, палітычная, эканамічная, сацыяльная і культурная сытуацыя ў ВКЛ не была прыхільнай да летувіскай мовы, якая паводле летувіскага гісторыка [[Зігмас Зінкявічус|З. Зінкявічуса]] была загнаная «''ў ніжэйшую клясу ва ўласнай айчыне''»&lt;ref&gt;Zinkevičius Z. History of the Lithuanian Language. — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 1998. P. 244.&lt;/ref&gt;. Напрыклад, ''«вялікія князі літоўскія ніколі не друкавалі кнігаў на летувіскай мове»''&lt;ref name=&quot;Snyder&quot;/&gt;. Больш за тое, паводле З. Зінкявічуса, ''«для летувіскай мовы сытуацыя была катастрафічнай, ёй не давалі разьвівацца, выштурхоўвалі з агульнага ўжытку ды й друкаваць пісьмовыя тэксты па-летувіску было цяжка»''. Пэўна таму летувіскія навукоўцы стала падкрэсьліваюць ''«адзінства арэалу летувіскай мовы праз палітычную мяжу паміж ВКЛ і Прусіяй»''. Сапраўды, «''летувіскія граматыкі і слоўнікі доўгі час (да канца XVIII ст.) друкаваліся толькі ў Прусіі''» (выняткам быў слоўнік Канстанціна Шырвіда, які выйшаў каля 1620 году, некалькі разоў перавыдаваўся і быў адзіным слоўнікам летувіскай мовы, выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя&lt;ref&gt;Schmalstieg, W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt;). У сваю чаргу, ''«перасьледаваная стагодзьдзямі летувіская мова ўпершыню за сваю гісторыю атрымала статус дзяржаўнай»'' толькі ў першай Летувіскай Рэспубліцы (то бок у 1918 годзе)&lt;ref&gt;Zinkevičius Z. History of the Lithuanian Language. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 1998. P. 297.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, выкарыстаньне летувіскай мовы ў Вялікім Княстве Літоўскім абмяжоўвалася максымум рэгіянальным узроўнем, у тым ліку асобнымі натарыяльна засьведчанымі перакладамі дзяржаўных актаў (як прыклад, летувіскі пераклад тэксту [[Канстытуцыя 3 траўня 1791 году|Канстытуцыі 3 траўня]] 1791 году)&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

=== У складзе Расейскай імпэрыі і Прусіі ===
[[Файл:Map of Lietuva (1867-1914) lang-be.svg|значак|Губэрні [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] на тэрыторыі сучаснай Летувіскай Рэспублікі]]

У 1795 годзе ў выніку [[Трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцяга падзелу]] [[Рэч Паспалітая]] была ліквідаваная, а рэшту яе тэрыторыі ўлучылі ў склад [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], [[Аўстра-Вугоршчына|Аўстра-Вугоршчыны]] і [[Прусія|Прусіі]]. Большая частка тэрыторыі сучаснай Летувы апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе ўвайшла ў [[Ковенская губэрня|Ковенскую]] і часткова ў [[Віленская губэрня|Віленскую]], [[Сувальская губэрня|Сувальскую]] і [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскую]] губэрні. Пры гэтым, паводле прапанавага [[Міхал Клеафас Агінскі|Міхалам Клеафасам Агінскім]] у 1811 годзе [[Вялікае Княства Літоўскае (1811)|пляну адраджэньня Вялікага Княства Літоўскага]], Жамойць ня плянавалася ўлучаць у склад адноўленай дзяржавы&lt;ref&gt;Булаты П. План Агінскага: як спрабавалі адрадзіць Вялікае Княства Літоўскае пад скіпетрам Расійскай імперыі // Наша гісторыя. № 12 (29), 2021.&lt;/ref&gt;.

У першай палове XIX ст. ураджэнцы Жамойці (Д. Пашкевіч, Л. Юцэвіч, [[Сыманас Даўкантас|С. Даўкантас]] ды інш.) у сваіх этнаграфічных публікацыях пачалі задаваць эталёны [[летувісы|летувіскасьці]], якія пазьней пачалі выкарыстоўвацца іншымі дасьледнікамі дзеля ацэнкі адпаведнасьці «традыцыйнаму» і «этнічнаму». Значную ролю ў іх дасьледаваньнях адыграла канцэптуалізацыя «чыстых», «клясычных», «не закранутых вонкавымі ўплывамі» летувіскіх зямель. Лінгва-этнаграфічны калярыт Жамойці дазволіў выбудаваць значную адлегласьць ад «славянскага» і стварыць на аснове жамойцкага трывалы вобраз летувіскасьці з максымальным індэксам адрознасьці ад суседзяў&lt;ref&gt;Унуковіч Ю. Этнічная ідэнтыфікацыя і катэгарызацыя беларусаў і літоўцаў у ХІХ ст. // Białorutenistyka Białostocka. T. 12 (2020). S. 393.&lt;/ref&gt;. Сярод іншага, у канцы XIX ст. на базе гістарычнай жамойцкай мовы — архаічных гаворак ваколіцаў [[Коўна]], [[Шаўлі|Шаўляў]] і [[Клайпеда|Клайпеды]] — утварылася [[летувіская мова]]&lt;ref name=&quot;Sviazynski209&quot;&gt;[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 209.&lt;/ref&gt;.

У 1854 годзе на старонках часопіса {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які рэдагаваўся ўраджэнцам [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыны]] прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}}, зьявілася крытычная нататка датычна называньня часткі жамойтаў «літвой» (пазьнейшых «[[аўкштайты|аўкштайтаў]]», абвешчаных «уласнымі літоўцамі», якія насяляюць «[[Аўкштота|Аўкштоту]]» — «Верхнюю або ўласную Літву»), а жамойцкай мовы — «літоўскай»&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt;:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

У 1861 годзе ў афіцыйным прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да генэрал-губэрнатара {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Назімаў|Ўладзімера Назімава|ru|Назимов, Владимир Иванович}} адзначалася, што большасьць сельскага насельніцтва [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]] — жамойты, якія размаўляюць па-жамойцку, тым часам большасьць сельскага насельніцтва [[Віленская губэрня|Віленскай]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрніяў размаўляюць па-беларуску. Адпаведна, у [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]] дзеля першых прапаноўвалася выкладаць па-жамойцку, а дзеля другіх — толькі па-расейску. Пры гэтым летувісы ({{мова-ru|литовцы|скарочана}}) і летувіская мова ({{мова-ru|литовский язык|скарочана}}) не ўпаміналіся:
{{Цытата|Так, у большай частцы Ковенскай губэрні, населенай жамойтамі, якія маюць сваю пісьменнасьць, хоць яшчэ і нязначную, але якая прадстаўляе ўжо для народу малітоўнікі, календары і некаторыя іншыя карысныя кнігі на жамойцкай мове, на якой народ слухае пропаведзі ў касьцёлах і спавядаецца ў гэтай губэрні, навучаньне ў пачатковых вучэльнях жамойцкай грамаце варта дазволіць, выкладаньне ж польскай мовы, на якой гавораць абшарнікі і чыноўнікі, у гэтыя вучэльні ня ўводзіць, пакінуўшы яе толькі ў гімназіях і прагімназіях. У губэрнях жа Віленскай, Гарадзенскай і Менскай вялікая частка сельскага насельніцтва размаўляе беларускай гаворкай, таму і народныя вучэльні ў гэтых мясцовасьцях маюць быць чыста расейскімі.
{{арыгінал|ru|Так, в большей части Ковенской губернии, населенной жмудинами, имеющими свою письменность, хотя еще и незначительную, но представляющую уже для народа молитвенники, календари и некоторыя другие полезные книги на жмудском языке, на котором народ слушает проповеди в костелах и исповедуется в этой губернии, обучение в первоначальных училищах жмудской грамоте следует допустить, преподавание же польского языка, которым говорят помещики и чиновники, в эти училища не вводить, оставив его только в гимназиях и прогимназиях. В губерниях же Виленской, Гродненской и Минской большая часть сельского населения говорит наречием белорусским, поэтому и народные училища в этих местностях должны быть чисто русскими.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 4—5.
}} 

У 1862 годзе ў прадстаўленьні Аляксандра Шырынскага-Шыхматава да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна [[летувісы|летувіская]] [[Ковенская губэрня]]) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы ([[ліцьвіны]]) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|абмаскаліць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў Расеі:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім абмаскаліць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Па здушэньні [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] расейскія ўлады надумалі падтрымаць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (які правільней называць «жамойцкім», бо летувісы ў той час называліся жамойтамі) у супрацьвагу моцным пазыцыям палякаў&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Царскі ўрад пачаў заахвочваць летувіскія асьвету і друк&lt;ref name=&quot;katl&quot;/&gt;, летувіскую мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Летувіскую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. Тым часам выкладаньне беларускай мовы ў школах усіх узроўняў апынулася пад забаронай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;/&gt;. Апроч гэтага, у час знаходжаньня пад расейскай уладай летувісы мелі нацыянальны касьцёл (яшчэ перад паўстаньнем біскуп [[Матэвус Валанчус]] дамогся дазволу адчыняць пры касьцёлах парафіяльныя школы з выкладаньнем па-летувіску&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;/&gt;), тады як беларусы па зьнішчэньні ў 1839 годзе [[Уніяцкая царква ў Рэчы Паспалітай|Ўніяцкай царквы]] згубілі сваю канфэсійную нішу&lt;ref name=&quot;katl&quot;/&gt;.

Невялікая частка этнічных летувіскіх зямель (г. зв. «[[Малая Летува]]») засталася ў складзе Прусіі, дзе ў спрыяльных для разьвіцьця ўласнай культуры ўмовах пражывала каля 100 000 балтаў. Гэта давала магчымасьць кантактаў з Эўропай, пашырэньню ў сьвеце зьвестак пра свае нацыянальныя патрэбы (да 1904 году ў [[Тыльзыт|Тыльзыце]] і [[Каралявец|Караляўцы]] па-летувіску выйшла каля 3300 найменьняў кніг і каля 120 пэрыядычных выданьняў агульным накладам некалькі мільёнаў асобнікаў&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-349&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 349.&lt;/ref&gt;). Менавіта нямецкі (прускі) фактар быў вызначальным у справе дасягненьня Летувой незалежнасьці ў 1918 годзе і вырваў краіну з сфэры расейскага ўплыву&lt;ref name=&quot;katl&quot;/&gt;.

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

У другой палове XIX стагодзьдзя пачаў фармавацца летувіскі нацыянальны рух. Спрыяньне разьвіцьцю жамойцкай культуры і мовы расейскімі ўладамі прывяло да таго, што жамойцкае адраджэньне пачалося значна раней за [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускае]]. Дзеячы жамойцкага нацыянальнага руху пачалі выкарыстоўваць не назву Жамойць, а найменьне старадаўняй, пераважна славянскай дзяржавы з [[Эпіцэнтар|эпіцэнтрам]] у Беларусі — Вялікага Княства Літоўскага. Выпускнікі Мар'ямпальскай вучэльні [[Вінцас Кудзірка]] і [[Ёнас Басанавічус]] стварылі міт пра Вялікае Княства Літоўскае як выняткова летувіскую дзяржаву. Гэты міт пашырыўся і стаўся падмуркам да адбудовы летувіскамоўнай Летувы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;/&gt;. 

Летувіскія адраджэнцы прысвоілі ня толькі назву Літва (у форме Летува&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-349&quot;/&gt;), але і заявілі пра свае вынятковыя правы на гістарычную і культурную спадчыну Вялікага Княства Літоўскага, а таксама на сымболіку. Замест свайго гістарычнага гербу [[Мядзведзь (герб)|Мядзведзя]] жамойцкія дзеячы пачалі выкарыстоўваць [[Пагоня (герб)|Пагоню]] славянскага паходжаньня. А паколькі ў жамойцкай мове не было слова дзеля яе абазначэньня, жамойцкая эліта (а менавіта [[Сыманас Даўкантас]]) прыдумала яго, назваўшы Пагоню новым словам «[[Віціс]]»&lt;ref name=&quot;Kraucevic-1993&quot;/&gt;. Як адзначае [[Тымаці Снайдэр]], апроч расейскіх уладаў, фальшаваньню гісторыі ВКЛ спрыяла сацыяльнае паходжаньне дзеячоў летувіскага нацыянальнага руху, якія былі дзецьмі заможных сялянаў, а не [[шляхта]]й, і таму ня мелі адпаведнага кодэксу гонару&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-349&quot;/&gt;. Спазьненьне беларускага адраджэньня ў параўнаньні з жамойцкім прывяло да таго, што беларускія дзеячы, пачынаючы з [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]], прынялі назву, якая тады была пашыранай на Смаленшчыне, Віцебшчыне і Магілёўшчыне, а таксама выкарыстоўвалася расейскім друкам ― [[беларусы]].

За канцэпцыю ўтварэньня ВКЛ жамойцкія адраджэнцы ўзялі канцэпцыю балцка-славянскай канфрантацыі, якая ўзьнікла ў ходзе навуковай дыскусіі паміж польскімі і расейскімі дасьледнікамі ў канцы XIX ― пачатку XX стагодзьдзя. Паводле яе, падмуркам утварэньня Вялікага Княства Літоўскага была перамога раньнефэадальнага балцкага ўтварэньня над славянамі, ў выніку чаго гэтая новая краіна трансфармавалася ў Вялікае Княства Літоўскае. У канцы XX стагодзьдзя гэтую канцэпцыю зьняпраўдзіў [[Аляксандар Краўцэвіч]], які сьцьвярджае, што ВКЛ ад самага пачатку была біэтнічнай балта-славянскай дзяржавай з дамінаваньнем [[славяне|славянаў]], а балта-славянскія дачыненьні ў часы ўтварэньня Вялікага Княства Літоўскага насілі толькі мірны характар&lt;ref&gt;{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}}&lt;/ref&gt;. З больш славянацэнтрычнымі канцэпцыямі зь сярэдзіны XX стагодзьдзя выступілі гісторыкі [[Павал Урбан]], [[Мікола Ермаловіч]] і [[Мікалай Шкялёнак]], тэзісы якіх у лучнасьці зьняпраўджвалі балцкае паходжаньне першых князёў ВКЛ.

За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ўлетку 1915 году тэрыторыю сучаснай Летувы занялі войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]]. Дзеячы [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускага нацыянальнага адраджэньня]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч|Антон]] Луцкевічы разам з [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлавам Ластоўскім]] выступілі з прапановай аднавіць [[Вялікае Княства Літоўскае]] з сталіцай у [[Вільня|Вільні]], аднак гэтая ідэя не знайшла падтрымкі ў летувіскіх дзеячоў&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 347.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi (A. Oleszczyński, 1850).jpg|міні|500пкс|center|&lt;center&gt;''«[[Коўна]] — цяперашняя сталіца Жамойці»'' (аўтар — [[Антоні Аляшчынскі]], 1850 год)&lt;/center&gt;]]{{clear|left}}

=== Першая Летувіская Рэспубліка ===
[[Файл:Lietuva 1921-1939.svg|міні|Тэрыторыя Летувіскай Рэспублікі]]

16 лютага 1918 году Летувіская Рада або [[Летувіская Тарыба]] ({{мова-lt|Letuvos Taryba|скарочана}}) абвясьціла незалежнасьць Летувы&lt;ref name=&quot;smdb-80&quot;&gt;Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}. S. 80.&lt;/ref&gt;. 23 сакавіка яе незалежнасьць прызнаў нямецкі кайзэр&lt;ref name=&quot;smdb-80&quot;/&gt;. 13 ліпеня 1918 году Тарыба абвясьціла каралём Летувы — Міндоўгасам (Міндоўгам) II — герцага віртэмбэрскага Вільгельма фон Ураха&lt;ref name=&quot;smdb-80&quot;/&gt; згодна з чым дзяржава стала называцца [[Каралеўства Летува]], але ўжо 2 лістапада таго ж году прыняла часовую канстытуцыю, згодна зь якой Летува стала рэспублікай&lt;ref name=&quot;smdb-80&quot;/&gt;.

23 лістапада 1918 году прэм’ер-міністар [[Аўгустынас Вальдэмарас]] выдаў загад утварыць 1-ы летувіскі полк і такім чынам запачаткаваў летувіскае войска&lt;ref name=&quot;smdb-80&quot;/&gt;. Існаваньню маладой дзяржавы пагражалі бальшавікі, якія 22 сьнежня 1918 году прызналі ўрад [[Вінцас Міцкявічус-Капсукас|Капсукаса]] і савецкую дзяржаўнасьць Летувы&lt;ref name=&quot;smdb-81&quot;&gt;Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}. S. 81.&lt;/ref&gt;. 8 лютага загінуў за бацькаўшчыну першы летувіскі жаўнер — Павіляс Люкшыс&lt;ref name=&quot;smdb-82&quot;/&gt;. 25 жніўня летувіскае войска выціснула савецкія аддзелы, якія ўтрымлівалі апошні пункт апоры на тэрыторыі Летувы — места [[Езяросы]]&lt;ref name=&quot;smdb-82&quot;&gt;Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}. S. 82.&lt;/ref&gt;. 20—21 лістапада 1919 году каля [[Радзівілішкі|Радзівілішкаў]] летувіскае войска перамагло бэрмонтчыкаў — расейскіх і нямецкіх белагвардзейцаў, якія атакавалі з тэрыторыі Латвіі&lt;ref name=&quot;smdb-82&quot;/&gt;.

[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

27 студзеня 1920 году адкрыліся вышэйшыя курсы ў Коўні, што было пачаткам летувіскай вышэйшай адукацыі&lt;ref name=&quot;smdb-82&quot;/&gt;. 14—15 красавіка 1920 году адбыліся дэмакратычныя выбары ў Сойм (сабраўся празь месяц)&lt;ref name=&quot;smdb-82&quot;/&gt;.

Другой пасьля Нямеччыны істотнай сілай, што [[de jure]] прызнала незалежнасьць Летувы, быў бальшавіцкі ўрад [[Уладзімер Ленін|Ленін]]а, які 12 ліпеня 1920 падпісаў зь ёй [[Маскоўская дамова (1920)|Маскоўскую дамову]]. Гэтая дамова істотна падмацавала пазыцыю Летувы на міжнароднай арэне, што было асабліва важным ва ўмовах адсутнасьці прызнаньня з боку дзяржаваў-хаўрусьніцаў. Згодна з дамовай, Савецкая Расея пакідала за летувісамі ня толькі Вільню, але і [[Горадня|Горадню]], [[Шчучын]], [[Ліда|Ліду]], [[Ашмяны]], [[Смаргонь]], [[Паставы]] і [[Браслаў]], адначасна дэкляравалася адмова ад далейшых прэтэнзіяў на летувіскую тэрыторыю&lt;ref name=&quot;smdb-82&quot;/&gt;. Перадача Летуве [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] стала вынікам афіцыйных прэтэнзіяў яе ўраду, які прызнаваў, што большасьць мясцовага насельніцтва ня лічыць сябе летувісамі і ня ведае летувіскай мовы, але безапэляцыйна сьцьвярджаў, што гэта — зьбеларушчаная частка Летувіскай дзяржавы&lt;ref name=&quot;Arlot-2012-363&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 363.&lt;/ref&gt;. У сваю чаргу Летува мусіла прытрымлівацца нэўтралітэту ў ходзе савецка-польскай вайны, што гарантавала бясьпеку правага флангу войскаў Заходняга фронту ў яго наступленьні на Варшаву. Апроч таго, летувіскі бок абавязваўся спыніць на сваёй тэрыторыі дзейнасьць «антысавецкіх арганізацыяў і груп», у тым ліку органаў [[БНР]]. Па падпісаньні дамовы летувіскі ўрад ліквідаваў асобныя беларускія вайсковыя часьціны, [[Міністэрства беларускіх справаў у Летуве|Міністэрства беларускіх справаў]] урэшце мусіла спыніць сваё існаваньне, а ў 1923 годзе [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі]] пераехала з [[Коўна|Коўны]] ў [[Прага|Прагу]]&lt;ref name=&quot;Arlot-2012-363&quot;/&gt;.

[[Файл:Lithuania territory 1939-1940.svg|міні|Мапа «Летувіскае тэрыторыі», на якой у склад Летувы ўлучылі [[Горадня|Горадню]], [[Шчучын]], [[Ліда|Ліду]], [[Ашмяны]], [[Смаргонь]], [[Паставы]] і [[Браслаў]]]]

Тэрыторыя Віленшчыны стала прадметам спрэчак паміж Летувой і [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікай]], якая катэгарычна адкінула летувіска-бальшавіцкую дамову. Пад націскам краінаў [[Антанта|Антанты]] 7 кастрычніка 1920 году польская дэлегацыя мусіла падпісаць зь летувісамі Сувальскую дамову&lt;ref name=&quot;smdb-82&quot;/&gt;, якая рэгулявала граніцу паміж дзьвюма дзяржавамі на Сувальшчыне, Гарадзеншыне й Лідчыне да [[Бастуны|Бастунаў]]; граніца ў іншых месцах мела быць вызначанай наступнай дамовай або пастановай Найвышэйшай Рады Антанты. Аднак у выніку «бунту» дывізіі [[Люцыян Жалігоўскі|Люцыяна Жалігоўскага]], які адбыўся 8 кастрычніка 1920 году, Вільню занялі польскія войскі&lt;ref name=&quot;smdb-82&quot;/&gt;. Места на пэўны час стала цэнтрам [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]].

22 верасьня 1921 году Летува стала сябрам [[Ліга Нацыяў|Лігі Нацыяў]], не зьяўляючыся [[de jure]] прызнанай дзяржавамі-хаўрусьніцамі, такое прызнаньне краіна атрымала толькі 20 сьнежня 1922 году.

4 красавіка 1926 году [[Ватыкан]] адаптаваў межы летувіскіх біскупстваў да новых дзяржаўных граніцаў Летувы й утварыў летувіскую касьцельную правінцыю&lt;ref name=&quot;smdb-84&quot;&gt;Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}. S. 84.&lt;/ref&gt;. Віленшчына паводле ранейшага канкардату з Польшчаю (1925 год) падпарадкавалася польскім касьцельным уладам&lt;ref&gt;Konkordat pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Rzymie dnia 10 lutego 1925 r. (ratyfikowany zgodnie z ustawą z dnia 23 kwietnia 1925 r.), [https://web.archive.org/web/20110812181447/http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19250720501 Dz. U. Nr 72, poz. 501]{{ref-pl}}&lt;/ref&gt;.

У 1926 годзе ў Летуве адбыўся дзяржаўны пераварот, які ператварыў краіну ў аўтарытарную дыктатуру. 28 верасьня 1926 году паміж [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] і Летувой была складзеная дамова аб ненападзе і нэўтралітэце, у якой «''СССР пацьвердзіў, што ўсе палажэньні Маскоўскай мірнай дамовы 1920 году зь Летувой застаюцца дзейнымі''»&lt;ref&gt;Eidintas A., Žalys V. Lithuania in European Politics: The Years of the First Republic, 1918—1940. Edited by E. Tuskenis with an introduction and afterword by A. E. Senn. — New York: St. Martin’s Press, 1998. P. 109.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Samogitian poster urging not to forget Vilnya.jpg|значак|зьлева|140пкс|„О, Вільня, не забывайце, летувісы!“: летувіскі прапагандысцкі плякат 1924 году]]

У 1928 годзе Летува прыняла чарговую Канстытуцыю, у якой абвясьціла пра свае тэрытарыяльныя прэтэнзіі на Віленшчыну. Згодна з гэтым і наступнымі дзяржаўнымі актамі, [[Вільня]] абвяшчалася сталіцай Летувы, а да атрыманьня летувісамі кантролю над местам, ролю «часовай сталіцы» выконвала [[Коўна]]. Увогуле, у пытаньні Віленскага краю палітыкі тагачаснай Летувіскай Рэспублікі наўпростава зьвярталіся да гісторыі, сьцьвярджаючы, што ''«гістарычныя правы і гістарычная прыналежнасьць мусяць вызначаць цяперашнюю прыналежнасьць»''&lt;ref&gt;Flaes, R. Das Problem der Territorialkonflikte. Eine Untersuchung ueber ihre Grundlagen und Eigenschaften am Beispiele der Territorialgeschichte Polens. — Utrecht: Univ., jur. Fak., Diss., 1929. S. 269.&lt;/ref&gt;. Яшчэ ў 1929 годзе гэта паказаў галяндзкі юрыст Райнэр Флаэс, адцеміўшы, што ''«летувіскі ўрад падкрэсьліваў, што калі места Вільня было сталіцай старога Вялікага Княства Літоўскага, яно мусіць стаць ядром новай (летувіскай) дзяржавы. Адзін ужо гэты факт мае быць вызначальным»''&lt;ref&gt;Flaes, R. Das Problem der Territorialkonflikte. Eine Untersuchung ueber ihre Grundlagen und Eigenschaften am Beispiele der Territorialgeschichte Polens. — Utrecht: Univ., jur. Fak., Diss., 1929. S. 268—269&lt;/ref&gt;. Такім чынам, летувіская гістарычная школа часоў першай Летувіскай Рэспублікі цалкам абслугоўвала інтарэсы недэмакратычнай дзяржавы зь ейнымі экспансіянісцкімі памкненьнямі датычна ўсталяваньня кантролю над Віленскім краем&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

17 сакавіка 1938 польскі ўрад запатрабаваў ўсталяваць дыпляматычныя зносіны пад пагрозай вайны, з чым летувісы пагадзіліся&lt;ref name=&quot;smdb-86&quot;&gt;Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}. S. 86.&lt;/ref&gt;. 22 сакавіка 1939 году ўлады Летувіскай Рэспублікі згадзіліся аддаць [[Трэці Райх|Трэцяму Райху]] рэгіён Клайпеды&lt;ref name=&quot;smdb-84&quot;/&gt;.

==== Дыскусіі пра дзяржаўны герб ====
[[Файл:Coat of arms of Lithuania (1920).png|міні|зьлева|140пкс|Герб Летувы, 1920 г.]]

У 1920 годзе летувісы ўзялі за герб уласнай незалежнай дзяржавы варыянт гербу Вялікага Княства Літоўскага [[Пагоня|Пагоні]]. Такім чынам, прысваеньне літоўскага гербу мусіла падмацаваць прэтэнзіі маладой Летувіскай Рэспублікі на гістарычную пераемнасьць зь Вялікім Княствам Літоўскім.

Аднак у 1920—1930-я гады шмат якія дзяржаўныя дзеячы Летувы паказвалі на неадпаведнасьць гербу менавіта летувіскай гістарычнай традыцыі. У 1935 годзе прэм’ер-міністар Летувіскай Рэспублікі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёзас Тубаліс||lt|Juozas Tūbelis}} афіцыйна прызнаў не-летувіскае паходжаньне Пагоні і паведаміў пра тое, што ідзе праца па стварэньні новага дзяржаўнага гербу. З усяго відаць, гэтую працу спынілі падзеі 1939—1940 гадоў&lt;ref&gt;{{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)|к}} С. 155.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Скобла М. [https://web.archive.org/web/20110811153426/http://www.svaboda.org/PrintView.aspx?Id=872644 Анатоль Цітоў: «Гербу „Пагоня“ — 730 гадоў»], [[Радыё Свабода]], 31 студзеня 2008 г.&lt;/ref&gt;. 

==== У савецкай зоне ўзьдзеяньня ====
Па здушэньні супраціву з боку войска [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]] і адпраўленьня ў выгнаньне польскага ўраду, 28 верасьня 1939 году [[Трэці Райх]] і СССР падпісалі дамову аб дружбе і супольнай мяжы. Частку Польшчы, якая знаходзілася паміж Віслай і Бугам і паводле пакту Молатава-Рыбэнтропа мусіла перайсьці пад савецкую ўладу, кіраўніцтва СССР саступіла немцам ўзамен на дазвол захопу Летувы&lt;ref name=&quot;smdb-87&quot;&gt;Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}. S. 87.&lt;/ref&gt;.

Нягледзячы на тое, што галава савецкай адміністрацыі Заходняй Беларусі яшчэ на пачатку верасьня 1939 году атрымаў паўнамоцтвы абвясьціць Вільню сталіцай Заходнебеларускай ССР&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;, а летувіскае насельніцтва места складала толькі каля 1,5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2005&quot;/&gt;, 10 кастрычніка была складзеная летувіска-савецкая дамова, згодна зь якой места Вільня зь Віленскаю вобласьцю, якія саветы занялі за часам агрэсіі на Польшчу, былі перададзеныя Летуве. Апошняя павінная была, аднак, пагадзіцца на ўвядзеньне савецкіх войскаў і будаўніцтва іхных базаў&lt;ref name=&quot;smdb-87&quot;/&gt;, што [[de facto]] азначала пачатак канца летувіскай незалежнасьці.

[[Файл:Пану Сталіну Ёсіфу Вісарыёнавічу ад міністра замежных справаў Летувы (21.12.1939).jpg|значак|Беларускі пераклад&lt;ref&gt;[[Звязда]]. № 295, 1939. С. 4.&lt;/ref&gt; тэксту афіцыйнаага віншаваньня «''пану [[Сталін]]у &lt;...&gt; глыбокапаважанаму Ёсіфу Вісарыёнавічу''» ад міністра замежных справаў Летувы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёзас Урбшыс|Ёзаса Ўрбшыса|be|Юозас Урбшыс}}, 21 сьнежня 1939 г.]]

12 кастрычніка 1939 году старшыня Рады Беларускай Народнай Рэспублікі [[Васіль Захарка]] накіраваў пратэст прэзыдэнту Летувы [[Антанас Сьмятона|Антанасу Сьмятоне]] супраць падпісаньня дамовы «аб пераходзе да Летувы беларускага места Вільні і беларускіх зямель Віленскай вобласьці», у якой паказаў на адказнасьць Летувы перад беларускім народам за гэты акт.

27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню&lt;ref name=&quot;smdb-87&quot;/&gt;. Польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў было ''«прымусіць усіх думаць, як летувісы»'' і ''«вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт»''. Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 69—70.&lt;/ref&gt;, палякам і габрэям, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, было адмоўлена ў летувіскім грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:194006 soviet occupation lithuania.png|міні|Увод савецкіх войскаў, чэрвень 1940 г.]]

21 лістапада [[Антанас Сьмятона]] зацьвердзіў апошні ў міжваенныя часы летувіскі ўрад зь Мяркісам на чале. 30 траўня 1940 году саветы неапраўдана зьвінавацілі летувіскі ўрад ў падрыхтоўцы замахаў на савецкіх вайскоўцаў і шпіёнстве&lt;ref name=&quot;smdb-87&quot;/&gt;. 14 чэрвеня саветы ўручылі ўльтыматум, у якім яны запатрабавалі стварэньня новага летувіскага ўраду, асуджэньня высокіх летувіскіх урадоўцаў і дазволу ўвядзеньня большай колькасьці савецкіх войскаў. Летува мусіла прыняць гэтыя ўмовы&lt;ref&gt;Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}. S. 87—88.&lt;/ref&gt;.

15 чэрвеня савецкія войскі пачалі яўную акупацыю краю, прэзыдэнт Сьмятона ўцёк за граніцу. На наступны дзень у Летуву прыбыў намесьнік народнага камісара замежных справаў, пачалася саветызацыя. 17 чэрвеня быў створаны прамаскоўскі ўрад [[Юстас Палецкіс|Юстаса Палецкіса]], які 27 чэрвеня распусьціў Сойм 4-га скліканьня&lt;ref name=&quot;smdb-88&quot;&gt;Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}. S. 88.&lt;/ref&gt;. У ліпені прайшлі арышты найбольш вядомых летувіскіх палітычных дзеячаў&lt;ref name=&quot;smdb-88&quot;/&gt;. 14—15 ліпеня адбыліся сфабрыкаваныя паводле ранейшых савецкіх схемаў «выбары» ў парлямэнт&lt;ref name=&quot;smdb-88&quot;/&gt;, да ўдзелу ў якіх дапусьцілі толькі адзін партыйны сьпіс: прасавецкі «Блёк працоўнага народу». Паводле афіцыйных зьвестак, у выбарах удзельнічала 1 386 569 чалавек, г.зн. 95,51% ад агульнай колькасьці выбарнікаў. За кандыдатаў «Блёку працоўнага народу» Летувы галасавала 1 375 349 выбарнікаў, г.зн. 99,19% ад тых, што бралі ўдзел у галасаваньні&lt;ref&gt;Сообщение главной избирательной комиссии Литвы о результатах выборов в Народный Сейм, 17.07.1940. // Полпреды сообщают… — М., Международные отношения, 1990. С. 473.&lt;/ref&gt;.

=== Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка ===
{{Асноўны артыкул|Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка}}
[[Файл:Flag of Lithuanian SSR.svg|міні|Сьцяг Летувіскай ССР]]

21 ліпеня 1940 кантраляваны камуністамі парлямэнт Летувы абвясьціў утварэньне Летувіскай ССР і папрасіў Вярхоўны Савет СССР прыняць ЛССР у склад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. 3 жніўня 1940 году Вярхоўны Савет СССР задаволіў гэтую просьбу. 25 жніўня была зьмененая канстытуцыя&lt;ref name=&quot;smdb-88&quot;/&gt;. 11 лістапада ў Бэрліне ўтварыўся Фронт Актыўных Летувісаў, які згуртаваў дзеячоў антысавецкага падпольля&lt;ref name=&quot;smdb-88&quot;/&gt;. Тым часам дзеля залагоджваньня летувісаў савецкія ўлады перадалі ў склад Летувіскай ССР яшчэ 2,6 тысячы квадратных кілямэтраў памежнай тэрыторыі [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] — [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную тэрыторую беларусаў]] зь [[Сьвянцяны|Сьвянцянамі]], [[Салечнікі|Салечнікамі]] і [[Друскенікі|Друскенікамі]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 379.&lt;/ref&gt;.

10 студзеня 1941 году Трэці Райх і СССР падпісалі дамову аб перасяленьні насельніцтва. З Райху перасялілі ў Летуву ня толькі летувісаў, але й 9,3 тыс. расейцаў і беларусаў&lt;ref name=&quot;smdb-89&quot;&gt;Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}. S. 89.&lt;/ref&gt;. 14 красавіка 1941 году на летувіскіх сялянаў наклалі высокія падаткі. 14 чэрвеня пачаліся масавыя дэпартацыі&lt;ref name=&quot;smdb-89&quot;/&gt;.

22 чэрвеня 1941 году пачалася [[нямецка-савецкая вайна]]. Пры адступленьні саветы забівалі палітычных вязьняў (у Правенішках — каля 400 асобаў). 23 чэрвеня ковенская радыёстанцыя абвясьціла дэклярацыю адраджэньня летувіскага народу&lt;ref name=&quot;smdb-90&quot;&gt;Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}. S. 90.&lt;/ref&gt;. Летува стала адной зь першых краінаў, дзе ў масавым маштабе пачаўся [[генацыд]] жыдоў (да канца 1941 году нацысты з дапамогай тысячаў летувіскіх добраахвотнікаў зьнішчылі 22 тысячы жыдоўскага насельніцтва Вільні)&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 384.&lt;/ref&gt;. За часамі нямецкай акупацыі нацысты дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкае ўлады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі й палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзяленьні летувіскіх паліцыянтаў-калябарантаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскае насельніцтва. Каб адпомсьціць, палякі нападалі на летувіскія вёскі&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. 

Па заняцьці Віленшчыны савецкімі войскамі (1944 год) [[Лаўрэнці Берыя]], які тады ачольваў [[НКВД]], пісаў [[Ёсіф Сталін|Сталіну]]: 
{{Цытата|Стаўленьне насельніцтва да вызваленьня Вільні з-пад нямецкай улады станоўчае. Насельніцтва выказвае задавальненьне, што імша ў касьцёлах будзе цяпер служыцца па-польску, а не па-летувіску. Насельніцтва таксама спадзяецца, што Вільня будзе далучаная да Заходняй Беларусі — абы не да Летувы.}}

==== Летувізацыя Віленшчыны ====
{{Асноўны артыкул|Летувізацыя Віленшчыны}}
[[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы ([[Вільня]] — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]]

Нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, Сталін надумаў пакінуць места за Летувіскай ССР&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі беларускую гімназію і настаўніцкую сэмінарыю, а Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;/&gt;. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» і іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў ([[Трокі]] — Тракай, [[Друскенікі]] — Друскенінкай, [[Сьвянцяны]] — Швянчоніс, [[Лаварышкі]] — Лаварышкес і г. д.). У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;/&gt;. 

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. 

Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, савецкія ўлады ажыцьцяўлялі ў Летуве і тыповую рэпрэсіўную палітыку: у чэрвені — верасьні 1945 году дэпартавалі 6,3 тыс. чалавек&lt;ref name=&quot;smdb-93&quot;&gt;Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}. S. 93.&lt;/ref&gt; (у тым ліку і ўласна летувісаў), 22—23 траўня 1948 году — правялі [[Апэрацыя Вясна|Апэрацыю Вясна]], накіраваную на ліквідацыю антысавецкага падпольля, але ахвярамі дэпартацыі сталі таксама заможныя гаспадары. Масавыя дэпартацыі прайшлі таксама 25—28 сакавіка 1949 году, калі вывезьлі 29 тыс. чалавек, 2—3 кастрычніка 1951 году (16 тыс. чалавек), у 1952 годзе (1,1 тыс. чалавек) і ў 1953 годзе&lt;ref name=&quot;smdb-95-6&quot;&gt;Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}. S. 95-96.&lt;/ref&gt;. 8 ліпеня 1948 году савецкія ўлады нацыяналізавалі храмы ўсіх веравызнаньняў. У 1950 годзе зьнішчылі вядомыя сымбалі сучаснай Летувы — скульптуры на [[франтон]]е [[Віленская катэдра|Віленскае катэдры]], помнік свабоды ў Коўне, зьмянілі дзяржаўны гімн&lt;ref name=&quot;smdb-95-6&quot;/&gt;. У 1960 годзе [[Мікіта Хрушчоў|Хрушчоў]] крытыкаваў рэканструкцыю замка ў Троках як ідэалізацыю фэадальнага ладу&lt;ref name=&quot;smdb-97&quot;&gt;Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}. S. 97.&lt;/ref&gt;.

Аднак у адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балцкіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;katl&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

=== Летувіская Рэспубліка ===
Палітыка перабудовы і галоснасьці дала магчымасьць легальна існаваць руху за незалежнасьць Летавы — Саюдзіс. Незалежніцкія настроі пашыраліся. У 1989 годзе прайшоў [[Балтыйскі шлях]], у якім каля 2 мільёнаў чалавек сталі на шашы Вільня — Талін і ўзяліся за рукі.

У пачатку 1990 году прайшлі першыя выбары ў Летувіскі сойм, на якіх удзельнічалі сябры Саюдзісу. Яны ж атрымалі большасьць месцаў. 11 сакавіка 1990 году Летувіскі сойм на чале зь [[Вітаўтас Ландсбергіс|Вітаўтасам Ландсбергісам]] абвясьціў незалежнасьць Летувы ад СССР — першай з савецкіх рэспублік. 17 верасьня 1991 году Летува стала сябрам [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]].

29 сакавіка 2004 году Летува ўвайшла ў [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|НАТО]], а 1 траўня 2004 году — у [[Эўрапейскі Зьвяз]].

== Дзяржаўны лад ==
{{Асноўны артыкул|Дзяржаўны лад Летувы}}

Летува — [[унітарная дзяржава]], форма кіраваньня — [[прэзыдэнцкая рэспубліка]]. [[Сьпіс прэзыдэнтаў Летувы|Прэзыдэнт]] абіраецца [[простыя выбары|простымі выбарамі]] на пяцігадовы тэрмін. Ён вызначае асноўныя кірункі замежнай палітыкі, лічыцца галоўнакамандуючым летувіскага войска. Прэзыдэнт вылучае парлямэнту на зацьверджаньне кандыдатуру [[Прэм’ер-міністар|прэм’ер-міністра]], а потым паводле рэкамэндацыі апошняга — кандыдатуры сябраў [[Урад]]у, таксама як і шэраг іншых найвышэйшых дзяржаўных урадоўцаў і судзьдзяў [[Канстытуцыйны Суд|Канстытуцыйнага Суду]] ({{мова-lt|Konstitucinis Teismas|скарочана}}).

Аднапалатны летувіскі [[парлямэнт]] — [[Летувіскі Сойм|Сойм]] — налічвае 141 дэпутата, якія абіраюцца на чатырохгадовы тэрмін. Крыху больш за палову дэпутатаў абіраюцца на аднамандатных акругах (71), а іншая частка (70) — паводле партыйных сьпісаў. Бар’ер праходжаньня ў Сойм для партыі роўны 5%.

== Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел ==
{{Асноўны артыкул|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Летувы}}

{{Image label begin|image=Apskritis of Lithuania.png|width={{{width|400}}}|float={{{float|right}}}}}
{{Метка выявы|x=-140.0|y=-215.0|scale={{{width|-1}}}|text=[[Файл:Marijampole County COA.png|20px]]'''''&lt;small&gt;[[Мар’ямпальскі павет|Мар’ямпальскі]]&lt;/small&gt;'''''}}
{{Метка выявы|x=-200.0|y=-250.0|scale={{{width|-1}}}|text=[[Файл:Alytus County COA.png|20px]] '''''&lt;small&gt;[[Аліцкі павет|Аліцкі]]&lt;/small&gt;'''''}}
{{Метка выявы|x=-330.0|y=-272.0|scale={{{width|-1}}}|text='''[[Беларусь]]'''}}
{{Метка выявы|x=-180.0|y=-160.0|scale={{{width|-1}}}|text=[[Файл:LTU Kauno apskritis COA.svg|20px]] '''''&lt;small&gt;[[Ковенскі павет|Ковенскі]]&lt;/small&gt;'''''}}
{{Метка выявы|x=-90.0|y=-140.0|scale={{{width|-1}}}|text=[[Файл:LIT okręg tauroski COA.png|20px]] '''''&lt;small&gt;[[Таўроскі павет|Таўроскі]]&lt;/small&gt;'''''}}
{{Метка выявы|x=-100.0|y=-40.0|scale={{{width|-1}}}|text=[[Файл:Telsiai County COA.png|20px]] '''''&lt;small&gt;[[Цельшыцкі павет|Цельшыцкі]]&lt;/small&gt;'''''}}
{{Метка выявы|x=-30.0|y=-100.0|scale={{{width|-1}}}|text=[[Файл:LIT okręg kłajpedzki COA.svg|20px]] '''''&lt;small&gt;[[Клайпедзкі павет|Клайпедзкі]]&lt;/small&gt;'''''}}
{{Метка выявы|x=-70.0|y=-200.0|scale={{{width|-1}}}|text='''[[Расея]]'''}}
{{Метка выявы|x=-255.0|y=-200.0|scale={{{width|-1}}}|text=[[Файл:Vilnius County COA.png|20px]] '''''&lt;small&gt;[[Віленскі павет|Віленскі]]&lt;/small&gt;'''''}}
{{Метка выявы|x=-140.0|y=-65.0|scale={{{width|-1}}}|text=[[Файл:LIT okręg szawelski COA.PNG|20px]] '''''&lt;small&gt;[[Шавельскі павет|Шавельскі]]&lt;/small&gt;'''''}}
{{Метка выявы|x=-230.0|y=-65.0|scale={{{width|-1}}}|text=[[Файл:Panevezys County COA.png|20px]] '''''&lt;small&gt;[[Панявескі павет|Панявескі]]&lt;/small&gt;'''''}}
{{Метка выявы|x=-300.0|y=-120.0|scale={{{width|-1}}}|text=[[Файл:Utena County COA.png|20px]] '''''&lt;small&gt;[[Уцянскі павет|Уцянскі]]&lt;/small&gt;'''''}}
{{Метка выявы|x=-160.0|y=-1.0|scale={{{width|-1}}}|text='''[[Латвія]]'''}}
{{Метка выявы|x=-120.0|y=-270.0|scale={{{width|-1}}}|text='''[[Польшча]]'''}}
{{Image label end}}

Летува складаецца зь 10 паветаў ({{мова-lt|apskritys|скарочана}}), якія называюцца адпаведна з сваёй сталіцай:

# [[Аліта]]
# [[Коўна]]
# [[Клайпеда]]
# [[Мар’ямпаль]]
# [[Панявеж]]
# [[Шаўлі]]
# [[Таўрогі]]
# [[Цельшы]]
# [[Уцяна]]
# [[Вільня]]

Паветы падзяляюцца на акругі. Некаторыя буйныя гарады ўтвараюць самастойныя адміністрацыйныя адзінкі.

== Геаграфія ==
{{Асноўны артыкул|Геаграфія Летувы}}
[[Файл:LietuvaPhysicalMap-lessdetail (lang-be).svg|міні|Фізычная мапа Летувы]]

Летува афіцыйна падзяляецца на 4 рэгіёны, абвешчаныя гістарычнымі і адрознымі сваімі традыцыямі, дыялектамі і ляндшафтам: [[Аўкштота]] ({{мова-lt|Aukštaitija|скарочана}}), [[Жамойць]] ({{мова-lt|Žemaitija|скарочана}}), [[Сувалкія]] ({{мова-lt|Suvalkija|скарочана}}) і [[Дзукія]] ({{мова-lt|Dzukija|скарочана}}). Пяты рэгіён — «[[Малая Летува]]» ({{мова-lt|Mažoji Lietuva|скарочана}}) да 1918 належаў да [[Усходняя Прусія|Ўсходняй Прусіі]]. Тут Летува пясковымі пляжамі і дзюнамі мяжуе з [[Балтыйскае мора|Балтыйскім морам]]. Далей на ўсход цягнецца ўзгорысты марэнны ляндшафт. Віленшчына багатая грудамі і азёрамі. Бліжэй да польскай мяжы знаходзіцца рэгіён Сувалкія. Разам з раўнінай між Панявежай і Коўнам гэты раён найбольш актыўна выкарыстоўваецца ў сельскай гаспадарцы. На ўсход ад Сувалкіі, на беларускай мяжы знаходзіцца лясная Дзукія. Там, ля [[Друскенікі|Друскенікаў]] пачынаецца летувіскі адцінак [[Нёман]]у ({{мова-lt|Nemunas|скарочана}}). Нёман ёсьць найбольш працяглай ракой у Летуве — у межах краіны ягоная даўжыня складае 475 км, а апошнія 200 км ракі ўтвараюць натуральную мяжу з [[Калінінградзкая вобласьць|Калінінградзкай вобласьцю]]. Пры мястэчку Руснэ Нёман упадае ў Балтыйскае мора.

З паўднёвага захаду на паўночны ўсход у Паўднёвай і Ўсходняй Летуве распрасьціраецца [[Балтыйская града]], якая ў межах краіны складаецца з Судуўскага, Дзуцкага і Аўкштайцкага ўзвышшаў (дасягаюць вышыні 250—280 м). З паўднёвага боку да Летувіскай дугі Балтыйскай грады далучаецца Паўднёва-Ўсходняя пясковая раўніна. З усходу тэрыторыю краіны займаюць часткі [[Сьвянцянскія грады|Сьвянцянска-Нарачанскага]] і [[Ашмянскае ўзвышша|Ашмянскага ўзвышшаў]], на апошнім разьмяшчаецца адзін з найвышэйшых пунктаў краіны — гара Язэпава (293,6 м). На захадзе разьмяшчаецца выспавае [[Жамойцкае ўзвышша]] з найвышэйшым пунктам гарой Мядвегаліс (234 м). Уздоўж Балтыйскага мора распрасьціраецца Прыморская раўніна — нізіна шырынёй 15—20 км. На поўдні гэтай нізіны — дэльта Нёмана. На астатняй тэрыторыі паміж Балтыйскай градой і Жамойцкім узвышшам расьсьцілаюцца плоскія ці крыху хвалістыя нізіны — Сярэднелетувіская, Зэмгальская і інш. Галоўным чыньнікам ва ўтварэньні рэльефу краіны быў ледавік.

Летува разьмяшчаецца на Рускай пліце Ўсходне-Эўрапейскай плятформы. Крышталічны фундамэнт залягае глыбока (ад 300 да 2000 м ніжэй за ўзровень мора). З карысных выкапняў ёсьць вапнякі, [[даляміт]]ы, [[гліна|гліны]], [[крэйда]]. Таксама нетры Летувы маюць пласты мінэральных водаў.

=== Клімат ===
Клімат Летувы пераходны — ад марскога да кантынэнтальнага. Сярэдняя гадавая тэмпэратура складае +6,1&amp;nbsp;°C. Сярэдняя тэмпэратура студзеня −4,9&amp;nbsp;°C (ад −2,8&amp;nbsp;°C на ўзьбярэжжы да −6,5&amp;nbsp;°C на паўночным усходзе). Сярэдняя тэмпэратура ліпеня +17,2&amp;nbsp;°C (у межах краіны адрозьніваецца меней, чым на 2&amp;nbsp;°C).

{| width=90% align=&quot;center&quot; border=1 cellpadding=&quot;3&quot; style=&quot;border-collapse: collapse; font-size:95%; text-align: center;&quot;
|-----
| height=&quot;25&quot; colspan=&quot;13&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;'''Тэмпэратурныя рэкорды па месяцох (°C)'''&lt;ref&gt;[http://www.meteo.lt/ meteo.lt]&lt;/ref&gt;&lt;/div&gt;
|-----
| width=&quot;140&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot; class=&quot;style2&quot;&gt;Месяц&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;[[Студзень|Сту]]&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;[[Люты|Лют]]&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;[[Сакавік|Сак]]&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;[[Красавік|Кра]]&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;[[Травень|Тра]]&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;[[Чэрвень|Чэр]]&lt;/div&gt;
| width=&quot;52&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;[[Ліпень|Ліп]]&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;[[Жнівень|Жні]]&lt;/div&gt;
| width=&quot;51&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;[[Верасень|Вер]]&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;[[Кастрычнік|Кас]]&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;[[Лістапад|Ліс]]&lt;/div&gt;
| width=&quot;64&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;[[Сьнежань|Сьн]]&lt;/div&gt;
|-----
| width=&quot;140&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot; class=&quot;style2&quot;&gt;Найвышэйшая тэмп.&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;FFBB70&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;+12,6 &lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;FFA264&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;+16,5&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;FD7339&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;+21,8&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;FC5425&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;+28,8&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;FC2A25&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;+34&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;FC2A25&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;+35&lt;/div&gt;
| width=&quot;52&quot; bgcolor=&quot;FD0009&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;+37,5&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;FD0009&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;+36&lt;/div&gt;
| width=&quot;51&quot; bgcolor=&quot;FC2A25&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;+32&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;FD7339&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;+26&lt;/div&gt;
| width=&quot;55&quot; bgcolor=&quot;FFA264&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;+18&lt;/div&gt;
| width=&quot;64&quot; bgcolor=&quot;FFBB70&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;+15,6&lt;/div&gt;
|-----
| width=&quot;140&quot; bgcolor=&quot;#E7EEF1&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot; class=&quot;style2&quot;&gt;Найніжэйшая тэмп.&lt;/div&gt;
| bgcolor=&quot;0A427E&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;&lt;span style=&quot;color:white;&quot;&gt;-40,5&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;
| bgcolor=&quot;0A427E&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;&lt;span style=&quot;color:white;&quot;&gt;-42,9&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;
| bgcolor=&quot;2467B4&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;&lt;span style=&quot;color:white;&quot;&gt;-37,5&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;
| bgcolor=&quot;6289CB&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;&lt;span style=&quot;color:white;&quot;&gt;-23,0&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;
| bgcolor=&quot;96B8E8&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;&lt;span style=&quot;color:grey;&quot;&gt;-6,8&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;
| bgcolor=&quot;D6E4F7&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;-2,8&lt;/div&gt;
| bgcolor=&quot;FEFFB9&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;+0,9&lt;/div&gt;
| bgcolor=&quot;D6E4F7&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;-2,9&lt;/div&gt;
| bgcolor=&quot;B2D5F4&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;-6,3&lt;/div&gt;
| bgcolor=&quot;96B8E8&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;&lt;span style=&quot;color:grey;&quot;&gt;-19,5&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;
| bgcolor=&quot;6289CB&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;&lt;span style=&quot;color:white;&quot;&gt;-23&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;
| bgcolor=&quot;0A427E&quot; | &lt;div align=&quot;center&quot;&gt;&lt;span style=&quot;color:white;&quot;&gt;-34&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;
|}

Гадавая колькасьць ападкаў складае 540 мм на Сярэднелетувіскай нізіне і 930 мм на паўднёва-заходніх схілах Жамойцкага ўзвышша. Найбольшая колькасьць ападкаў прыпадае на жнівень, найменшая — на кастрычнік. Да галоўных асаблівасьцяў клімату Летувы адносяць шмат атмасфэрных ападкаў і перавагу адносна цёплага надвор’я. Наяўнасьць вялікай колькасьці атмасфэрных ападкаў, а таксама наяўнасьць блізкіх да паверхні водных пластоў стварылі ўмовы для разьвіцьця густой сеткі рэк. У Летуве налічваюць 722 ракі даўжынёю больш за 10 км і агульнай працягласьцю 27 500 км, 71,5% рэк належаць да басэйну Нёмана. Рэкі Летувы сілкуюцца дажджавымі, талымі ды грунтовымі водамі. У сярэднім каля трох месяцаў рэкі пакрытыя льдом. На тэрыторыі Летувы больш за 2500 азёраў плошчай больш за 0,1 км² кожнае і 1000—1500 дробных азёраў. Самыя буйныя азёры — Друкшай, Дзіснай, найбольш глыбокае — Таўрангас (60,5 м). У Летуве налічваюць 40 тысячаў тарфяных балот, шмат дзе здабываецца торф.

=== Глебы ===
Амаль 45% тэрыторыі Летувы займаюць [[дзярнова-падзолістыя глебы]], 17% — балотна-падзолістыя глебы, 4% — падзоліста-баравыя глебы, 8% — [[дзярнова-карбанатныя глебы]], столькі ж карбанатныя дзярнова-глеева-падзолістыя, 5% — балотныя і 1,4% — алювіяльныя глебы ў дэльце Нёмана і абалёнах рэк.

=== Расьлінны сьвет ===
Летува разьмяшчаецца ў падзоне [[Мяшаны лес|мяшаных лясоў]] лясной зоны. Выдзяляюць правінцыю з грабам і правінцыю безь яго, мяжа пралягае ў сярэдняй частцы тэрыторыі. Агулам лясы займаюць 27,6% тэрыторыі. Пераважаюць [[хваёвыя лясы|хваёвыя]] (37,2%) і бярозавыя (23%) лясы. У Летуве сустракаюцца больш за 2000 відаў кветкавых расьлінаў і папаратнікаў, вядома каля 250 відаў мхоў, 400 відаў лішайнікаў і 2000 відаў грыбоў.

=== Жывёльны сьвет ===
У Летуве атрымалі пашырэньне жывёлы тайгі й [[шыракалісты лес|шыракалістых лясоў]]. [[Хрыбетныя|Хрыбетных]] налічваецца 426 відаў, зь іх 61 від [[Сысуны|сысуноў]], 290 — птушак, 7 — гадаў, 11 — земнаводных і 57 рыб. Дробныя сысуны — [[кажаны]], яжы, краты, землярыйкі, мышы-палёўкі і іншыя. Большасьць птушак належаць да атраду вераб’іных. Сярод гадаў варта адзначыць трытонаў, жаб і раптух.

У краіне разьмяшчаюцца Летувіскі нацыянальны парк (на паўночным усходзе, плошча каля 300 км²), 3 запаведнікі (Жувінтас, Чапкаляй, Каманос)&lt;ref&gt;Кунчина И. П. и др. Литва // Страны и народы; Науч.-попул. геогр.-этнограф. изд. в 20-ти т. Советский союз. Республики прибалтики. Белоруссия. Украина. Молдавия. — М.: Мысль, 1984. — 349 с.&lt;/ref&gt;.

== Насельніцтва ==
[[Файл:Poles in Lithuania Barry Kent.png|міні|Колькасьць палякаў (апалячаных беларусаў&lt;ref&gt;Калачынскі Ю. Адкуль у Беларусі ўзяліся палякі? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54—55.&lt;/ref&gt;) у Летуве паводле раёнаў]]

* [[Летувіская мова|летувіская]]: 2 561 314
* [[Польская мова|польская]]: 200 317
* [[Расейская мова|расейская]]: 176 913
* [[Беларуская мова|беларуская]]: 36 227
* [[Украінская мова|украінская]]: 16 423
* [[Татарская мова|татарская]]: 2793
* [[Латыская мова|латыская]]: 2025
* [[Караімская мова|караімская]]: 241&lt;ref&gt;{{Спасылка|url=http://statistics.bookdesign.lt/dalis_04.pdf|загаловак=Ethnicity, mother tongue and religion|мова=en|камэнтар=зьвесткі перапісу 2011 году}}&lt;/ref&gt;

[[Расейцы]] ў асноўным зьявіліся ў Летуве па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]], калі краіна трапіла ў склад [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|Савецкага Саюзу]], і жывуць пераважна ў рэгіёнах [[Вільня|Вільні]] й [[Клайпеда|Клайпеды]]. Сярод старэйшага пакаленьня летувісаў вялікая ступень валоданьня расейскаю мовай, у той час, як моладзь збольшага валодае [[Ангельская мова|ангельскаю]]. У раёне Клайпеды (былога прускага Мэмэлю) ёсьць доля нямецкамоўнага насельніцтва. Рэгіён вакол Вільні і ўздоўж беларускай мяжы гістарычна быў засяляюць беларусы, дагэтуль там пашыраныя дыялекты беларускай (''тутэйшай'') мовы.

Этнічны склад насельніцтва (2015 год)&lt;ref&gt;Butkus A. [http://alkas.lt/2015/12/16/a-butkus-lietuvos-gyventojai-tautybes-poziuriu/ Lietuvos gyventojai tautybės požiūriu], Alkas, 16.12.2015 г.&lt;/ref&gt;:
* [[летувісы]] — 86,7%
* [[палякі]] — 5,6%
* [[расейцы]] — 4,8%
* [[беларусы]] — 1,3%
* [[украінцы]] — 0,7%

== Эканоміка ==
{{Асноўны артыкул|Эканоміка Летувы}}
Летува — індустрыяльная краіна з разьвітай сельскай гаспадаркай. На 1 сакавіка 1998 году Летуве было дадзена 1,976 млрд $ пазык з-за мяжы, прычым каля траціны зь іх былі крэдытамі [[Міжнародны валютны фонд|МВФ]]. Істотнае значэньне для разьвіцьця эканомікі Летувы мела ўступленьне ў [[Эўрапейскі Зьвяз]]. [[Сукупны ўнутраны прадукт]] краіны вырас за першы квартал 2004 году на 7,7%.

Найбуйнешым інвэстарам зьяўляюцца [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] — 25% усіх зьнешніх інвэстыцыяў, потым ідуць [[Швэцыя]] (13%), [[Нямеччына]] (12%) і [[Вялікабрытанія]] (8%). Структура [[Сукупны ўнутраны прадукт|ВУП]]: (у % ад агульнага кошту) сельская і лясная гаспадарка — 9,3, здабывальная і перапрацоўчая прамысловасьць — 25,9, будаўніцтва — 6,7, камунальныя паслугі — 3,0, транспарт і сувязь — 7,6, гандаль — 23,9, фінансы — 3,2, іншае — 20,4.

Ад 1 студзеня 2015 году Летува перайшла на [[Эўра]]&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20160305011435/http://www.radyjo.net/4/90/Artykul/192263,1-%D1%81%D1%82%D1%83%D0%B4%D0%B7%D0%B5%D0%BD%D1%8F-%D0%9B%D0%B5%D1%82%D1%83%D0%B2%D0%B0-%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%85%D0%BE%D0%B4%D0%B7%D1%96%D1%86%D1%8C-%D0%BD%D0%B0-%D1%8D%D1%9E%D1%80%D0%B0 1 студзеня Летува пераходзіць на эўра]. Polskie Radio S.A. 30.12.2014&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Lt real gdp growth.svg|значак|Рост рэальнага [[Сукупны ўнутраны прадукт|СУП]] краіны]]

Цеплавыя электрастанцыі працуюць на замежнай сыравіне, найбуйнейшыя — Летувіская і Віленскія. Маюцца гідраэлектрастанцыі — Кайшадорская, Ковенская. Самай магутнай зьяўляецца Ігналінская атамная электрастанцыя.

Найважнейшая галіна прамысловасьці — машынабудаўніцтва і мэталаперапрацоўка. Найбольшае разьвіцьцё атрымала станкабудаўніцтва з асноўнымі цэнтрамі ў Вільні, Коўне, Шаўлях; прыборабудаваньне, электратэхніка і радыётэхніка (Вільня, Коўна, Панявеж і інш.), суднабудаваньне і рамонт караблёў (Клайпеда), вытворчасьць абсталяваньня для харчовай прамысловасьці (Мар’ямпаль), вытворчасьць ровараў і рухавікоў для мапедаў (Шаўлі). Прамысловасьць па перапрацоўцы нафты дае [[мазут]], [[бэнзін]], [[дызэльнае паліва]], [[асфальт]], [[парафін]] і інш. прадукты (Мажэйкі). Разьвітая хімічная прамысловасьць: вытворчасьць сернай кіслаты, амафосу, супэрфасфату (Кейданы), азотных угнаеньняў (Янава), штучных валокнаў (Коўна), плястмасавых вырабаў (Вільня) штучнай скуры (Плунге), фармацэўтычнай прадукцыі (Вільня, Коўна і інш.), прадукцыі мікрабіялягічнай прамысловасьці (Вільня, Кейданы). Вытворчасьць будаўнічых матэрыялаў ажыцьцяўляецца зь мясцовай сыравіны. Разьвіта вытворчасьць цэмэнту (Наўёі-Акмяны), сылікатных вырабаў, мяккага пакрыцьця даху і да т. п. (Вільня, Коўна, Гаргаждай), керамікі (Таўрогі), шкла (Вільня, Коўна і інш.). Здаўна ў Летуве існуе дрэваапрацоўчая і цэлюлозна-папяровая прамысловасьць з разьвітай вытворчасьцю мэблі (Янава, Клайпеда, Коўна, Шаўлі), паперы і кардону (Коўна, Грыгішкі), цэлюлозы ды фанэры (Клайпеда), запалак (Коўна), двп (Клайпеда, Вільня, Грыгішкі, Казлова Руда)&lt;ref&gt;Большая энциклопедия: в 62 томах. Т. 26. — М: ТЕРРА, 2006. — 592 с. {{ISBN|5-373-00432-2}}.&lt;/ref&gt;.

== Транспарт ==
{{Асноўны артыкул|Транспарт у Летуве}}

Летува мае важнае значэньне як транзытная краіна між [[Цэнтральная Эўропа|Цэнтральнай]] і [[Паўночная Эўропа|Паўночнай]] Эўропай, між [[Скандынавія]]й і [[Беларусь]]сю. Ключавую ролю Летува грае як транзыт між [[Расея|Расейскай Фэдэрацыяй]] і ейным эксклявам Калінінградзкай вобласьцю. Сталіца Летувы Вільня знаходзіцца вельмі блізка да закрытай беларускай граніцы, таму больш важным транспартным вузлом Летувы зьяўляецца гістарычная сталіца Коўна.

=== Аўтамабільны транспарт ===
[[Файл:Lithuania-roads-(E).png|міні|Асноўныя аўтамабільныя дарогі Летувы]]

Летува мае разьвітую сетку шашаў, у тым ліку аўтамабільную дарогу, што злучае [[Коўна]] і [[Клайпеда|Клайпеду]] і магістраль [[E67]] «[[Via Baltica]]» з [[Варшава|Варшавы]] праз Коўну, [[Рыга|Рыгу]], [[Талін]] да [[Хэльсынкі]]. Апроч таго, Летува мае вялікае значэньне для транзыту [[нафта|нафты]] з Расеі.

=== Карабельны транспарт ===
У Клайпедзе знаходзіцца буйны марскі порт, злучаны паромнымі маршрутамі з важнымі гарадамі ўзьбярэжжа Балтыйскага мора.

=== Чыгунка ===
Пры [[Шастокі|Шастоках]] і [[Сувалкі|Сувалках]] (Польшча) знаходзіцца важны чагуначны перавал у Польшчу, які ў апошнія гады, з прычыны замежнапалітычнай самаізаляцыі Беларусі, атрымаў ключавую важнасьць, бо альтэрнатыўны маршрут ідзе празь Беларусь. Важнасьць гэтага шляху ўзрасла па адкрыцьці летувіска-польскай граніцы ў ходзе пашырэньня Эўразьвязу на ўсход. [[Летувіская чыгунка]], таксама як чыгунка ў іншых краінах былога Савецкага Саюзу, мае [[шырыня каляіны|шырокую каляіну]] (1520 мм замест 1435 мм у [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропе]]).

=== Турызм ===
{{Асноўны артыкул|Турызм у Летуве}}

У Летуве расьце роля турызму на [[Балтыйскае мора|Балтыйскім моры]], напрыклад, гарады [[Ніда (Летува)|Ніда]] і [[Паланга]]. Таксама расьце прыцягальнасьць для турыстаў гарадоў [[Вільня|Вільні]] і [[Коўна|Коўны]].

== Культура ==
{{Асноўны артыкул|Культура Летувы}}

=== Летувіская літаратура ===
[[Файл:Catechismus in preüßnischer sprach, gecorrigiret und dagegen das deüdsche.jpg|значак|Першая друкаваная летувіская кніга&lt;ref name=&quot;Panucevic-271&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[[Павал Урбан|Урбан П.]] [https://knihi.com/Paula_Urban/U_sviatle_histarycnych_faktau.html У сьвятле гістарычных фактаў (У сувязі з брашурай Л.С. Абэцэдарскага)]. — Мюнхэн — Нью-Ёрк: БІНІМ, 1972.&lt;/ref&gt;: {{мова-de|Catechismus in preüßnischer sprach, gecorrigiret und dagegen das deüdsche|скарочана}} (1545 год)]]

Пісьмо на летувіскай мове пачалося з кнігаў рэлігійнага зьместу. Летувіская дзяржава на афіцыйным узроўні лічыць першай летувіскай кнігай «Катэхізм» [[Марцін Мажвід|Марціна Мажвіда]], выдадзены ў 1547 годзе. Тым часам беларускія гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]] і [[Павал Урбан]] зьвяртаюць увагу на тое, што напраўду першую летувіскую кнігу выдалі на два гады раней — у 1545 годзе, хоць мова гэтай кнігі і называецца «прускай». Тым часам у тэксьце «Катэхізму» Мажвіда і наступнай летувіскай кнігі 1559 году выданьня назва мовы не ўпамінаецца, што ёсьць сьведчаньнем разуменьня мовы гэтых дзьвюх кніг таксама як «прускай»&lt;ref name=&quot;Panucevic-271&quot;&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271.&lt;/ref&gt;. Толькі ў 1579 годзе, па сьмерці герцага прускага [[Альбрэхт Гогенцолерн|Альбрэхта Гогенцолерна]], які быў ініцыятарам летувіскага кнігадрукаваньня, выйшаў летувіскі катэхізм, дзе мова выданьня азначалася як летувіская. Гэтая назва замацавалася ў наступных летувіскіх кнігах&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 273.&lt;/ref&gt;. Як падкрэсьлівае гісторык і літаратуразнаўца [[Іван Саверчанка]], у XVI ст. раньнія ідэолягі жамойцкага (летувіскага) нацыянальнага руху, найперш пісьменьнікі і багасловы [[Марцін Мажвід]], [[Мэльхіёр Пяткевіч]], [[Мікалай Даўкша]] і [[Канстанцін Шырвід]], пачалі актыўна ўжываць тэрмін «літоўская мова» ў дачыненьні да гістарычна жамойцкай мовы. Абапіраючыся выняткова на этнічныя фантазіі ды показкі, яны назвалі свой народ «літоўцамі»&lt;ref&gt;[[Іван Саверчанка|Саверчанка І.]] Aurea mediocritas. Кніжна-пісьмовая культура Беларусі. Адраджэнне і ранняе барока. — {{Менск (Мінск)}}: Тэхналогія, 1998. С. 14.&lt;/ref&gt;. 

[[Файл:Mazvydo katekizmas.jpg|міні|Катэхізм Мажвіда]]

Аўтар другой летувіскай кнігі Марцін Мажвід быў пастарам з Рагніту (цяпер [[Нёман (горад)|Нёман]] у [[Калінінградзкая вобласьць|Калінінградзкай вобласьці]] [[Расея|Расеі]]). Яго кніга выйшла з друку ў [[Каралявец|Караляўцы]] ([[Прусія]]) і, апроч катэхізісу, утрымлівала вершаваную прадмову на летувіскай мове, адзінаццаць царкоўных сьпеваў з нотамі і першы летувіскі [[буквар]]. Таксама Мажвід падрыхтаваў першы летувіскі зборнік царкоўных сьпеваў «Песьні Хрысьціянскія» (1 частка — 1566 год, 2 частка — 1570 год), які па ягонай сьмерці выдаў каралявецкі пастар Балтрамеюс Вілентас. Першы поўны пераклад Бібліі на летувіскую мову зрабіў [[Ёнас Брэткунас]] (1536—1602) паміж 1579 і 1590 гадамі. Крыху пазьней у адказ на пратэстанцкія рэлігійныя кнігі зьявілася каталіцкая рэлігійная літаратура на летувіскай мове.

У пачатку XIX стагодзьдзя аблічча летувіскай літаратуры складалі каталіцкія сьвятары. [[Юзэф Арнульф Гедройц]], які гуртаваў вакол сябе летувіскіх пісьменьнікаў, і [[Мацей Казімер Валанчэўскі]] займаліся зьбіраньнем народнага летувіскага фальклёру і перакладамі на летувіскую мову. [[Майроніс|Ёнас Мачуліс-Майроніс]] пісаў вершы ў стылі рамантызму і ў 1895 годзе выдаў зборнік «Вясеньнія галасы», які абудзіў грамадзкія пачуцьці. Пісьменьнік, паэт і перакладчык [[Вінцас Крэве-Міцкевіч]] распачаў традыцыю фальклярызму ў летувіскай літаратуры напачатку XX стагодзьдзя. Сярод фігур пачатку XX стагодзьдзя празаікі Ёзас Тумас-Вайжгантас (1869—1933), Ёнас Білюнас (1879—1907), Юлія Жэмайтэ (1845—1921). У пэрыяд незалежнай Летувы плённа працаваў паэт [[Людас Гіра]]. Паэт і перакладчык [[Яўген Шкляр]] зрабіў вялікі ўнёсак у знаёмства замежнікаў зь летувіскай паэзіяй. Казіс Бінкіс стаў на чале футурыстычнай групоўкі паэтаў «Чатыры вятры» ў 1920-я гады (Юозас Жлабіс-Жанге, Пятрас Таруліс). [[Пранас Будвітыс]], [[Пятрас Вайчунас]] перакладалі творы замежных аўтараў дзеля ўзбагачэньня летувіскай літаратурнай мовы. У постсавецкай летувіскай літаратуры адбіваецца пошук свайго нацыянальнага «я» летувісаў. Гэтая тэндэнцыя пачалася яшчэ ў часы [[Мікіта Хрушчоў|хрушчоўскай]] адлігі. Старажытныя паэтычныя міты — асноўная крыніца, дзе можна знайсьці аблічча летувіскага народу. Дахрысьціянскі пэрыяд найбольш яскрава паказвае летувіскі сьвет «у чыстым выглядзе», бо па прыходзе хрысьціянства і зьяўленьні пісьменнасьці летувіская нацыя спазнала істотны ўплыш суседніх нацыяў — беларускай, польскай, нямецкай і расейскай, савецкі ўплыў.

Матыў сельскай, дахрысьціянскай сьвядомасьці пануе ў паэзіі Марцэліюса Марцінайціса (нар. 1936), асабліва ў ягоных знакамітых балядах Кукуціса (1977). Юдзіта Вайчунайце (нар. 1937) спалучыла вобразы старажытнага паганскага сьвету з гарадзкімі пэйзажамі. Сігітас Геда (нар. 1943) адухаўляе краявіды, надае ім памяць. Сярод іншых можна выдзеліць Ёзаса Грушаса (1901—1989), Ёнаса Авіжуса (нар. 1922), Юсьцінаса Марцінкевічуса (нар. 1930), Рамуальдаса Гранаўскаса ды Леанардаса Густаўскаса (абодва нар. 1939). Сучасную літаратуру разьвіваюць Рычардас Гавеліс ды Ніёле Міляўскайтэ (абодва нар. 1950), Дональдас Каёкас (нар. 1953), Юрга Іванаўстайтэ (н. 1961), Сігітас Парульскіс (нар. 1963), Антанас Ёнінас (нар. 1965).&lt;ref&gt;Twayne companion to contemporary world literature: from the editors of World Literature Today. {{ISBN|0-8057-1700-5}} (hardset)&lt;/ref&gt; Аўтар нацыянальнага гімну Летувы — Вінцас Кудырка.

=== Пераходная зона ===
З пункту гледжаньня культуры Летува знаходзіцца ў зоне пераходу. На захадзе краіны, пры Балтыйскім моры, ёсьць відавочны ўплыў [[Ганза|ганзейска]]-[[Паўночная Эўропа|паўночна-эўрапейскіх]] архітэктурных і фальклёрных традыцыяў — нямецкай, дацкай і швэдзкай культураў. З часоў уваходжаньня ў [[Вялікае Княства Літоўскае]] праз прыняцьце [[каталіцтва]] ў першую чаргу ў архітэктуры зьявіліся італійскія элемэнты (Сабор часоў Рэнэсансу ў Вільні).

Усход і поўдзень Летувы традыцыйна быў пад моцным беларускім, пазьней таксама польскім уплывам. У гарадох да Другой сусьветнай Вайны была шматлікая [[Габрэі|габрэйская]] дыяспара.

=== Сусьветная культурная спадчына [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў па пытаньнях адукацыі, навукі і культуры|ЮНЭСКО]] ===
[[Файл:Kernavė - Hill forts 01.jpg|міні|Старажытныя насыпы ў Кернаве на месцы былых умацаваньняў]]

Старое места Вільні ўваходзіць у [[Сусьветная спадчына ЮНЭСКО|Сусьветную культурную спадчыну паводле ЮНЭСКО]], гэтаксама як і дзюны на [[Курская пярэспа|Курскай пярэсьпе]] і старажытныя гарадзішчы ў [[Кернаў|Кернаве]].

=== Помнікі ===
Нацыянальны сымбаль Летувы — [[Крыжовая гара]] ({{мова-lt|Kryžių Kalnas|скарочана}}) пры [[Шаўлі|Шаўлях]].

=== Паганскія помнікі ===
Культура Летувы, як апошняга хрысьціянізаванага рэгіёну Эўропы, багатая на паганскія элемэнты. Пашырэньне атрымалі рэшткі культаў розных бажкоў, у першую чаргу побытавых ([[дамавік]], [[лазьнік]], [[лясун|лесавік]] і іншыя). Край багаты старажытнымі паганскімі помнікамі, капішчамі. У Коўні ёсьць музэй паганства, а ў Юодкрантэ — «Вядзьмарская гара».

== Замежная палітыка ==
Летува — сябра [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы|НАТО]], [[Рада Эўропы|Рады Эўропы]] і [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага Зьвязу]], з 21 сьнежня 2007 году — паўнапраўны сябра [[Шэнгенскае пагадненьне|Шэнгенскага пагадненьня]]. 

=== Дачыненьні зь Беларусьсю ===
{{Асноўны артыкул|Беларуска-летувіскія дачыненьні}}

==== Пытаньне дзяржаўнай граніцы ====
[[Файл:Lithuanian SSR 1940.jpg|міні|Мапа Летувіскай ССР (1940 год) безь [[Сьвянцяны|Сьвянцянаў]], [[Друскенікі|Друскенікаў]] і [[Салечнікі|Салечнікаў]]]]
{{Асноўны артыкул|Беларуска-летувіская граніца}}
Нягледзячы на тое, што Беларусь і Летува прызналі адно адную ўжо ў 1991 годзе, да 1994 году ''«двухбаковыя дачыненьні не адрозьніваліся вялікай інтэнсіўнасьцю і нейкімі адмысловымі дасягненьнямі»''&lt;ref&gt;Грицюс А. Влияние «белорусского фактора» на внешнюю политику Литвы и стабильность в Балтийском регионе. С. 139—162 // Белоруссия на перепутье. — Москва: Московский центр Карнеги, 1998. С. 153.&lt;/ref&gt;.

Летува была адзінай суседняй краінай, да якой незалежная Беларусь высоўвала афіцыйныя тэрытарыяльныя прэтэнзіі. Так, 24 лютага 1992 году на сустрэчы з прадстаўнікамі Эўрапейскіх супольнасьцяў тагачасны міністар замежных справаў [[Пятро Краўчанка]] заявіў пра неабходнасьць на міжнародным узроўні ўзьняць пытаньне перагляду [[Беларуска-летувіская граніца|беларуска-летувіскай граніцы]]. Пра гэта апэратыўна напісалі вядучыя замежныя СМІ, такія як, напрыклад, [[The New York Times]]&lt;ref&gt;[http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9E0CE4DA1E38F936A15751C0A964958260 Belarus Official Lays Claim To Lithuanian Border Lands] // [[The New York Times]]. 25.2.1992.&lt;/ref&gt;.

Прэтэнзіі афіцыйнага Менску адбіліся на эканамічных дачыненьнях паміж дзьвюма краінамі. Так, праз тэрытарыяльныя прэтэнзіі на Віленшчыну і Вільню Беларусь ''«магла адмовіцца ад сьціслых эканамічных зносінаў»'' зь Летувой, што выявілася ў пастанове выкарыстоўваць польскі порт Гдыню замест найбліжэйшай летувіскай Клайпеды&lt;ref&gt;Burant, S. R. International Relations in a Regional Context: Poland and its Eastern Neighbours Lithuania, Belarus, Ukraine // Europe-Asia Studies 45 (993), Nr. 3. P. 407, 417.&lt;/ref&gt;.

Рэактывацыя двухбаковых дачыненьняў Беларусі і Летувы была нашмат зьвязанай з абраньнем [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]] прэзыдэнтам, што праявілася ўжо ва ўдзеле прадстаўнікоў летувіскіх уладаў у ягонай інаўгурацыі, а таксама ў візыце беларускага кіраўніка ў Летуву ў лютым 1995 году&lt;ref&gt;Грицюс А. Влияние «белорусского фактора» на внешнюю политику Литвы и стабильность в Балтийском регионе. С. 139—162 // Белоруссия на перепутье. — Москва: Московский центр Карнеги, 1998. С. 154.&lt;/ref&gt;. Акурат у часе таго візыту былі падпісаныя дзьве дамовы: «Аб супрацы і добрасуседстве» і «Аб дзяржаўнай граніцы паміж Летувой і Беларусьсю», — што дазволіла ўпершыню ў гісторыі ўсталяваць паміж дзьвюма дзяржавамі граніцу, якая б юрыдычна прызнавалася абодвума бакамі, і зьняць шмат цяжкіх тэрытарыяльных пытаньняў, якія тычыліся савецкіх часоў&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

На думку [[Зьміцер Санько|Зьмітра Санько]], адной з прычынаў значнага паляпшэньня дачыненьняў стала падрыхтоўка [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|рэфэрэндуму 1995 году]] з адмовай [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] ад традыцыйнага беларускага нацыянальнага гербу [[Пагоня|Пагоні]]: «''І калі ў нас зрынаньне Пагоні выклікала душэўны боль, дык там з нагоды гэтай неспадзяванкі, пэўна ж, шмат на якіх бяседах зьвінелі келіхі''»&lt;ref name=&quot;Sanko&quot;/&gt;.

==== Афіцыйная назва Беларусі ====
У 2010 годзе [[Міністэрства замежных справаў Рэспублікі Беларусь]] зьвярнулася ў Дзяржаўную камісію па [[летувіская мова|летувіскай мове]] з просьбай перагледзіць афіцыйную назву Беларусі ({{мова-lt|Baltarusija|скарочана}}, ''balta'' — белы колер, ''Rusija'' — [[Расея]]). Сярод прапанаваных да разгляду варыянтаў было традыцыйнае летувіскае найменьне — ''Baltoji Rusia'' ({{мова-be|Белая Русь|скарочана}})&lt;ref&gt;[http://nn.by/?c=ar&amp;i=37411 Літва адмовілася Беларусь называць Belarus], [[Наша Ніва]], 16 красавіка 2010 г.&lt;/ref&gt;. Аднак сябры Дзяржаўнай камісіі з спасылкай на меркаваньне летувіскіх гісторыкаў адзінагалосна пастанавілі пакінуць прыняты ў часы кіраваньня [[Сталін]]а савецкі варыянт назвы Беларусі&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20100419122535/http://news.tut.by/167244.html В Литве Беларусь останется Baltarusija], [[TUT.BY]], 16 красавіка 2010 г.&lt;/ref&gt;.

У красавіку 2021 году часовая палітычная падкамісія пры Дзяржаўнай камісіі па летувіскай мове зноў адмовілася зьмяняць афіцыйную [[Русіфікацыя Беларусі|расейскую]] [[Каляніялізм|каляніяльную]] назву Беларусі — на гэты раз на просьбу [[Сьвятлана Ціханоўская|Сьвятланы Ціханоўскай]], тым часам у сьнежні 2020 году гэтая ж камісія зьмяніла афіцыйную летувіскую назву [[Грузія|Грузіі]] на просьбу грузінскіх дыпляматаў&lt;ref&gt;[https://www.svaboda.org/a/31188034.html Літоўскія мовазнаўцы вырашылі не мяняць назву Беларусі], [[Радыё Свабода]], 5 красавіка 2021 г.&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Вядомыя летувісы]]
* [[Сьпіс гарадоў Летувы]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [http://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}}
* Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
* Літоўская паэзія = Lietuviu poezija / Літоўс. цэнтр культуры, адукацыі і інфарм. [Уклад. В. Тараўскайтэ і інш.; Пер.: Э. Акулін і інш.; Іл. І. Станкевічутэ]. — Маладзечна: Друк. «Перамога», 2003. — 1568 с. {{ISBN|985-6541-26-3}}.
* {{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)}}
* [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}.
* {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}}
* {{Кніга
|аўтар          = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]]
|частка         = 
|загаловак      = Belarus. The last European dictatorship
|арыгінал       = 
|спасылка       = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus
|адказны        = 
|выданьне       = new edition
|месца          = 
|выдавецтва     = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}}
|год            = 2012
|том            = 
|старонкі       = 
|старонак       = 384
|сэрыя          = 
|isbn           = 978-0-300-25921-6
|наклад         = 
|ref = Wilson
}}
* Kiaupa Z. Lietuvos valstybĕs istroija. — Vilnius: Baltos lankos, 2006. — 312 s. {{ISBN|9955-584-63-7}}.
* Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. {{ISBN|9986-892-34-1}}
* {{Літаратура/Гісторыя Летувы (2005)|1}}
* Кацель И. А. История Литвы. — Ковно, 1922. — 140 с.
* {{Літаратура/Летува: кароткая энцыкляпэдыя (1989)}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]] [https://news.arche.by/by/page/ideas/hramadstva-idei/11039 Летувіскі нацыянальны рух], [[ARCHE Пачатак]], 12 сакавіка 2013 г.
* [[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] [https://www.svaboda.org/a/30448775.html Чаму трэба казаць і «Літва», і «Летува». Аргумэнты гісторыка Краўцэвіча], [[Радыё Свабода]], 22 лютага 2020 г.
* [[Зьміцер Санько|Санько З.]] [https://www.svaboda.org/a/30464340.html?fbclid=IwAR0MY3o-M1iIg0RuSwvEu9OwMqJuVqVwTcjCPz7RGrb9VY-wBtCdjIuVgI0 І ўсё ж — Літва ці Летува?], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2020 г.

{{Краіны Эўропы}}
{{Краіны Эўразьвязу}}
{{NATO}}
{{АБСЭ}}
{{Дзяржаўныя ўтварэньні пэрыяду Грамадзянскай вайны і станаўленьня СССР (1917—1924)}}{{Абраны артыкул}}

[[Катэгорыя:Краіны Паўночнай Эўропы]]</text>
      <sha1>1qg54m44mdkx3x74scx66j9cste7l35</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Летувіская мова</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10397</id>
    <revision>
      <id>2333244</id>
      <parentid>2332527</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T17:02:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Агульныя рысы зь беларускай мовай і яе гістарычны ўплыў */ стыль</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="198331" xml:space="preserve">{{Ня блытаць|літоўская мова|літоўскай мовай}}
{{Іншыя значэньні|Жамойцкая мова (неадназначнасьць)}}
{{Інфармацыя пра мову
|Назва мовы = Летувіская
|Назва мовы ў арыгінале = Lietuvių kalba
|Краіны ўжываньня = [[Летува|Летуве]], [[Польшча|Польшчы]], [[Беларусь|Беларусі]] і 14 іншых краінах
|Рэгіён = Летува, Беларусь, Польшча ды іншыя
|Колькасьць карыстальнікаў = звыш 3 мільёнаў
|Клясыфікацыя = [[Індаэўрапейскія мовы|Індаэўрапейская]]&lt;br /&gt;
&amp;nbsp;[[Балтыйскія мовы|Балтыйскія]]&lt;br /&gt;
&amp;nbsp;&amp;nbsp;[[Усходнебалтыйскія мовы|Усходнебалтыйскія]]&lt;br /&gt;
&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;'''Летувіская'''
|Афіцыйная мова ў = [[Летува|Летуве]],&lt;br /&gt;[[Эўрапейскі Зьвяз|Эўразьвязе]],&lt;br /&gt;'''Прызнаная мова меншасьці:'''&lt;br /&gt;[[Польшча|Польшчы]],&lt;br /&gt;[[ЗША]]
|Рэгулюецца = Дзяржаўнай камісіяй летувіскай мовы (Valstybinė lietuvių kalbos komisija)&lt;Br /&gt;Дзяржаўная моўная інспэкцыя (Valstybinė kalbos inspekcija)&lt;ref&gt;[http://www3.lrs.lt/pls/inter/www_tv.show?id=6904,1,30 Valstybinė kalbos inspekcija]&lt;/ref&gt;
|Код па ISO 639-1 = lt
|Код па ISO 639-2(B) = lit
|Код па ISO 639-2(T) = lit
|Код па SIL = LIT
}}
'''Летуві́ская мо́ва''' ({{мова-lt|lietuvių kalba|скарочана}}) — нацыянальная [[мова]] [[Летувісы|летувісаў]], мова ўсходнебалтыйскай падгрупы [[Балтыйскія мовы|балтыйскай групы]], якой карыстаецца каля 3 млн чалавек у [[Летува|Летуве]], а таксама ў [[Беларусь|Беларусі]], паўночна-ўсходняй [[Польшча|Польшчы]], [[Расея|Расеі]], [[ЗША]], [[Канада|Канадзе]], [[Аўстралія|Аўстраліі]] і [[Нямеччына|Нямеччыне]]. [[Дзяржаўная мова]] Летувы. Утварылася ў канцы XIX стагодзьдзя на базе гістарычнай '''жамойцкай мовы''' — архаічных гаворак ваколіцаў [[Коўна]], [[Шаўлі|Шаўляў]] і [[Клайпеда|Клайпеды]]&lt;ref name=&quot;Sviazynski-2005-209&quot;&gt;[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 209.&lt;/ref&gt;.

== Назва ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}

Факт масавага і традыцыйнага называньня ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] мовы [[Летувісы|летувісаў]] (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;. У адказ на падобныя сьведчаньні афіцыйная навука Летувы высоўвае тэорыю, што ў Вялікім Княстве Літоўскім існавала дзьве пісьмовыя летувіскія мовы: першая зь якіх называлася «летувіскай мовай» і цалкам зьнікла ў пачатку XVIII ст., а другая называлася «жамойцкай мовай» і выкарыстоўвалася ў Жамойцкіх [[Жамойцкае староства|старостве]] і [[Жамойцкае біскупства|біскупстве]]. Адпаведна, сучасная літаратурная летувіская мова, паводле гэтай тэорыі, утварылася на базе «жамойцкай мовы» (заходнеаўкштоцкі або сярэдні дыялект — у тэрміналёгіі летувіскіх мовазнаўцаў)&lt;ref name=&quot;Sviazynski-2005-209&quot;/&gt;. Такім парадкам, афіцыйнае летувіскае мовазнаўства, хоць і знаходзіць пэўнае тлумачэньне называньню летувіскай мовы ў Вялікім Княстве Літоўскім жамойцкай мовай, але разам з тым прызнае, што сучасная летувіская мова ёсьць працягам старой жамойцкай пісьмовай мовы, якая называецца цяпер «літоўскай» (у значэньні летувіскай) толькі паводле імя&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў? // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Як падкрэсьлівае сучасны польскі літаратуразнаўца прафэсар [[Ягелонскі ўнівэрсытэт|Ягелонскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Анджэй Раманоўскі||pl|Andrzej Romanowski (literaturoznawca)}}, «''усё тое, што сёньня называем „літоўскім” (або жамойцкім ці аўкштайцкім)», тады акрэсьлівалася адзіным тэрмінам „Жамойцкае”''» ({{мова-pl|«...wszystko to, co dziś nazywamy „litewskim” (czyli żmudzkim lub auksztockim), wtedy określano jednym terminem: „Żmudzkie”»|скарочана}})&lt;ref&gt;Romanowski A. Prawdziwy koniec Rzeczy Pospolitej. — Kraków: Universitas, 2007. [https://www.google.com/search?q=co+dzi%C5%9B+nazywamy+%E2%80%9E+litewskim+%E2%80%9D+%28+czyli+%C5%BCmudzkim+lub+auksztockim+%29+%2C+wtedy+okre%C5%9Blano+jednym+terminem+%3A+%E2%80%9E+%C5%BBmudzkie+&amp;tbm=bks&amp;sxsrf=ALiCzsaid4f_BeBghVk7UEzZjnpbWvEKug%3A1660167086385&amp;ei=riP0YrT2FoGysAfk_YnYDw&amp;ved=0ahUKEwi0hc6rnL35AhUBGewKHeR-AvsQ4dUDCAk&amp;uact=5&amp;oq=co+dzi%C5%9B+nazywamy+%E2%80%9E+litewskim+%E2%80%9D+%28+czyli+%C5%BCmudzkim+lub+auksztockim+%29+%2C+wtedy+okre%C5%9Blano+jednym+terminem+%3A+%E2%80%9E+%C5%BBmudzkie+&amp;gs_lcp=Cg1nd3Mtd2l6LWJvb2tzEANQAFgAYGBoAHAAeACAAQCIAQCSAQCYAQCgAQKgAQHAAQE&amp;sclient=gws-wiz-books S. 87].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?q=co+dzi%C5%9B+nazywamy+%E2%80%9E+litewskim+%E2%80%9D+%28+czyli+%C5%BCmudzkim+lub+auksztockim+%29+%2C+wtedy+okre%C5%9Blano+jednym+terminem+%3A+%E2%80%9E+%C5%BBmudzkie+&amp;tbm=bks&amp;sxsrf=ALiCzsaid4f_BeBghVk7UEzZjnpbWvEKug%3A1660167086385&amp;ei=riP0YrT2FoGysAfk_YnYDw&amp;ved=0ahUKEwi0hc6rnL35AhUBGewKHeR-AvsQ4dUDCAk&amp;uact=5&amp;oq=co+dzi%C5%9B+nazywamy+%E2%80%9E+litewskim+%E2%80%9D+%28+czyli+%C5%BCmudzkim+lub+auksztockim+%29+%2C+wtedy+okre%C5%9Blano+jednym+terminem+%3A+%E2%80%9E+%C5%BBmudzkie+&amp;gs_lcp=Cg1nd3Mtd2l6LWJvb2tzEANQAFgAYGBoAHAAeACAAQCIAQCSAQCYAQCgAQKgAQHAAQE&amp;sclient=gws-wiz-books S. 31].&lt;/ref&gt;}}.

{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

Назва летувіская мова (прыметнік «летувіскі» як вытворны ад назвы эўрапейскай нацыі [[Летувісы|летувісаў]], сучасная нацыянальная дзяржава якіх — [[Летува]]) пасьлядоўна ўжываецца па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў [[Беларускі клясычны правапіс|клясычнай моўнай норме]] [[Беларуская дыяспара|Беларускай дыяспары]]&lt;ref name=&quot;Harbacki&quot;&gt;[[Уладзіслаў Гарбацкі|Гарбацкі Ў.]] [https://gazeta.arche.by/article/349.html?fbclid=IwAR3445HhnFkRqQDlskrDODnITESaPQzy7EGGDNG2E9-L3fkmefK4sPg83PU У тарашкевіцы не абыйсьціся бяз слова «Летува»], [[ARCHE Пачатак|ARCHE]]: электронная газэта, 9 сакавіка 2020 г.&lt;/ref&gt; — у адрозьненьне ад [[наркамаўка|наркамаўкі]], дзе савецкія ўлады дазволілі толькі варыянт «[[літоўская мова]]». Напрыклад, у тэкстах [[Аляксандар Надсан|Аляксандра Надсана]] сустракаецца пераважна Летува, летувіскі, летувіс (а ў размове таксама жмудзін, Жмудзь). У 1960—1970-я гады ў часопісе «[[Божым шляхам (1947)|Божым шляхам]]» у многіх тэкстах ужываліся словы Летува, летувіскі (у [[Часлаў Сіповіч|Часлава Сіповіча]], [[Леў Гарошка|Льва Гарошкі]]). Тое ж назіралася ў мове беларускага друку Паўночнай Амэрыкі: у тэкстах [[Сяргей Хмара|Сяргея Хмары]] ўжываецца Летува ў апісаньні праекту летувіскай дзяржаўнасьці з сталіцай сьпярша ў Коўне, потым у Вільні. Газэта беларусаў [[ЗША]] «[[Беларус (газэта)|Беларус]]» ўжывае выняткова Летува. Словы Летува, летувіс і летувіскі фіксуюцца ў неапублікаваным «Беларуска-францускім слоўніку» Льва Гарошкі&lt;ref name=&quot;Sanko&quot;&gt;[[Зьміцер Санько|Санько З.]] [https://www.svaboda.org/a/30464340.html?fbclid=IwAR0MY3o-M1iIg0RuSwvEu9OwMqJuVqVwTcjCPz7RGrb9VY-wBtCdjIuVgI0 І ўсё ж — Літва ці Летува?], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2020 г.&lt;/ref&gt;.

Мовазнаўцы [[Вінцук Вячорка]] і [[Сяргей Шупа]] крытыкуюць ужываньне прыметніка летувіскі, называючы яго «''словам-калекам''» на падставе таго, што ў гэтым слове «''канчатак становіцца суфіксам''»&lt;ref&gt;[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]], [[Сяргей Шупа|Шупа С.]] [https://www.svaboda.org/a/30445716.html Чаму Літва, а не «Летува»], [[Радыё Свабода]], 20 лютага 2020 г.&lt;/ref&gt;. Аднак лінгвіст [[Зьміцер Санько]] даводзіць, што такая пазыцыя ёсьць непасьлядоўнай і недарэчнай, бо захаваньне канчаткаў у пазычаных словах — звычайная зьява ў [[Беларуская мова|беларускай мове]]. У якасьці прыкладаў ён прыводзіць запазычаныя словы з [[Грэцкая мова|грэцкай]] (апакаліпсіс, базіс, крызіс, тэзіс, Ахілес, Геркулес, Ісус) або з [[Лацінская мова|лаціны]] (кансэнсус, полюс, статус, узус, калегіюм, кворум, форум), пры скланеньні якіх да чужых «закансэрваваных» канчаткаў дадаюцца беларускія&lt;ref name=&quot;Sanko&quot;/&gt;. Такім чынам, «летувіскі» — прыметнік, утвораны паводле законаў беларускай мовы&lt;ref name=&quot;Sanko&quot;/&gt;. Пагатоў, беларускі прыметнік «латыскі», вытворны ад назвы эўрапейскай нацыі [[Латышы|латышоў]], таксама ўзыходзіць да саманазвы ({{мова-lv|latviešy, latvietis|скарочана}}, ад назвы ракі ''Late'')&lt;ref&gt;{{Літаратура/ЭСБМ|5к}} С. 256.&lt;/ref&gt; і азначае латыскую мову, роднасную летувіскай ([[Балтыйскія мовы|балтыйская моўная група]]). Тым часам назвы «''літош''», «''літашы''» датычна летувісаў фіксуюцца ў беларускіх дыялектах&lt;ref&gt;[http://slounik.org/228589.html Назвы людзей па месцы пражывання] // Чалавек: Тэматычны слоўнік. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2006. {{ISBN|985-08-0715-6}}.&lt;/ref&gt;.

== Гісторыя ==
[[Файл:Samogitia-Samaide (A. Ortelius, 1570).jpg|значак|[[Жамойць]]: [[Жамойцкае староства|літоўская]] (Samogitia) і [[Малая Летува|пруская]] (Samaide)&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271—272.&lt;/ref&gt;. З атлясу «Theatrvm orbis terrarvm», 1570 г.]]

=== Раньнія часы ===
Як асобная мова ў балтыйскай групе моваў пачала разьвівацца ў VII стагодзьдзі н. э. Яе носьбіты доўгі час жылі ў цяжкадаступных лясах, што дазволіла захаваць архаічную мадэль мовы&lt;ref name=&quot;Sviazynski-2005-208&quot;&gt;[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 208.&lt;/ref&gt;.

=== У складзе Вялікага Княства Літоўскага і Прусіі ===
[[Файл:Catechismus in preüßnischer sprach, gecorrigiret und dagegen das deüdsche.jpg|значак|Першая друкаваная летувіская кніга&lt;ref name=&quot;Panucevic-271&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[[Павал Урбан|Урбан П.]] [https://knihi.com/Paula_Urban/U_sviatle_histarycnych_faktau.html У сьвятле гістарычных фактаў (У сувязі з брашурай Л. С. Абэцэдарскага)]. — Мюнхэн — Нью-Ёрк: БІНІМ, 1972.&lt;/ref&gt; («''у прускай мове''»), выдадзеная дзеля [[Прускія летувісы|жамойтаў («прусаў»)]] [[Самбія|Самбіі]]. [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1545 г.]]

У пасланьні да кардыналаў Рымскай курыі з нагоды прызначэньня ў 1417 годзе першага каталіцкага біскупа для [[Жамойць|Жамойці]] [[Мацей зь Вільні|Мацея]] львоўскі арцыбіскуп [[Ян Рашоўскі|Ян]] і віленскі біскуп [[Пётр з Кустыня|Пётар]] пісалі: «''Дастойнага пана Мацея, магістра вольных навук, пробашча Віленскага, [[Ліцьвіны|Ліцьвіна]], які поўнасьцю валодае жамойцкай гаворкай &lt;…&gt; мы высьвяцілі на катэдру''»{{Заўвага|{{мова-la|...venerabilem dominum Mathiam Magistrum arcium prepositum wilnensem Lythwanum necnon ydiomate Samagitico plenissime eruditum...|скарочана}}&lt;ref&gt;Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum. T. 3. — Posnaniae, 1856. [https://books.google.by/books?id=ugRCAAAAYAAJ&amp;pg=PA191&amp;dq=ydiomate+Samagitico&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiBrtXIj-n1AhUASvEDHcrpBf0Q6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Samagitico&amp;f=false P. 191].&lt;/ref&gt;}}. Тое, што першы жамойцкі біскуп досыць добра ведаў «''жамойцкую гаворку''»{{Заўвага|{{мова-la|«wenerabilem virum magistrum Mathiam prepositum Wilnensem, de vite puritate morum venustate et sciencia ceterisque virtutibus commendatum ac de ydiomate Samagitico sufficientissime institutum, ex assumptum et pro hominibus in pontificem constitutum Medinicensem ad instanciam prefatorum clarissimorum principum in virtute trinitatis vivifice»|скарочана}}&lt;ref&gt;Monumenta Medii Aevi Historica Res Gestas Poloniae Illustrantia. T. XII. — Cracoviae, 1891. [https://books.google.by/books?id=vDghAQAAMAAJ&amp;pg=PA94&amp;dq=ydiomate+Samagitico+sufficientissime+institutum&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwicju2Wk-n1AhVgQ_EDHbbLDNMQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&amp;q=ydiomate%20Samagitico%20sufficientissime%20institutum&amp;f=false P. 94].&lt;/ref&gt;}}, паўтаралася яшчэ ў адным пасланьні гэтых жа герархаў&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 109.&lt;/ref&gt;. Само ж новае біскупства стваралася для «''народу [[Жамойты|Жамойтаў]]''», што неаднаразова падкрэсьлівалася ў афіцыйных дакумэнтах ({{мова-la|gens Samagitarum|скарочана}} у 1409 годзе&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 25.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|gens Samaytarum|скарочана}} у 1416 годзе&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 26.&lt;/ref&gt;). У просьбе [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Вітаўт]]а да папы [[Марцін V|Марціна V]] аб прызначэньні новага біскупа для «''жамойцкага народу''» [[Мікалай Камеданус|Мікалая]] (1423 год) зноў зазначалася, што гэтым разам ужо другі жамойцкі біскуп ведае «''гаворку жамойцкага народу''» (''sciensque gentis Samaitice ydioma''&lt;ref&gt;
Liber Cancellariae Stanislai Ciolek: ein Formelbuch der polnischen Königskanzlei aus der Zeit der husitischen Bewegung. — Wien, 1871. [https://books.google.by/books?id=glBUTL4Jz2EC&amp;pg=PA106&amp;dq=Samaitice+ydioma&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjW8MLglOn1AhUQQfEDHY4lB6AQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=Samaitice%20ydioma&amp;f=false S. 106].&lt;/ref&gt;)&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 26, 109.&lt;/ref&gt;. Такім чынам, жамойцкія біскупы мусілі вольна валодаць жамойцкай мовай&lt;ref name=&quot;Urban-2001-59&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 59.&lt;/ref&gt;. У 11-й кнізе сваіх хронікаў [[Ян Длугаш]] зазначыў пра першага жамойцкага біскупа Мацея, што той «''добра ведаў мовы літоўскую і жамойцкую''»{{Заўвага|{{мова-la|«Miednicensis autem ecclesiae cathedralis primus Mathias nomine, Almanus, in Vilna tamen natus, qui linguam lituanicam et samogiticam norat, praefectus est et consecratus»|скарочана}}&lt;ref&gt;Gołębiowski Ł. Dzieje Polski za Władysława Jagiełły i Władysława III-go. T. 1. — Warszawa, 1846. [https://books.google.by/books?id=BtlbAAAAcAAJ&amp;pg=PA426&amp;dq=%22linguam+Samogiticam&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwil5teDo-n1AhWVR_EDHZxZBww4FBDoAXoECAQQAg#v=onepage&amp;q=%22linguam%20Samogiticam&amp;f=false S. 426].&lt;/ref&gt;}}, чым засьведчыў існаваньне дзьвюх асобных моваў — літоўскай і жамойцкай. Апроч таго, апісваючы эпізоды хрышчэньня ліцьвінаў і жамойтаў храніст адзначыў: пры хрышчэньні ліцьвінаў польскія сьвятары ня мелі патрэбы ў перакладніках, якія спатрэбіліся ім пры хрышчэньні жамойтаў{{Заўвага|Вялікі князь [[Гедзімін]], сучасьнікам якога быў Ян Длугаш, у сваім лісьце-пасланьні да манахаў-францішканаў [[Саксонія|Саксоніі]], датаваным 26 траўнем 1323 году, запрашаў у Вялікае Княства Літоўскае чатырох прапаведнікаў, каб яны маглі апеквацца двума касьцёламі, збудаванымі ў [[Вільня|Вільні]] і [[Наваградак|Наваградку]]. Гедзімін ставіў умову і пажаданьне, каб місіянэры абавязкова ведалі польскую, [[Земгальская мова|земгальскую]] (у 1289—1290 гадох па паразе паўстаньня супраць [[Лівонскі ордэн|Лівонскага ордэну]] у ВКЛ перасялілася каля 100 тысячаў [[Земгалы|земгалаў]]) і рускую мовы. У пасланьні таксама дадавалася, што гэтымі мовамі валодалі іншыя місіянэры, якія дагэтуль былі або яшчэ знаходзіліся ў Вялікім Княстве Літоўскім&lt;ref name=&quot;Urban-2001-102&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 102.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22, 103.&lt;/ref&gt;. Яшчэ адным сьведчаньнем адрозьненьня лічыцца грамата вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] да біскупа жамойцкага [[Марцін Лінтфары|Марціна]] ад 1503 году, дзе зазначалася нізкая адукацыя парафіяльных ксяндзоў у Жамойці і тое, што яны былі няздольныя карыстацца ў набажэнствах «''гаворкай літоўскай або гэтай жамойцкай''»{{Заўвага|Паводле [[Павал Урбан|Паўла Урбана]], няведаньне ксяндзамі «літоўскай гаворкі» можа тлумачыцца тым фактам, што біскупства стваралася ў межах Жамойці, якія паводле мірнага пагадненьня 1398 году трапілі пад уладу Тэўтонскага ордэну. Тым часам у межах біскупства таксама маглі жыць ліцьвіны, асабліва на захад ад утокі [[Нявежа (Летува)|Нявежы]] ўздоўж Нёману&lt;ref name=&quot;Urban-2001-110&quot;/&gt;}}&lt;ref name=&quot;Urban-2001-110&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 110.&lt;/ref&gt;. У 1507 годзе [[Барташ Табар]]авіч, брат якога біскуп віленскі [[Войцех Табар]] атрымаў аналягічную паводле зьместу грамату, аформіў фундацыю на касьцёл у [[Таўрогі|Таўрогах]] з прызначэньнем туды сьвятароў, якія б ведалі «''гутарковую жамойцкую мову''» і маглі б навучаць парафіянаў слову Божаму ў «''мове жамойтаў''»&lt;ref name=&quot;Urban-2001-111&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 111.&lt;/ref&gt;. Жамойцкую мову з мовай уласна ліцьвінаў адрозьнівалі і ў [[Прусія|Прусіі]], дзе апынулася значная частка тэрыторыі Жамойці ([[Малая Летува]]), якая ўвайшла ў склад Самбійскага біскупства: у 1435 годзе [[Базэльскі царкоўны сабор]] задаволіў просьбу біскупа самбійскага [[Міхал Юнге|Міхала Юнге]] дазволіць карыстацца ў царкоўным жыцьці мовамі мясцовых насельнікаў [[Самбія|Самбіі]], у тым ліку «''мовай жамойтаў''»&lt;ref name=&quot;Urban-2001-110&quot;/&gt;.

[[Файл:Mazvydo katekizmas.jpg|міні|Катэхізм [[Марцінас Мажвідас|Мажвіда]], 1547 г.]]

Уласна літоўскія князі і баяры, пакінуўшы ў XIV—XV стагодзьдзяў у сваіх перакладных лацінскіх і нямецкіх граматах тузіны гутарковых беларускіх словаў і выразаў, не падалі ў іх ніводнага балтыйскага слова{{Заўвага|Тым часам, да прыкладу, хаця польская мова не была пісьмовай да XVI ст., ёсьць запісы ў сярэднявечных лацінамоўных крыніцах, якія падаюць прыклады польскай мовы і адназначна сьведчаць пра тое, што палякі размаўлялі на польскай мове, а запіс пра эстонскую мову сустракаецца яшчэ пад 1214 годам у хроніцы Генрыка Латвійскага: «лаўла, лаўла, паппі» («сьпявай, сьпявай, поп»)&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-29&quot;&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 29.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-29&quot;/&gt;. Першыя помнікі летувіскай пісьменнасьці зьявіліся толькі ў пачатку XVI ст. У гэты час кнігі на летувіскай мове выдаваліся па-за межамі [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] — у [[Прусія|Прусіі]] [[нямецкая мова|нямецкім]] шрыфтам. Прытым у першым летувіскім катэхізьме, выдадзеным ў 1545 годзе, летувіская мова называецца «прускай», а ў тэкстах дзьвюх наступных кніг (1547 і 1559 гады) назва мовы не ўпамінаецца&lt;ref name=&quot;Panucevic-271&quot;&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271.&lt;/ref&gt;. Толькі ў 1579 годзе, па сьмерці герцага прускага [[Альбрэхт Гогенцолерн|Альбрэхта Гогенцолерна]], які быў ініцыятарам летувіскага кнігадрукаваньня, выйшаў летувіскі катэхізм, дзе мова выданьня азначалася як летувіская. Гэтая назва замацавалася ў наступных летувіскіх кнігах&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 273.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Разам з тым, у 1592 годзе прускі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Каспар Шутц||en|Caspar Schütz}} у сваёй «Historia Rerum Prussicarum» згадваў «''жамойцкую мову''» ({{мова-de|«Sameitischen Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Schütz C. Historia Rerum Prussicarum. — Zerbst, 1592. [https://books.google.by/books?id=IWlcAAAAcAAJ&amp;pg=RA1-PA75&amp;dq=Sametischen+Sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwipxqeni-L1AhXwQvEDHSxUDWMQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Sametischen%20Sprache&amp;f=false S. 110].&lt;/ref&gt;; таксама шэраг нямецкіх выданьняў XVIII ст. тлумачылі назву Жамойці менавіта з «''жамойцкай мовы''» ({{мова-de|«Samogitischen Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Uhse E. Universal-geographisch-historisches Lexicon. — Leipzig, 1710. [https://books.google.by/books?id=L5dEAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PP8&amp;dq=in+samogitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjHytP5sOb1AhUoQvEDHeFtCTw4HhDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen&amp;f=false S. 348].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Allgemeines Geographisch-Historisches Zeitungs-LEXICON. — Frankfurt, 1738. [https://books.google.by/books?id=l2aEoaAeO80C&amp;pg=RA2-PP14&amp;dq=Samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjPruXugOf1AhUYG-wKHdfrC-M4FBDoAXoECAQQAg#v=onepage&amp;q=Samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 348].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Rink E. G. Das verwirrte Pohlen, in einer genauen Gegeneinanderhaltung der Geschichte. — Leipzig, 1711. [https://books.google.by/books?id=VEpKAAAAcAAJ&amp;pg=RA1-PA87&amp;dq=in+samogitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjaxuPjr-b1AhXrRPEDHVWwDCE4FBDoAXoECAkQAQ#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen&amp;f=false S. 87].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Grosses vollständiges Universal-Lexicon aller Wissenschaften und Künste. — Leipzeig — Halle, 1742. [https://books.google.by/books?id=AxMoFrisRfUC&amp;pg=PA1705&amp;dq=Samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjFl--Og-f1AhXJ16QKHX5wAtI4FBDoAXoECAcQAg#v=onepage&amp;q=Samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 1705].&lt;/ref&gt;}}.

{{Падвойная выява|справа|Idiomate samogitico (1681).jpg|105|Po Żmudzku (1681).jpg|109|Азначэньне летувіскай кнігі 1681 году як жамойцкай: [[Міхал Вайніловіч|Міхалам Вайніловічам]] і ўласьнікам захаванага яе асобніка}}

Павал Урбан адзначае той факт, што малітоўнікі і катэхізмы, перакладзеныя на жамойцкую мову, пачалі выкарыстоўвацца ў Жамойці ў другой палове XVI ст. Менавіта дзякуючы выдавецкай дзейнасьці кніжнікаў-перакладнікаў сьпярша ў Прусіі («[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), а потым і ў Вільні (з 1595 году&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 274.&lt;/ref&gt;), мова жамойтаў атрымала статус «літоўскай мовы»&lt;ref name=&quot;Urban-2001-33&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 6, 33.&lt;/ref&gt;. Страту з гэтай і шэрагу іншых прычынаў у другой палове XVI ст. старога значэньня назвы «літоўская мова» на карысьць жамойцкай мовы адзначае таксама [[Вацлаў Пануцэвіч]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 277.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Lingua Samogitica (1690).jpg|значак|Надрукаваны ў Вільні ў 1690 годзе пераклад булы [[Папа|Папы]] на летувіскую мову, якая ў дакумэнце называецца «жамойцкай мовай» ({{мова-la|Lingua Samogitica|скарочана}}). Прызначаўся да чытаньня ў парафіях [[Жамойцкае біскупства|Жамойцкага біскупства]], якое ахоплівала ня толькі [[Жамойцкае староства]], але і [[Упіцкі павет|Ўпіцкі павет]], жыхароў якога за Расейскай імпэрыяй назвалі «[[Аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі»]]

Як падкрэсьлівае гісторык і літаратуразнаўца [[Іван Саверчанка]], у XVI ст. раньнія ідэолягі жамойцкага (летувіскага) нацыянальнага руху, найперш пісьменьнікі і багасловы [[Марцін Мажвід]], [[Мэльхіёр Пяткевіч]], [[Мікалай Даўкша]] і [[Канстанцін Шырвід]], пачалі актыўна ўжываць тэрмін «літоўская мова» ў дачыненьні да гістарычна жамойцкай мовы. Абапіраючыся выняткова на этнічныя фантазіі ды показкі, яны назвалі свой народ «літоўцамі»&lt;ref&gt;[[Іван Саверчанка|Саверчанка І.]] Aurea mediocritas. Кніжна-пісьмовая культура Беларусі. Адраджэнне і ранняе барока. — {{Менск (Мінск)}}: Тэхналогія, 1998. С. 14.&lt;/ref&gt;. Тым часам амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] падкрэсьлівае, што ''«летувіская мова цягам стагодзьдзяў не была мовай палітыкі»''&lt;ref name=&quot;Snyder, T 1999&quot;&gt;Snyder T. The Reconstruction of Nations: Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1569—1999. — New Haven: Yale Univ. Press, 2003.&lt;/ref&gt;. Палітычная, эканамічная, сацыяльная і культурная сытуацыя ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] не была прыхільнай да летувіскай мовы, якую паводле летувіскага лінгвіста [[Зігмас Зінкявічус|Зігмаса Зінкявічуса]] загналі ''«ў ніжэйшую клясу ва ўласнай айчыне»''&lt;ref&gt;Zinkevičius Z. History of the Lithuanian Language. — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 1998. P. 244.&lt;/ref&gt;. Напрыклад, ''«вялікія князі літоўскія ніколі не друкавалі кнігаў на летувіскай мове»''&lt;ref name=&quot;Snyder, T 1999&quot;/&gt;.

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

З мэтай павелічэньня ўплыву на вернікаў-летувісаў у канцы XVI ст. кнігі на летувіскай мове пачалі друкавацца ў Вялікім Княстве Літоўскім: першай такой кнігай стаў «Катэхізм» у перакладзе Даўкшы ({{мова-lt|Kathechismas arba mokslas kiekwienam priwalvs|скарочана}}), выдадзены ў 1595 годзе. Хоць у прадмове да «Катэхізму» Даўкшта сьцьвярджаў, што пераклаў яго «''на ўласную мову нашу летувіскую''», аднак ужо ў 1605 годзе выйшла перавыданьне, дзе ўжо ананімны перакладнік сьцьвярджаў, што папярэднік пераклаў катэхізм на жамойцкую мову і таму летувісы скардзіліся: «''Ня маем катэхізму летувіскага''»&lt;ref name=&quot;Sviazynski-2005-209&quot;/&gt;{{Заўвага|Тым часам у 1823 годзе пад назвай «Вытрымкі з жамойцкіх казаньняў» ({{мова-pl|«Wyjątek z kazań żmudzkich»|скарочана}}) у Вільні надрукавалі вытрымкі з «Пасьцілы», выдадзенай Даўкшам у 1599 годзе&lt;ref&gt;Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 86.&lt;/ref&gt;, у прадмове да якой той таксама сьцьвярджаў назву «''летувіская мова''»}}. Паводле тлумачэньня летувіскага мовазнаўцы [[Зігмас Зінкявічус|Зігмаса Зінкявічуса]]{{Заўвага|У 1993 годзе [[Зігмас Зінкявічус]] заклікаў замяніць навуковы тэрмін [[старабеларуская мова]] «больш карэктным» — «канцылярская славянская мова Літоўскай дзяржавы»&lt;ref&gt;[[Мікалай Нікалаеў|Нікалаеў М.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-5/nika503.html Вільня і Літва ў расейскім друку] // [[ARCHE Пачатак]]. № 5 (28), 2003.&lt;/ref&gt;}}, у кнігах XVII ст. усталяваліся тры варыянты пісьмовай летувіскай мовы — заходні (мова летувісаў у [[Прусія|Прусіі]] — «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), заснаваны на заходнежамойцкім дыялекце&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2012&quot;&gt;[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.&lt;/ref&gt;, блізкі да яго сярэдні, заснаваны на гаворках ваколіцаў [[Кейданы|Кейданаў]] (выкарыстоўваўся ў Жамойцкіх [[Жамойцкае староства|старостве]] і [[Жамойцкае біскупства|біскупстве]] Вялікага Княства Літоўскага і называўся жамойцкай мовай) і ўсходні — уласна «летувіская мова». Адпаведна, першыя летувіскія кнігі, выдадзеныя Даўкшам, былі на сярэднім варыянце летувіскай мовы — жамойцкай мове, аднак ужо ў пачатку XVIII ст. (1705 год) усходні варыянт пісьмовай летувіскай мовы (уласна «летувіская мова»), што, паводле Зінкявічуса, грунтаваўся на прывіленскіх дыялектах, цалкам зьнік&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;{{Заўвага|Аднак складзеныя ў 1620—1752 гадох сьпісы навучэнцаў Папскай сэмінарыі ў Вільні не зафіксавалі прыкметаў поўнага зьнікненьня ў пачатку XVIII ст. мовы, якая ў іх азначаецца як «літоўская»: калі ў 1666—1700 гадох 97% навучэнцаў-жамойтаў ведалі жамойцкую мову, а 19% — літоўскую мову, тым часам 57% навучэнцаў-ліцьвінаў ведалі літоўскую мову, а сярод навучэнцаў-русінаў веданьне літоўскай мовы не адзначалася, то ў 1700—1752 гадох толькі 37% жамойтаў ведалі жамойцкую мову, але ўжо 73% — літоўскую мову, тым часам веданьне літоўскай мовы дэкляравалі 37% ліцьвінаў, 7% русінаў і нават 6 навучэнцаў-палякаў. Увогуле, увесь час веданьне жамойцкай мовы дэкляравалі толькі навучэнцы-жамойты&lt;ref&gt;Litwin H. Przynależność narodowa alumnów Seminarium Papieskiego w Wilnie 1582—1798. Przyczynek do badań nad świadomością narodową w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych // Między Wschodem i Zachodem. Rzeczpospolita XVI—XVIII w. Studia ofiarowane Zbigniewowi Wójcickiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. — Warszawa, 1993. S. 63—64.&lt;/ref&gt;}}. Як адзначае Зінкявічус, ''«для летувіскай мовы сытуацыя была катастрафічнай, ёй не давалі разьвівацца, выштурхоўвалі з агульнага ўжытку ды й друкаваць пісьмовыя тэксты па-летувіску было цяжка»''. З гэтай прычыны летувіскія мовазнаўцы імкнуцца падкрэсьліваць ''«адзінства арэалу летувіскай мовы праз палітычную мяжу паміж Вялікім Княства Літоўскім і Прусіяй»''{{Заўвага|Тым часам яшчэ ў 1874 годзе ў лічбе [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Маскоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] зазначалася, што ў [[Прусія|Прусіі]] ўсіх летувісаў, што жывуць у [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], называюць жамойтамі ({{мова-ru|«В Пруссии называют Жемайтами всех Литовцев, живущих в России, хотя, собственно говоря, Жемайты (Жмудь) составляют только часть их»|скарочана}})&lt;ref&gt;Отчет о состояниях и действиях Императорского Московского университета за 1874 год. — Москва, 1875. [https://books.google.by/books?id=zO81AAAAIAAJ&amp;pg=RA2-PA14&amp;dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj49u3-18DzAhU-Q_EDHYsCD-E4UBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&amp;f=false С. 14].&lt;/ref&gt;. Зь іншага боку, жамойцкі біскуп у Расейскай імпэрыі [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацей Валанчэўскі (Валанчус)]] (1801—1875) азначаў прускіх летувісаў як жамойтаў, якія «''гавораць па-жамойцку, маюць жамойцкія кнігі і вывучаюць жамойцкую мову''» ({{мова-lt|«...daug yra žemaičių katalikų, kurie tačiau gyvena dailiai, šneka žemaitiškai, turi knygų, mokos rašto žemaitiško»|скарочана}})&lt;ref&gt;Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78—79.&lt;/ref&gt;. Зрэшты, у 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам балтыйскай філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што летувісы ў Расейскай імпэрыі называлі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, тым часам самі прускія летувісы называлі жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў ({{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}})&lt;ref&gt;Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&amp;pg=PA38&amp;dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&amp;f=false S. 38].&lt;/ref&gt;. А ў 1900 годзе на старонках прускага летувіскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Saulėteka||lt|Saulėteka}} зазначалася, што прускія летувісы ня толькі называюць расейскіх летувісаў «жамойтамі», але і лічаць гэтых жамойтаў такім жа чужым народам, як расейцаў або палякаў ({{мова-lt|«Kas pažįsta arčiaus prūsų pusės lietuvius, tas gerai mato, kad maskoliškoji Lietuva su savo gyventojais yra visai nepažįstama jiems šalis; jie jos ir nenori pažinti, nelaikydami tų, kaip jie vadina «Žemaičių», ne per savo viengenčius; jų akyse žemaitis, tai tiek, ką maskolius ar lenkas»|скарочана}})&lt;ref&gt;Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 80.&lt;/ref&gt;}}, прызнаючы той факт, што летувіскія граматыкі і слоўнікі доўгі час (да канца XVIII ст.) складаліся і друкаваліся галоўным парадкам у Прусіі:
* «Летувіская граматыка» ({{мова-la|Grammatica Litvanica|скарочана}}, Даніэль Кляйн, 1653 год)
* «Зборнік летувіскай граматыкі» ({{мова-la|Compendium Grammaticae Lithvanicae|скарочана}}, Хрыстафор Сапун, 1673 год)
* «Ключ нямецка-летувіскі» ({{мова-la|Clavis Germanico-Lithvana|скарочана}}, Фрыдрых Прэторыюс, 1680 год, рукапіс)
* «Прынцыпы летувіскай мовы» ({{мова-la|Principium primarium in lingva Lithvanica|скарочана}}, Міхаэль Мёрлін, 1706 год)
* «Слоўнік летувіска-нямецкі і нямецка-летувіскі» ({{мова-la|Vocabularium Litthuanico-Germanicum, et Germanico-Litthvanicum|скарочана}}, Фрыдрых Вільгельм Гаак, 1730 год)
* «Лексыкон нямецка-летувіскі і летувіска-нямецкі» ({{мова-la|Lexicon Germanico-Lithvanicum et Lithvanico-Germanicum|скарочана}}, Якуб Брадоўскі, да 1744 году, рукапіс)
* «Разгляд летувіскай мовы ў яе вытоках» ({{мова-la|Betrachtung der littauischen Sprache in ihrem Ursprunge|скарочана}}, Філіп Руіг, 1745 год)
* «Летувіска-нямецкі і нямецка-летувіскі лексыкон» ({{мова-la|Littauisch-Deutschen und Deutsch-Littauischen Lexicon|скарочана}}, Філіп Руіг, 1747 год), тым часам рэдкі асобнік гэтага слоўніка (як і, увогуле, хоць-якой кнігі, выдадзенай у Прусіі), што трапіў у кнігазбор на тэрыторыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага, азначылі ў каталёзе бібліятэкі кляштару францішканаў у [[Крэтынга|Крэтынзе]] як «''Жамойцка-нямецкі слоўнік''» ({{мова-la|«Dictionarium Samogitico-Germanicum»|скарочана}})
* «Пачаткі граматыкі летувіскай мовы» ({{мова-la|Anfangsgründe einer Littauischen Grammatick|скарочана}}, Фрыдрых Руіг, 1747 год)
* «Новая летувіская граматыка» ({{мова-la|Neue Littauische Grammatik|скарочана}}, 1791 год)

[[Файл:Zmudzki ięzyk (1773).jpg|значак|Біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] азначае летувіскую мову кнігі як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Вільня, 1773 г.]]

Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;){{Заўвага|Разам з тым, сустракалася і азначэньне «літоўскі» ({{мова-la|Litvanicu, Lithvanica|скарочана}}): у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) і ў каталёгу бібліятэкі бэрнардынскага кляштару ў [[Трашкуны|Трашкунах]] (1782 год)}}. Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе на сярэднім варыянце пісьмовай летувіскай мовы (жамойцкай мове)&lt;ref name=&quot;Sviazynski-2005-209&quot;/&gt; і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. Існуюць зьвесткі, што ў 1752 годзе ў Віленскай друкарні францішканаў выйшаў «Лемантар жамойцкі», які, аднак, не захаваўся&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2011&quot;&gt;[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.&lt;/ref&gt;. Першы вядомы летувіскі лемантар у ВКЛ выйшаў паміж 1759—1761 гадамі (захаваліся выданьні 1763 і 1766 гадоў) і меў назву «''Навука чытаньня пісьма польскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} = {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}}), у выданьні 1783 году ён застаўся бяз польскай моўнай часткі і польскага назову, але ўжо з пазначэньнем у назове «''летувіскага пісьма''»: «''Навука чытаньня пісьма летувіскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszta lietuwiszka dieł mazu wayku|скарочана}})&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2011&quot;/&gt;. Тым часам у каталёзе бібліятэкі кляштару бэнэдыктынак у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] ([[Пінскі павет|Піншчына]]), складзеным паміж 1783—1790 гадамі, асобнік летувіскага лемантара азначылі як «''Мокслас або лемантар жамойцкай мовы''» ({{мова-pl|«Moksłas czyli Elementarz Zmudzkiego Ięzyka»|скарочана}})&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 183.&lt;/ref&gt;, таксама ў складзеным [[Адукацыйная камісія|Адукацыйнай камісіяй]] у 1773—1774 гадох інвэнтары Віленскай езуіцкай акадэміі адзначалася 100 асобнікаў «''жамойцкага лемантара''» ({{мова-pl|«Elementarz żmudzki»|скарочана}})&lt;ref&gt;Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 266.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|У першай палове XIX ст. перавыданьні гэтага лемантара працягвалі азначаць «жамойцкімі» {{мова-pl|«Elementarz żmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 269.&lt;/ref&gt;}}.

{{Падвойная выява|справа|Pawinastis krykscionyszkas Arba Pamoksłas trumpas (in Lithuanian language), 1781.jpg|98|Pawinastis krykscionyszkas arba Pamoksłas trumpas apey tay ką pawinas kożnas Katalykas żinoty... isz liezuwe Lękiszka ant Ziemaytyszka su nekureys pridotkays pardietas (1806).jpg |116|Летувіская кніга (Варшава, 1781 г. і Вільня, 1806 г.), мова якой на вокладцы азначаецца як жамойцкая}}

Разам з тым, назва «літоўская мова» ўсё ж зьявілася ў назове адной рэлігійнай кнігі з друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі «Punkty kazan od adwentu az do postu. Litewskim iezykiem, z wytlumaczeniem na polskie. Przez ksiedza Konstantego Szyrwida» 1629 году{{Заўвага|Таксама згадваюць кнігу Шырвіда «Clavis linguae Lituanicae» 1630 году, ніводнага асобніка якой не захавалася (як і вытрымак з гэтай кнігі або апісаньня яе зьместу)&lt;ref&gt;Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 398.&lt;/ref&gt;}}, якая перавыдавалася езуітамі ў 1644 годзе. Апроч таго, азначэньні «літоўская мова» ({{мова-pl|«Litewski ięzyk»|скарочана}}) ёсьць у прадмовах да выдадзеных гатычным шрыфтам «Polski z litewskim katechism» (Вільня, 1598 г.) і «Knyga nobažnystės» ([[Кейданы]], 1653 г.), якія пазьней не перавыдавалася. Летувіская кніга «Ewangelie polskie i litewskie» (Вільня, 1647 г.), якая перавыдавалася ў XVII — XIX ст. (апошнія разы — у 1858 і 1859 гадох пад назвай «Ewangelje polskie i żmudzkie»&lt;ref&gt;Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 144.&lt;/ref&gt;), уласна словазлучэньня «літоўская мова» ў тэксьце не зьмяшчае{{Заўвага|Простае азначэньне «летувіскі» трапіла ў назоў кнігі «Postilla lietvwiszka» (Вільня, 1600 г.), таксама ў ананімным лацінамоўным панэгірыку [[Жыгімонт Ваза|Жыгімонту Вазе]], выдадзеным ў 1589 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі, зьмяшчаецца фрагмэнт летувіскага тэксту пад назовам «Litvanica» (у заканчэньне, пасьля італьянскага, гішпанскага, францускага, нямецкага, ангельскага і польскага тэкстаў)}}. У 1681 годзе тагачасная блытаніна і няпэўнасьць тэрміналёгіі знайшла адлюстраваньне ў выдадзенай у Вільні летувіскай кнізе, у пачатку якой [[Казімер Пац]] азначае яе мову як «''літоўскую гаворку''» ({{мова-la|«litvanico idiomate»|скарочана}}), а [[Міхал Вайніловіч]] — як «''жамойцкую гаворку''» ({{мова-la|«idiomate Samogitico»|скарочана}}), урэшце сам уласьнік асобніка азначыў гэтую кнігу як «''выдадзеную… па-жамойцку''» ({{мова-pl|«wydana… po Żmudzku»|скарочана}}). Тым часам у складзеным у 1772 годзе каталёзе бібліятэкі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] назву кнігі Шырвіда абрэзалі да «Punkty kazan od adwentu az do postu»&lt;ref&gt;Catalogus Auctorum Ordine Alphabetico dispositus in Bibliotheca Collegii Academiae Vilnensi S. I. reperibilium. — Vilnae, 1772. [https://virtus.mb.vu.lt/en/p/148/ P. 148].&lt;/ref&gt;, а адзіную ў сьпісе цалкам летувіскую кнігу азначылі як жамойцкую ({{мова-la|«Samogitico idiomate»|скарочана}})&lt;ref&gt;Catalogus Auctorum Ordine Alphabetico dispositus in Bibliotheca Collegii Academiae Vilnensi S. I. reperibilium. — Vilnae, 1772. [https://virtus.mb.vu.lt/en/p/69/ P. 69].&lt;/ref&gt;. Адзіную кнігу на летувіскай мове азначылі як «жамойцкую кнігу» ({{мова-pl|«Książka Żmudzka»|скарочана}} і ў бібліятэцы [[Касьцёл Сьвятой Барбары і кляштар трынітарыяў (Берасьце)|Берасьцейскага трынітарскага кляштару]]&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 184.&lt;/ref&gt;.

Увогуле, нягледзячы на спробы папулярызацыі ў XVII ст. назвы «літоўская мова» сярод літоўскіх жамойтаў{{Заўвага|Як прыклад (з усяго відаць, адзінкавы) плёну такой папулярызацыі на Жамойці летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Канстанцінас Яблонскіс||ru|Яблонскис, Константинас}} падае тэкст прысягі з судовай кнігі маёнтку [[Біржы|Біржаў]], датаваны 1699 годам, дзе пасьля польскага тэксту ідзе летувіскі з подпісам «''Toż samo po litewsku''»&lt;ref&gt;Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 302—303.&lt;/ref&gt;}} (пры пасьпяховым замацаваньні гэтай назвы ў [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]]), у [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] летувіская мова працягвала называцца і ўспрымацца менавіта як жамойцкая. Паводле зробленага польскім гісторыкам і дзяржаўным дзеячом [[Ян Гербурт|Янам Гербуртам]] перакладу тэксту [[Мельнскі мір|Мельнскага міру]], зьмешчанага ў працы «Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone» (Кракаў, 1570 год), пры апісаньні межаў Прусіі адзначалася, што «''замак Мэмэль па-жамойцку завецца [[Клайпеда#Назва|Клайпеда]]''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zamek Memel ktory po Zmudzku zowe Klupedo»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Herburt J. Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone. — Kraków, 1570. [https://books.google.by/books?id=YaHmofKR8m8C&amp;pg=PT174&amp;dq=po+zmudzku&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwicru31mt_0AhWRhv0HHSqYDuEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=zmudzku&amp;f=false S. 740].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Malinowski M. Dzieje Korony Polskiej i Wielkiego Ksiestwa Litewskiego od roku 1380 do 1535. — Wilno, 1847. [https://books.google.by/books?id=DiRaAAAAcAAJ&amp;pg=PA489&amp;dq=zmudzku+klajpeda&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjd2oC3wOD0AhVL8rsIHUo1AtkQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=zmudzku%20klajpeda&amp;f=false S. 489].&lt;/ref&gt;. Пры прызначэньні ў 1575 годзе [[Мэльхіёр Гедройц|Мэльхіёра Гедройца]] на Медніцкую катэдру неаднаразова падкрэсьлівалася, што ён «''валодае жамойцкай мовай''»{{Заўвага|{{мова-la|«...linguae Samogiticae, cum qua inter indigenas majore cum commmendatione atque fractu versari possit, peritum...»|скарочана}}&lt;ref&gt;Ivinskis Z. [https://www.aidai.eu/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=4890:is&amp;catid=311:5-gegu&amp;Itemid=343 Merkelis Giedraitis arba Lietuva dviejų amžių sąvartoje] // Aidai. Nr. 5 (40), 1951.&lt;/ref&gt;; {{мова-la|«...praeterea indigena huius patriae et linguam norit Samogiticam, qua tanto maiorem fructum in illa dioecesi facere possit»|скарочана}}&lt;ref&gt;Elementa ad Fontium Editiones. T. XXII. — Romae, 1970. [https://pau.krakow.pl/Elementa/tomy/Elementa_XXII_1970.pdf P. 132].&lt;/ref&gt;; {{мова-la|«Accedit quod linguam illam Samogiticam bene novit»|скарочана}}&lt;ref&gt;Annales ecclesiastici. T. 2. — Romae, 1856. [https://books.google.by/books?id=uSw2AQAAMAAJ&amp;pg=PA105&amp;dq=%22linguam+Samogiticam&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwil5teDo-n1AhWVR_EDHZxZBww4FBDoAXoECAYQAg#v=onepage&amp;q=Samogiticam&amp;f=false P. 105].&lt;/ref&gt;}}. Пры візытацыі Жамойцкага біскуства ў 1579 годзе абмяркоўвалася выняткова жамойцкая мова ({{мова-la|lingua Samogitica|скарочана}}) — як вусная мова мясцовага насельніцтва{{Заўвага|{{мова-la|«Interrog., an calleat linguam Samogiticam? — R.: Partim scio, quia fui in ista regione 18 annos...; Interrog., an isti parochiani soleant confiteri et communicare? — R.: Raro confitentur et non sunt in hac civitate quatuor vel quinque, qui istud faciant, — et facta replicatione dixit: Isti confitentur lingua Samogitica, — et iterum interogatus dixit: Parum servant festa et multi etiam comedant carnes tempore prohibito praesertim extra civitatem &lt;...&gt; Et iterum facta replicatione dixit: Ego intelligo confitentes Samogitice et etiam aliquantulum loquor, quia fui in istis regionibus 18 annos, — sed facta experientia ostendit se parum scire loqui Samogitice»|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Jablonskis-1973-189&quot;&gt;Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 189.&lt;/ref&gt;}}. Складзеныя ў 1620—1752 гадох сьпісы навучэнцаў Папскай сэмінарыі ў Вільні разьмяжоўваюць літоўскую (lingua lituanica) і жамойцкую (lingua samogitica) мовы&lt;ref&gt;Grickevičius A. Popiežiškosios seminarijos Vilniuje studentų lietuvių ir žemaičių kalbų mokėjimas 1626−1651 m. // Lituanistica. Nr. 1, 1993. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=ngcWAQAAMAAJ&amp;dq=lingua+litvanica+ir+lingua+samogitica&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=samogitica P. 61].&lt;/ref&gt; — як і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Жамойты|жамойтамі]]&lt;ref&gt;Litwin H. Przynależność narodowa alumnów Seminarium Papieskiego w Wilnie 1582—1798. Przyczynek do badań nad świadomością narodową w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych // Między Wschodem i Zachodem. Rzeczpospolita XVI—XVIII w. Studia ofiarowane Zbigniewowi Wójcickiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. — Warszawa, 1993. S. 64.&lt;/ref&gt;. У 1631 годзе пры прызначэньні на Медніцкую катэдру [[Мэльхіёр Гейш|Мэльхіёра Гейша]], народжанага на Жамойці, староства генэральны жамойцкі [[Геранім Валовіч]] зазначаў, што той «''вольна валодае жамойцкай мовай…, якой амаль не валодаў ніводны біскуп да цяперашняга часу''» ({{мова-la|«Et ita existimo, quia ipse callet linguam Samogiticam..., quam fere nullus Episcopus, praeter modernum, possedit»|скарочана}})&lt;ref&gt;Acta Nuntiaturae Polonae. [https://pau.krakow.pl/ANP/ANP_XXIV_1_1992.pdf T. XXIV, Vol 1]. — Romae, 1992. P. 391.&lt;/ref&gt;. У 1647 годзе чацьверты сынод Жамойцкага біскупства пастанавіў перакласьці булу папы рымскага [[Урбан VIII|Урбана VIII]] менавіта на «''жамойцкую мову''» ({{мова-la|«lingua Samogitica translaram»|скарочана}}), таго ж году адпаведны тэкст зьмясьцілі ў кнізе «Synodus quarta dioecesis Samogitiae», надрукаванай у Вільні. Публікацыя жамойцкага перакладу тлумачылася ў пастанове сыноду тым, што некаторыя сьвятары і прапаведнікі перакручвалі зьмест булы «''ў мясцовай мове''»&lt;ref&gt;Zinkevičius. Reikšmingas žemaitiškas rankraštinis tekstas // Žodžių formos ir jų vartosena. — Vilnius, 1974, P. 172.&lt;/ref&gt;. У 1690 годзе адпаведны тэкст папскай булы «''жамойцкай мовай''» зь невялікі зьменамі прывялі ў надрукаваным у Вільні зборніку дакумэнтаў Жамойцкага біскупства&lt;ref&gt;Collectanea: Constitutionum Synodalium Dioecesis Samogitiensis. — Vilnius, 1690. [https://books.google.by/books?id=VvBNZ9BNRgsC&amp;pg=RA1-PA15&amp;dq=Samogitica+lingua&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj3nuHIhOf1AhUwwQIHHWSKAVsQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&amp;q=samogitica&amp;f=false P. 146].&lt;/ref&gt;. Аршанскі шляхціч [[Адам Рыгор Каменскі Длужык]], які ў 1660 годзе трапіў у палон [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (далей — на поўнач [[Сыбір]]ы), у сваім дзёньніку зазначаў, што мова [[Зыране|пярмі-зыранаў]] (заходнія суседзі [[Самадыйскія народы|самаедаў]]) мае падабенства з жамойцкай{{Заўвага|{{мова-pl|«I stąd się poczyna Permia, a Moskwa zowie ją Zyrany, którzy są ludzie dziwnego języka; mają wiarę ruską; powiadają, że ich chrzcił ś[w.] Stephan. Ludzie przemyślni, mianowicie w lasach, na wodzie, strzelcy z łuków. Język poszedł trochę na żmudzki»&lt;ref&gt;Kamieński-Dłużyk A. Diariusz więzienia moskiewskiego miast i miejsc // Warta, Książka zbiorowa ofiarowana ks. Fr. Bażyńskiemu. — Poznań, 1874. S. 380.&lt;/ref&gt;|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Грицкевич В. П. От Нёмана к берегам Тихого океана. — Мн.: Полымя, 1986.&lt;/ref&gt;. Паводле выдадзенага ў 1691 годзе [[Жагоры|жагорскім]] намесьнікам дэкрэту, «''…навучыла тых словаў на гаспадара свайго Мацяша Стракша мовіць па-жамойцку: „Welne iszszłuok łowi ir banda io“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...nauczyła tych słów na gospodarza swego Matyasza Straksza mówić po Żmudzku: „Welne iszszłuok łowi ir banda io“»|скарочана}}&lt;ref&gt;Jucewicz L. A. Wspomnienia Żmudzi. — Wilno, 1842. [https://books.google.by/books?id=95kQAQAAIAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=Wspomnienia+Zmudzi,+1842&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=%C5%BBmudzku&amp;f=false S. 182].&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Jablonskis-1973-291&quot;&gt;Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 291.&lt;/ref&gt;. У надрукаванай у 1699 годзе кнізе «[[Рыга|Riga]] Literata» дзеля высьвятленьня этымалёгіі назвы [[Інфлянты|Інфлянтаў (Лівоніі)]] пасьля эстонскага ({{мова-la|Esthonico|скарочана}}) ''Liva'' і перад латыскім ({{мова-la|Lettice|скарочана}}) ''Laivas'' прыводзілася «жамойцка-прускае» ({{мова-la|Samogithico &amp; Prussico|скарочана}}) ''Lewas'' або ''Loiwas''&lt;ref&gt;Riga Literata. — Rostochii, 1699. [https://books.google.by/books?id=Eo1OwWzPaCgC&amp;pg=PP7&amp;dq=Samogithico&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiO9ZPTvIn2AhUoRfEDHciFC5kQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&amp;q=Samogithico&amp;f=false P. A 2].&lt;/ref&gt;. Рукапісная летувіская кніга 1707 году азначаецца на вокладцы як пераклад на жамойцкую мову: «''ператлумачаная з польскай на жамойцкую''» ({{мова-lt|«par[t]łumoczita isz Lynkiyska ąt Zemajty[szka]»|скарочана}})&lt;ref&gt;Kregždys R. Lietuvių kalbos polonizmų žodynas. — Vilnius, 2016. P. 200.&lt;/ref&gt;. Польскі гісторык і лексыкограф [[Каспар Нясецкі]] ў 1737 годзе пісаў: «''…слова „гедрос“, паводле [[Мацей Стрыйкоўскі|Стрыйкоўскага]], у жамойцкай мове значыць сонца''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...słowo Gedros, ''według Stryikow: fol: 355'', w Zmudzkim języku słońce znaczy»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Niesiecki K. Korona polska przy zlotej wolnosci. T. 2. — Lwów, 1738. [https://books.google.by/books?id=VVRJAAAAcAAJ&amp;pg=PA194&amp;dq=jezyku+zmudzkim&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=jezyku%20zmudzkim&amp;f=false S. 194].&lt;/ref&gt;. Жамойцкай азначалася мова летувіскіх кніг XVIII ст., друкаваных у Вільні, Варшаве і [[Супрасьля|Супрасьлі]]: у назове кнігі 1750 году («''з польскай на жамойцкую мову перакладзеная''», {{мова-lt|«Isz Lankiszka Ziemaytiszkay iżguldita»|скарочана}}), у назове («''па-жамойцку вытлумачаная і друкаваная''», {{мова-lt|«ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas»|скарочана}}) і ў тэксьце ({{мова-lt|«Ziemaytyszku liezuwiu»|скарочана}})&lt;ref&gt;1759 metų «Ziwatas». — Vilnius, 1998. [https://books.google.by/books?id=D8pMAQAAMAAJ&amp;q=Ziemaytiszku&amp;dq=Ziemaytiszku&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjLxezn6vT1AhWniv0HHXFKDVIQ6AF6BAgCEAI P. 5].&lt;/ref&gt; кнігі 1759 году, якая перавыдалася ў 1787 годзе, а таксама ў назове кнігі 1781 году («''з польскай мовы на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Liezuwe Lękiszka ant ziemaytyszka»|скарочана}}), якая перадрукоўвалася ў 1806 і 1830 гадох{{Заўвага|Разам з тым, адну кнігу з азначэньнем яе мовы менавіта як летувіскай выдалі ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі ў 1772 годзе}}. Каля 1750 году зь перавыданьнем каля 1762 і ў 1765, 1770, каля 1775, каля 1778 і ў 1798 гадох у Вільні друкавалі кнігу «''Жамойт на роднай мове славіць Пана Бога''» ({{мова-lt|«Ziemaytis prigimtu sawa lieżuwiu Pona Diewa garbin»|скарочана}})&lt;ref&gt;Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 464—465.&lt;/ref&gt;. У 1773 годзе біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] ў сваёй польскамоўнай прадмове да летувіскай кнігі, выдадзенай у Вільні, азначыў яе мову як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Устава, зьмешчаная ў інвэнтары [[Рэтаў]]скага староства 1784 году, вызначала павіннасьць: «''…уставу два разы на год для ўсёй воласьці, па-жамойцку перакладзеную, прачытаць і патлумачыць, што каторы пункт значыць…''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…ustawę dwa razy na rok dla całey włosci, po Żmudzku przekopiowaną, przeczytać y wyexplikować, co ktory punkt znaczy…»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Акты издаваемые Виленской комиссией для разбора древних актов. Т. XXV. — Вильна, 1898. [https://books.google.by/books?id=IOYDAAAAYAAJ&amp;pg=PA547&amp;dq=po+%C5%BBmudzku&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjWlaXJsfD1AhUZOuwKHbYlAmQQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&amp;q=%C5%BBmudzku&amp;f=false С. 547].&lt;/ref&gt;. Паводле слоўніка [[Курляндыя|курляндзка]]-нямецкага лінгвіста {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Штэндэр|Фрыдрыха Штэндэра|en|Gotthard Friedrich Stender}}, надрукаванага ў 1789 годзе, назва «жамойцкая мова» ({{мова-lv|Smuhdschu walloda|скарочана}}) бытавала сярод [[Латышы|латышоў]]&lt;ref&gt;Stenders G. F. Lettisches Lexikon. T. 1. — Jelgava, 1789. [https://books.google.by/books?id=XzJ9lv-7NUMC&amp;pg=PA280&amp;lpg=PA280&amp;dq=Smuhdschu+walloda&amp;source=bl&amp;ots=ekL0XE71m0&amp;sig=ACfU3U0f8GWUN1AcK54fWB6E80Rd8Tr7Sw&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwidgOaWsu31AhV1lIkEHQLHCx0Q6AF6BAgCEAM#v=onepage&amp;q=Smuhdschu%20walloda&amp;f=false S. 280].&lt;/ref&gt;. Шматлікія выдадзеныя ў Вільні летувіскія кнігі (дзьве 1793, 1797, 1805, 1812, 1820, 1824, 1826, 1830, 1832, 1834, 1840, 1848, дзьве 1851, 1852, дзьве 1853, 1854, 1856 гады) зьмяшчалі лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў ({{мова-lt|«Mienesey Łotiniszki, Lękiszki, Ziemaytiszki / Źiemaytiszki / Ziemaytyszki / Żiamaytyszki / Żiamaytiszki / Ziamaytiszki / Žiamaytiszki»|скарочана}}). Складзены ў 1797 годзе каталёг бібліятэкі Віленскага францішканскага кляштару, у якой захоўваўся вялікі збор летувіскіх кнігаў&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 180.&lt;/ref&gt;, меў назву: «Каталёг кніг у мовах жамойцкай, рускай, габрэйскай, арабскай, грэцкай і нямецкай» ({{мова-pl|Katalog ksiąg w Języku Zmudzkim, Ruskim, Hebrayskim, Arabskim, Greckim i Niemieckim|скарочана}})&lt;ref&gt;Lietuvos TSR aukstuju mokyklu mokslo darbai. Nr. 33—34, 1998. [https://books.google.by/books?id=szAPAQAAMAAJ&amp;q=jezyku+zmudzkim&amp;dq=jezyku+zmudzkim&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgMEAI P. 33.]&lt;/ref&gt;. Тым часам [[Генэрал-ад’ютант|генэрал-ад’ютант]] [[Войска Вялікага Княства Літоўскага ў XVIII стагодзьдзі|войска былога Вялікага Княства Літоўскага]] Юры Грушэўскі азначыў летувіскую біблію [[Багуслаў Самуэль Хілінскі|Багуслава Самуэля Хілінскага]], асобнік якой у 1805 годзе падараваў бібліятэцы [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], як «''рэдкую біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«rzadką Biblią w Żmudzkim języku»|скарочана}})&lt;ref&gt;Stankiewicz M. Bibliografia litewska od 1547 do 1701 r. — Kraków, 1889. [https://books.google.by/books?id=fMgtAAAAYAAJ&amp;pg=PA56&amp;dq=Gru%C5%BCewski+jezyku+zmudzkim&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiUl9rCvun1AhVzSPEDHfrwDOAQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=Gru%C5%BCewski%20jezyku%20zmudzkim&amp;f=false S. 56].&lt;/ref&gt;.

Як сьведчаць праўныя крыніцы, выкарыстаньне жамойцкай (летувіскай) мовы ў Вялікім Княстве Літоўскім да самых [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелаў Рэчы Паспалітай]] абмяжоўвалася максымум рэгіянальным узроўнем, у тым ліку асобнымі натарыяльна засьведчанымі перакладамі дзяржаўных актаў (напрыклад, летувіскі пераклад тэксту [[Канстытуцыя 3 траўня 1791 году|Канстытуцыі 3 траўня]] 1791 году)&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

&lt;gallery caption=&quot;Лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў з кніг, надрукаваных у Вільні&quot; widths=150 heights=150 class=&quot;center&quot;&gt;
Ziemaytiszki (1793).jpg|(«''Ziemaytiszki''»). 1793 г.
Ziemaytiszki (1793) (2).jpg|(«''Ziemaytiszki''»). 1793 г.
Ziemaytiszki (1797).jpg|(«''Ziemaytiszki''»). 1797 г.
Ziemaytiszki (1805).jpg|(«''Ziemaytiszki''»). 1805 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery widths=150 heights=150 class=&quot;center&quot;&gt;
Źiemaytiszki (1830).jpg|(«''Źiemaytiszki''»). 1830 г.
Ziemaytyszki (1840).jpg|(«''Ziemaytyszki''»). 1840 г.
Żiamaytiszki (1851).jpg|(«''Żiamaytiszki''»). 1851 г.
Ziamaytiszki (1854).jpg|(«''Ziamaytiszki''»). 1854 г.
&lt;/gallery&gt;

=== У складзе Расейскай імпэрыі і Прусіі ===
[[Файл:Jistoriję Justinaus parguldę Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû K. Daugkientys metusî (1798, 1834-36).jpg|значак|Летувіскі пераклад [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]] «''з лацінскай мовы на жамойцкую''» (1834—1836 гг., з мэтай фальсыфікацыі больш раньняга часу стварэньня падпісаны «1798 г.»)]]

Адзін зь першых ідэолягаў летувіскага нацыянальнага руху [[Сыманас Даўкантас]] (1793—1864) — з мэтай зрабіць летувіскую літаратуру больш старажытнай&lt;ref&gt;Roma Bončkutė, [https://www.bernardinai.lt/nedegantys-simono-daukanto-rastai/ Nedegantys Simono Daukanto raštai], bernardinai.lt, 28 лістапада 2020 г.&lt;/ref&gt; — пакінуў на вокладцы падпісанага псэўданімам уласнага летувіскага перакладу азначэньне «''з лацінскай мовы на жамойцкую''»{{Заўвага|Хоць ад свайго імя Даўкантас сьцьвярджаў толькі азначэньне «летувіская мова»&lt;ref&gt;Kalnius P. Žemaičių etniškumo sampratos XIX a. šaltiniuose. 2. Nuo žemaičių kultūrinio sąjūdžio iki XIX a. pab // Liaudies kultūra. 2 (131), 2010. P. 15.&lt;/ref&gt;}} ({{мова-lt|«Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû»|скарочана}}) і дату «''1798 год''». Азначэньнем летувіскай мовы як жамойцкай ён, з усяго відаць, спрабаваў зрабіць сваю фальсыфікацыю адпаведнай сапраўдным раньнім летувіскім перакладам: {{Артыкул у іншым разьдзеле|Антанас Кляментас|Антанаса Кляментаса|lt|Antanas Jackus Klementas}} паміж 1790—1810 гадамі («''з польскай на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Linkiszka… unt… Ziemaytiszka»|скарочана}}, {{мова-lt|«isz linkiszka raszta ziemaytyszka»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/225/mode/2up?q=Ziemaytiszka P. 226].&lt;/ref&gt; і [[Юзэф Арнульф Гедройц|Юзэфа Арнульфа Гедройца]] 1809 году («''на жамойцкую мову''», {{мова-lt|«and ležuwia… Ziematyszka»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/211/mode/2up?q=Ziematyszka P. 212].&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Таксама {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юры Пабрэжа||en|Jurgis Pabrėža}} ў 1814 годзе падаваў у сваім рукапісе пра лекарскія расьліны менавіта іх «''жамойцкія назвы''» ({{мова-pl|«Imiona Żmuydzkie»|скарочана}})&lt;ref&gt;Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 521.&lt;/ref&gt;}}.

{{Падвойная выява|справа|Grammatyka języka żmudzkiego. Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko (1832).jpg|107|Naujes moksłas skajtima raszta żemajtyszka diel mażun wajkun (1848).jpg|107|Выдадзеныя ў Вільні жамойцкія (летувіскія) «Граматыка жамойцкай мовы» (1832 г.) і лемантар «Новая навука чытаньня пісьма жамойцкага для малых дзетак» (1848 г.)}}

Як зазначае гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]], яшчэ ў пачатку XIX ст. тэрмін «літоўскі» ў розных мовах (як і «беларускі», «рускі» і многія іншыя) меў «дыфузнае», няўстойлівае ў тэрміналягічным пляне значэньне і ня быў замацаваны за назвай мовы сучасных летувісаў&lt;ref&gt;[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 85.&lt;/ref&gt;. Напрыклад, нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Хрыстаф Адэлюнг||en|Johann Christoph Adelung}} у сваёй працы «Мітрыдат, або Агульнае мовазнаўства…»&lt;ref&gt;Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. S. 696—697.&lt;/ref&gt; (1809 год) пісаў, што «літоўцы» маюць няяснае мяшанае «германа-славянскае» паходжаньне; іх жамойцкая група складаецца з носьбітаў дыялекту, які мае назву «польска-літоўскі», сама ж «літоўская» мова на дзьве траціны складаецца з славянскай; аўтар паведаміў, што суседзям «літоўцы» сьпярша былі вядомыя як гуды, а таксама згадаў яцьвягаў і такую іх назву, як палешукі. Сяргей Запрудзкі зазначае, што з пададзенай інфармацыі можна меркаваць, што пад назвай «літоўцы» нямецкі лінгвіст часткова разумеў [[беларусы|беларусаў]]&lt;ref name=&quot;Zaprudzki-2013-96&quot;&gt;[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 96.&lt;/ref&gt;. Іншы нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Сэвэрын Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у свай працы «Літаратура, датычная граматык, лексыкі і збораў словаў усіх моваў зямлі: выкладзеная ў альфабэтным парадку моваў…»&lt;ref&gt;Litteratur der Grammatiken, Lexika und Wörtersammlungen aller Sprachen der Erde. — Berlin, 1815. S. 132.&lt;/ref&gt; (1815 год) сьцьвярджаў, што будучы сястрой [[Латыская мова|латыскай мовы]], з пункту гледжаньня лексыкі і граматыкі «літоўская» мова была пераважна славянскай, у іншых дачыненьнях — германскай; «літоўская» мова мела свае адгалінаваньні ў Жамойці і на поўдні Вялікага Княства Літоўскага. Апошняе сьцьверджаньне дазваляе меркаваць, што тут таксама пад «літоўскай» мовай часткова разумелася беларуская&lt;ref&gt;[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 100.&lt;/ref&gt;.

{{Падвойная выява|справа|Ewangelie polskie y litewskie, 1647.jpg|107|Ewangelje polskie i żmudzkie (1858).jpg|107|«Эвангельле польскае і літоўскае» (1647 г.), перавыдадзенае ў 1858 г. як «Эвангельле польскае і жамойцкае»}}

У пачатку XIX ст. працэс паступовага атаясамліваньня жамойцкай мовы зь «літоўскай» працягнуўся{{Заўвага|Гэта выявілася ў выданьні кніг з пазначэньнем у назовах «летувіскай мовы»: «''Naujas Istatimas Jezaus Christaus Wieszpaties musu / lietuwiszku leżuwiu iszgulditas par Jozapa Arnulpa kunigaykszti Giedrayti wiskupa Żiemayciu, żenklinika s. Stanislowo''» (Вільня, 1816 г.), «''Karawakas, arba Krzizius anioliszkas. Runku s. Tamosziaus isz Akwina iszpažintoia, zokana kaznadzieju, latiniszkay iszraszitas, ira baznicioy kunigu Daminikonu mieste Anagnios … Tas pats krizius czieši missyu szwętu, lietuviszkay iszgulditas''» (Вільня, 1817 г.), «''Kielas kruwinas karalaus sopulu Jezusa Chrystusa brangu krauiu iszkłotas o eynantiems ant scieśliwos wiecznastes zmoniems kieleywems troksztantiems zinoty taiemnicios niewinnos mukos Wieszpaties Pona musu paroditas / ir su pazwaliimu wiresniu isz łankiszko ant lietuwiszko lieźuwie iszgulditas''» (Вільня, 1821 г.), «''Jonas isz Swisłoczes krominikas wędrawois / lietuwiszku lieźuwiu iszgulditas kasztu yr storony par Jozapa Rupeyka kanaunika Płocka, klebona Szaduwos, źenklinika s. Onos''» (Вільня, 1823 г.), «''Surinkimas dasekimu par mokintus źmonias, senowias amźiose tikray daritu apey bytes / o par kunigo Kluko kanauniko Kruszwickojo metuose 1780 Warszuwoje lenkiszkay yszdrukawotas, yr diel lenku yszdotas ; o dabar pirmo siki ant leźuwio letuwiszkay-zemaytiszko, par kunigo Cypriono Juzapo Niezabitawski kanauninko Minskojo, prabaszcziu Welonos pargulditas yr metuose 1823 ing drukarnia diel yszspaudimo, ant kningu raszto, podatas''» (Вільня, 1823 г.)}}, чаму спрыяла ў тым ліку ўлучэньне ўладамі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] ўсёй тэрыторыі Жамойці (разам з гістарычна адасобленым ад [[Літва старажытная|уласна Літвы]] колішнім [[Жамойцкае староства|Жамойцкім староствам]]) у склад [[Літоўская губэрня|Літоўскай]], з 1801 году [[Віленская губэрня|Літоўска-Віленскай губэрні]]. У 1808 годзе народжаны ў [[Вількамірскі павет|Вількамірскім павеце]] былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] надрукаваў у [[Варшава|Варшаве]] кнігу «Аб пачатку народу і мовы літоўскай» ({{мова-pl|«O początkach narodu i języka litewskiego»|скарочана}}), дзе атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы». Лінгвістычны падзел на «аўкштайтаў» і жамойтаў Даўкантас спрабаваў сьцьвердзіць выдадзеным у 1842 годзе «Лемантаром летувіска-горнай і жамойцкай моваў» («''Abecieļa lîjtuwiû-kalnienû ir źiamajtiû kałbos''», сучаснае летувіскае «''Abėcėlė lietuvių-kalnėnų ir žemaičių kalbos''»){{Заўвага|Тым часам расейска-летувіскі мовазнаўца [[Станіслаў Мікуцкі]] ў 1855 годзе падзяляў летувісаў, паводле асаблівасьцяў іх мовы, на «паўночных» ([[Сьвянцянскі павет (Віленская губэрня)|Сьвянцянскі]], [[Новааляксандраўскі павет|Новааляксандраўскі]], [[Вількамірскі павет (Расейская імпэрыя)|Вількамірскі]], [[Панявескі павет (Расейская імпэрыя)|Панявескі]] і часткова [[Шавельскі павет (Расейская імпэрыя)|Шавельскі]] паветы) і «паўднёвых», адзначыўшы, што мяжа між адпаведнымі гаворкамі часткова праходзіць ракой [[Вяльля|Вяльлёй]]&lt;ref name=&quot;Mikucki-1855-109&quot;&gt;Известия Императорской Академии наук по Отделению русского языка и словесности. Т. 4. — СПб., 1855. [https://books.google.by/books?id=SdohAQAAMAAJ&amp;pg=PA109&amp;dq=kalnienaj&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiE3un0_dn1AhXI2KQKHbkrAuwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=kalnienaj&amp;f=false С. 109].&lt;/ref&gt;}}.

[[Файл:Naujas ziamajtiszkas elementorius su katekizmoms ir ministranturu (1864).jpg|значак|«Новы жамойцкі лемантар». Вільня, 1864 г.]]

Разам тым, да вылучэньня «аўкштайтаў» розныя аўтары (як летувіскія, так і іншаземныя) мелі даволі розныя погляды на «літоўскую» і жамойцкую мовы — як і на склад «літоўскіх народаў». Яшчэ ў 1824 годзе народжаны на Жамойці мовазнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Каэтан Незабітоўскі||ru|Незабитовский, Каэтан Любич}} (з 1835 году працаваў у [[Міністэрства асьветы Расейскай імпэрыі|Міністэрстве асьветы Расейскай імпэрыі]], потым цэнзарам і начальнікам канцылярыі ў Варшаўскім цэнзурным камітэце) выдаў кнігу «Сборнік усіх відаў пісьменства на летувіскай, жамойцкай і пруска-летувіскай мовах» («''Surinkimas wysokiu rasztu Lietuwiszku, Žemaytiszku yr Prusiszkay Lietuwiszku''», сучаснае летувіскае «''Surinkimas visokių raštų lietuviškų, žemaitiškų ir prūsiškai lietuviškų''»). Тым часам у 1827 годзе расейскі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||ru|Кёппен, Пётр Иванович}} у сваёй кнізе «О происхождении, языке и литературе литовских народов» крытыкаваў апублікаваны ў 1822 годзе артыкул латыскага сьвятара-дасьледніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Карл Ватсан|Карла Ватсана|de|Karl Friedrich Watson}}, які да «латыскіх народаў» ({{мова-de|«Lettischer Volksstamm»|скарочана}}) адносіў латышоў, летувісаў і ўсіх беларусаў («крывічоў»)&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-11&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 11.&lt;/ref&gt;. Таксама ён палемізаваў датычна назвы адпаведнай моўнай групы, сьцьвярджаючы «літоўскія мовы» і «літоўскія народы» замест прынятых у той час «латыскія мовы» і «латыскія народы»&lt;ref&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 32—36.&lt;/ref&gt;, ужываючы, разам з тым, наступныя азначэньні: «''ўласна гэтак званая літоўская гаворка''», «''уласна гэтак званая літоўская мова''», «''уласна гэтак званыя літоўцы (жамойць?)''», «''уласна гэтак званая літоўская [гаворка] (або жамойцка-літоўская)''» ({{мова-ru|«собственно так называемое литовское наречие», «собственно так называемый литовский язык», «собственно так называемые литовцы (жмудь?)», «собственно так называемое литовское [наречие] (или жмудско-литовское)»|скарочана}}&lt;ref&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 29, 31, 33, 49, 77.&lt;/ref&gt;){{Заўвага|У 1824 годзе віленскі [[Kurier Litewski (1793)|Kurier Litewski]] называў мову летувіскіх кніг «жамойцка-літоўскай» («літоўска-жамойцкай») і «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскай]]» ({{мова-pl|«...w języku Litewsko-Żmudzkim i Prusko-Litewskim... Napisane w języku Żmudzko-Litewskim przez Kajetana Niezabitowskiego Żmudzina...»|скарочана}})&lt;ref&gt;Kurier Litewski. Nr. 49, 1824. [https://books.google.by/books?id=qkZJAAAAcAAJ&amp;pg=RA8-PT6&amp;dq=jezyku+zmudzkim&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwick8Hn7-H0AhXESPEDHVluBb84ChDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q&amp;f=false S. 4].&lt;/ref&gt;}}. Аднак у 1829 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1830 годзе) расейскі пісьменьнік і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Палявы||ru|Полевой, Николай Алексеевич}} зазначаў: «''Няма сумневу прылічваць сюды [да латыскіх народаў] крывічоў (цяперашніх літвіна-русаў і беларусаў)''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Нет сомнения причислять сюда [к Латышским народам] Кривичей (нынешних Литвино-Русов и Белоруссов)»|скарочана|}}}}&lt;ref&gt;Полевой Н. История русского народа. — Москва, 1829. С. 47.&lt;/ref&gt;. Яшчэ ў 1831 годзе прафэсар гісторыі [[Парыская акадэмія|Парыскай акадэміі]] Андрыен Жары Мансі вылучаў у «літоўскай мове» чатыры падмовы: «літоўскую» (уласна) каля [[Вільня|Вільні]] ды іншых; «крывіцкую» каля [[Віцебск]]у, [[Смаленск]]у ды іншых; «жамойцкую»; «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскую]]» каля [[Тыльзыт]]у ды іншых&lt;ref&gt;Жарри Манси А. История древних и новых литератур, наук и изящных искусств. — Москва, 1832. С. 46.&lt;/ref&gt;. Падобныя зьвесткі географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Х’ю Мюрэй||en|Hugh Murray (geographer)}} зьмясьціў у сваёй «An Encyclopaedia of Geography», выдадзенай у 1834 годзе (перавыдавалася ў 1839 годзе, а таксама ў 1861 годзе пад назвай «The Encyclopedia of All Nations»&lt;ref&gt;Murray H. The Encyclopedia of All Nations. Vol. 1. — New York, 1861. [https://books.google.by/books?id=yJERZqUGwpMC&amp;pg=PA307&amp;dq=murray+Kriwitsh&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=murray%20Kriwitsh&amp;f=false P. 307].&lt;/ref&gt;), вылучаючы ў «літоўскай мове» дыялекты «сапраўдны літоўскі», «жамойцкі», «крывіцкі» і «пруска-літоўскі»&lt;ref&gt;Murray H. An Encyclopaedia of Geography. — London, 1834. [https://books.google.by/books?id=-vlCAAAAcAAJ&amp;pg=PA306&amp;dq=murray+Kriwitsh&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=murray%20Kriwitsh&amp;f=false P. 306].&lt;/ref&gt;. А ў 1841 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1849 годзе) расейскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Устралаў||ru|Устрялов, Николай Герасимович}} ужываў да мовы летувісаў назву «латыская гаворка» ({{мова-ru|«...в воеводствах Виленском и Трокском удержалось Латышское наречие»|скарочана}})&lt;ref&gt;Устрялов Н. Русская история. Ч. 1. — СПб, 1849. С. 249.&lt;/ref&gt;. У 1842 годзе афіцыйны часопіс Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначаў, што «''паводле меркаваньня Ватсана, які прылічвае крывічоў (літвіна-русаў і беларусаў) да народаў літоўскіх, колькасьць літоўцаў можа дасягаць 11 мільёнаў''»{{Заўвага|{{мова-ru|«По мнению Ватсона, причисляющего Кривичей (Литвино-Руссов и Белоруссов) к народам Литовским, число Литовцев может простираться до 11 мил.»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Журнал Министерства народного просвещения. Том 36 (1842). С. 173.&lt;/ref&gt;. У 4-м томе часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Biblioteka Warszawska||pl|Biblioteka Warszawska}} за 1848 год захавалася сьведчаньне, што «''…палякі звычайна называюць беларускую (крывіцкую) мову літоўскай, а літоўскую{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскую»}} — жамойцкай''» ({{мова-pl|«...Polacy język biało-ruski (krzywicki) powszechnie nazywają litewskim, a litewski żmudzkim»|скарочана}}&lt;ref&gt;Biblioteka Warszawska. T. 4, 1848. S. 435&lt;/ref&gt;){{Заўвага|Аднак сам аўтар нататкі (J. Szreder) лічыць, што гэтая замена нібыта адбываецца з прычыны «''невуцтва''» ({{мова-pl|«Tylko niewiadomość popełnić może taką zamianę»|скарочана}})}}. Тым часам у 1832 годзе народжаны на Жамойці сьвятар і мовазнаўца Калікст [[Касакоўскія|Касакоўскі]] выдаў па-польску ў Вільні граматыку летувіскай мовы пад назвай «Граматыка жамойцкай мовы» ({{мова-pl|Grammatyka języka żmudzkiego|скарочана}} = {{мова-lt|Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko|скарочана}})&lt;ref&gt;Subačius G. Kalikstas Kasakauskis // Visuotinė lietuvių enciklopedija. T. IX (Juocevičius — Khiva). — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. P. 521.&lt;/ref&gt;, у 1848 годзе ксёндз Ян Ляховіч выдаў летувіскі лемантар пад назвай «Новая навука чытаньня пісьма жамойцкага для малых дзетак» ({{мова-lt|«Naujes moksłas skajtima raszta żemajtyszka diel mażun wajkun»|скарочана}}), а ў 1861 годзе Язэп Багдановіч склаў «жамойцка-польскі слоўнік»&lt;ref&gt;Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 496.&lt;/ref&gt;. Яшчэ ў 1888 годзе польскі гісторык літаратуры {{Артыкул у іншым разьдзеле|Караль Эстрэйхэр||pl|Karol Estreicher (starszy)}}, якога называюць «бацькам польскай бібліяграфіі», азначаў надрукаваны ў Кёнігзбэргу першы поўны пераклад Бібліі на летувіскую мову як «''жамойцкую біблію''», «''біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«Biblia Żmudzka», «w języku żmudzkim»|скарочана}})&lt;ref&gt;Estreicher K. Bibliografia Polska. T. IX. — Kraków, 1888. S. [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&amp;pg=PA527&amp;dq=w+jezyku+zmudzkim&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&amp;q=biblia%20%C5%BCmudzkim%20krolewiec&amp;f=false 527], [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&amp;pg=PA527&amp;dq=w+jezyku+zmudzkim&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&amp;q=biblia%20%C5%BCmudzka%201735&amp;f=false CCCXLI].&lt;/ref&gt;.

Патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага» ({{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}). Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;.

У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах.
{{арыгінал|de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»}}|
}}

У 1854 годзе на старонках часопіса {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які рэдагаваўся ўраджэнцам [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыны]] прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}}, зьявілася крытычная нататка датычна называньня часткі жамойтаў (будучая «[[Аўкштота]]») «[[ліцьвіны|літоўцамі]]», а жамойцкай мовы — «літоўскай»&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt;:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}
[[Файл:Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык (1861).jpg|значак|«Расейскі лемантар зь перакладам словаў і фразаў на жамойцкую мову» ({{мова-ru|«Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык»|скарочана}}), 1861 г.]]

У артыкуле «Народная літоўска-жамойцкая літаратура», надрукаваным у 1858 годзе ў часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Dziennik Literacki||pl|Dziennik Literacki}}, зазначалася, што «''насельніцтва, якое размаўляе літоўска-жамойцкай мовай, займае: 1) Ковенскую губэрню, апроч часткі Новааляксандраўскага (даўняга Браслаўскага) павету…, 2) частку Віленскай губэрні, 3) частку Прусіі да самага Караляўца, 4) частку Аўгустоўскай губэрні ўлучна з Мар’ямпалем — і 5) ёсьць некалькі вёсак у Гарадзенскай губэрні, у якіх гавораць той мовай''»&lt;ref&gt;Dziennik Literacki. Nr. 124, 1858. [https://books.google.by/books?id=TqCfX3hdldAC&amp;pg=PA1008&amp;dq=szyrwid+zmudzki&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiptMTotIb2AhVvgv0HHStRAMYQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&amp;q=szyrwid%20zmudzki&amp;f=false S. 1008].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Жемойтско-литовский букварь. Изданный по распоряжению господина главного начальника Cеверо-западного края (1864).jpg|значак|«Жамойцка-літоўскі буквар», выдадзены ў 1864 годзе на загад [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]]]]

У 1861 годзе ў афіцыйным прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да генэрал-губэрнатара {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Назімаў|Ўладзімера Назімава|ru|Назимов, Владимир Иванович}} адзначалася, што большасьць сельскага насельніцтва [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]] размаўляюць па-жамойцку, а большасьць сельскага насельніцтва [[Віленская губэрня|Віленскай]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрніяў — па-беларуску. Адпаведна, у [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]] дзеля першых прапаноўвалася выкладаць па-жамойцку, а дзеля другіх — толькі па-расейску. Тым часам летувіская мова ({{мова-ru|литовский язык|скарочана}}) не ўпаміналася:
{{Цытата|Так, у большай частцы Ковенскай губэрні, населенай жамойтамі, якія маюць сваю пісьменнасьць, хоць яшчэ і нязначную, але якая прадстаўляе ўжо для народу малітоўнікі, календары і некаторыя іншыя карысныя кнігі на жамойцкай мове, на якой народ слухае пропаведзі ў касьцёлах і спавядаецца ў гэтай губэрні, навучаньне ў пачатковых вучэльнях жамойцкай грамаце варта дазволіць, выкладаньне ж польскай мовы, на якой гавораць абшарнікі і чыноўнікі, у гэтыя вучэльні ня ўводзіць, пакінуўшы яе толькі ў гімназіях і прагімназіях. У губэрнях жа Віленскай, Гарадзенскай і Менскай вялікая частка сельскага насельніцтва размаўляе беларускай гаворкай, таму і народныя вучэльні ў гэтых мясцовасьцях маюць быць чыста расейскімі.
{{арыгінал|ru|Так, в большей части Ковенской губернии, населенной жмудинами, имеющими свою письменность, хотя еще и незначительную, но представляющую уже для народа молитвенники, календари и некоторыя другие полезные книги на жмудском языке, на котором народ слушает проповеди в костелах и исповедуется в этой губернии, обучение в первоначальных училищах жмудской грамоте следует допустить, преподавание же польского языка, которым говорят помещики и чиновники, в эти училища не вводить, оставив его только в гимназиях и прогимназиях. В губерниях же Виленской, Гродненской и Минской большая часть сельского населения говорит наречием белорусским, поэтому и народные училища в этих местностях должны быть чисто русскими.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 4—5.
}}

{{Падвойная выява|справа|Программа преподавания жмудского языка в Поневежской учительской семинарии (1893).jpg|107|Программа жмудско-литовского языка (1893).jpg|107|Праграмы выкладаньня летувіскай мовы ў [[Панявеж|Панявескай]] настаўніцкай сэмінарыі: {{мова-ru|«Программа преподавания жмудского языка»|скарочана}} (налева), {{мова-ru|«Программа жмудско-литовского языка»|скарочана}} (направа)}}

Як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}, «''Хоць уласна тэрмін „літоўцы“ ўжываўся даволі часта, больш звыклымі для расейскай бюракратыі [у 1860-я гады] заставаліся іншыя паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“{{Заўвага|Сярод іншага, існавала «Камісія для разгляду польскіх і жамойцкіх кніг, якія прадаюцца ў Вільні» ({{мова-ru|«Комиссия для рассмотрения польских и жмудских книг, продаваемых в г. Вильне»|скарочана}}), утвораная ў 1865 годзе наступнікам [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Канстанцін фон Каўфман|Канстанцінам фон Каўфманам|ru|Кауфман, Константин Петрович фон}}. Таксама таго ж году пры ўправе Віленскай навучальнай акругі выйшаў з друку «Жамойцка-расейскі буквар» ({{мова-lt|«Букварс жемайтишкай-русишкасис паращитас пагал моки ма ну В. Золотова падота, ишгульдитас пар И. Кречински»|скарочана}} або {{мова-ru|«Букварь жмудско-русский, составленный но методе В. Золотова. Пер. И. Кречинского»|скарочана}})}} або „самагіцкая“{{Заўвага|Напрыклад, назва «самагіцкая мова» ({{мова-ru|«самогитский язык»|скарочана}}) ужываецца ў афіцыйных дакумэнтах Міністэрства народнай асветы Расейскай імпэрыі ад 1803 году датычна летувіскіх выданьняў віленскіх друкарняў езуітаў ([[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]]) і базылянаў&lt;ref&gt;[https://www.prlib.ru/item/442849 Сборник материалов для истории просвещения в России, извлеченных из Архива Министерства народного просвещения. Т. 4. Вып. 1]. — СПб, 1902. С. 341—342.&lt;/ref&gt;}}''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;.

{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}

У 1862 годзе ў прадстаўленьні Аляксандра Шырынскага-Шыхматава да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і [[ліцьвіны|літоўцы (ліцьвіны)]] і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|абмаскаліць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім абмаскаліць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

Пры здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) 1 лютага 1864 году генэрал-губэрнатар [[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]] [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] у сваім цыркуляры дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году ён выдаў загад «''прапанаваць біскупу [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Валанчэўскаму]], пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}. Акруговы інспэктар Мікалай Новікаў, які займаўся ўладкаваньнем школаў у Ковенскай губэрні, 25 жніўня 1864 году пісаў папячыцелю Віленскай навучальнай акругі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Карнілаў|Івану Карнілаву|ru|Корнилов, Иван Петрович}}: «''Гэтая сумесь гаворкі дае надзею на магчымасьць стварыць на развалінах розных гаворак расейскую і жамойцкую мовы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Эта смесь говора дает надежду на возможность создать на развалинах разных говоров русский и жмудский языки»|скарочана}}}}, а 11 верасьня таго ж году — «''Дазволю сабе ня першы раз паўтарыць, што сапраўдны стан літоўскай мовы ў Ковенскай губэрні дапускае магчымасьць і ўзнавіць яе з развалінаў, і на гэтых развалінах стварыць хоць-якую іншую мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Позволю себе не в первый раз повторить, что настоящее состояние литовского языка в Ковенской губернии допускает возможность и воссоздать его из развалин, и на этих развалинах создать какой угодно другой язык»|скарочана}}}}.

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Па нацыянальна-вызвольным паўстаньні 1863—1864 гадоў улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] пастанавілі падтрымаць летувіскі нацыянальны рух у супрацьвагу моцным пазыцыям палякаў&lt;ref name=&quot;Arlou&quot;&gt;[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]], [[Уладзімер Каткоўскі|Каткоўскі Ў.]] [http://www.svaboda.org/content/article/792180.html Вільня, Вялікае Княства і Беларусь — поўны тэкст онлайнавай канфэрэнцыі з Уладзімерам Арловым], [[Радыё Свабода]], 8 лютага 2005 г.&lt;/ref&gt;. Яны пачалі заахвочваць летувіскія асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, летувіскую мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Летувіскую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. Тым часам яшчэ перад паўстаньнем біскуп [[Матэвус Валанчус]] дамогся дазволу адчыняць пры касьцёлах парафіяльныя школы з выкладаньнем па-летувіску&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

У 1863 годзе Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў на сродкі Віленскай навучальнай акругі вялікім накладам надрукаваў «Рассказы на белорусском наречии» (выдавалася за зборнік ананімных «народных» твораў) — кнігу да чытаньня ў [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]], дзе гістарычным ліцьвінам навязваўся ідэалягічны штамп расейскага [[імпэрыялізм]]у дзеля абгрунтаваньня прынцыпаў [[Русіфікацыя Беларусі|іх русіфікацыі]] і асыміляцыі&lt;ref&gt;Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 11.&lt;/ref&gt;: у першым творы «Кто булы наши найдавнійшіи диды и якая их була доля до уніи?» аўтар (відаць, [[Міхаіл Каяловіч]]&lt;ref name=&quot;Chaustovic-2001-9&quot;&gt;Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 9.&lt;/ref&gt;) апавядае пра «літоўскую заваёву Беларусі»{{Заўвага|Хоць супольнае жыцьцё беларусаў з «заваёўнікамі» ў гэтым творы падаецца досыць станоўча&lt;ref name=&quot;Tokc-2006&quot;/&gt;}}, называючы «літвінамі» летувісаў&lt;ref name=&quot;Tokc-2006&quot;&gt;[[Сяргей Токць|Токць С.]] Абуджэнне заходнерусізму ў інтэграцыйным канструктывізме А. Бендзіна // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Т. 13, сш. 2 (снежань 2006). С. 388—419.&lt;/ref&gt;, у другім творы праводзіцца думка, што «''нашы дзяды былі рускімі, але сталі над імі панаваць ліцьвіны і палякі ды прымусілі прыняць унію, каб ператварыць нас у палякаў і католікаў''»&lt;ref name=&quot;Chaustovic-2001-9&quot;/&gt;, трэці твор «Великая помылка наших белорусов» заканчваецца заклікам, што «''Русскими, а не Поляками мы повинны называтца''»&lt;ref&gt;Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 10.&lt;/ref&gt;, у чацьвертым творы прапагандуецца навучаньне дзяцей у расейскіх школах&lt;ref&gt;Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 11.&lt;/ref&gt;. Выдадзены ў 1870 годзе Імпэратарскай акадэміяй навук у [[Санкт-Пецярбург]]у «Словарь белорусского наречия» [[Іван Насовіч|Івана Насовіча]] падае да беларускага слова «литвин» расейскі адпаведнік «литовец» і прыклад ужываньня «''литвин як лин''»{{Заўвага|Выдадзены ў 2011 годзе [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміяй навук Беларусі]] «Слоўнік беларускіх народных параўнанняў» дае наступнае тлумачэньне выразу «''літвін як лін''»: «''Пра характар колішняга беларуса — дужага, моцнага, выкрутлівага, якога голай рукой ня возьмеш''»&lt;ref&gt;Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 241.&lt;/ref&gt;}}, сьледам падаецца слова «[[Літвякі (неадназначнасьць)|литвяк]]», якому даецца расейскае тлумачэньне «тоже, что литвин» і прыклад ужываньня «''литвяки по нашему не говоруць''»&lt;ref&gt;Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб, 1870. С. 269.&lt;/ref&gt;. Тым часам у якасьці прыкладу да слова «[[Бацьвіньне|боцвинне]]» падаецца «''Кузьма и Дземьян два лицвины, принешли горшочек боцвиння''»&lt;ref name=&quot;Nasovic-1870-31&quot;&gt;Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб, 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&amp;pg=PA31&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;f=false С. 31].&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Як зазначаюць сучасныя дасьледнікі, сьвятых Кузьму і Дзям’яна беларусы здаўна лічылі сваімі апекунамі і дарадцамі: у беларускім фальклёры адлюстроўваецца вера ў тое, што Кузьма і Дзям’ян дапамагалі сялянам у іх галоўных клопатах — сенакосе, падрыхтоўцы да жніва, малацьбе. Сярод іншага, менавіта Кузьма і Дзям'ян дапамагаюць ліцьвіну паводле сюжэту ўкраінскай інтэрмэдыі XVIII стагодзьдьзя&lt;ref name=&quot;Kabrzyckaja-2007&quot;&gt;Кабржыцкая Т., Рагойша У. Феномен часу: драматургія Кіева-Магілянцаў як выява ўкраінска-беларускай культурнай супольнасці // Беларусь і беларусы ў прасторы і часе: зборнік да 75-годдзя прафесара Адама Мальдзіса / Грамадскае аб’яднанне «Міжнародная асацыяцыя беларусістаў», Польскі інстытут у Мінску. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 140―151&lt;/ref&gt;}}. Гэты ж слоўнік да вядомай беларускай назвы расейцаў — [[маскаль]] — падае толькі адно расейскае значэньне «солдат»&lt;ref&gt;Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб, 1870. С. 290.&lt;/ref&gt;.

7 лютага 1869 году літоўскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб абмаскаліць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;.

У 218-м томе (1881 год) афіцыйнага часопіса Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначалася&lt;ref&gt;Журнал Министерства народного просвещения. Том 218 (1881). [https://books.google.by/books?id=-BkFAAAAYAAJ&amp;pg=RA3-PA299&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj0r-DJicLzAhWdQvEDHUzGBMI4ChDoAXoECAMQAg#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 299].&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|Зрэшты, варта заўважыць, што назвы «Жмудзіны» і «Літвіны» (Літоўцы) у лінгвістычна-этнаграфічным сэнсе далёка не супадаюць зь іх гістарычным значэньнем і зь іх папулярным ужываньнем у цяперашні час. Шмат хто называе «Жмудзінамі» ўсіх сапраўдных Літоўцаў, у супрацьлегласьць «Літвінаў», гэта значыць людзям не літоўскага, але славянскага этнаграфічнага паходжаньня, якія жывуць у Літве, альбо ў супрацьлегласьць «літвінаў» як наогул жыхарам гістарычнай Літвы без адрозьненьня іх паходжаньня. Пры такім поглядзе замест назвы «літоўская мова» ўжываюць «жамойцкая мова».
{{арыгінал|ru|Впрочем, следует заметить, что названия «Жмудины» и «Литвины» (Литовцы) в лингвистико-этнографическом смысле далеко не совпадают с их историческим значением и с их популярным употреблением в настоящее время. Многие называют «Жмудинами» всех настоящих Литовцев, в противоположность «Литвинам», то есть людям не литовского, но славянского этнографического происхождения, живущим в Литве, или же в противоположность «Литвинам» как вообще жителям исторической Литвы без различия их происхождения. При таком взгляде вместо названия «литовский язык» употребляют «язык жмудский».}}
|
}}

У 1885 годзе ў расейскай прэсе Паўночна-Заходняга краю асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;. Урэшце, у 1888 годзе начальнік [[Віленскі цэнтральны архіў старажытных актаў|Віленскага цэнтральнага архіву старажытных актаў]] [[латыш]] з паходжаньня {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Спрогіс||ru|Спрогис, Иван Яковлевич}}, які разам зь сям’ёй дзеля паляпшэньня сацыяльнага становішча зьмяніў [[Лютэранства|лютэранскую веру]] на [[Расейская праваслаўная царква|маскоўскую]] [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] (сярод іншага, гэты дзяяч спрабаваў сьцьвярджаць «расейскі» характар Вялікага Княства Літоўскага, азначаў беларускую газэту [[Наша Ніва]] як «''вядомае сэпаратысцкае выданьне, якое выдаецца за польскія грошы з мэтай убіць клін паміж беларусамі і [[расейцы|вялікарусамі]] паводле прыкладу ўкраінцаў''», беларускую мову лічыў «сапсаванай вэрсіяй» [[Расейская мова|расейскай]] і, увогуле, актыўна займаўся антыбеларускай прапагандай на карысьць «вялікай расейскай нацыі»&lt;ref&gt;Ціхаміраў А. Іван (Яніс) Спрогіс і беларускасць // Латыши и белорусы вместе сквозь века: сб. науч. ст. Вып. 5, 2016. С. 9—18.&lt;/ref&gt;), зрабіў наступную заяву ў выдадзеным пры падтрымцы расейскіх ўладаў «Геаграфічным слоўніку даўняй Жамойцкай зямлі XVI стагодзьдзя»: «''У гэтым пункце лічу неабходным зрабіць заўвагу, што ўжываныя ў цяперашні час некаторымі пісьменьнікамі і навукоўцамі выразы пра мову літоўцаў „літоўская мова“, „жамойцкая мова“ як штосьці адзін ад аднаго аддаленае і ці ледзь не супрацьлеглае, ня маюць для сябе апраўданьня ў апісаных мною юрыдычных актах XVI стагодзьдзя. Існавала Жамойцкая зямля (таксама — Жамойцкае княства, Жамойць), але не існавала жамойцкай або жмудзкай мовы. Для ўсіх літоўцаў, як бы не называлася займаная імі мясцовасьць (у тым ліку на першым пляне Жамойцкая зямля), была адна мова — літоўская»&lt;ref&gt;Спрогис И. Я. Географический словарь древней Жомойтской земли XVI столетия. — Вильна, 1888. С. VII.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Дзеля абгрунтаваньня гэтага сьцьверджаньня Іван Строгіс прывёў пэўныя вытрымкі зь некалькіх крыніцаў (найбольшую вядомасьць атрымала датаваная 1597 годам — «''по литовску Ожолиос, а по руску Дубины''», цытаваная ў тым ліку будучым дзеячом і прапагандыстам [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскага]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[Ігар Марзалюк|Ігарам Марзалюком]]&lt;ref&gt;[[Ігар Марзалюк|Марзалюк І.]] Тэрміналогія этнічнай гісторыі Беларусі // Гістарычны альманах. Т. 9 (2003). С. 115—116.&lt;/ref&gt;), арыгіналы якіх, нягледзячы на відавочную важнасьць для летувіскай гістарыяграфіі, дагэтуль не зьявіліся ў адкрытым доступе}}.

Як прызнае летувіскі этноляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пятрас Кальнюс||lt|Petras Kalnius}}, у афіцыйных дакумэнтах Расейскай імпэрыі азначэньне жамойцкай мовы ў якасьці «літоўскай» ({{мова-ru|«литовский язык»|скарочана}}) — як і само паняцьце «літоўскі народ» ({{мова-ru|«литовский народ»|скарочана}}) датычна летувісаў Віленскай і Ковенскай губэрняў — пачало дамінаваць толькі ў 1890—1900-я гады&lt;ref&gt;Kalnius P. Žemaičių etniškumo sampratos XIX a. šaltiniuose. 2. Nuo žemaičių kultūrinio sąjūdžio iki XIX a. pab // Liaudies kultūra. 2 (131), 2010. P. 22.&lt;/ref&gt;.

Знаходжаньне часткі этнічнай Летувы (г. зв. «[[Малая Летува|Малой Летувы]]») у складзе [[Прусія|Прусіі]] дазволіла да 1904 году ў [[Тыльзыт|Тыльзыце]] і [[Каралявец|Караляўцы]] выдаць па-летувіску каля 3300 найменьняў кніг і каля 120 пэрыядычных выданьняў агульным накладам некалькі мільёнаў асобнікаў&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-349&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 349.&lt;/ref&gt;. Тым часам багата літаратуры па-летувіску выходзіла і ў Расейскай імпэрыі: буквары, граматыкі, календары, малітоўнікі, кантычкі, катэхізмы (па паўстаньні 1863—1864 гадоў расейскія ўлады ня сталі забараняць друк па-летувіску, але змусілі перавесьці яго на [[кірыліца|кірыліцу]])&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-349&quot;/&gt;.

Фармаваньне сучаснай літаратурнай летувіскай мовы адбылося ў канцы XIX ст. на базе найбольш архаічных гаворках ваколіцаў [[Коўна]], [[Шаўлі|Шаўляў]] і [[Клайпеда|Клайпеды]] (сярэдні варыянт кніжнай летувіскай мовы XVII стагодзьдзя — гістарычная жамойцкая мова ў Вялікім Княстве Літоўскім)&lt;ref name=&quot;Sviazynski-2005-209&quot;/&gt;. Тым часам яшчэ ў першай палове XIX ст. ураджэнцы Жамойці (Дыянізі Пашкевіч, Людвік Юцэвіч, [[Сыманас Даўкантас]] ды інш.) у сваіх этнаграфічных публікацыях пачалі задаваць эталёны [[летувісы|летувіскасьці]], якія пазьней пачалі выкарыстоўвацца іншымі дасьледнікамі дзеля ацэнкі адпаведнасьці «традыцыйнаму» і «этнічнаму». Значную ролю ў іх дасьледаваньнях адыграла канцэптуалізацыя «чыстых», «клясычных», «не закранутых вонкавымі ўплывамі» летувіскіх зямель. Лінгва-этнаграфічны калярыт Жамойці дазволіў выбудаваць значную адлегласьць ад «славянскага» і стварыць на аснове жамойцкага трывалы вобраз летувіскасьці з максымальным індэксам адрознасьці ад суседзяў&lt;ref&gt;Унуковіч Ю. Этнічная ідэнтыфікацыя і катэгарызацыя беларусаў і літоўцаў у ХІХ ст. // Białorutenistyka Białostocka. T. 12 (2020). S. 393.&lt;/ref&gt;.

&lt;gallery caption=&quot;Летувіскія кнігі, мова якіх у назове азначаецца як жамойцкая (усе да здушэньня паўстаньня 1863—1864 гадоў)&quot; widths=150 heights=150 class=&quot;center&quot;&gt;
Historyia szwenta isz łotinyszka liźuwia pardieta ant żemaytyszka par Symona Stanewisze Żemayty (1823).jpg|(«''liźuwia... żemaytyszka''»). Вільня, 1823 г.
S. Tamosziaus à Kempis zokana kanauniku regularnuju pagal rieda s. Augustina... O dabar ysz łotiniszkos ant źemaytyszkos kałbas diel nuopełna dusziu nobaźnu yszgulditas par kuniga Antona Sawicki Tyrkszluse (1828).jpg|(«''źemaytyszkos kałbas''»). Вільня, 1828 г.
Kałbas dusziu su Diewu. Iszimtas isz knigu szwęta Augustyna, yr ant Źemaytyszka leźuwe iszguldytas metuose 1827 par kuniga Antona Sawicki wietyninka tuo kartu baźniczios miestele Gargźdu Źemaycziuose (1829).jpg|(«''Źemaytyszka leźuwe''»). Вільня, 1829 г.
Pawinastis krykscionyszkas arba Pamoksłas trumpas apey tay ką pawinas koźnas Katalikas źynoty... isz leźuwie Lękiszka ant ziemaytyszka su nekureys pridotkays pardietas (1830).jpg|(«''leźuwie... ziemaytyszka''»), 1830 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery widths=150 heights=150 class=&quot;center&quot;&gt;
Spasabay wedyma giera yr krykszczioniszka giwenyma par wiena kunega francuzyszkay paraszity, wo dabarcziou ant źemaytiszka leźuwy iszguldity yr antratiek padauginty par kunega Kazimiera Pryałgawski (1845).jpg|(«''źemaytiszka leźuwy''»). Вільня, 1845 г.
Moksłas krykszczionyszkas dydesis... O dabar ant Źemajtyszkos kałbos par kuniga Antona Janikowicze klebona Płatelu iszgulditas (1845).jpg|(«''Źemajtyszkos kałbos''»). Вільня, 1845 г.
Pasakas Phedro iszgúldę isz łotiniszkos kałbos i żamajtiszką Motiejus Szauklys (1846).jpg|(«''kałbos... żamajtiszką''»). Пецярбург, 1846 г.
Knigele apej zinias draugistes nuosituriejimo... Ziamajcziu kalboj diel anu duszes ir kuna gieribes paraszita par kuniga Simforiona Mieleszka, zokonika szwenta Dominika (1846).jpg|(«''Ziamajcziu kalboj''»). Пецярбург, 1846 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery widths=150 heights=150 class=&quot;center&quot;&gt;
Didžioji nediele dieł iszganingos naudos krikszczionu isz lenkiszkos ant żemajtiszkos kalbos iszguldita par kunega Wincenta Szurewicze żemajti (1847).jpg|(«''żemajtiszkos kalbos''»). Вільня, 1847 г.
Pamokimas a'pe auginimą taboku, kóri iszraszę gudiszkaj D. Strukow o i Źiamajtiû kałbą iszgoldę Jonas Girdenis (1847).jpg|(«''Źiamajtiû kałbą''»). Пецярбург, 1847 г.
Parodimas kajp apinius auginti pagał Naujujû pritirimû, kórius apskélbę teutoniszkaj B. A. Grunards o Iszgóldę i Žiamajtiû kałbą Jonas Ragaunis (1847).jpg|(«''Žiamajtiû kałbą''»). Пецярбург, 1847 г.
Pamoksłą ape sodnus arba dajginus wajsingû mediû ĩszraszytą nu Joan. Herm. Zigras ĩszgoldę ĩsz teutonû kałbos i źámajtiû Anton's Źejmys (1849).jpg|(«''kałbos... źámajtiû''»). Пецярбург, 1849 г.
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery widths=150 heights=150 class=&quot;center&quot;&gt;
Pamôkimą kajp rinkti medĩnès siekłàs pargóldę ĩsz gudû kałbos i źámajtiû kałbą Jonas Purwys (1849).jpg|(«''źámajtiû kałbą''»). Пецярбург, 1849 г.
Kiali i dangu par iwajrius szio swieta kriźelus kanakados lankiszkaj paraszitą, dabar źemajtiszkaj iszgulde kunegas Wincentas Juzumowicze (1857).jpg|(«''źemajtiszkaj''»). Вільня, 1857 г.
Źenkłas wisudidziausios małones del dusziu cziszcziuj kentancziu. Isz lenkiszka raszta unt żemajtiszkos kałbos parwerstas par K.A.M. (1860).jpg|(«''żemajtiszkos kałbos''»). Вільня, 1860 г.
Giwenimas żmogaus krikszczionies, arba Izsguldimas prisakimu Wieszpaties Diewa ir baźninczios szwentos źiamajtiszkaj paraszitas par kunega Wincenta Juzumowicze (1861).jpg|(«''źiamajtiszkaj''»). Вільня, 1861 г.
&lt;/gallery&gt;

=== Летувіская Рэспубліка ===
Паводле летувіскага лінгвіста [[Зігмас Зінкявічус|Зігмаса Зінкявічуса]], ''«перасьледаваная стагодзьдзямі летувіская мова ўпершыню за сваю гісторыю атрымала статус дзяржаўнай»'' толькі ў першай Летувіскай Рэспубліцы — у 1918 годзе&lt;ref&gt;Zinkevičius Z. History of the Lithuanian Language. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 1998. P. 297.&lt;/ref&gt;.

Сучасныя летувіскія мовазнаўцы адрозьніваюць у летувіскай мове два галоўныя [[дыялект]]ы: [[аўкштайцкі дыялект|аўкштоцкі]] й [[жамойцкі дыялект|жамойцкі]], якія ў сваю чаргу падзяляюцца на паддыялекты.

== Альфабэт ==
Дзеля запісу летувіскай мовы з XVI стагодзьдзя выкарыстоўваецца трохі мадыфікаваны [[лацінскі альфабэт]]. Разам з тым, у дакумэнце [[Вількамір]]скага [[Гродзкі суд|гродзкага суду]] захаваўся фрагмэнт [[Кірыліца (летувіская мова)|кірылічнага]] запісу летувіскай цытаты пасярод [[Старабеларуская мова|беларускага тэксту]]: «''Падданая вашая, да іменіча і дому вашага Ґаідамоўскага ў полю Курклеўскам… прыслухаючая, домам мешкаючая ў сяле Макілях, называемым Нацавічамі,… паxвалку на здароўе сына Дзешуковага… учыніла мовячы тымі словы: „Жыноки, ку нежыдеси илкгаи ант ся света“''»&lt;ref name=&quot;Jablonskis-1973-291&quot;/&gt;.

У другой палове 1860-х гадоў улады Расейскай імпэрыі спрабавалі перавесьці летувіскую мову на кірыліцу, што, аднак, вынікаў не прынесла праз супраціў з боку летувісаў. У 1901—1905 гадох праводзілася рэформа правапісу, калі таксама ўнесьлі зьмены ў альфабэт.

Летувіскі [[альфабэт]] складаецца з 32 літараў. У яго аснове — [[Чэская мова|чэская]] традыцыя (дыякрытычныя знакі для пазначэньня шыпячых), [[Польская мова|польская]] традыцыя захавался ў напісаньні літараў, які раней перадавалі насавыя галосныя і цяпер служаць дзеля адрозьненьня [[Амонім|аманімуючых]] словаў і граматычных формаў&lt;ref name=&quot;Sviazynski-2005-208&quot;/&gt;.

{|
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
! № !! Літара !! Назва !! Гучаньне ([[Міжнародны фанэтычны альфабэт|МФА]])
|-
| 1
! A a
| ''a''
| [ ɑ ]
|-
| 2
! [[Ą|Ą ą]]
| ''a nosinė''
| [ ɑː ]
|-
| 3
! B b
| ''bė''
| [ b ]
|-
| 4
! C c
| ''cė''
| [ t͡s ]
|-
| 5
! [[Č|Č č]]
| ''čė''
| [ t͡ʃ ]
|-
| 6
! D d
| ''dė''
| [ d ]
|-
| 7
! E e
| ''e''
| [ ɛ ] [ æː ]
|-
| 8
! [[Ę|Ę ę]]
| ''e nosinė''
| [ æː ]
|-
| 9
! [[Ė|Ė ė]]
| ''ė''
| [ eː ]
|-
| 10
! F f
| ''ef''
| [ f ]
|-
| 11
! G g
| ''gė''
| [ g ]
|-
| 12
! H h
| ''ha''
| [ ɣ ]
|-
| 13
! I i
| ''i trumpoji''
| [ ɪ ]
|-
| 14
! Į į
| ''i nosinė''
| [ iː ]
|-
| 15
! Y y
| ''i ilgoji''
| [ iː ]
|-
| 16
! J j
| ''jot''
| [ j ]
|}
| ||
|valign=top|
{|class=&quot;wikitable&quot;
! № !! Літара !! Назва !! Гучаньне ([[Міжнародны фанэтычны альфабэт|МФА]])
|-
| 17
! K k
| ''ka''
| [ k ]
|-
| 18
!L l
| ''el''
| [ ɫ ]
|-
| 19
! M m
| ''em''
| [ m ]
|-
| 20
! N n
| ''en''
| [ n ]
|-
| 21
! O o
| ''o''
| [ ɔ ] [ oː ]
|-
| 22
! P p
| ''pė''
| [ p ]
|-
| 23
! R r
| ''er''
| [ r ]
|-
| 24
! S s
| ''es''
| [ s ]
|-
| 25
! [[Š|Š š]]
| ''eš''
| [ ʃ ]
|-
| 26
! T t
| ''tė''
| [ t ]
|-
| 27
! U u
| ''u''
| [ ʊ ]
|-
| 28
! [[Ų|Ų ų]]
| ''u nosinė''
| [ uː ]
|-
| 29
! [[Ū|Ū ū]]
| ''u ilgoji''
| [ uː ]
|-
| 30
! V v
| ''vė''
| [ ʋ ]
|-
| 31
! Z z
| ''zė''
| [ z ]
|-
| 32
! [[Ž|Ž ž]]
| ''žė''
| [ ʒ ]
|}
|}

Дзеля запісу пэўных зычных і галосных гукаў выкарыстоўваюцца камбінацыі, напрыклад, ch — х.

== Граматыка ==
Летувіская мова захавала ад індаэўрапейскай эпохі складаную граматычную сыстэму, якая шмат у чым агульная з [[Славянскія мовы|славянскай]]&lt;ref name=&quot;Sviazynski-2005-209&quot;/&gt;: 2 роды і 5 скланеньняў назоўнікаў, парны лік, 7 склонаў, у тым ліку клічны; множныя лічэбнікі, апроч колькасных, парадкавых і дробавых; ускосны лад дзеяслова, апроч абвеснага, умоўнага і загаднага, складаная сыстэма формаў дзеепрыметнікаў і дзеепрыслоўяў у залежнасьці ад часу, трываньня і стану; ужываньне дзеепрыметнікаў і дзеепрыслоўяў у ролі выказьніка, архаічныя сынтаксічныя звароты тыпу давальны самастойны і інш.

Граматыка летувіскай мовы няпростая, але падпарадкаваная строгім правілам. Летувіская — мова з разьвітай сыстэмай [[флексія]]ў, што робіць лацінскую падобнай на яе, асабліва ў сваім фіксаваньні склонавых канчаткаў і выкарыстаньні для апісаньня [[назоўнік]]аў разьмешчаных перад ім прыметнікаў або іншых назоўнікаў, якія ставяцца ў родным склоне. Назвы склонаў назоўнікаў (''linksniai''): ''vardininkas'' ([[назоўны склон|назоўны]]), ''kilmininkas'' ([[родны склон|родны]]), ''naudininkas'' ([[давальны склон|давальны]]), ''galininkas'' ([[вінавальны склон|вінавальны]]), ''įnagininkas'' ([[творны склон|творны]]), ''vietininkas'' ([[месны склон|месны]]) i ''šauksmininkas'' ([[клічны склон|клічны]]). У летувіскай мове няма артыкляў. Існуе чатыры часы [[дзеяслоў|дзеясловаў]]: цяперашні, будучы, мінулы, радзей выкарыстоўваецца шматразовы мінулы. Летувіская мова адрозьніваецца багацьцем [[дзеепрыметнік]]аў, якіх некалькі дзясяткаў. Націск зьяўляецца рухомым і свабодным, што азначае, што можа падаць на кожны склад у выразе, а таксама зьмяняць сваю пазыцыю пры зьмене выразу.

Летувіская мова вельмі цікавая для мовазнаўства, бо шмат у чым захавала некаторыя марфалягічныя асаблівасьці [[праіндаэўрапейская мова|праіндаэўрапейскай мовы]] — мовы, у выніку распаду якой быў закладзены пачатак будучаму ўтварэньню моваў [[індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскай]] сям’і.

== Лексыка ==
Базавая лексыка летувіскай мовы мае невялікую колькасьць [[запазычаньне|запазычаньняў]]. Ёсьць старыя запазычаньні (''senieji skoliniai'', ''buslas'') з моваў суседніх рэгіёнаў. Сярод іх: ''stiklas'' (шкло), ''muilas'' (мыла), ''gatvė'' ад славянскага «гатво», дарога, ''spinta'' ад нямецкага ''der Spind''. Ёсьць таксама словы лацінскага і грэцкага паходжаньня (''ciklas'', ''schema'' і г. д.). Па аднаўленьні Летувой незалежнасьці ўзмацняецца ўплыў [[Ангельская мова|ангельскай]] мовы (''hakeris'', ''singlas'' ды іншыя).

== Агульныя рысы зь беларускай мовай і яе гістарычны ўплыў ==
[[Файл:BROMA ATWERTA Ing WIECZNASTI (in Lithuanian language) by Mykolas Olševskis, Vilnius, 1753.jpg|значак|Летувіская кніга «Broma atwerta ing wiecznastį» ({{мова-be|«Брама, адчыненая да вечнасьці»|скарочана}}, сучаснае {{мова-lt|«Vartai, atverti į amžinybę»|скарочана}}), выдадзеная ў Вільні, 1753 год]]

Польская мовазнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ніна Бароўская||pl|Nina Borowska}} адзначала: «''Бясспярэчным довадам існаваньня хрысьціянства ў Літве да часоў Ягайлы, у кожным разе, ёсьць склад літоўскай царкоўнай тэрміналёгіі. Гэта было хрысьціянства ўсходняга абраду з славянска-рускай царкоўнай тэрміналёгіяй. Хрост Літвы, учынены Ягайлам, трэба разумець, відаць, гэтак, што ён замяніў усходні, праваслаўны абрад, што існаваў дагэтуль пры княскіх дварох, сярод некаторай часткі паноў, рыцарства і мяшчанства — каталіцкім…''»&lt;ref&gt;Borowska N. Wpływy słowiańskie na litewską terminologię kościelną na podstawie Dictionarum Szyrwida. // Studia z filologii polskiej i słowiańskiej. T. II. — Warszawa, 1957. S. 364—365.&lt;/ref&gt;. Мовазнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альфрэд Зэн||ru|Зенн, Альфред}} пісаў: «''Польскія місіянэры, якія прыйшлі да ліцьвінаў, знайшлі ў іх ужо гатовую царкоўную тэрміналёгію, якую яны прынялі бязь зьменаў. Гэтая тэрміналёгія была беларускага паходжаньня. Ліцьвіны ўзялі яе ад беларускіх місіянэраў, значыць, ад праваслаўных. Гэтая праваслаўная місія, відаць, была пасьпяховай. Яна была такой пасьпяховай, што частка гэтай беларускай тэрміналёгіі захавалася аж да дваццатага стагодзьдзя''»&lt;ref&gt;Зинкявичус З. К истории литовских личных имѐн восточнославянского происхождения // Балто-славянские этноязыковые контакты. — Москва, 1980. С. 152.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 162.&lt;/ref&gt;.

Пра беларускія царкоўныя тэрміны ў жамойцкай мове пісаў яшчэ летувіскі мовазнаўца [[Казімерас Буга]]: «''Усе гэтыя хрысьціянскія тэрміны, бяз сумневу, ужо карысталіся правамі грамадзянства да 1386 году; інакш на месцы рускіх тэрмінаў мы мелі б польскія&lt;ref name=&quot;Zinkiavicus-1980-151-152&quot;&gt;Зинкявичус З. К истории литовских личных имѐн восточнославянского происхождения // Балто-славянские этноязыковые контакты. — Москва, 1980. С. 151—152.&lt;/ref&gt;. &lt;…&gt; У сваёй мове мы маем багата паказьнікаў на тое, хто былі першыя пашыральнікі хрысьціянскае рэлігіі ў Літве &lt;…&gt;. Моўныя зьявы прымусілі мяне прызнаць, што для ліцьвінаў хрысьціянства не было чыста чужым яшчэ да хросту Ягайлы. Назвы хрысьціянскіх паняцьцяў паказваюць, што ліцьвіны навучаліся веры ад усходу, уласна, ад беларусаў. Пра тое, што беларусы былі настаўнікамі рэлігіі, сьведчаць наступныя словы: 1) назвы дзён: nedėlia (нядзеля), utarnikas (аўторак), sereda (серада) ды інш.; 2) назвы сьвятаў: kučia (куцця), velykos (Вялікдзень), verbų nedėlia (Вербная нядзеля), blovieščios (Благавешчаньне, Блавешчаньне); 3) krikštas (хрост), kumas (кум), gavėnia (гавеньне, пост); 4) хрысьціянскія ўласныя імёны: Alena, Ulijona, Povilas, Algenia &lt;…&gt;. Жамойцкі дыялект захаваў для нас cirkva — вельмі старую назву беларускае царквы. Гэтае слова ёсьць найлепшым сьведкам таго, што беларусы мелі свае цэрквы на жамойцкай зямлі ў XI і першай палове XII стагодзьдзя''»&lt;ref name=&quot;Zinkiavicus-1980-151-152&quot;/&gt;. Летувіскі мовазнаўца [[Зігмас Зінкявічус]] на грунце свайго дасьледваньня антрапаніміі і хрысьціянскай тэрміналёгіі адзначыў: «''Відаць, хрысьціянская царква ўсходняга абраду пачала ўплываць на Літву яшчэ ў XI стагоддзі, але асабліва моцным уплыў быў ад другой паловы XII стагодзьдзя. Большасьць хрысьціянскіх (царкоўных) тэрмінаў, у тым ліку і нейкая частка ўласных імёнаў, у літоўскую мову прыйшла ад усходнеславянскіх суседзяў яшчэ да пачатку XIV стагодзьдзя''»&lt;ref&gt;Зинкявичус З. К истории литовских личных имѐн восточнославянского происхождения // Балто-славянские этноязыковые контакты. — Москва, 1980. С. 139.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 34—35.&lt;/ref&gt;.

Агульнавядомым ёсьць тое, што ў старой летувіскай мове значны пласт складалі словы беларускага паходжаньня&lt;ref name=&quot;Sviazynski-2005-209&quot;/&gt;. Агульныя рысы паміж летувіскай і беларускай мовамі таксама былі ў [[фанэтыка|фанэтыцы]], [[Марфалёгія (мовазнаўства)|марфалёгіі]] і [[сынтаксіс]]е: паводле беларускага лінгвіста [[Уладзімер Сьвяжынскі|Ўладзімера Сьвяжынскага]] — гэта пазыцыйная мяккасьць зычных, [[ётацыя]] пры зьбегу галосных, [[клічны склон]], параўнальная ступень прыметнікаў і прыслоўяў з прыназоўнікам «за», асобная форма загаднага ладу дзеля выразу супольнага дзеяньня, дробавыя лічэбнікі, структурна-сэмантычная блізкасьць пэўных займеньнікаў, агульная [[Валентнасьць|валентавасьць]] паасобных дзеясловаў, канструкцыі тыпу «хвораму палепшала», пераважнае ўжываньне роднага склону з адмоўем, канструкцыі зь дзеясловам «мець», даслоўнае супадзеньне спалучэньняў тыпу «ставіць хату» ды іншае&lt;ref name=&quot;Sviazynski-2005-209&quot;/&gt;.

У XX ст. улады [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] спрабавалі замяніць традыцыйныя гістарычныя беларускія назвы мясцовасьцяў, а таксама імёны людзей на адпаведныя [[Летувізацыя|запазычаньні зь летувіскае мовы]].

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* [[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Кароткая граматыка літоўскай мовы. — Менск, 2010. — 116 с (Сэрыя «Беларускія ЭўраГраматыкі»). {{ISBN|978-985-448-091-6}}
* [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15.
* Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
* {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}}
* {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}
* Bense G. Deutsch-litauische Kulturbeziehungen: Kolloquium zu Ehren von August Schleicher an der Friedrich-Schiller-Universität Jena. — Jena/Erlangen: Mayer Verlag GmbH, 1994. {{ISBN|3-925978-38-0}}
* Jähnert K. Litauisch — Wort für Wort. — Bielefeld: REISE KNOW-HOW Verlag Peter Rump GmbH, 2003. {{ISBN|3-89416-244-9}}
* Schleicher A. Handbuch der litauischen Sprache. 2 Bde. 1856/57.
* Encyclopedia Lituanica. I—VI. — Boston, 1970—1978
* Remys E. Review of Modern Lithuanian Grammar. Lithuanian Research and Studies Center. — Chicago, 2003.
* [[Зігмас Зінкявічус|Zinkevičius Z.]] The history of the Lithuanian language / Inst. of Lithuanian lang.; Ed. R. Bendes. — Vilnius : Mokslo ir encikl. l-kla, 1996. — 333 p.
* Dabartinės lietuvių kalbos žodynas. — Vilnius, 1972.
* Kazlauskas J. Lietuvių kalbos istorinė gramatika. — Vilnius, 1968.
* Križinauskas J. A. Vokiečių-lietuvių lietuvių-vokiečių kalbų žodynas. Deutsch-litauisches litauisch-deutsches Wörterbuch. — Vilnius: TEV Verlag, 2003. {{ISBN|9986-546-94-X}}
* Lietuvių kalbos gramatika. T. 1—2. — Vilnius, 1965—1971.
* Lietuvių kalbos žodynas. T. 1—8. — Vilnius, 1941—1970.
* Zinkevičius Z. Lietuvių dialektologija. — Vilnius, 1966.
* Zinkevičius Z. Lietuvių kalbos dialektologija. — Vilnius, 1994.
* Zinkevičius Z. Lietuviu kalbos istorija / Rec. V. Ambrazas. — T.6, Lietuviu kalba naujaisiais laikais. — Vilnius : Mokslo ir encikl. l-kla, 1994. — 394 p.
* Zinkevičius, Z. Lietuviu kalbos istorija: rodykles ir bibliogr. — T.6, Lietuviu kalba naujaisiais laikais. — Vilnius : Mokslo ir encikl. l-kla, 1995. — 374 p.
* [[Фэлікс Канечны|Koneczny F.]] Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 38—45.
* Амбразас В., Вайткявичюте В., Валяцкене А. и др. Литовский язык. — В кн.: Языки народов СССР. Т. I. — М., 1966.
* Зинкявичюс З. Литовская диалектология. — Вильнюс: Минтис, 1966. — 542 с.
* Зинкявичюс З. Откуда родом литовцы / З. Зинкявичюс, А. Лухтанас, Г. Чеснис. — Вильнюс: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. — 144 с.

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Interwiki|lt|летувіскай|}}
* [http://www.lki.lt/ Інстытут летувіскай мовы]
* [http://www.vlkk.lt/ Дзяржаўная камісія летувіскай мовы]
* [https://web.archive.org/web/20060704095657/http://vki.lrs.lt/ Дзяржаўная інспэкцыя мовы]
* [[Зьміцер Санько|Санько З.]] [https://www.svaboda.org/a/30464340.html?fbclid=IwAR0MY3o-M1iIg0RuSwvEu9OwMqJuVqVwTcjCPz7RGrb9VY-wBtCdjIuVgI0 І ўсё ж — Літва ці Летува?], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2020 г.

{{Балцкія мовы}}
{{МовыЭЗ}}

[[Катэгорыя:Летувіская мова| ]]</text>
      <sha1>husw19lvoubazknxxu99j2wg59md0g9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Надвор’е</title>
    <ns>0</ns>
    <id>14794</id>
    <revision>
      <id>2333227</id>
      <parentid>2242506</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T14:41:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>41.13.66.146</ip>
      </contributor>
      <comment>Li</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9905" xml:space="preserve">[[Файл:Thunder lightning Garajau Madeira 289985700.jpg|міні|250пкс|справа|Навальніца каля вострава [[Мадэйра]]]]
'''Надво́р’е''' — сукупнасьць [[атмасфэра|атмасфэрных]] зьяваў на lвызначаным месцы ў дольных плястах атмасфэры ў вызначаны час ([[суткі]], [[месяц (каляндарны)|месяц]], [[год]]). Дасьледаваньнем надвор’я займаецца [[мэтэаралёгія]], прагнозам надвор’я — [[сыноптыка]]. Мэтэаралягічныя зьвесткі зьбіраюцца мэтэаралягічнымі станцыямі. Шматгадовы рэжым надвор’я называюць [[клімат]]ам. Прыродныя зьявы працякаюць у [[трапасфэра|трапасфэры]] (ніжняй частцы атмасфэры) і ў [[гідрасфэра|гідрасфэры]].

Ейны стан складаюць наступныя парамэтры:
* [[тэмпэратура]] [[паветра]],
* [[атмасфэрны ціск]],
* [[вільготнасьць]] паветра,
* моц і кірунак [[вецер|ветру]],
* [[воблачнасьць]],
* [[ападкі]],
* іншыя атмасфэрныя зьявы.

Вылучаюць пэрыядычныя і непэрыядычныя зьмены надвор’я. Пэрыядычныя зьмены надвор’я залежаць ад сутачнага і гадавога кручэньня [[Зямля (плянэта)|Зямлі]]. Непэрыядычныя абумоўлены [[цыркуляцыя атмасфэры|пераносам паветраных мас]]. Яны парушаюць нармальны ход [[мэтэаралягічныя элемэнты|мэтэаралягічных элемэнтаў]]. Розьніца фазы пэрыядычных зьменаў з характарам непэрыядычных прыводзяць да рэзкіх зьмяненьняў надвор’я

== Чыньнікі ==
[[Файл:Double Rainbow over green 01-10-2006.jpg|значак|250пкс|Падвойная вясёлка]]
Звычайныя прыродныя зьявы на [[Зямля|Зямлі]] — [[вецер]], [[аблокі]], [[атмасфэрныя ападкі]] ([[дождж]], [[сьнег]] і г. д.), [[туман]] і [[навальніца]], [[пылавая бура]] і [[мяцеліца|завеі]]. Рэдкія зьявы ўключаюць у сябе [[стыхійнае бедзтва|стыхійныя бедзтвы]], як то [[тарнада]] і [[ураган|ўраганы]]. Амаль усе прыродныя зьявы адбываюцца ў [[трапасфэра|трапасфэры]] (ніжняя частка [[атмасфэра|атмасфэры]]).

Адрозьненьні ў фізычных уласьцівасьцях [[паветраная маса|паветраных мас]] узьнікаюць з-за зьмены [[кут падзеньня|кута падзеньня]] сонечных прамянёў у залежнасьці ад [[шырата|шыраты]] і аддаленасьці [[рэгіён]]у ад [[акіян]]аў. Вялікае адрозьненьне [[тэмпэратура|тэмпэратур]] паміж [[Арктыка|арктычным]] і [[тропікі|трапічным]] паветрам зьяўляецца чыньнікам наяўнасьці вышынных струйных плыняў. Барычныя стварэньні ў сярэдніх шыротах, як то пазатрапічныя [[цыклён]]ы, утвараюцца пры разьвіцьці хваляў у зоне высотнай струменевай плыні. Паколькі [[вось Зямлі]] нахіленая адносна плоскасьці сваёй [[арбіта|арбіты]], [[кут падзеньня]] сонечных прамянёў залежыць ад [[час года|часу года]]. У сярэднім штогадовая [[тэмпэратура]] на паверхні Зямлі зьмяняецца ў межах ± 40&amp;nbsp;°C. На працягу сотняў тысячаў гадоў зьмена [[арбіта|арбіты]] Зямлі ўплывае на колькасьць і разьмеркаваньне [[сонечная энэргія|сонечнай энэргіі]] на [[плянэта|плянэце]], вызначаючы доўгатэрміновы [[клімат]].

Розьніца тэмпэратураў на паверхні ў сваю чаргу выклікае рознасьць у полі [[атмасфэрны ціск|атмасфэрнага ціску]]. Гарачая паверхня награвае [[паветра]], якое знаходзіцца над ёй, пашырае яго, зьніжаючы [[ціск]] і [[шчыльнасьць]] [[паветра]]. Атрыманы гарызантальны [[градыент]] [[ціск]]у паскарае [[паветра]] ў бок нізкага ціску, ствараючы [[вецер]]. А ў выніку працы [[Сіла Карыёліса|эфэкту Карыёліса]] пры кручэньні [[Зямля|Зямлі]] адбываецца закручваньне патоку. Прыкладам простай сыстэмы зьяўляюцца прыбярэжныя [[брыз]]ы, а складанай — вочка [[Джордж Гэдлі|Гэдлі]].

[[Атмасфэра]] ёсьць складанай сыстэмай, таму малаважныя зьмены ў адной ейнай часткі могуць мець вялікі ўплыў на сыстэму ў цэлым. У гісторыі [[чалавецтва]] заўсёды былі спробы кіраваць надвор’ем. Даказана, што дзейнасьць людзей, як то [[сельская гаспадарка]] і [[прамысловасьць]], можа ў некаторых межах ўплываць на надвор’е. Прагноз надвор’я — навукова і тэхнічна абгрунтаванае меркаваньне аб будучым стане [[атмасфэра|атмасфэры]] ў пэўнай кропцы ці рэгіёне [[Зямля|зямнога шара]].

Вывучэньне надвор’я на іншых [[плянэта]]х стала карысным для разуменьня прынцыпаў зьмены надвор’я [[Зямля|Зямлі]]. Вядомы аб’ект дасьледаваньняў у [[Сонечная сыстэма|Сонечнай сыстэме]] — Вялікая чырвоная пляма [[Юпітэр (плянэта)|Юпітэр]]а, зьяўляецца антыцылёнічным [[шторм]]ам, які існуе на працягу, прынамсі, 300 гадоў. Аднак надвор’е не абмежаванае плянэтарнымі целамі. [[Карона Сонца]] стала губляецца ў [[космас]]е, ствараючы, па сутнасьці, вельмі тонкую атмасфэру ва ўсёй сонечнай сыстэме. Рух часьцінак, выпусканых Сонцам, называецца [[сонечны вецер|сонечным ветрам]].

== Узроўні пагрозы ==
Для папярэджаньня пра складаныя ўмовы надвор’я, якія вядуць да [[Надзвычайная сытуацыя|надзвычаных сытуцыяў]], выкарыстоўваюць колеравыя абазначэньні ўзроўняў пагрозы:
* зялёны — адсутнасьць пагрозы і неспрыяльных зьяваў;
* жоўты — высокая або нізкая тэмпэратура, парывы ветру і [[навальніца]], што магчыма небясьпечна;
* аранжавы — [[завіруха]], [[сьнег]]апад, мароз, гарачыня, [[град]], [[лівень]] і [[шквал]], што ўяўляюць сапраўдную пагрозу;
* чырвоны — пагроза [[пажар]]у, [[бура]], [[ураган]] і моцны сьнегапад, што пагражаюць чалавечымі ахвярамі і адчувальнай матэрыяльнай шкодай&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=|загаловак=Шкала колеравых узроўняў небясьпекі надвор’я|спасылка=https://blr.belta.by/infographica/view/shkala-koleravyh-uzrounjau-nebjaspeki-nadvorja-14713/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=29 ліпеня 2021|дата доступу=3 жніўня 2021}}&lt;/ref&gt;.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://rp5.by/Надвор'е_ў_Беларусі Надвор’е на Беларусі]{{ref-be}}
* [http://weather-in.by/by/ Надвор’е на Беларусі]{{ref-be}}
* [http://by.meteotrend.com/forecast/by/ Надвор’е на Беларусі]{{ref-be}}
* [http://rp5.by/Надвор'е_ў_свеце Надвор’е ў сьвеце]{{ref-be}}
* [http://by.meteotrend.com Надвор’е ў сьвеце]{{ref-be}}
* [http://by.meteocast.net/ Надвор’е ў сьвеце]{{ref-be}}

[[Катэгорыя:Надвор’е| ]]
[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]]</text>
      <sha1>rkqfdzwndaza2eye3snlvb2kc6abvuk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Катэгорыя:Архітэктура Летувы</title>
    <ns>14</ns>
    <id>22638</id>
    <revision>
      <id>2333223</id>
      <parentid>2125957</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T12:40:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <comment>{{Болей}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="167" xml:space="preserve">{{Болей}}

[[Катэгорыя:Архітэктура паводле краінаў|Летува]]
[[Катэгорыя:Летувіскае мастацтва]]</text>
      <sha1>0ftpnvk5i463ow51uoggu8ulwu76v1g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Катэгорыя:Збудаваньні Летувы</title>
    <ns>14</ns>
    <id>22694</id>
    <revision>
      <id>2333222</id>
      <parentid>2128384</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T12:39:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <comment>Commons</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="312" xml:space="preserve">{{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Летува}}
[[Катэгорыя:Архітэктура Летувы|Збудаваньні]]
[[Катэгорыя:Збудаваньні паводле краінаў]]
[[Катэгорыя:Збудаваньні Эўропы паводле краінаў]]</text>
      <sha1>h9ul5677sneo350uyyommz0s0zhi9jm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Катэгорыя:1941</title>
    <ns>14</ns>
    <id>23146</id>
    <revision>
      <id>2333220</id>
      <parentid>1962883</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T12:37:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <comment>Commons</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="95" xml:space="preserve">{{Болей}}

[[Катэгорыя:1940-я]]
[[Катэгорыя:XX стагодзьдзе]]</text>
      <sha1>jlispuwalnb0uudhhuf8gb79b3jwnmy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Катэгорыя:1864</title>
    <ns>14</ns>
    <id>23338</id>
    <revision>
      <id>2333236</id>
      <parentid>1579671</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T15:15:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <comment>Commons</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46" xml:space="preserve">{{Болей}}

[[Катэгорыя:1860-я]]</text>
      <sha1>2jkimpgwx3k5kq0lx9q9fxhxnj5el21</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жамойць</title>
    <ns>0</ns>
    <id>26200</id>
    <revision>
      <id>2333307</id>
      <parentid>2331435</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T22:26:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* У складзе Вялікага Княства Літоўскага і Прусіі */ п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="179092" xml:space="preserve">{{Адміністрацыйная адзінка
|Краіна                          = [[Летува]]
|Статус                          = Афіцыйны этнаграфічны рэгіён
|Цэнтар                          = [[Цельшы]]
}}
'''Жамо́йць'''&lt;ref name=&quot;BE&quot;&gt;{{Літаратура/БЭ|6к}} С. 421.&lt;/ref&gt;, часам '''Жмудзь''' або '''Самагі́тыя''' (''Жэмайція''&lt;ref name=&quot;BE&quot;/&gt;, [[Старабеларуская мова|старабел]].: ''Жомойть'', [[Жамойцкая мова|жам.]]: ''Žemaitėjė'', {{мова-lt|Žemaitija|скарочана}}) — сучасны [[этнаграфічны рэгіён]] на паўночным захадзе [[Летува|Летувы]] і гістарычная назва краіны паміж нізоўямі [[Нёман]]а і [[Вэнта (рака)|Вэнты (Віндавы)]]. Назву жамойць ([[жамойты]]), таксама атрымала [[Жамойць (племя)|племя]], якое насяляла гэтыя землі.

Летувіскі этнаграфічны рэгіён «Жэмайція» ня мае статусу палітычнай або адміністрацыйнай адзінкі, аднак улады Летувы зацьвердзілі яго межы на афіцыйным узроўні&lt;ref&gt;[http://www3.lrs.lt/pls/inter3/dokpaieska.showdoc_e?p_id=220186&amp;p_query=D%CBL%20ETNOGRAFINI%D8%20REGION%D8%20RIB%D8%20NUSTATYMO&amp;p_tr2=2. Рэкамэндацыі Рады аховы этнічнае культуры Летувы № 1 аб усталяваньні межаў этнаграфічных рэгіёнаў ад 17 верасьня 2003 году.]&lt;/ref&gt;. Прытым афіцыйны этнаграфічны рэгіён «Жэмайція» займае нашмат меншую тэрыторыю за гістарычную Жамойць&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

== Назва == 
{{Асноўны артыкул|Жамойты|Жмогусы}}
Паводле традыцыйнай вэрсіі (агучанай у палітычных мэтах яшчэ ў 1420 годзе [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікім князем]] [[Вітаўт]]ам&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22—27.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што мэтай адпаведнага пасланьня Вітаўта было пераканаць іншаземнага арбітра — імпэратара [[Сьвятая Рымская імпэрыя|Сьвятой Рымскай імпэрыі]] [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурскага]] — у бясспрэчных правох Вялікага Княства Літоўскага на Жамойць. Раней польскія дыпляматы такім парадкам здолелі вярнуць ад [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] да Польшчы землі Памор'я, дзеля чаго выкарысталі як раз этнічна-моўны фактар. Штучнае прыцягненьня гэтага фактару з боку Вітаўта выявілася пэўнымі супярэчнасьцямі разам зь відавочна непраўдзівымі сьцьверджаньнямі ў адпаведным афіцыйным дакумэнце: 
* Раней, у студзені 1420 году пасланцы Вітаўта, якія былі на арбітражным працэсе ва [[Уроцлаў|Ўроцлаве]], дзе Жыгімонт Люксэмбурскі прыняў бок Тэўтонскага ордэну, не змаглі растлумачыць, што такое Жамойць, гаворачы перад судом, што існавала ажно «''тры зямлі Жамойтаў''», тым часам польскія пасланцы тлумачылі, што «''Жамойць… гучыць у літоўскай мове ніжэйшая Літва''» ({{мова-la|«Samagita… quod sonat in idiomate Lithuanico inferior Lituania»|скарочана}}&lt;ref&gt;Zajączkowski S. Studya nad dziejami Żmudzi wieku XIII. — Lwów, 1925. [https://books.google.by/books?id=CDUaAAAAIAAJ&amp;q=lithuanico+idiomate+samagita&amp;dq=lithuanico+idiomate+samagita&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiqzebfr4T2AhW3_rsIHfGFD_oQ6AF6BAgCEAI S. 9].&lt;/ref&gt;)
* У ліставаньні з Жыгімонтам Люксэмбурскім Вітаўт ніколі не азначаў як «''роднасных''» да ліцьвінаў [[Яцьвягі|судаваў-яцьвягаў]], землі якіх — як і Жамойць — таксама мусіў раней перадаць Тэўтонскаму ордэну, хоць крыжакі прапаноўвалі вярнуць гэтыя землі ўзамен Жамойці.
* Сьцьверджаньне, што «''Жамойты з даўнейшых часоў называлі сябе Ліцьвінамі і ніколі Жамойтамі''» супярэчыла ў тым ліку ранейшым пасланьням, датаваным 9 верасьня 1409 году, ад самога Вітаўта і [[Ягайла|Ўладзіслава Ягайлы]] да каралёў і князёў краінаў Заходняй Эўропы, дзе ўжываліся такія азначэньні як «''народ Жамойтаў''» — {{мова-la|«gens Samagitarum»|скарочана}}. Такое ж азначэньне «''народ Жамойтаў''» паўтаралася ў фундацыйных актах пры заснаваньні Медніцкага каталіцкага біскупства для Жамойці, а таксама ў дакумэнтах наконт гэтай справы, якія ў 1417 годзе высылаліся на Канстанцкі сабор. Апроч таго, дэлегацыя жамойтаў, якая завітала на гэты сабор у канцы 1415 году, трымалася там менавіта як асобны народ.
* Сьцьверджаньню, нібы ліцьвіны і жамойты былі народам «''адной мовы''», супярэчылі паведамленьні, складзеныя ў тым ліку львоўскім арцыбіскупам Янам, віленскім біскупам Пятром і самім Вітаўтам, да кардыналаў Рымскай курыі ў [[Канстанца|Канстанцу]] і да папы рымскага ў [[Ватыкан]], што біскупы-ліцьвіны, якія атрымлівалі катэдру Медніцкага каталіцкага біскупства ў Жамойці, мусілі ведаць «''гаворку народа жамойцкага''» — жамойцкую мову&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22—27, 59, 103—106.&lt;/ref&gt;}}), назва Жамойць ({{мова-lt|Žemaitija|скарочана}}) утварылася ад [[Летувіская мова|летувіскага]] слова ''žema'', якое азначае 'нізкая, ніжняя'&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2013&quot;&gt;[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [https://nn.by/?c=ar&amp;i=111541 Літва і Жамойць] // [[Наша Ніва]]. 22 чэрвеня 2013 г.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Захавалася сьведчаньне, што да публікацыі ў 1830 годзе ліста Вітаўта такая этымалёгія Жамойці не была відавочнай самім летувісам: у 1820 годзе [[Малая Летува|пруска-летувіскі]] пастар {{Артыкул у іншым разьдзеле|Людвік Рэза||ru|Реза, Людвикас}}, камэнтуючы ўжытую [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацеем Стрыйкоўскім]] назву ''[[Аўкштота|Austechiam]]'' (пры цытаваньні вытрымкі з [[Хроніка Прускай зямлі|Хронікі Прускай зямлі]] пра падзеі 1294—1300 гадоў), сьцьвярджаў, што прылеглая да Балтыйскага мора Жамойць утварала разам з [[Курляндыя|Куроніяй]] «''морскую правінцыю''», «''якая цяпер завецца Angsztyta ('высокае месца')''» ({{мова-la|«Strykouius rectius regionem illam scripsit Austechiam quae hodiernis diebus Angsztyta (locus altus) vocatur. &lt;…&gt; Austechiam prouinciam fuisse dicit maritimam. Totam nimirum Samogitiae et Curoniae terram, quae mare Balticum adjacet, sub hoc nomine complectitur»|скарочана}}&lt;ref&gt;De religionis Christianae in Lithuanorum gente primordiis. — Regiomonti, 1820. [https://books.google.by/books?id=r4DMY84dlfwC&amp;pg=PA4&amp;dq=Austechiam&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiE-uGf98z1AhXEh_0HHVfgCLQQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=Austechiam&amp;f=false P. 4].&lt;/ref&gt;)}}. Падобнае тлумачэньне ў XVIII ст. замацавалася ў нямецкіх выданьнях, якія выводзілі назву Жамойці ад таго, што яна «''на жамойцкай мове значыць штосьці нізкае і багністае''»{{Заўвага|Паводле выданьняў 1710 і 1738 гадоў, {{мова-de|«Den Namen hat sie von ihrer Gelegenheit bekommen, als welche niedrig und morastig ist; denn Samogit heist in der Samogitischen Sprache so viel, als niedrig und morastig»|скарочана}}&lt;ref&gt;Uhse E. Universal-geographisch-historisches Lexicon. — Leipzig, 1710. [https://books.google.by/books?id=L5dEAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PP8&amp;dq=in+samogitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjHytP5sOb1AhUoQvEDHeFtCTw4HhDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen&amp;f=false S. 348].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Allgemeines Geographisch-Historisches Zeitungs-LEXICON. — Frankfurt, 1738. [https://books.google.by/books?id=l2aEoaAeO80C&amp;pg=RA2-PP14&amp;dq=Samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjPruXugOf1AhUYG-wKHdfrC-M4FBDoAXoECAQQAg#v=onepage&amp;q=Samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 348].&lt;/ref&gt;; паводле выданьняў 1711 і 1742 гадоў, {{мова-de|«Den Namen Samogitia hat diese Landschafft von ihrer Gelegenheit bekommen, als welche niedrig und morastig ist. Denn Samogiz heißt in der Samogitischen Sprache so viel, als niedrig und morastig»|скарочана}}&lt;ref&gt;Rink E. G. Das verwirrte Pohlen, in einer genauen Gegeneinanderhaltung der Geschichte. — Leipzig, 1711. [https://books.google.by/books?id=VEpKAAAAcAAJ&amp;pg=RA1-PA87&amp;dq=in+samogitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjaxuPjr-b1AhXrRPEDHVWwDCE4FBDoAXoECAkQAQ#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen&amp;f=false S. 87].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Grosses vollständiges Universal-Lexicon aller Wissenschaften und Künste. — Leipzeig — Halle, 1742. [https://books.google.by/books?id=AxMoFrisRfUC&amp;pg=PA1705&amp;dq=Samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjFl--Og-f1AhXJ16QKHX5wAtI4FBDoAXoECAcQAg#v=onepage&amp;q=Samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 1705].&lt;/ref&gt;}}. Аднак [[Вацлаў Пануцэвіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што ў аснове назвы Жамойць напраўду ляжыць летувіскае слова ''žemė'', якое значыць «краіна, зямля, заселеная адным племем»{{Заўвага|Яшчэ ў 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}}, адзначаючы папулярную этымалёгію ад летувіскай назвы нізіны (а таксама спробу патлумачыць назву Літвы ад {{мова-lv|leijsch, leija|скарочана}} 'нізкі'), зьвяртае ўвагу на магчымую повязь назвы Жамойці зь {{мова-lt|žmogus|скарочана}} 'чалавек' ({{мова-ru|«Но не должно ли обратить в сем случае внимание и на то, что по-литовски Žmogus значит человека?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. [https://books.google.by/books?id=6FdcAAAAcAAJ&amp;pg=PA5&amp;dq=%D0%B2%D1%8A+%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A+%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+Zmogus&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjC9Kzphuz1AhUkQ_EDHYkhApoQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B2%D1%8A%20%D1%81%D0%B5%D0%BC%D1%8A%20%D1%81%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%A3%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%20Zmogus&amp;f=false 6].&lt;/ref&gt;}}, што адпавядае [[Фіна-вугорскія мовы|фінскаму]] паняцьцю ''ma'' (''Suo-ma'', ''Pier-ma'', ''Kastro-ma'' ды іншыя)&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 279.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Сярод іншага, у [[Пераяслава-Суздальскі летапіс|Пераяслава-Суздальскім летапісе]] пасьля слова «''нерома''» гаворыцца «''сиречь жомоить''», г. зн. жамойць&lt;ref&gt;Крапівін П. Паходжанне назваў «Русь», «Белая Русь», «Чорная Русь», «Чырвоная Русь» // Імя тваё Белая Русь / Уклад. Г. Сагановіч. — {{Менск (Мн.)}}: Полымя, 1991. С. 80.&lt;/ref&gt;}}. Гэты ж беларускі гісторык падкрэсьлівае, што тлумачэньні летувіскіх аўтараў (а за імі і пэўных іншых), нібы Жамойць ёсьць толькі тапаграфічным пазначэньнем разьмешчанай ніжэй тэрыторыі ў супрацьвагу да [[Аўкштота|Аўкштоты]] — terra superior ({{мова-lt|aukštas|скарочана}} — 'вышэйшы') ёсьць палітычнай камбінацыяй, каб апраўдаць прысабечаную назву [[Літва старажытная|Літва]]. Пагатоў, назва [[жамойты]] пазначала адпаведнае племя як у нізінах, так і на ўзвышшах. Увогуле ж, глыбейшымі адпаведнікамі назвы жамойтаў (жамойці) выступаюць паняцьці «краёўцы», «тутэйшыя»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 169.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Phinni-Chrones (1478).jpg|значак|''Phinni'' ([[Фіна-вугорскія мовы|фіны]]) каля ўтоку [[Нёман]]а (''Chrones''). Мапа 1478 г., створаная паводле апісаньня мапаў [[Кляўдыюс Пталемэй|Пталемэя]]]]

Вэрсію фінска-вугорскага паходжаньня жамойтаў ([[Летувісы|летувісаў]]) яшчэ ў 1859 годзе агучыў брытанскі этноляг і лінгвіст, прафэсар [[Лёнданскі ўнівэрсытэт|Лёнданскага ўнівэрсытэту]] і сябра [[Лёнданскае каралеўскае таварыства|Лёнданскага каралеўскага таварыства]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Робэрт Гордан Лэйтэм||en|Robert Gordon Latham}}, адзначаючы лучнасьць назваў ''Samland'' ([[Самбія|Самляндыя]], пазьней «[[Малая Летува]]») і ''Samogitia'' (Жамойць) і іхную повязь зь фінскай назвай ''Suome'' ([[Фінляндыя]]): «''Магчыма, ніводны прастаўнік [[Балтыйскія мовы|літоўскай сям’і]] не ўзыходзіць да арыгінальнага літоўскага грунту. Тое, што ад пачатку было літоўскім, цяпер стала польскім або нямецкім. Тое, што цяпер літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}}, ад пачатку было фінскім''»{{Заўвага|{{мова-en|«So also the populations who gave the Fin name Suome to the fenny districts of Samland and Samogitia. It is possible that at the present moment no single representative of the Lithuanic family may stand on soil originally Lithuanic. What was originally Lithuanic is now Polish or German. What is now Lithuanic was originally Fin»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Latham R. G. Descriptive Ethnology: Europe, Africa, India. — London, 1859. [https://books.google.by/books?id=KQBAAQAAMAAJ&amp;pg=PA4&amp;dq=Samogitia+samland&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjc26PNhKj1AhVf57sIHe8LAUcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Samogitia%20samland&amp;f=false P. 4].&lt;/ref&gt;. Тым часам нямецкі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вольфганг Мэнцэль||en|Wolfgang Menzel}} у 1862 годзе выводзіў ад фінскай саманазвы ''Suomalainen'', апроч ''Samland'' і ''Samogitien'', яшчэ і ''Samojeden'' — [[Самадыйскія народы|самаедаў]]{{Заўвага|{{мова-de|«Die Finnen nennen sich selbst Suomalainen, daher die Namen Samland, Samogitien, Samojeden»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Menzel W. Allgemeine Weltgeschichte von Anfang bis jetzt. — Stuttgart, 1862. [https://books.google.by/books?id=ayaN93Mpe38C&amp;pg=RA1-PA445&amp;dq=Samland+Samoyeden&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiQ76WIrKr1AhVz8LsIHS2cA78Q6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Samland%20Samoyeden&amp;f=false S. 445].&lt;/ref&gt;. Зрэшты, яшчэ ў 1835 годзе гісторык і этнограф [[Павал Ёзэф Шафарык]] сьцьвярджаў лучнасьць назваў ''Samogitia'' (падаючы [[Латыская мова|латыскую назву]] ''Smuddu'' або ''Smuhdschu semme'' як пачатковую да польскай формы ''Żmudź'') і ''Samojedi'', дзе першую частку назвы зьвязваў з саманазвай [[Саамы|саамаў (лапароў)]], а ў другой частцы бачыў пашыранае ў многіх назвах старажытных народаў слова ''Getae'', ''Gitae'' — «зямля»&lt;ref&gt;Шафарик П. И. Славянские древности. Т. 1, кн. 1. — М., 1837. [https://books.google.by/books?id=vnJBAAAAYAAJ&amp;pg=RA1-PA230&amp;dq=getae+gitae+samo-getae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjhmqGotaz1AhUe7rsIHYubA7kQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&amp;q=getae%20gitae%20samo-getae&amp;f=false С. 230]—233, 246—247.&lt;/ref&gt;.

Поруч з традыцыйнай беларускай назвай ''Жамойць'' ({{мова-be-old|Жомойть|скарочана}} — паводле вялікага князя Вітаўта{{Заўвага|{{мова-la|«Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur &lt;…&gt; quum una est tantum terra Samaytarum et non plures, que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur»|скарочана}}}}, так гэтую зямлю і яе народ называлі «ў [[Ліцьвіны#Славянская літоўская мова|літоўскай мове]]»&lt;ref name=&quot;Urban-2001-105-106&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.&lt;/ref&gt;) таксама ўжываюцца польская форма ''Жмудзь'' (ад {{мова-pl|Żmudź|скарочана}})&lt;ref name=&quot;Kraucevic-1993&quot;&gt;[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.&lt;/ref&gt; і лацінская форма ''Самагітыя'' (ад {{мова-la|Samogitia, Samagitia|скарочана}} праз {{мова-ru|Самогития|скарочана}}).

Паводле Вацлава Пануцэвіча, зборнае славянскае жамойць паходзіць ад «жэмэ», «жэймэ» — як [[Чудзь|чудзь]], [[Вэсь|вэсь]], [[Яцьвягі|яцьвезь]], [[Голядзь|голядзь]], [[Лівы|ліў]], [[Куршы (народ)|корш]]. Пра гэта вымоўна сьведчаць геаграфічныя назвы: Жэмайце, вёска каля [[Панявеж]]а; Жэмойдзінкі ў [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленскім павеце]]; Жмудзь, вёска каля [[Сейны|Сейнаў]]; Жмуйдкі, мястэчка ў [[Вількамірскі павет|Вількамірскім павеце]]; Жамойць, некалькі вёсак у заходняй [[Беларусь|Крывіччыне]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 280.&lt;/ref&gt;.

== Гісторыя ==

=== Раньнія часы ===
Жамойты ўтварыліся на базе [[Культура грунтовых могільнікаў|археалягічнай культуры грунтовых могільнікаў]], пахавальны інвэнтар якіх улучаў конскія галовы і капыты, і не ўваходзілі ў арэал [[Культура ўсходнелітоўскіх курганоў|археалягічнай культуры]], якую дасьледнікі атаясамляюць з пачаткамі [[Літва старажытная|Літвы]]. Імаверна, жамойты пачалі ўтварацца на базе [[Зэмгалы|зэмгалаў]] — усходнебалтыйскага племя, большая частка якога ўвайшла ў склад [[Латышы|латыскага народу]]. Пры прасоўваньні далей на захад, раньнія жамойты зьмяшаліся з [[Куршы (народ)|куршамі]] — яшчэ аднымі продкамі латышоў. Сьпярша гэта было заходнебалтыйскае племя, роднаснае [[Прусія|прусам]] і [[Яцьвягі|яцьвягам]], якое пазьней зблізілася з [[Усходнія балты|усходнімі балтамі]]&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2013&quot;/&gt;.

Жамойць XІІІ—XІV стагодзьдзяў — гэта [[Паганства|паганскі]] край, у якім не было [[замак|гарадоў]]&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2013&quot;/&gt;. Гістарычнае адставаньне старажытнай Жамойці ў параўнаньні з суседнімі [[Славянскія мовы|славянскімі]] землямі афіцыйна прызнавалася ў [[Летува|Летуве]] яшчэ за савецкіх часам: «''Вытворчасьць гліняных пасудзінаў паступова станавілася рамяством, але даволі доўга знаходзілася на ніжэйшым узроўні, чым у суседніх славянскіх земляў; посуд аднастайны паводле формы і арнамэнту. Толькі ў другой палове XIII — пачатку XIV стагодзьдзя, калі ў селішчах гарадзкога тыпу знайшоў ужываньне хутка вярчальны цяжкі ганчарны круг, у гэтай справе зьявіліся значныя зрухі. Брак гарадоў запавольваў разьвіцьцё спэцыялізацыі сярод рамесьнікаў; тут яшчэ пакуль не ўжываліся такія вядомыя суседзям дасягненьні, як вытворчасьць цэглы і ўзьвядзеньне мураваных пабудоваў, выраб шкляной глазуры''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Производство глиняных сосудов постепенно становилось ремеслом, но довольно долго находилось на более низком уровне, чем в соседних славянских землях; посуда однообразна по форме и орнаментике. Лишь во второй половине XIII — начале XIV века, когда в поселениях городского типа нашел применение быстро вращающийся тяжелый гончарный круг, в этом деле появились значительные сдвиги. Отсутствие городов тормозило развитие специализации среди ремесленников; здесь еще пока не применялись такие известные соседям достижения, как производство кирпича и возведение каменных построек, изготовление стеклянной глазури»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;История Литовской ССР. — Вильнюс, 1978. [https://books.google.by/books?id=uM1BAAAAYAAJ&amp;q=%D0%9F%D1%80%D0%BE%D0%B8%D0%B7%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE+%D0%B3%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D1%8F%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2+%D0%BF%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BF%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE+%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%BB%D0%BE%D1%81%D1%8C+%D1%80%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%BC&amp;dq=%D0%9F%D1%80%D0%BE%D0%B8%D0%B7%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE+%D0%B3%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D1%8F%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2+%D0%BF%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BF%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE+%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%BB%D0%BE%D1%81%D1%8C+%D1%80%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%BC&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwipr__botr0AhUWgP0HHcClBigQ6wF6BAgLEAE С. 21].&lt;/ref&gt;. Адпаведна, слабымі былі і дасягненьні ў вайсковай справе&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 13.&lt;/ref&gt;.

Упершыню Жамойць ускосна ўпамінаецца ў дамове 1219 году, калі двое з князёў, што яе падпісалі, [[Эрдзівіл]] і [[Выкінт]], называюцца жамойцкімі&lt;ref name=&quot;Nasievic-2005-624&quot;&gt;[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Жамойць // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 624.&lt;/ref&gt;.

=== Паміж Вялікім Княства Літоўскім і крыжакамі ===
[[Файл:Hanse-Orden.png|значак|«Нямецкая ўлада ў Паўночным і Балтыйскім моры». Мапа з гістарычнага атлясу 1901 г., дзе Коўна значыцца часткай Жамойці, падуладнай крыжакам да 1410 г.]]

Каля 1250 году Выкінт браў удзел у бунце супраць [[Вялікі князь літоўскі|вялікага князя літоўскага]] [[Міндоўг]]а, што выклікала выправу апошняга на Жамойць, да рэзыдэнцыі Выкінта Цьверамету&lt;ref name=&quot;Nasievic-2005-624&quot;/&gt;. Аўтар лацінамоўнага трактату «Апісаньня земляў» ([[Дублінская хроніка]]) другой паловы XIII ст., які быў на каранацыі Міндоўга, пісаў: «''Да [[Самбія|Самбіі]] далучаецца [[Курляндыя]], якая больш схіляецца да поўначы, аточаная морам з паўднёвага, а таксама з заходняга боку. А з усходняга краю разьмяшчаецца зямля паганцаў, якая называецца Жамойць (Samoita). Тут ніколі не прапаведвалася бязь меча''»&lt;ref&gt;[https://belhistory.com/alba-ruscia.html Апісанне земляў (з Дублінскага рукапісу XIII ст.). Alba Ruscia] // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 6, 1993. С. 63—68.&lt;/ref&gt;.

Па прыняцьці каталіцтва ў 1253 годзе Міндоўг падараваў [[Лівонскі ордэн|Лівонскаму ордэну]] значную частку Жамойці. Аднак у 1260 годзе там выбухнула [[Другое прускае паўстаньне|паўстаньне]] супраць ордэну, якое Міндоўг падтрымаў, па чым уладу ў Жамойці атрымаў сын яго сястры [[Транята]]. Па забойстве Міндоўга апошні аб’яднаў Літву і Жамойць пад сваёй уладай. Аднак памяць пра ранейшую самастойнасьць Жамойці трывала захоўвалася. Пра этнічную адметнасьць яе жыхароў сьведчыць выраз «''[[ліцьвіны]] і жамойты''» («''Littoven und Sameiten''»), ужыты ў [[Старэйшая рыфмаваная хроніка|Старэйшай рыфмаванай хроніцы]] пры апісаньні падзеяў 1250-х гадоў. Такое ж адрозьненьне сустракаецца і ў рускіх летапісах: у выправе на [[Рыга|Рыгу]] ў 1286 годзе ўдзельнічалі «''Литва вся и Жемоть вся''», у выправе [[Альгерд]]а на [[Пераяслаў]] «''Литва и Ляхи и Жемоть''»&lt;ref name=&quot;Nasievic-2005-624&quot;/&gt;.

Нягледзячы на частыя напады [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]], старшыні жамойтаў былі ў змове з крыжакамі з мэтай аддзяленьня ад [[Літва старажытная|Літвы]]. Напрыклад, князь Пялюза па ўцёках да Тэўтонскага ордэну рабіў напады на землі Вялікага Княства Літоўскага, схіліў да здрады жамойцкіх вайскаводаў Драйка, Снуда і Сьвітрыла. У 1294 годзе ў час нападу тэўтонцаў старшыні ўзьнялі жамойтаў на паўстаньне супраць улады вялікага князя [[Віцень|Віценя]]. Апошні здолеў здушыць гэтае паўстаньне, але жамойты так і ня выступілі супраць крыжакоў&lt;ref&gt;{{Літаратура/ЭГБ|3к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. Храніст [[Пётар з Дусбургу]] ў сваёй «[[Хроніка Прускай зямлі|Хроніцы Прускай зямлі]]» (1326 год) разглядаў Жамойць як асобную і нярэдка варожую да [[Літва старажытная|Літвы]] зямлю&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994&quot;&gt;Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 236.&lt;/ref&gt;: менавіта ён засьведчыў, што «''ніколі ў час свайго княжаньня гаспадар Літвы [Віцень] ня мог дамовіцца з жамойтамі, каб разам рушыць на вайну супраць братоў [крыжакоў]''»&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 370.&lt;/ref&gt;.

У XIV ст. Жамойць моцна пацярпела ад нападаў рыцараў [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага]] і Лівонскага ордэнаў. Памежныя зь Лівоніяй воласьці ў другой палове XIV ст. практычна апусьцелі. Тэўтонскі ордэн ажыцьцяўляў сваю экспансію пераважна ўздоўж [[Нёман|Нёмана]], ужо ў 1259 годзе крыжакі заснавалі замак [[Юрбург|Юргенбург (Юрбург)]], у 1313 годзе вышэй плыньню ракі — Хрыстмэмэль (Скірстымонь), а ў 1367 годзе захапілі воласьць [[Вялёна|Вялёну]]&lt;ref name=&quot;Nasievic-2005-625&quot;&gt;[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Жамойць // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 625.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Polska i Litwa za Władysława Jagiełły (1927).jpg|значак|«Польшча і Літва за [[Ягайла]]м». Мапа з гістарычнага атлясу 1927 г.]]

У другой палове XIII — пачатку XV ст. вялікія князі літоўскія выкарыстоўвалі Жамойць як сродак дзеля разьвязаньня сваіх замежнапалітычных задачаў у дачыненьнях з Тэўтонскім ордэнам&lt;ref name=&quot;BE&quot;/&gt;. У 1382 годзе вялікі князь [[Ягайла]] аддаў Жамойць лівонцам; але жамойты неўзабаве паўсталі і зрынулі гэтую залежнасьць. 12 кастычніка 1398 году адбылося падпісаньне [[Салінская дамова|Салінскага пагадненьня]], якое атрымала назву «вечнага міру» і афармлялася пры ўрачыстых абставінах: былі вялікі князь [[Вітаўт]], вялікі магістар Прускага і магістар Лівонскага ордэнаў, а таксама маршалкі, комтуры і браты-рыцары гэтых ордэнаў, а ў сьвіце Вітаўта — [[Паны радныя|паны-радцы]], князі і баяры-рыцары&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 23—24.&lt;/ref&gt;. Паводле гэтага пагадненьня, Вітаўт зноў аддаў Жамойць немцам, якім паўторна вярнуў гэтыя землі па паўстаньні 1400—1401 гадоў. Вядома, што Вітаўт чатырохразова (у 1384, 1390, 1398 і 1404 гадох) аддаваў Жамойць Тэўтонскаму ордэну. Гэтая тэрыторыя хоць і была важнай, але разам з тым, выкарыстоўвалася як разьменная манэта ў палітычным змаганьні таго часу&lt;ref name=&quot;Zajkouski-2009&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.&lt;/ref&gt;. Неаднаразовае выкарыстаньне Жамойці ў шматлікіх палітычных камбінацыях сьведчыць пра тое, што Вітаўт ня ставіўся да яе як да роднай зямлі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 158.&lt;/ref&gt;.

Па пераможнай [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай бітве]] (1410 год) Жамойць пазбылася пагрозы ўварваньняў немцаў. Аднак паводле [[Торунскі мір 1411 году|Торунскага міру 1411 году]], яна перайшла да Вялікага Княства Літоўскага толькі на час жыцьця вялікага князя Вітаўта або караля Ягайлы&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 24.&lt;/ref&gt;. З гэтага часу Вітаўт і Ягайла пачалі узмоцнена ўкараняць тут [[хрысьціянства]], якое з прычыны супраціву жыхароў сьцьвердзілася канчаткова толькі ў XVI стагодзьдзі, [[езуіты|езуітамі]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/ЭСБЭ|Жмудь|аўтар = Рудаков В. |том = XII|старонкі = 27}}&lt;/ref&gt; (лічыцца, што Жамойць была адным з апошніх рэгіёнаў Эўропы, які адмовіўся ад [[паганства]]).

У 1420 годзе пасланцы вялікага князя [[Вітаўт]]а на арбітражным працэсе наконт дзяржаўнай прыналежнасьці Жамойці, які праходзіў ва [[Уроцлаў|Ўроцлаве]], сьцьвярджалі перад судом, што існавала «''тры зямлі Жамойтаў''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 24.&lt;/ref&gt;. Паводле гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], жамойцкае сялянскае насельніцтва складала падуладную большасьць у пэўных землях [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] ([[Самбія|Самляндыя]]), Вялікага Княства Літоўскага (Жамойць) і [[Лівонскі ордэн|Лівонскага ордэну]]&lt;ref name=&quot;Panucevic-2014-269&quot;&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 269.&lt;/ref&gt;. Тым часам нямецкі энцыкляпэдыст XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Цайлер||ru|Цайлер, Мартин}}, які карыстаўся шматлікімі гістарычнымі працамі і геаграфічнымі апісаньнямі, пры апісаньні [[Елгава|Мітавы]] (сталіцы [[Зэмгалія|Зэмгаліі]]) зазначаў, што паводле [[Альбэрт Каяловіч|Альбэрта Каяловіча]], «''у 1315 годзе, альбо каля таго часу, лівонцы аднялі ў ліцьвінаў гэтую частку Samogitien, якая цяпер называецца [[Курляндыя]], альбо Curonia''»&lt;ref&gt;Zeiller M. Anderte Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1657. [https://books.google.by/books?id=SjlZAAAAcAAJ&amp;pg=PA127&amp;dq=couna+Crononis+Nemeni&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiYrsGHzY72AhXJNuwKHacxB0UQ6AF6BAgFEAI#v=snippet&amp;q=anno%20Curonia&amp;f=false S. 213].&lt;/ref&gt;, а таксама, што «''ў Samogitien, або Samaiten, або Sudinia, якую ў частцы Прусіі таксама называюць Sambiam, уладарыў брат узгаданага Lituonis, Saimo''»&lt;ref&gt;Zeiller M. Anderte Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1657. [https://books.google.by/books?id=SjlZAAAAcAAJ&amp;pg=PA127&amp;dq=couna+Crononis+Nemeni&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiYrsGHzY72AhXJNuwKHacxB0UQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=Sudinia%20Sambiam&amp;f=false S. 102].&lt;/ref&gt;.

=== У складзе Вялікага Княства Літоўскага і Прусіі ===
[[Файл:Litva. Літва (J. Müller, 1692).jpg|значак|зьлева|[[Літва старажытная|Літва]]. Мапа з атлясу 1692 году (перадрукоўвалася ў 1702 годзе)]]
[[Файл:Samogitia-Samaide (A. Ortelius, 1570).jpg|значак|Жамойць: [[Жамойцкае староства|літоўская]] (Samogitia) і [[Малая Летува|пруская]] (Samaide)&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271—272.&lt;/ref&gt;. З атлясу «Theatrvm orbis terrarvm», 1570 г.]]

Хоць вялікі князь літоўскі Вітаўт імкнуўся вярнуць ад Тэўтонскага ордэну ўсю Жамойць (заселеныя жамойтамі землі, што калісьці былі пад уладай Літвы) у яе «''старых межах на Нёмане''», але мусіў задаволіцца, як сам казаў у 1420 годзе, толькі тым, «''чым валодаў''». У выніку, паводле [[Мельнскі мір|Мельнскага міру]] 1422 году, значная частка тэрыторыі літоўскай Жамойці перайшла да [[Прусія|Прусіі]] — ад замка [[Юрбург]]у над Нёманам на ўсходзе да [[Паланга|Палангі]] з [[Клайпеда]]й над [[Балтыйскае мора|Балтыйскім морам]] на захадзе{{Заўвага|Гэтая жамойцкая тэрыторыя, якая ўвайшла ў склад [[Самбійскае біскупства|Самбійскага біскупства]], у працах летувіскіх гісторыкаў называецца [[Малая Летува|Малой Летувой]]}}&lt;ref name=&quot;Urban-2001-110&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 110.&lt;/ref&gt;. Прытым у тэксьце дамовы пры апісаньні межаў Прусіі адзначалася, што «''...замак Мэмэль [[Летувіская мова|па-жамойцку]] завецца [[Клайпеда#Назва|Клайпеда]]''»{{Заўвага|{{мова-la|«...castrum Memel in Samogitico Glaupeda appelatum»|скарочана}}, а таксама паводле тэксту дамовы 1436 году: {{мова-la|«...castrum Memel in Samogitico Clupeda appellatum»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Современник. Т. 7, 1860. [https://books.google.by/books?id=1CkYAAAAYAAJ&amp;pg=PA13&amp;dq=castrum+Memel+in+Samogitico&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjC45qwpO70AhUXQ_EDHSg2CGYQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=castrum%20Memel%20in%20Samogitico&amp;f=false С. 13].&lt;/ref&gt;. Тым часам у Вялікім Княстве Літоўскім на просьбу жамойтаў, якія хацелі падкрэсьліць сваю адрознасьць ад [[ліцьвіны|ліцьвінаў]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], зьявіўся асобны дадатак да найменьня дзяржавы, якая пачала называцца Вялікім Княствам Літоўскім, Рускім і Жамойцкім. Ужо ў земскім прывілеі Жамойці 1441 году вялікі князь літоўскі [[Казімер Ягелончык|Казімер]] адрозьніваў Жамойць ад Літвы: «''А зь Літвы ня маем да іх празь [[Нявежа (Летува)|Нявежу]] жаднага цівуна зсылаць''»&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-28&quot;&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 28.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|зьлева|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]
[[Файл:Provincia S. Joachimi Ord. Excalc. SSS Trinitatis Red. Capt. post introductionen Religiosor sui Ordinis A.D. 1684 in Regnum Poloniae et M.D. Lith.jpg|значак|Мапа [[Ордэн трынітарыяў|трынітарскіх]] [[кляштар]]аў у [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], дзе «Жамойць» ({{мова-la|Samogitia|скарочана}}) — гэта землі [[Жамойцкае староства|Жамойцкага староства]] (ВКЛ) і «[[Малая Летува|Малой Летувы]]» (Прусія), 1748 г.]]

На частцы тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, заселенай жамойтамі, утварылася адмысловая аўтаномная адзінка — [[Жамойцкае староства]] (у 1412 годзе [[Урад (Вялікае Княства Літоўскае)|ўрад]] старосты атрымаў набліжаны да Вітаўта [[Кезгайла Валімонтавіч]]). Ад пачатку сталіцай староства былі [[Крожы]] (з 1535 году — [[Кейданы]], а з канца XVI ст. — [[Расены]]). Тым часам каталіцкае [[Жамойцкае біскупства|Медніцкае (Жамойцкае) біскупства]], утворанае яшчэ 27 кастрычніка 1417 году, адміністрацыйна-тэрытарыяльна ахоплівала ня толькі Жамойцкае староства, але і [[Упіцкі павет]] [[Троцкае ваяводзтва|Троцкага ваяводзтва]]&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2013&quot;/&gt;. Рэзыдэнцыя біскупа разьмяшчалася ў [[Варні|Медніках (Варнях)]] (першы біскуп — [[Мацей зь Вільні]]). Зь сярэдзіны XV ст. у тытуле вялікага князя літоўскага пачала трывала{{Заўвага|Яшчэ ў 1417 годзе пры заснаваньні Медніцкага (Жамойцкага) біскупства назву Жамойці ў сваім тытуле ўжыў вялікі князь літоўскі Вітаўт&lt;ref&gt;{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 142.&lt;/ref&gt;}} ўжывацца назва Жамойці: «''вялікі князь… усяе Літоўскае зямлі і Жамоцкае і многіх Рускіх зямель''» (згадка [[Русь|Русі]] зьявілася па далучэньні Кіеўскай ды іншых украінскіх земляў)&lt;ref&gt;[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Вялікае Княства Літоўскае: Дзяржаўны і палітычны лад // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 401.&lt;/ref&gt;. Разам з тым, згадка Жамойці часта аддзялялася ад Літвы адным або двума назовамі: напрыклад, у тытуле гаспадара ў [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1529 году|Літоўскім Статуце рэдакцыі 1529 году]]: «''Жыґімонт, з божае міласьці кароль Польскі, вялікі князь Літоўскі, Рускі, Прускі, Жамойцкі, Мазавецкі і іных''»&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-2009&quot;&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 209.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|зьлева|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой Літва атаясамліваецца зь Белай Русьсю («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам Жамойць (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]]
[[Файл:Пруссия Польская, Пруссия, Самогития Польская (А. Нагаев, 1757).jpg|значак|Расейская марская мапа 1757 г., на якой прыналежная да [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] частка Прусіі значыцца як «Прусія Польская» (у адрозьненьне ад Каралеўства Прусіі), а прыналежная да Рэчы Паспалітай частка Жамойці — як «Жамойць Польская»]]

Увогуле, заселеная жамойтамі тэрыторыя ў складзе Вялікага Княства Літоўскага была большай за афіцыйнае Жамойцкае староства і пашыралася ў тым ліку за раку Нявежу, пра што, апроч прыналежнасьці [[Упіцкі павет|Ўпіцкага павету]] да Жамойцкага біскупства, сьведчаць пэўныя дакумэнтальныя крыніцы: «''Я, Мальхер Станіслававіч Шэмет, цівун гаспадарскі зямлі Жамойцкае воласьці Берштанскае...''» (1565 год)&lt;ref&gt;Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie. T. 7. — Lwów, 1910. [https://polona.pl/item/archiwum-ksiazat-lubartowiczow-sanguszkow-w-slawucie-t-7-t-2-archiwum-xx-sanguszkow,OTgwNTk1NDg/129/#item S. 86].&lt;/ref&gt; ([[Бірштаны]] — мястэчка на поўдні [[Ковенскі павет (ВКЛ)|Ковенскага павету]]), «Инвентарь имения Кревна в земле Жомойтской, принадлежавшее [[Віленскія біскупы|Виленскому Бискупу]], Кардиналу [[Юры Радзівіл (біскуп)|Юрию Радзивилу]]» (1585 год)&lt;ref&gt;Акты издаваемые виленской археографической комиссией. Т. XIV. — Вильна, 1887. [https://books.google.by/books?id=OF0jAQAAMAAJ&amp;pg=PA281&amp;dq=Inwentarz+y+regestr+naszego+Krewienskiego+%D0%B8%D0%BD%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiv267c2-b0AhXPQvEDHWOKA5YQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Inwentarz%20y%20regestr%20naszego%20Krewienskiego%20%D0%B8%D0%BD%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8A&amp;f=false С. 281].&lt;/ref&gt; ({{Артыкул у іншым разьдзеле|Крэўна||lt|Kriaunos}} — маёнтак на ўсходзе [[Вількамірскі павет|Вількамірскага павету]]). Гісторык XV ст. [[Ян Длугаш]] залічваў Нявежу да рэкаў Жамойці, а мяжу зь Літвой ён вызначаў ракой [[Сьвятая (рака)|Сьвятой]]&lt;ref&gt;Zeuss J. K. Die Deutschen und die Nachbarstämme. — München, 1837. [https://books.google.by/books?id=vlIAAAAAcAAJ&amp;pg=PA680&amp;dq=swiatha+samogitia&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjA0JTWkJT2AhUdhv0HHZE7AEwQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=swiatha%20samogitia&amp;f=false S. 680].&lt;/ref&gt;. Тым часам [[Хроніка Быхаўца]] сьведчыць пра геаграфічную блізкасьць межаў Жамойці да [[Трокі|Трокаў]], «''А яшчэ двух сыноў сваіх пасадзіў [[Гедзімін]] на вялікіх княствах: [[Яўнут]]а — на пасадзе сваім, у Вільні і на Вялікім Княстве Літоўскім, а [[Кейстут]]а — у Троках і на ўсёй Жамойцкай зямлі''»&lt;ref&gt;[https://knihi.com/none/Kronika_Bychauca.html Кроніка Быхаўца]&lt;/ref&gt;. Таксама Марцін Цайлер у сваім «Новым апісаньні Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага»&lt;ref&gt;[https://knihi.com/Marcin_Cajler/Novaje_apisannie_Karaleustva_Polskaha_i_Vialikaha_Kniastva_Litouskaha.html Новае апісаньне Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага…] у перакладзе Алега (Давіда) Лісоўскага, [[Беларуская Палічка]]&lt;/ref&gt; (1647 год) зазначаў, што паводле географа Давіда Фройліха, адзіны горад (замак) у Жамойці — гэта [[Коўна|Коўня]] (''Caunia'')&lt;ref&gt;Zeiller M. Newe Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1647. [https://books.google.by/books?id=ymZKAAAAcAAJ&amp;pg=PA17&amp;dq=Korczin,+Wislitz,+Pilzno,+Opoczno&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiZo-ef-4n2AhVJRPEDHYF8A-wQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Caunia&amp;f=false S. 23].&lt;/ref&gt;, а ў дапоўненым і перапрацаваным «Іншым апісаньні Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага»&lt;ref&gt;[https://knihi.com/Marcin_Cajler/Insaje_apisannie_Karaleustva_Polskaha_i_Vialikaha_Kniastva_Litouskaha.html Іншае апісаньне Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага…] у перакладзе Алега (Давіда) Лісоўскага, [[Беларуская Палічка]]&lt;/ref&gt; (1657 год) удакладніў, што паводле [[Шыман Старавольскі|Шымана Старавольскага]], Коўна (''Couna'') — гэта адзіны мураваны замак Жамойці&lt;ref&gt;Zeiller M. Anderte Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1657. [https://books.google.by/books?id=SjlZAAAAcAAJ&amp;pg=PA127&amp;dq=couna+Crononis+Nemeni&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiYrsGHzY72AhXJNuwKHacxB0UQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=couna%20Crononis%20Nemeni&amp;f=false S. 127].&lt;/ref&gt;. На тое, што большасьць падуладнага ліцьвінам сялянскага насельніцтва на [[Ковенскі павет (ВКЛ)|Ковеншчыне]] складалі жамойты, зьвяртае ўвагу гісторык [[Вацлаў Пануцэвіч]]&lt;ref name=&quot;Panucevic-2014-269&quot;/&gt;. Тым часам гісторык [[Мікола Ермаловіч]] паказвае на наяўнасьць значнай колькасьці танонімаў тыпу «Жамойцішкі», «Жамайтэлі» і ім падобных на памежжы [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] зь летувісамі&lt;ref name=&quot;Jermalovic-2000-37&quot;&gt;{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.&lt;/ref&gt;. Зьвесткі пра тое, што паводле швэдзкіх аўтараў пачатку XVIII ст. (у тым ліку часоў [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікай Паўночнай вайны]]) Жамойць пачыналася «''за Вільняй''» і вылучалася як адзін з двух гістарычна-культурных абшараў Вялікага Княства Літоўскага, адрозных ад карэннай Літвы{{Заўвага|Другім такім абшарам швэды вылучалі [[Палесьсе]] (перадусім [[Берасьцейскае ваяводзтва]], заселенае [[Палешукі|палешукамі]])}}, прыводзіць гісторык [[Андрэй Катлярчук]]&lt;ref&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 146.&lt;/ref&gt;. 

[[Файл:Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Вялікае Княства Літоўскае (T. Lotter, 1770).jpg|міні|зьлева|Вялікае Княства Літоўскае (без Жамойці), 1770 г.]]
[[Файл:Kurlandyja-Žamojć. Курляндыя-Жамойць (N. Sanson, 1659).jpg|міні|Мапа 1659 г., на якой [[Упіцкі павет]] значыцца як частка Жамойці]]

У 1492 годзе вялікі князь літоўскі [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] даў Жамойці «земскі прывілей» (на [[Старабеларуская мова|беларускай мове]]), які стаў пачаткам стварэньня [[Стан (сацыяльная група)|станаў]] на жамойцкіх землях (спачатку толькі зь літоўскай шляхты). У першым пункце свайго прывілею літоўскі гаспадар забараняў казаць падданым, што жыхароў Жамойці далучылі да Вялікага Княства Літоўскага сілай, а не паводле добрай волі: «''Найпярвей, хочам, іж ім [жыхарам Жамойці] жадны ня маець мовіці, альбо на вочы ісьціць, іж бы празь меч, альбо цераз оныі валкі былі звалчоныя, але з добраю волею прысталі''»&lt;ref&gt;Жалованная грамота литовского великого князя Александра Казимировича жителям Жмудской земли. 15 августа 1492 г. // Акты относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографическою комиссиею: в 5 т. — Т. 1. 1340—1506. — Санкт-Петербург : Тип. II Отделения Собственной Е. И. В. Канцелярии, 1846. — С. 120—122.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Вялікае Княства Літоўскае (T. Lotter, 1780).jpg|міні|зьлева|Вялікае Княства Літоўскае (без Жамойці), 1780 г.]]
[[Файл:Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Вялікае Княства Літоўскае (1613, 1680).jpg|значак|Мапа Вялікага Княства Літоўскага 1680 г., на якой Коўна з ваколіцамі значыцца як частка Жамойці]]

28 лютага 1506 году кароль польскі і вялікі князь літоўскі [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] накіраваў у [[Ватыкан]] дакумэнт, у якім прасіў заснаваць асобную Прускую каталіцкую мітраполію, якая мелася стаць асобным царкоўным княствам на чале з арцыбіскупам. Да гэтага княства-мітраполіі прапанавалася далучыць Жамойцкую каталіцкую япархію, што фактычна значыла вылучэньне тэрыторыі Жамойці з складу Вялікага Княства Літоўскага. Апроч таго, у самім дакумэнце Жамойць мела непрывабную характарыстыку: адзначалася, што празь яе тэрыторю было небясьпечна падарожнічаць з [[Прусія|Прусіі]] ў [[Рыга|Рыгу]]. Як зазначае [[Павал Урбан]], гэты праект сьведчыў пра іншароднасьць Жамойці ў складзе ВКЛ і большую этнічную блізкасьць жамойтаў з карэнным насельніцтвам Прусіі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 90—91.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 212.&lt;/ref&gt;. Пагатоў яшчэ ў 1435 годзе [[Базэльскі царкоўны сабор]] задаволіў просьбу біскупа самбійскага [[Міхал Юнге|Міхала Юнге]] дазволіць карыстацца ў царкоўным жыцьці мовамі мясцовых насельнікаў прускай [[Самбія|Самбіі]], у тым ліку «''мовай [[Жамойты|жамойтаў]]''»&lt;ref name=&quot;Urban-2001-110&quot;/&gt;.

[[Файл:Relatia Żmudzkiego weyscia y wyiscia ze szwedzkiey opieki (1657) (2).jpg|значак|зьлева|Другая старонка «Рэляцыі аб уваходжаньні і выхадзе Жамойці з-пад апекі Швэцыі» ({{мова-pl|Relatia Żmudzkiego weyscia y wyiscia ze szwedzkiey opieki|скарочана}}) з гербамі Польшчы, [[Літва старажытная|Літвы]] і Жамойці, 1657 г.]]
[[Файл:Kurlandyja-Žamojć. Курляндыя-Жамойць (1667).jpg|міні|Мапа Жамойці 1667 г. з [[Коўна]]м і [[Вількамір]]ам]]

Як самастойная зямля Жамойць выдзяляецца ў дакумэнтах 1506 году аб межах Вялікага Княства Літоўскага з [[Інфлянты|Інфлянтамі]], калі «''граніца Жамойцкай зямлі зь Ліфлянцкаю зямлёю''» разглядалася асобна ад літоўскай, у той час як «''Літоўская граніца''» ішла «''да [[Дрысьвяты (вёска)|Дрысьвята]] і да [[Браслаў]]ля, аж і да [[Пскоў|Пскоўскага]] рубяжа''», то бок, абыймала [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыну]]&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-59&quot;&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 59.&lt;/ref&gt;. У ХVІ ст. жамойты змагаліся, каб гаспадар пацьвердзіў непарушнасьць старых межаў, якія аддзялялі Жамойць ад Літвы&lt;ref name=&quot;Дубавец-Сагановіч-1994&quot;/&gt;. У [[Сойм Вялікага Княства Літоўскага|соймавых]] зваротах 1542 і 1554 гадоў жамойцкія паслы прасілі вялікіх князёў [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]] і [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]], «''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі''»&lt;ref name=&quot;Nasievic-2005&quot;&gt;[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 207.&lt;/ref&gt;, у гэтых жа зваротах разглядаліся пытаньні «''граніцы Літоўскай''» з Жамойцю&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-59&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 87.&lt;/ref&gt;. Яшчэ адно сьведчаньне адасобленасьці — асобнае пералічэньне жамойцкіх харугваў у рэестры дзяржаўнага войска ў XVI стагодзьдзі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-158&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 158.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, у статуце [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскага Трыбуналу]] («''Спосаб праў трыбунальскіх''») 1581 году [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Астафей Валовіч]] пісаў: «''На тых сойміках вышэй менаваных кождае ваяводзтва, зямля або павет абіраці маюць, і будуць павінны, межы сабою асоб годных богабойных, цнатлівых, праў і звычаеў онага панства Вялікага княства Літоўскага ўмеетных''»&lt;ref&gt;Временник Императорского Московского общества истории и древностей Российских. Кн. 25. — М., 1857. [https://books.google.by/books?id=VacKAAAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA5&amp;dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwirhMPWmab4AhVXSfEDHdh6DDMQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&amp;f=false С. 5].&lt;/ref&gt;, прытым зазначалася, што «''зямля Жамойцкая іж сваі вольнасьці і звычаі асаблівыя маюць…''»&lt;ref&gt;Лаппо И. И. Великое Княжество Литовское во второй половине XVI столетия. — Юрьев, 1911. [https://books.google.by/books?id=DPH63PnVhGcC&amp;pg=PA529&amp;dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj9ueCSmab4AhU_QvEDHf32DGMQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&amp;f=false С. 529].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Lingua Samogitica (1690).jpg|значак|зьлева|Надрукаваны ў Вільні ў 1690 годзе пераклад булы папы рымскага на летувіскую мову, якая ў дакумэнце называецца «жамойцкай мовай» ({{мова-la|Lingua Samogitica|скарочана}}). Прызначаўся да чытаньня ў парафіях [[Жамойцкае біскупства|Жамойцкага біскупства]], якое ахоплівала ня толькі [[Жамойцкае староства]], але і [[Упіцкі павет|Ўпіцкі павет]], жыхароў якога за Расейскай імпэрыяй абвясьцілі «[[Аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі»]]
[[Файл:Samogitia o Samodzka zemla (V. Coronelli, 1690).jpg|значак|Жамойць з мапы ВКЛ 1690 году: поруч з лацінскай назвай (''Samogitia'') даецца [[Старабеларуская мова|беларуская]] (''Samodzka zemla'') — на мове [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]{{Заўвага|Для [[Курляндыя|Курляндыі]], дзе панавала нямецкая з паходжаньня і мовы шляхта, на мапе даецца нямецкая назва (''Kurland'')}}]]

У складзе Жамойцкага староства Вялікага Княства Літоўскага існавалі як вялікія дзяржаўныя староствы і эканоміі, якія раздаваліся пажыцьцёва, так і значныя маёнткі, зь якіх у XVI—XVII стагодзьдзях асаблівымі памерамі вылучаліся [[Лятыфундыя|лятыфундыі]] магнатаў [[Хадкевічы|Хадкевічаў]], [[Радзівілы|Радзівілаў]], [[Сапегі|Сапегаў]], [[Кішкі (род)|Кішкаў]], [[Валовічы|Валовічаў]], [[Тышкевічы|Тышкевічаў]]. Калі ў сярэдзіне XVI ст. згасла мужчынскай лінія магнацкага роду [[Кезгайлы|Кезгайлаў]] (доўгі час трымалі ўрад жамойцкага старосты), іх землі перайшлі да сваякоў — [[Завішы|Завішаў]] і [[Шэметы|Шэметаў]], а самай уплывовым родам у Жамойці сталі Хадкевічы. У сярэдзіне XVII ст. згас род Кішкаў, а велізарныя лятыфундыі Хадкевічаў перайшлі да Сапегаў ды іншых. У сярэдзіне XVII ст. у склад лятыфундыстаў Жамойці ўвайшлі [[Агінскія]], у XVIII ст. — [[Плятэры]], [[Карпы (род)|Карпы]], [[Касакоўскія]], [[Масальскія]]. Аднак галоўныя рэзыдэнцыі ўсіх гэтых магнацкіх родаў знаходзіліся па-за жамойцкімі землямі. Значнымі памерамі ў XVI ст. вылучаліся таксама валоданьні сярэднезаможнай шляхты — такіх родаў як [[Білевічы]], [[Белазоры]], [[Талька-Грынцэвічы]], [[Гротусы]], [[Гружэўскія]], [[Зяновічы]], [[Орвіды]], [[Пяткевічы]]; у XVII ст. — яшчэ і [[Гурскія|Гурскія (Горскія)]], [[Войны]], [[Кіршэнтэйны]], [[Гелгуды]], [[Гедройцы]], [[Пацы]], Сіруці, кальвіністы Блінструбы; у XVIII ст. — яшчэ і [[Празьдзецкія]], [[Коньчы]], [[Залускія]], [[Вэйсэнгофы]], [[Нагурскія]], [[Монтвілы]], [[Пілсудзкія]], [[Страшэвічы]], [[Станевічы]], [[Станкевічы (шляхецкі род)|Станкевічы]] ды іншыя. Мець маёнтак у Жамойці было выгадна, бо галоўны экспарт збожжа ішоў у Заходнюю Эўропу — праз [[Кёнігсбэрг]] і [[Гданьск]]&lt;ref&gt;История Литовской ССР. — Вильнюс, 1978. С. 156.&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Siauliaiaktas17940505.jpg|значак|Акт паўстаньня шляхты Шавельскай зямлі [[Жамойцкае староства|Жамойцкага княства]], 1794 г. (на [[Польская мова|польскай мове]])]]

Зь першай паловы XVI ст. у Жамойцкім старостве назіраецца актывізацыя нямецкіх купцоў з Прусіі і рост гандлёвага абароту. Большая частка жамойцкіх сялянаў была вольнай (на паўночным захадзе староства — каля 90% усіх сялянаў), бо плаціла [[чынш]]. Шмат сялянаў займалася гандлем у Прусіі, які дазваляў ім адпраўляць сваіх дзяцей навучацца за грошы ў парафіяльныя школы і на каталіцкіх ксяндзоў, што лічылася вельмі прэстыжным&lt;ref&gt;История Литовской ССР. — Вильнюс, 1978. С. 152—153.&lt;/ref&gt;. Каталіцкія сьвятары традыцыйна карысталіся на жамойцкай вёсцы надзвычайнай павагай&lt;ref&gt;Encyklopedia Powszechna. T. 28 . — Warszawa, 1868. S. 994—995.&lt;/ref&gt;. Апісаньне жамойцкіх сялянаў у сваіх «Запісках аб Масковіі» пакінуў дыплямат і падарожнік [[Жыгімонт Гербэрштайн]] ({{мова-de|Siegmund Freiherr von Herberstein|скарочана}}; 1486—1566), які двойчы, у 1516—1518 і 1526—1527 гадох, наведаў Вільню і Маскву: «''…Жамойты носяць дрэнную адзежу, галоўным парадкам папялістага колеру. Яны жывуць у нізкіх, але вельмі доўгіх халупах; агонь у іх захоўваецца ў сярэдзіне, і бацька сямейства, седзячы ў агню, бачыць сваю жывёлу і ўсю гаспадарку. Бо яны звычайна трымаюць быдла пад тым жа дахам, пад якім жывуць самі, без усякай перагародкі. Больш заможныя ўжываюць таксама буйвалавы рогі замест кубкаў… Зямлю яны аруць не жалезам, а дрэвам, што тым больш дзіўна, бо зямля ў іх цьвёрдая, а не пясковая, і хвоя не расьце на ёй зусім. Пры падрыхтоўцы да араньня яны нясуць з сабой вельмі шмат бярвёнаў, якімі рыюць зямлю…''»&lt;ref&gt;Записки о Московии барона Гербертейна. — СПб., 1866. [https://books.google.by/books?id=IsVfAAAAcAAJ&amp;pg=PA169&amp;dq=%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%82%D1%8B+%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%8F%D1%82%D1%8A+%D0%BE%D0%B4%D0%B5%D0%B6%D0%B4%D1%83&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjp6J2Tg-v0AhViVeUKHcf1BuMQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%82%D1%8B%20%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%8F%D1%82%D1%8A%20%D0%BE%D0%B4%D0%B5%D0%B6%D0%B4%D1%83&amp;f=false С. 169].&lt;/ref&gt;. Падобны побыт жамойцкіх сялянаў засьведчыў у 1517 годзе [[Мацей Мяхоўскі]]{{Заўвага|«''Жамойць — паўночная і марозная краіна, мяжуе зь Літвой, Інфлянтамі і Прусіяй... Там зусім не будуюць хатаў або прыстойных будынкаў, а ставяць толькі буданы зь бярвеньня і саломы, падоўжаныя, расьцягнутыя пасярэдзіне і звужаныя на канцах. Параўнальна шырокая ўнізе, такая пабудова, паступова пры надбудаваньні звужваецца і пачынае нагадваць дно [перакінутай] лодкі або шалом. На верхавіне робіцца адно акно, якое дае сьвятло зьверху, а пад ім ачаг — дзеля гатаваньня ежы, а таксама дзеля абароны ад холаду, у якім дранцвее гэтая краіна большую частку году. У такой хаце яны жывуць з жонкамі, дзецьмі, рабамі, рабынямі, быдлам дробным і ўючным, хлебам і ўсякім начыньнем''»}}&lt;ref&gt;Меховский М. [https://www.vostlit.info/Texts/rus15/Mehovskij/frametext2.htm?fbclid=IwAR0kzgC1HX5karYIIXlEPpvrfdQXNJSzQ7zmlzbqwm2jUaMbgicrd5_uiNo Трактат о двух Сарматиях]. — М.; Л., 1936.&lt;/ref&gt;.

Адміністрацыйна-тэрытарыяльная рэформа 1565—1566 гадоў, паводле якой асноўнымі адзінкамі адміністрацыйна-тэрытарыяльнай структуры Вялікага Княства Літоўскага станавіліся [[Ваяводзтва|ваяводзтвы]] і [[Павет|паветы]], не закранула Жамойці. Жамойцкае староства (з 28 цівунстваў) выразна вылучалася і ў існасьці было паветам, бо мела толькі адзін [[Павятовы соймік|соймік]], аднак жамойцкі староста меў кампэнтэнцыі ваяводы і таму быў сэнатарам і засядаў у [[Сэнат Рэчы Паспалітай|Сэнаце]]&lt;ref name=&quot;Zakseuski-1994&quot;&gt;Закшэўскі А. Юрыдычна-адміністрацыйны рэгіяналізм у І Рэчы Паспалітай // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 3. 1994. С. 16—23.&lt;/ref&gt;. Староства мела трох сэнатараў — [[Жамойцкія біскупы|жамойцкі біскуп]], [[Старосты жамойцкія|жамойцкі староста]] і [[Кашталяны жамойцкія|жамойцкі кашталян]]. Калі ў 1581 годзе ўтварыўся [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага]], Жамойць, як і ўкраінскія ваяводзтвы [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]], ад пачатку мела атрымаць асобныя трыбунальскія суды (у Расенах), аднак сама шляхта Жамойцкага староства ад такой прапановы Вільні адмовілася, што таксама не спрыяла самаізаляцыі ўнутранага жыцьця Жамойці&lt;ref name=&quot;Zakseuski-1994&quot;/&gt;. Беларускі дасьледнік Алёхна Дайліда зьвяртае ўвагу на тое, што паводле запісаў [[Мэтрыка Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскай мэтрыкі]] і попісаў войска Вялікага Княства Літоўскага, этнічны склад жамойцкай шляхты ня быў аднародным яшчэ з часоў засяленьня Жамойцкага староства па крыжацкіх спусташэньнях. Імёны шляхты значна розьніліся на поўдні (у зручных да калянізацыі панямонскіх местах) і на поўначы літоўскай Жамойці. Першыя адпавядалі імёнам гістарычных [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] (паводле дасьледніка, славянізаваны германскі і чыста славянскі элемэнт), хоць таксама сустракалася невялікая частка [[Балтыйскія мовы|балтаў]], другія былі пераважна балцкімі (жамойцкімі). Такі этнічны падзел, засьведчаны ў дакумэнтальных крыніцах, тлумачыць скаргі этнічна жамойцкай шляхты ў XVI ст. на тое, што ўрады ў Жамойці дзяржалі «''літва''» і «''русь''»&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-28&quot;/&gt;. Аднак працэсы паступовай палітычнай і гаспадарчай інтэграцыі Жамойцкага староства ў Вялікае Княства Літоўскае прывялі да таго, што ў XVІІ—XVІІІ стагодзьдзях пад Жамойцю пачалі разумець найперш супольнасьць тамтэйшай [[Славянскія мовы|славянамоўнай]] шляхты&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2013&quot;/&gt;.

У 1650 годзе у Жамойцкім старостве колькасьць сялянскіх [[Дым (адзінка падаткаабкладаньня)|дымоў]] складала больш за 49 тысячаў, што адпавядае колькасьці насельніцтва каля 330 тысячаў чалавек. Шчыльнасьць насельніцтва (17,4 чал./км²) была адною з найвышэйшых у Вялікім Княстве Літоўскім&lt;ref name=&quot;Nasievic-2005-625&quot;/&gt;. Літоўская Жамойць моцна пацярпела за часамі [[Вялікая Паўночная вайна|Паўночнай вайны]] (1655—1660), калі ў 1655 годзе яе занялі швэдзкія войскі. З ініцыятывы гетмана [[Януш Радзівіл|Януша Радзівіла]] і часткі шляхты тут абвясьцілі [[Кейданская дэкларацыя|Кейданскую дэклярацыю]]. З прычыны ваенных дзеяньняў колькасьць дымоў на 1667 году скарацілася да 34 тысячаў&lt;ref name=&quot;Nasievic-2005-625&quot;/&gt;. За часамі [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікай Паўночнай вайны]] (1700—1721) у 1701—1708 гадох праз Жамойць праходзілі швэдзкія войскі. У 1707 годзе тут адбыліся значныя сялянскія хваляваньні, а ў 1707—1711 гадох голад і эпідэмія чумы значна скарацілі колькасьць насельніцтва літоўскай і [[Малая Летува|прускай Жамойці]]&lt;ref&gt;Литва Малая // Большая Российская энциклопедия: в 30 т. Т. 17. — Москва, 2010. С. 628.&lt;/ref&gt;. Таксама паводле дакумэнту пачатку XVIII ст., «''У адной Вільні зьмерла можна сказаць цэлая Жамойць і часткова Літва''» ({{мова-ru|«В одной Вильне вымерла можно сказать целая Жмудь и отчасти Литва»|скарочана}})&lt;ref&gt;[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6, 1997. С. 40.&lt;/ref&gt;.

Жамойцкае староства стала важным цэнтрам пачатку [[Барская канфэдэрацыя|Барскай канфэдэрацыі]]: у 1768 годзе ў Расенах абвясьцілі [[Генэральная канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|Генэральную канфэдэрацыю Вялікага Княства Літоўскага]]. У 1769 годзе адбыліся значныя хваляваньні сялянаў Шавельскай эканоміі. У 1768—1782 і 1791—1796 гадох адбыліся значныя пратэсты сялянаў староства [[Паланга]] супраць яго валадара біскупа віленскага [[Ігнаці Якуб Масальскі|Ігнація Масальскага]], а ў 1775—1792 гадох — у старостве [[Вялёна]] супраць каралеўскага губэрнатара [[Антоні Тызэнгаўз|Антонія Тызэнгаўза]]&lt;ref&gt;История Литовской ССР. — Вильнюс, 1978. С. 157—159.&lt;/ref&gt;.

23 лістапада 1793 году згодна з пастановай [[Гарадзенскі Сойм (1793)|Гарадзенскага Сойму]] ў Вялікім Княстве Літоўскім утварылася [[Жамойцкае ваяводзтва]], якое падзялялася на тры зямлі (на падставе ранейшых парафіяў): [[Расены|Расенскую]], [[Цельшы]]цкую і [[Шаўлі|Шавельскую]]. З прычыны сваёй аддаленасьці ад месцаў канцэнтрацыі войскаў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] тэрыторыя Жамойці стала адным з важных цэнтраў, дзе ўзьнялося [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньне 1794 году]] на чале з [[Тадэвуш Касьцюшка|Тадэвушам Касьцюшкам]]. Дзеля заахвочаньня жамойцкіх сялянаў адозвы паўстанцаў адмыслова перакладаліся з польскай на [[Летувіская мова|жамойцкую (летувіскую) мову]]&lt;ref&gt;История Литовской ССР. — Вильнюс, 1978. С. 174—175.&lt;/ref&gt;.

=== У складзе Расейскай імпэрыі і Прусіі ===
[[Файл:Samogitie, Lithuanie (A. Zakrzewski, 1832).jpg|значак|зьлева|[[Літва старажытная|Літва]] займае [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную Беларусь]], Жамойць — Летуву. З мапы [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня]], 1832 г.]]
[[Файл:Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi (A. Czapski, 1850).jpg|значак|''«[[Коўна]] — цяперашняя сталіца Жамойці»'' ({{мова-pl|«Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi»|скарочана}}) (подпіс да выявы места). [[Антоні Аляшчынскі|А. Аляшчынскі]], 1850 г.]]
[[Файл:Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi (A. Oleszczyński, 1850).jpg|значак|''«Коўна — цяперашняя сталіца Жамойці»''. А. Аляшчынскі, 1850 г.]]

Па [[Трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцім падзеле Рэчы Паспалітай]] у 1795 годзе ўлады [[Расейская імпэрыя|Расейскае імпэрыі]] ўлучылі ўсю літоўскую Жамойць (разам з гістарычна адасобленым ад уласна Літвы колішнім Жамойцкім староствам) у склад [[Літоўская губэрня|Літоўскай губэрні]]. У 1801 годзе Жамойць апынулася ў складзе [[Віленская губэрня|Літоўска-Віленскай губэрні]], калі маскоўскі гаспадар [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандар I]] падзяліў Літоўскую губэрню на Літоўска-Віленскую і [[Гарадзенская губэрня|Літоўска-Гарадзенскую]] (у 1840 годзе маскоўскі гаспадар [[Мікалай I]] прыбраў азначэньне «літоўскі» з назваў абедзьвюх губэрняў). Хоць расейскія ўлады не стварылі адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі, якая б зьмяшчала азначэньне «жамойцкая» у сваёй афіцыйнай назьве, аднак такое азначэньне трапіла ў афіцыйны тытул маскоўскіх гаспадароў — «князь самагіцкі». Тым часам паводле прапанаванага [[Міхал Клеафас Агінскі|Міхалам Клеафасам Агінскім]] ў 1811 годзе [[Вялікае Княства Літоўскае (1811)|праекту адраджэньня Вялікага Княства Літоўскага]], Жамойць ня плянавалася ўлучаць у склад адноўленай Літоўскай дзяржавы&lt;ref&gt;Булаты П. План Агінскага: як спрабавалі адрадзіць Вялікае Княства Літоўскае пад скіпетрам Расійскай імперыі // [[Наша гісторыя]]. № 12 (29), 2021.&lt;/ref&gt;.

У [[Вайна 1812 году|вайну 1812 году]] Жамойць трапіла на пэрыфэрыю француска-расейскіх сутыкненьняў, але мясцовыя землеўласьнікі (зямяне) пастаўлялі харчаваньне арміі [[Напалеон I Банапарт|Напалеона]]. Каб прадухіліць чаканую незадаволенасьць сялянаў, жамойцкі біскуп [[Юзэф Арнульф Гедройц]] празь мясцовых ксяндзоў адмыслова загадваў сялянам безумоўна падпарадкоўвацца зямянам&lt;ref&gt;История Литовской ССР. — Вильнюс, 1978. С. 120.&lt;/ref&gt;. У час [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] і [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] Жамойць займела важнае значэньне для паўстанцаў з прычыны выхаду да [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]]: пераадолець нястачу [[Пальная зброя|пальнай зброі]] можна было толькі праз падвоз яе з-за мяжы на караблях — да порта [[Паланга|Палангі]] ([[Курляндзкая губэрня]]) побач з жамойцкай [[Крэтынга]]й&lt;ref&gt;История Литовской ССР. — Вильнюс, 1978 С. 195, 215.&lt;/ref&gt;. Стратэгічнае значэньне Жамойці прычынілася да актыўных ваенных дзеяньняў на яе тэрыторыі (прытым паўстанцам атрымлівалася залучаць жамойцкае сялянства толькі з дапамогай заклікаў каталіцкіх сьвятароў, найбольш вядомы паўстанцкі лідэр — ксёндз [[Антоні Мацкевіч]]&lt;ref&gt;История Литовской ССР. — Вильнюс, 1978. С. 213.&lt;/ref&gt;), аднак у 1896 годзе ў часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Живая старина||ru|Живая старина}} адзначалася&lt;ref&gt;Живая старина. Т. 6, 1896. [https://books.google.by/books?id=btw_AQAAMAAJ&amp;pg=PA34&amp;dq=%D0%BF%D0%BE+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B8:+lenkmetis&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjflpPyhuv0AhV7g_0HHconBy4Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BF%D0%BE%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B8%3A%20lenkmetis&amp;f=false С. 34—35].&lt;/ref&gt;:
{{Цытата|У ляскі 1830 год (па-жамойцку: lenkmetis), з усіх вобласьцяў Заходняга краю, адна Жамойць, паводле сьведчаньня гісторыка гэтага паўстаньня, Штэйна, выявіла свой асобы народны дух, тым, што на падгаворы зьбірацца ў аддзелы касінераў, адказала разгромам абшарніцкіх маёнткаў, так што спатрэбілася паслаць паўстанцкае войска ўжо супраць саміх жамойтаў. &lt;…&gt; Таксама і паўстаньне 1863 г. сапраўдны жамойт называе ня інакш, як «ляскім годам», а саміх паўстанцаў «войскам сьляпнёў» (bimbаlu váiskas).
{{арыгінал|ru|В ляшский 1830 год (по жмудски: lenkmetis), изо всех областей Западнаго края, одна Жмудь, по свидетельству историка этого восстания, Штейна, проявила свой особый народный дух, тем, что на подговоры собираться в отряды косиньеров, ответила разгромом помещичьих имений, так что понадобилось послать повстанческое войско уже против самих Жмудинов. &lt;...&gt; Также и повстание 1863 г. настоящий жмудин называет не иначе, как «ляшским годом», а самих повстанцев «войском слепней» (bimbаlu váiskas). 
}}
}}
[[Файл:Grammatyka języka żmudzkiego. Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko (1832).jpg|значак|зьлева|Выдадзеная ў Вільні граматыка жамойцкай (летувіскай) мовы ({{мова-pl|Grammatyka języka żmudzkiego|скарочана}} = {{мова-lt|Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko|скарочана}}), 1832 г.]]
{{Падвойная выява|справа|Naujes moksłas skajtima raszta żemajtyszka diel mażun wajkun (1848).jpg|98|Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык (1861).jpg|116|Лемантар «Новая навука чытаньня пісьма жамойцкага для малых дзетак» ({{мова-lt|«Naujes moksłas skajtima raszta żemajtyszka diel mażun wajkun»|скарочана}}) (1848 г.) і «Расейскі лемантар зь перакладам словаў і фразаў на жамойцкую мову» ({{мова-ru|«Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык»|скарочана}}) (1861 г.)}}

Хоць Жамойць у Расейскай імпэрыі сьпярша ня мела асобнай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі, да пачатку 1840-х гадоў у афіцыйных дакумэнтах яна часам называлася «Самагіціяй», таксама ўжывалася азначэньне «самагіцкія паветы» ({{мова-ru|самогитские поветы|скарочана}}) — [[Шавельскі павет|Шавельскі]], [[Цельшаўскі павет (Расейская імпэрыя)|Цельшаўскі]], [[Расенскі павет|Расенскі]] і [[Упіцкі павет (Расейская імпэрыя)|Упіцкі]] паветы{{Заўвага|Указ от 27 мая 1831 года «Об установле­нии временного управления по гражданской части в четырёх Самогитских уездах Виленской губер­нии»; Указ 12 февраля 1832 года «О прекращении действия особого в Самогитии Начальника и о восстановлении обыкновенного порядка отношений четырех Самогитских уездов с Виленским Губернским Начальством»; Указ от 3 мая 1832 года «О непроизводстве двойных окладов чиновникам, командированным из России для исправления должностей земских исправников, заседателей земских судов, городничих и полицмейстеров в четырех самогитских уездах»}}. 18 сьнежня 1842 году ўлады Расейскай імпэрыі выдзялілі з складу Віленскай губэрні пераважна балтамоўныя паветы (апроч беларускай часткі [[Браслаўскі павет|гістарычнай Браслаўшчыны]]), зь якіх утварылася [[Ковенская губэрня]], якая атрымала неафіцыйную назву «Самагіція» («Жамойць», «Жмудзь»)&lt;ref&gt;Корнилов И. Русское дело в Северо-Западном крае. Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественнно в муравьевскую эпоху. — СПб., 1901. С. 4, 20, 22.&lt;/ref&gt;. А ў 1864 годзе ў [[Коўна|Коўну]] на загад расейскіх уладаў перавялі рэзыдэнцыю жамойцкага ([[Цельшы|цельшаўскага]]) біскупа. 

Зь сярэдзіны XIX ст. Жамойць стала цэнтрам папулярызацыі жамойцкай (летувіскай) мовы і культуры. Гэтаму паспрыяла прызначэньне ў 1849 годзе [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацея Валанчэўскага (Валанчуса)]] — першага жамойцкага біскупа сялянскага паходжаньня. Неўзабаве ён пачаў патрабаваць ад ксяндзоў прамаўляць казаньні ў Жамойцкім біскупстве на жамойцкай мове і адкрываць школы пры касьцёлах з навучаньнем на гэтай мове. Такі крок узмацніў аўтарытэт Валанчуса сярод жамойцкіх сялянаў, якія пачалі называць яго «жамойцкім князем»&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 126.&lt;/ref&gt;. Аднак папулярызацыя жамойцкай мовы закранула толькі сялянскую масу і ксяндзоў, многія зь якіх таксама паходзілі зь сялянаў. Гэта значна адрозьнівалася ад працэсу папулярызацыі беларускай мовы, што падтрымлівалася шляхтай колішняга Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;Дунін-Марцінкевіч В. Збор твораў: у 2 т. Т. 2. — {{Менск (Мінск)}}, 2008. С. 92—93, 381, 572, 574.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Масоло, А. Н. Виленские очерки 1863—1865 гг. // Русская старина. Т. 40, 1883. С. 585.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Pawlikowski M. K. Mińszczyzna, Pamiętnik Wileński. — Londyn, 1972. S. 301.&lt;/ref&gt;. Тым часам яшчэ ў першай палове XIX ст. ураджэнцы Жамойці ([[Дыянізі Пашкевіч]], [[Людвік Юцэвіч]], [[Сыманас Даўкантас]] ды інш.) у сваіх этнаграфічных публікацыях пачалі задаваць эталёны [[летувісы|летувіскасьці]], якія пазьней пачалі выкарыстоўвацца іншымі дасьледнікамі дзеля ацэнкі адпаведнасьці «традыцыйнаму» і «этнічнаму». Значную ролю ў іх дасьледаваньнях адыграла канцэптуалізацыя «чыстых», «клясычных», «не закранутых вонкавымі ўплывамі» летувіскіх зямель. Лінгва-этнаграфічны калярыт Жамойці дазволіў выбудаваць значную адлегласьць ад «славянскага» і стварыць на аснове жамойцкага трывалы вобраз летувіскасьці з максымальным індэксам адрознасьці ад суседзяў&lt;ref&gt;Унуковіч Ю. Этнічная ідэнтыфікацыя і катэгарызацыя беларусаў і літоўцаў у ХІХ ст. // Białorutenistyka Białostocka. T. 12 (2020). S. 393.&lt;/ref&gt;. Менавіта на базе гістарычнай [[Жамойцкая мова|жамойцкай мовы]] — архаічных гаворак ваколіцаў [[Коўна]], [[Шаўлі|Шаўляў]] і [[Клайпеда|Клайпеды]] — у канцы XIX ст. утварылася сучасная [[летувіская мова]]&lt;ref name=&quot;Sviazynski209&quot;&gt;[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 209.&lt;/ref&gt;.

Прапаганда жамойцкай мовы і культуры практычна не знайшла падтрымкі сярод шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага{{Заўвага|Сьведчаньне даволі спэцыфічнага стаўленьня да Жамойці ў асяродку тагачаснай літоўскай шляхты пакінула [[Габрыэля Пузына]] (1815—1869): «''Літва для Варшавы доўга была тым, чым дагэтуль была Гасконія для парыжанаў і чым, на жаль, Жамойць была для ліцьвінаў: гэта значыць, аб’ектам кпінаў альбо зьдзіўленьня, калі хтосьці з той гучнай і дзікай правінцыі выяўляўся разумнейшым за таго, хто яго высьмейваў''»&lt;ref&gt;Пузыня Г. Помста Літвінкі / Прадмова і пераклад Ірыны Багдановіч // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосць]]. № 3 (688), 2011. С. 17.&lt;/ref&gt;}}. Летувіскую інтэлігенцыю і тых нешматлікіх зьбяднелых шляхцічаў, якія пачалі цікавіцца жамойцкімі гаворкамі і лічыць, што «літоўцы» — гэта жамойты, сярэдняя і заможная шляхта пачала называць «літваманамі»&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 137.&lt;/ref&gt;. Прытым яшчэ ў 1854 годзе на старонках часопіса {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які рэдагаваўся прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}}, выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты і навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], зьявілася крытычная нататка датычна называньня часткі жамойтаў «літвой» — пазьнейшых «[[Аўкштайты|аўкштайтаў]]»{{Заўвага|Яшчэ ў 1895 годзе народжаны ў ваколіцах Расенаў летувіскі гісторык [[Мечыслаў Давойна-Сільвястровіч]] у артыкуле «Жамойць» [[Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў|Геаграфічнага слоўніка Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў]] (том 14) хоць і азначаў «жамойцкімі» паветамі Шавельскі, Расенскі, Цельшаўскі і заходнюю частку [[Ковенскі павет (Расейская імпэрыя)|Ковенскага]] (да ракі [[Нявежа (Летува)|Нявежы]])&lt;ref&gt;Dowojna-Sylwestrowicz M. Żmudź // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|14к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XIV/795 S. 795].&lt;/ref&gt;, аднак прытым прызнаваў, што «''надзвычай цяжка вызначыць мяжу паміж летувісамі вышэйшымі [г. зв. «аўкштайтамі»] і ніжэйшамі, або жамойтамі, — з улікам браку этнаграфічных адрозьненьняў паміж імі''»&lt;ref&gt;Dowojna-Sylwestrowicz M. Żmudź // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|14к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XIV/802 S. 802].&lt;/ref&gt;.}}, абвешчаных «уласнымі літоўцамі», якія насяляюць «[[Аўкштота|Аўкштоту]]» — «Верхнюю або ўласную Літву»&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt;:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Littauischen Sprachgebiets (1876).jpg|значак|зьлева|Мапа абшару з часткова летувіскамоўным насельніцтвам, на якой Ковенская губэрня азначаецца Жамойцю ({{мова-de|Samogitien|скарочана}}), 1876 г.]]
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як [[Летувіская мова|летувіскай]] (направа)}}

Ужо ў час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}
{{Падвойная выява|справа|Программа преподавания жмудского языка в Поневежской учительской семинарии (1893).jpg|107|Программа жмудско-литовского языка (1893).jpg|107|Праграмы выкладаньня летувіскай мовы ў [[Панявеж|Панявескай]] настаўніцкай сэмінарыі: {{мова-ru|«Программа преподавания жмудского языка»|скарочана}} (налева), {{мова-ru|«Программа жмудско-литовского языка»|скарочана}} (направа)}}

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|зьлева|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія беларускія школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]
[[Файл:Schamaiten (Samogitien) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» нямецкага гісторыка [[Дытрых Шэфэр|Дытрыха Шэфэра]] (1916 г.), на якой абшар [[летувісы|летувісаў]] мае подпіс «''Schamaiten (Samogitien)''»]]
[[Файл:Litauer (Schamaiten, Schmuden) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Легенда да мапы Д. Шэфэра, дзе даецца некалькі назваў летувісаў: «''Litauer (Schamaiten, Schmuden'')»]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;/&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

У пачатку XX ст. летувіскі нацыянальна-дэмакратычны рух складаўся ў абсалютнай большасьці зь сялянаў або інтэлігенцыі і сьвятарства сялянскага паходжаньня, якія нарадзіліся ў [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]] — расейскай Жамойці. Гэта жамойцкі біскуп [[Антанас Баранаўскас]] (1835—1902), ксёндз [[Майроніс|Ёнас Майроніс]] (1862—1932), ксёндз [[Ёнас Басанавічус]], [[Пятрас Краўчунас]], [[Ёнас Вілейшыс]], [[Пятрас Вілейшыс]], [[Вацловас Біржышка]], [[Пеліксас Бугайлішкіс]], [[Андрус Булёта]], [[Юргіс Шайліс]], [[Казімерас Сьцяпонас Шайліс]] ды іншыя. Напярэдадні 1917 году ў ім было два кірункі — хрысьціянска-дэмакратычны, клерыкальны (імкненьне да пабудовы каталіцкай і кансэрватыўнай дзяржавы, дзе паноўнае становішча будзе займаць клір) і нацыяналістычны (нацыяналізм і дэмакратызм ва ўсіх галінах жыцьця, найбольш папулярны сярод сялянства)&lt;ref&gt;Смалянчук А. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 337.&lt;/ref&gt;.

&lt;gallery caption=&quot;Жамойць мапах да 1918 году&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot; class=&quot;center&quot;&gt;
Szamaiten (Samogitien) (H. Kieper, 1849).jpg|Жамойць (''Szamaiten, Samogitien''), з мапы 1849 г.
Samogitia (1855).jpg|Жамойцкая дыяцэзія, 1855 г.
Żmudź (Samogitia) (1904).jpg|Жамойць (''Żmudź'', ''Samogitia''), з мапы 1904 г.
Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|«Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.
&lt;/gallery&gt;

=== Найноўшы час ===
[[Файл:Samogitia (1919).jpg|значак|Мапа Жамойці (Жамойцкага біскупства) з [[Коўна]]м і [[Вількамір]]ам, 1919 г.]]

У 1918 годзе большая частка Жамойці ўвайшла ў склад [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]], фактычнай сталіцай якой стала [[Коўна]] — былая сталіца расейскай Жамойці ([[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]]). Тым часам [[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад Летувы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў [[Летувізацыя|летувізацыю (жамайцізацыю)]] насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]], калі ў 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў жыхароў Вільні, сярод якіх большую частку складалі [[беларусы]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў [[Польская Народная Рэспубліка|камуністычную Польшчу]]&lt;ref name=&quot;Snyder-2004&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;, то толькі ў 1944—1946 гадох на іх месца прыбыла каля 100 тысячаў новых жыхароў з Жамойці. Увогуле, у адрозьненьне ад сталіцаў іншых савецкіх рэспублік, улады [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] дазволілі Летуве шматгадовую летувізацыю (жамайцізацыю) Вільні: калі [[Талін]] ці [[Рыга|Рыгу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла жамойцкая вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;.

Па аднаўленьні незалежнасьці Летувы ў 1990 годзе Жамойць разглядацца ўладамі краіны выняткова як этнаграфічны (этнакультурны) рэгіён, жыхары якога размаўляюць на адным з двух дыялектаў летувіскай мовы — на жамойцкім. У 2003 годзе ўлады Летувы ўсталявалі афіцыйныя межы этнаграфічнага рэгіёну «Жэмайція»&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;. Зацьверджаныя на афіцыйным узроўні межы этнаграфічнага рэгіёну не супадаюць зь межамі [[Жамойцкае староства|Жамойцкага староства]], [[Жамойцкае біскупства|Жамойцкага біскупства]], [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]] або сучаснымі адміністрацыйнымі межамі Летувы, паводле афіцыйнай вэрсіі, гэтыя межы вызначылі на падставе пашырэньня жамойцкага дыялекту. Як заўважыў летувіскі этноляг Ж. Шакніс, мапы этнаграфічных рэгіёнаў Летувы (у адрозьненьне ад [[Латвія|Латвіі]], [[Эстонія|Эстоніі]] або [[Фінляндыя|Фінляндыі]]) вельмі доўгі час не друкаваліся нават у абагульняльных працах зь летувіскай этналёгіі&lt;ref name=&quot;Vnukovic-2021-42&quot;&gt;Внуковіч Ю. Вынаходніцтва этнаграфічных рэгіёнаў Беларусі і Літвы: параўнальная характарыстыка // Вестник Полоцкого государственного университета. № 1, 2021. С. 42.&lt;/ref&gt;. 

Ад 1990-х гадоў у Летуве існуе жамойцкае культурнае грамадзтва — група, зацікаўленая ў захаваньні жамойцкай культуры і мовы, і [[Жамойцкі парлямэнт]] (літаральна парлямэнт Жамойці). Яны выступаюць за рэгіянальную аўтаномнасьць, і іх патрабаваньні засноўваюцца на гістарычных крыніцах. Гэтыя патрабаваньні часта ўлучаюць вяртаньне [[Клайпеда|Клайпеды]]. Жамойцкая група, узначаленая [[Юстынас Бурба|Юстынасам Бурбам]], мае невялікі сяброўскі склад. Таксама выдаецца газэта «''[[Жамойцкі парлямэнт (газэта)|Жамойцкі парлямэнт]]''».

== Сымбалі ==
[[Файл:Ziemia Żmudzka używa czarnego niedźwiedzia w białej obroży na czerwonem polu... Miasto naprzedniejsze Kowno w onej ziemi (1584).jpg|значак|Апісаньне гербу Жамойцкай зямлі з заўвагай, што найважнейшае места гэтай зямлі — [[Коўна]], 1584 г.]]

На гербе Жамойці выяўляецца чорны мядзьведзь з срэбнымі кіпцюрамі, на сьцягу — жамойцкі герб на белым фоне. Гістарычна на Жамойць не пашыраўся літоўскі герб — [[Пагоня]], які быў афіцыйным гербам паветаў і ваяводзтваў адно ўласна Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref name=&quot;Dajlida-2019-2009&quot;/&gt;. Жамойцкі герб, як мяркуецца, быў ва ўжытку некалькі стагодзьдзяў (паводле розных крыніцаў, упершыню зьявіўся ў XIV або XVI ст.). 21 ліпеня 1994 году гэтыя сымбалі афіцыйна зацьвердзіў урад [[Летува|Летувіскай Рэспублікі]].

&lt;gallery caption=&quot;Гістарычныя выявы гербу Жамойці ў Вялікім Княстве Літоўскім&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot; class=&quot;center&quot;&gt;
Duchy of Samogitia Coat of Arms.png|1586 г.
Księstwo żmudzkie.jpg|XVII ст.
Žemaitija. Жамойць (1720).jpg|1720 г.
Herbarz Kaspra Niesieckiego Жемайтское староство-2.jpg|1743 г.
&lt;/gallery&gt;

== Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел ==
[[Файл:Liet-etno-regionai.png|міні|{{Легенда|#eafeea|Зацьверджаная на афіцыйным узроўні тэрыторыя летувіскага этнаграфічнага рэгіёну «Жэмайція»}}]]

Сучасны летувіскі этнаграфічны рэгіён «Жэмайція» разьмяшчаецца ў заходняй частцы краіны. У склад рэгіёну ўвайшлі муніцыпалітэт места [[Паланга|Палангі]], [[Рэтаўскае самакіраваньне|Рэтаўскае муніцыпальнае ўтварэньне]], [[Таўроскі раён]], [[Шылэльскі раён]], [[Шкудзкі раён]], [[Юрбурскі раён]], [[Мажэйкаўскі раён]], [[Крэтынскі раён]], [[Цельшыцкі раён]], [[Акмянскі раён]], [[Кельменскі раён]], [[Расенскі раён]], усходняя частка муніцыпалітэту места [[Клайпеда|Клайпеды]] і муніцыпалітэт [[Шылакарчмянскі раён|Шылакарчмянскага раёну]], заходняя частка [[Янаўскі раён (Ковенскі павет)|Янаўскага раёну]], а таксама муніцыпалітэт места [[Шаўлі|Шаўляў]].

Найбольшае места — Шаўлі, альбо [[Клайпеда]], калі апошняя разглядаецца ў складзе рэгіёну. Сталіцай Жамойці лічацца [[Цельшы]], хоць гістарычнай сталіцай (рэзыдэнцыяй жамойцкага біскупа) былі [[Варні|Варні (Меднікі)]]. Буйныя месты:
* [[Шаўлі]]
* [[Мажэйкі]]
* [[Цельшы]] — лічацца сталіцай
* [[Таўрогі]]
* [[Паланга]]
* [[Крэтынга]]

== Насельніцтва ==
{{Асноўны артыкул|Летувісы|Жамойты}}
[[Файл:Zemaiciu kletis, 2007-04-21.jpg|значак|Жамойцкая сялянская [[клець]]]]

Насельніцтва сучаснага летувіскага этнаграфічнага рэгіёну «Жэмайція» складае каля 0,5 млн чалавек. Гэта адзін з найбольш этнічна аднастайных рэгіёнаў краіны. Жыхары пераважна спавядаюць [[Каталіцкая Царква|рыма-каталіцтва]], хоць існуюць значныя [[Лютэранства|лютэранскія]] меншасьці на поўдні.

[[Файл:Hill of Crosses Siauliai.jpg|значак|Гара крыжоў каля [[Шаўлі|Шаўляў]]]]

Афіцыйная летувіская навука лічыць сучасных жамойтаў складовай этнаграфічнай групай летувісаў, адрознай ад гістарычных жамойтаў&lt;ref&gt;Kalnis P. Žemaičiai XXa. — XXIa. pradžia. — Vilnius, 2012. P. 412.&lt;/ref&gt;, якія разглядаюцца як асобнае летувіскае племя альбо як частка ўсходніх летувісаў&lt;ref&gt;Гудавичюс Э. История Литвы. Т. 1. — Москва, 2005. С. 23—24.&lt;/ref&gt;. Тым часам захаваліся сьведчаньні, што яшчэ ў канцы XIX ст. саманазва жамойць (жамойты) выходзіла далёка за межы сучаснага афіцыйнага этнаграфічнага рэгіёну «Жэмайція» і пашыралася на большую частку этнічнай тэрыторыі летувісаў. У прадмове да навуковага выданьня «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею» (1899 год) зьмяшчаўся агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады ўсю тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць Жамойць, а сябе [[жмогусы|жмогусамі]]''» ({{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}&lt;ref&gt;Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&amp;pg=PR29&amp;dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&amp;q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&amp;f=false С. XXIX].&lt;/ref&gt;). Таксама ў 1893 годзе паведамлялася, што «''…Жамойць, або, як яна сама сябе называе, „сьвятая Жамойць“, засяляе шчыльнай масай мільёна ў два душ паўночную частку [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] і найбольшую частку Ковенскай і [[Сувалкаўская губэрня|Сувалкаўскай]]''» ({{мова-ru|«…Жмудь, или, как она сама себя называет, „святая Жмудь“, населяет плотной массой миллиона в два душ северную часть Виленской губернии и наибольшую часть Ковенской и Сувалкской»|скарочана}})&lt;ref&gt;Русское обозрение. Т. 4, 1893. [https://books.google.by/books?id=eeA6AQAAMAAJ&amp;pg=PA414&amp;dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82,+%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F+%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C,&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjOovDw0ev0AhWk_7sIHSTgDBwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%2C%20%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F%20%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C%2C&amp;f=false С. 414].&lt;/ref&gt;.

== Мова ==
{{Асноўны артыкул|Летувіская мова|Жамойцкая мова}}
[[Файл:Zemaites muziejus Bukanteje.Zem.2007-08-23.jpg|значак|Музэй пісьменьніцы [[Жэмайце]] каля [[Плунгяны|Плунгянаў]]]]

Афіцыйная летувіская навука лічыць сучасную жамойцкую мову дыялектам летувіскай мовы, адрозным ад гістарычнай жамойцкай мовы{{Заўвага|Як піша [[Зігмас Зінкявічус]]: «''Тэрмін жамойты ў мінулым ня мае ніякага дачыненьня да цяперашняга дыялекту. &lt;…&gt; У XVII ст. пісьмовая мова, якая разьвілася на аснове мясцовага аўктайцкага дыялетку, называлася жамойцкай мовай. Сучасны жамойцкі дыялект пачаў называцца жамойцкім толькі па зьнікненьні старых адміністрацыйных адзінак… Носьбіты дыялекту… успадкавалі назву жамойты. Асноўнай прычынай узьнікненьня памянёнага дыялекту быў уплыў субтрату роднаснай куршаўскай мовы''»&lt;ref&gt;Zinkevičius Z. Žemaičių tarmės kilmės klausimu // Lietuvių etnogenezės. 1981. P. 17—18.&lt;/ref&gt;}}. Паводле тэорыі летувіскага мовазнаўцы [[Зігмас Зінкявічус|Зігмаса Зінкявічуса]]{{Заўвага|У 1993 годзе [[Зігмас Зінкявічус]] заклікаў замяніць навуковы тэрмін [[старабеларуская мова]] «больш карэктным» — «канцылярская славянская мова Літоўскай дзяржавы»&lt;ref&gt;[[Мікалай Нікалаеў|Нікалаеў М.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-5/nika503.html Вільня і Літва ў расейскім друку] // [[ARCHE Пачатак]]. № 5 (28), 2003.&lt;/ref&gt;}}, гістарычна (у кнігах XVII ст.) існавала тры варыянты пісьмовай летувіскай мовы — заходні (мова летувісаў у [[Прусія|Прусіі]] — «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), заснаваны на заходнежамойцкім дыялекце&lt;ref name=&quot;Dziarnovic-2012&quot;&gt;[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.&lt;/ref&gt;, блізкі да яго сярэдні, заснаваны на гаворках ваколіцаў [[Кейданы|Кейданаў]] (выкарыстоўваўся ў Жамойцкіх [[Жамойцкае староства|старостве]] і [[Жамойцкае біскупства|біскупстве]] Вялікага Княства Літоўскага і называўся жамойцкай мовай{{Заўвага|Факт называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку прускіх жамойтаў у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]») ''жамойцкай'' яшчэ ў 1821 годзе засьведчыў нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen»: &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot; ({{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}})&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;. Пагатоў, у 1781 годзе гэта таксама засьведчыў нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}}: &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь Вільні &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot; ({{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}})&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt;}}) і ўсходні — уласна «летувіская мова». Адпаведна, першыя летувіскія кнігі, выдадзеныя [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]], былі на сярэднім варыянце летувіскай мовы — жамойцкай мове, аднак ужо ў пачатку XVIII ст. (1705 год) усходні варыянт пісьмовай летувіскай мовы (уласна «летувіская мова»), што, паводле Зінкявічуса, грунтаваўся на прывіленскіх дыялектах, цалкам зьнік&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;. Паводле азначанай тэорыі, сучасная летувіская мова ўтварылася ў канцы XIX ст. на базе гістарычнай жамойцкай мовы&lt;ref name=&quot;Sviazynski209&quot;/&gt;, а сучасная жамойцкая мова — склалася галоўным парадкам на аснове гаворак [[Куршы (народ)|куршаў]]&lt;ref&gt;Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы. — Вильнюс, 2006. С. 129.&lt;/ref&gt;.

== Турызм ==
[[Файл:Palanga Beach.jpg|значак|Пляж каля [[Паланга|Палангі]]]]

Турыстычны патэнцыял Жамойці вызначаюць культурныя асаблівасьці рэгіёну, хоць многія зь іх ёсьць асаблівасьцямі большай часткі Летувы. Гэта будаўнічыя традыцыі (маленькія капліцы, якія ставяцца як на зямлі, так і на слупах і дрэвах) і малыя архітэктурныя формы (разьбяныя фігуры сьвятых пры дарогах, аздобленыя крыжы, драўляныя слупы з майстэрскай разьбой).

Гара Крыжоў (за 12 км ад [[Шаўлі|Шаўляў]]) — мастацкая і хрысьціянская славутасьць Жамойці. Яшчэ з старажытных часоў у знак шчырай веры насельніцтва (асабліва сялянскае) ставіла ў кожнай вёсцы сымбалічныя драўляныя крыжы, а часам абстаўляла групамі крыжоў цэлыя пагоркі. Места [[Векшнэ]] ёсьць старажытным цэнтрам ганчарства. Захавалася багатая архітэктурная спадчына розных архітэктурных стыляў і пэрыядаў.

Карыстаецца папулярнасьцю Нацыянальны парк «Жамайція» (за 33 км ад [[Плунгяны|Плунгянаў]]). [[Паланга]] — буйны бальнеалягічны курорт, дзе на пясковых пляжах і дзюнах Балтыйскага ўзьбярэжжа спалучаецца хваёвы водар і марское паветра. У Паланзе таксама працуе музэй [[бурштын]]у, а ў [[Цельшы|Цельшах]] — рэгіянальны этнаграфічны музэй жамойцкага побыту.

[[Кальварыя Жамойцкая|Жамойцкая Кальварыя]] (празваная Новым [[Ерусалім]]ам) карыстаецца папулярнасьцю сярод пілігрымаў з усяго сьвету, дзякуючы свайму штогадоваму касьцельнаму фэсту (звычайна ладзіцца ў чэрвені або ліпені). Адзначаюцца і традыцыйныя народныя сьвяты. Існуюць аматарскія суполкі нэапаганцаў, якія ладзяць фальклёрныя фэсты і старажытныя абрады (дзень летняга сонцавароту, сьвята памінаньня продкаў, зімовая Каляда і г. д.).

&lt;gallery caption=&quot;Славутасьці афіцыйнага этнаграфічнага рэгіёну «Жэмайція»&quot; widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot; class=&quot;center&quot;&gt;
Panemune Castle Aerial.jpg|«[[Замак Гелгуда]]» ў Панямуні каля [[Юрбург]]у
Kraziu kolegija bursa.jpg|Езуіцкі калегіюм у [[Крожы|Крожах]], заснаваны [[Ян Караль Хадкевіч|Янам Каралем Хадкевічам]]
Varnių muziejus3.JPG|[[Музэй Жамойцкіх біскупаў]] у [[Варні|Варнях]] (у будынку былой духоўнай сэмінарыі)
Žemaičių Kalvarija Church 1, Lithuania - Diliff.jpg|Касьцёл у [[Кальварыя Жамойцкая|Жамойцкай Кальварыі]], збудаваны паводле праекту Аўгустына [[Касакоўскія|Касакоўскага]]
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery widths=&quot;150&quot; heights=&quot;150&quot; class=&quot;center&quot;&gt;
Berzenai dvaras.jpg|Палац [[Гутэн-Чапскія|Чапскіх]] ва [[Ужвэнты|Ўжвэнтах]]
Plunges Oginskio dvaras.JPG|Палац [[Агінскія|Агінскіх]] у [[Плунгяны|Плунгянах]]
Palanga Palac Tyszkiewiczow.JPG|Палац [[Тышкевічы|Тышкевічаў]] у [[Паланга|Паланзе]]
Rietavo bažnyčia (2).jpg|Касьцёл у маёнтку Агінскіх [[Рэтаў|Рэтаве]]
&lt;/gallery&gt;

== Дадатковыя зьвесткі ==
* Назву «жамайтукасы» ({{мова-lt|Žemaitukai|скарочана}}), вытворную ад Жамойці, маюць маларослыя коні жамойцкай пароды, якіх клясыфікуюць як [[поні]] (маюць невысокі рост паміж 131 і 141 сантымэтраў у карку)&lt;ref&gt;Macijauskienė V. Žemaitukų veislės arklių kompleksinio vertinimo tobulinimas // Gyvulininkystė: Mokslo darba. Nr. 48, 2006. P. 16.&lt;/ref&gt;

== Глядзіце таксама ==
* [[Самбія]]
* [[Зэмгалія]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* {{Літаратура/БЭ|6}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|1}}
* Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с.
* [[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://belarus.kulichki.net/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=1797&amp;Itemid=70 Жамойць і Літва] // [[Наша Ніва]]. 22 чэрвеня 2013 г.
* Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}}
* Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
* {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}}
* [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] Дагістарычныя блуканні: Літва і Жамойць // [[Літаратура і мастацтва]]. № 18, 7.05.1993. С. 14—15; № 19, 14.05.1993. С. 14—15.
* {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}}
* {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}
* {{Літаратура/ЭГБ|3}}
* Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok: Biblioteka Uniwersytecka im. Jerzego Giedroycia w Białymstoku, 2006. — 430 s.
* Dowojna-Sylwestrowicz M. Żmudź // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|14}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XIV/795 S. 795]—1807.
* Żeligowski L. [http://history-belarus.by/images/img-figures/zeligowski/Zeligowski_Zapomnianae-prawdy.pdf Zapomniane prawdy]. — Londyn: F. Mildner &amp; Sons, 1943. — 43 p.
* История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс: Eugrimas, 2013. — 318 с {{ISBN|978-609-437-207-0}}.
* История Литовской ССР / А. Таутавичюс, Ю. Юргинис, М. Ючас и др.; Ред. колл. Б. Вайткявичюс (отв. ред.) [и др.]. — Вильнюс: Мокслас, 1978. — 676 с.
* {{Літаратура/ЭСБЭ|Жмудь|аўтар = Рудаков В. |том = XII|старонкі = 27}}
* Соколов Н. И. Святая Жмудь // Вестник Западной России. № 8, 9, 1865 г.
* Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.

== Вонкавыя спасылкі ==
* [[Іван Саверчанка]], [[Зьміцер Санько]], [https://knihi.com/Ivan_Saviercanka/150_pytanniau_i_adkazau_z_historyi_Bielarusi.html#chapter97 Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою?], [[Беларуская Палічка]]

{{Рэгіёны Летувы}}
{{Добры артыкул}}
[[Катэгорыя:Жамойць| ]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Летувы]]
[[Катэгорыя:Рэгіёны Летувы]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Лівонскага ордэна]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Тэўтонскага ордэна]]
[[Катэгорыя:Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Вялікага Княства Літоўскага]]</text>
      <sha1>ehyd5u7sklc2933loq7srowviz89o4e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Францішкане</title>
    <ns>0</ns>
    <id>44725</id>
    <revision>
      <id>2333262</id>
      <parentid>2189966</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T20:00:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>SergeiSEE</username>
        <id>38150</id>
      </contributor>
      <comment>дапаўненьне шаблён накід (няма крыніц, мала тэксту)</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2952" xml:space="preserve">'''Францішкане''' — манахі [[каталіцтва|каталіцкага]] жабрацкага ордэна (не маглі мець уласнасьці, сталага жыльля, павінны былі жыць жабрацтвам), створанага ў [[Італія|Італіі]] ў 1209 і названага імем заснавальніка [[Францішак з Асізі|Францішка Азіскага]] (1182—1226). Францішкане былі вандроўнымі манахамі, паходзілі зь беднага насельніцтва і прапаведвалі [[аскетызм]]. Актыўна процістаялі [[Рэфармацыя|рэфармацыйнаму руху]], удзельнічалі ў [[інквізыцыя|інквізыцыі]], вялі шырокую місіянэрскую дзейнасьць, выкладалі ў школах і на катэдрах унівэрсытэтаў.

Каля 1237 зьявіліся ў [[Польшча|Польшчы]], адкуль пазьней як місіянэры праніклі на [[Беларусь]]. У час княжаньня [[Гедзімін]]а (1316—1341) францішкане пабудавалі свае касьцёлы ў [[Наваградак|Наваградку]] і [[Вільня|Вільні]]. Шырокую дзейнасьць на Беларусі вялі ў XVII ст. Кляштары францішканаў існавалі ў Вільні, [[Гальшаны|Гальшанах]], [[Горадня|Горадні]], [[Дзісна|Дзісьне]], [[Дарагічын]]е, [[Ашмяны|Ашмянах]], [[Івянец|Івянцы]], [[Лукомаль|Лукомлі]], [[Менск]]у, [[Наваградак|Наваградку]], [[Паставы|Паставах]], [[Пінск]]у, [[Полацак|Полацку]], [[Празарокі|Празароках]], [[Ворша|Воршы]], [[Сянно|Сяньне]] і інш. Касьцёлы і кляштары францішканаў — выдатныя помнікі архітэктуры. Пасьля інкарпарацыі Беларусі да Расеі ўплыў францішканаў пачаў слабець, у сярэдзіне ХІХ ст. іх кляштары зачынены. Цяпер ордэн дзейнічае ў многіх краінах сьвету, у тым ліку і на Беларусі, налічвае каля 50 тыс. чальцоў.

== Вонкавыя спасылкі ==
{{commons|Category:Franciscans}}
* [https://web.archive.org/web/20140904224856/http://www.tau.by/ Францішканская старонка на Беларусі]

{{Накід}}

{{Каталіцкія ордэны}}

[[Катэгорыя:Францішкане| ]]
[[Катэгорыя:Каталіцкія манаскія супольнасьці]]</text>
      <sha1>km2gr0vexlxbv8xv29vbfa8vyfchuos</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Катэгорыя:Карэя</title>
    <ns>14</ns>
    <id>45600</id>
    <revision>
      <id>2333217</id>
      <parentid>1962181</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T12:34:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <comment>Commons</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="136" xml:space="preserve">{{Болей}}

[[Катэгорыя:Усходняя Азія]]
[[Катэгорыя:Гістарычныя дзяржавы Азіі]]</text>
      <sha1>6m5u0oiy650w5g8djfjrai3zw4ya82e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Катэгорыя:Красьненскі сельсавет (Маладэчанскі раён)</title>
    <ns>14</ns>
    <id>54877</id>
    <revision>
      <id>2333238</id>
      <parentid>596182</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T15:17:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{Болей}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="149" xml:space="preserve">{{Болей}}

[[Катэгорыя:Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Маладэчанскага раёну]]</text>
      <sha1>084ajl5wt3c26o519u5ddh2bs7c0wj7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Катэгорыя:Пішчалаўскі сельсавет</title>
    <ns>14</ns>
    <id>57538</id>
    <revision>
      <id>2333221</id>
      <parentid>593742</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T12:39:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{Болей}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="141" xml:space="preserve">{{Болей}}

[[Катэгорыя:Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Аршанскага раёну]]</text>
      <sha1>229ry4wjcrt610tci15rn142u82i8q8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бабічы (Узрэцкі сельсавет)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>58949</id>
    <revision>
      <id>2333260</id>
      <parentid>1694345</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T19:45:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pierre L'iserois</username>
        <id>66839</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5285" xml:space="preserve">{{Іншыя значэньні|Бабічы}}
{{Населены пункт/Беларусь
|Назва                            = Бабічы
|Статус                           = вёска
|Назва ў родным склоне            = Бабічоў
|Трансьлітараваная назва          = Babičy
|Герб                             = 
|Сьцяг                            = 
|Гімн                             = 
|Дата заснаваньня                 = 
|Першыя згадкі                    = 
|Статус з                         = 
|Магдэбурскае права               = 
|Былая назва                      = 
|Мясцовая назва                   = 
|Вобласьць                        = [[Віцебская вобласьць|Віцебская]]
|Раён                             = [[Глыбоцкі раён|Глыбоцкі]]
|Сельсавет                        = [[Узрэцкі сельсавет|Узрэцкі]]
|Гарадзкі савет                   = 
|Старшыня гарвыканкаму            = 
|Пасада кіраўніка                 = 
|Кіраўнік                         = 
|Плошча                           = 
|Крыніца плошчы                   = 
|Вышыня                           = 
|Унутраны падзел                  = 
|Колькасьць насельніцтва          = 226
|Год падліку колькасьці           = 2010
|Крыніца колькасьці насельніцтва  = 
|Этнічны склад насельніцтва       = 
|Год падліку этнічнага складу     = 
|Нацыянальны склад насельніцтва   = 
|Год падліку нацыянальнага складу = 
|Колькасьць двароў                = 
|Год падліку колькасьці двароў    = 
|Крыніца колькасьці двароў        = 
|Паштовы індэкс                   = 211804
|СААТА                            = 
|Выява                            = 
|Апісаньне выявы                  = 
 |Шырата градусаў                 = 55
 |Шырата хвілінаў                 = 15
 |Шырата сэкундаў                 = 54.3
 |Даўгата градусаў                = 27
 |Даўгата хвілінаў                = 37
 |Даўгата сэкундаў                = 8.2
|Пазыцыя подпісу на мапе          = 
|Водступ подпісу на мапе          = 
|Commons                          = 
|Сайт                             = 
}}
'''Бабічы́'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Віцебская вобласьць}} С. 235&lt;/ref&gt; — [[вёска]] ў [[Глыбоцкі раён|Глыбоцкім раёне]] [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]]. Бабічы ўваходзяць у склад [[Узрэцкі сельсавет|Узрэцкага сельсавету]].

== Гісторыя ==
У міжваенны час вёска знаходзілася вёска ў складзе [[Залессе (гміна)|гміны Залессе]], Дзісенскага павету, Віленскага ваяводзтва Польскай Рэспублікі&lt;ref&gt;Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 6.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://www.senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senatopracowania/70/plik/m-631.pdf&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3950665&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Piotr Eberhardt, ''Formowanie się polskiej granicy wschodniej po II wojnie światowej'', „Dzieje Najnowsze”, Rocznik L – 2018 (2), 2018, s. 95–100.&lt;/ref&gt;.

== Насельніцтва ==
* 2010 год — 226 чалавек
* 1999 год — 240 чалавек
* 1931 год — 99 чалавек&lt;ref&gt;Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 25.&lt;/ref&gt;
* 1921 год — 100 чалавек&lt;ref&gt;Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej — Tom VII — Część II — Ziemia Wileńska — Powiaty: Brasław, Duniłowicze, Brasław i Wilejka, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923, s 76.&lt;/ref&gt;

== Вядомыя выхадцы ==
* [[Іван Бабіч]] ([[1930]]—[[1994]]) — сябра Глыбоцкай групы [[Саюз беларускіх патрыётаў|Саюзу беларускіх патрыётаў]], палітычны вязень
* [[Марыя Бабіч]] (нар. [[1928]]) — сябра Глыбоцкай групы Саюзу беларускіх патрыётаў, палітычны вязень; сястра Івана Бабіча

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{{SgKP|XV_cz.1|59|Babicze, wieś, powiat dzisieński, gmina Zaleś}}

{{Узрэцкі сельсавет}}
{{Глыбоцкі раён}}

[[Катэгорыя:Узрэцкі сельсавет]]
[[Катэгорыя:Населеныя пункты Глыбоцкага раёну]]</text>
      <sha1>bcd61z1euv355or72lx5ymxjzw7dvc4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бараны (Узрэцкі сельсавет)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>58958</id>
    <revision>
      <id>2333283</id>
      <parentid>1694347</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T21:11:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pierre L'iserois</username>
        <id>66839</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4801" xml:space="preserve">{{Іншыя значэньні|Бараны}}
{{Населены пункт/Беларусь
|Назва                            = Бараны
|Статус                           = вёска
|Назва ў родным склоне            = Баранаў
|Трансьлітараваная назва          = Barany
|Герб                             = 
|Сьцяг                            = 
|Гімн                             = 
|Дата заснаваньня                 = 
|Першыя згадкі                    = 
|Статус з                         = 
|Магдэбурскае права               = 
|Былая назва                      = 
|Мясцовая назва                   = 
|Вобласьць                        = [[Віцебская вобласьць|Віцебская]]
|Раён                             = [[Глыбоцкі раён|Глыбоцкі]]
|Сельсавет                        = [[Узрэцкі сельсавет|Узрэцкі]]
|Гарадзкі савет                   = 
|Старшыня гарвыканкаму            = 
|Пасада кіраўніка                 = 
|Кіраўнік                         = 
|Плошча                           = 
|Крыніца плошчы                   = 
|Вышыня                           = 
|Унутраны падзел                  = 
|Колькасьць насельніцтва          = 14
|Год падліку колькасьці           = 2010
|Крыніца колькасьці насельніцтва  = 
|Этнічны склад насельніцтва       = 
|Год падліку этнічнага складу     = 
|Нацыянальны склад насельніцтва   = 
|Год падліку нацыянальнага складу = 
|Колькасьць двароў                = 
|Год падліку колькасьці двароў    = 
|Крыніца колькасьці двароў        = 
|Паштовы індэкс                   = 211804
|СААТА                            = 
|Выява                            = 
|Апісаньне выявы                  = 
 |Шырата градусаў                 = 55
 |Шырата хвілінаў                 = 15
 |Шырата сэкундаў                 = 45.2
 |Даўгата градусаў                = 27
 |Даўгата хвілінаў                = 36
 |Даўгата сэкундаў                = 40.3
|Пазыцыя подпісу на мапе          = 
|Водступ подпісу на мапе          = 
|Commons                          = 
|Сайт                             = 
}}
'''Бара́ны'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Віцебская вобласьць}} С. 235&lt;/ref&gt; — [[вёска]] ў [[Глыбоцкі раён|Глыбоцкім раёне]] [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]]. Бараны ўваходзяць у склад [[Узрэцкі сельсавет|Узрэцкага сельсавету]].

== Гісторыя ==
У міжваенны час вёска знаходзілася вёска ў складзе [[Залессе (гміна)|гміны Залессе]], Дзісенскага павету, Віленскага ваяводзтва Польскай Рэспублікі&lt;ref&gt;Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 6.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://www.senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senatopracowania/70/plik/m-631.pdf&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3950665&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Piotr Eberhardt, ''Formowanie się polskiej granicy wschodniej po II wojnie światowej'', „Dzieje Najnowsze”, Rocznik L – 2018 (2), 2018, s. 95–100.&lt;/ref&gt;.

== Насельніцтва ==
* 2010 год — 14 чалавек
* 1999 год — 23 чалавекі
* 1931 год — 81 чалавекi&lt;ref&gt;Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 25.&lt;/ref&gt;
* 1921 год — 69 чалавек&lt;ref&gt;Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej — Tom VII — Część II — Ziemia Wileńska — Powiaty: Brasław, Duniłowicze, Brasław i Wilejka, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923, s 76.&lt;/ref&gt;

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{SgKP|XV_cz.1|83|Barany, wieś, powiat dzisieński, gmina Zaleś}}

{{Узрэцкі сельсавет}}
{{Глыбоцкі раён}}

[[Катэгорыя:Узрэцкі сельсавет]]
[[Катэгорыя:Населеныя пункты Глыбоцкага раёну]]</text>
      <sha1>16c33086v57kof45ff50zflvjckggj5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Катэгорыя:Зьявіліся ў 1864 годзе</title>
    <ns>14</ns>
    <id>77725</id>
    <revision>
      <id>2333235</id>
      <parentid>1610781</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T15:14:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <comment>Commons</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28" xml:space="preserve">{{Зьявіліся|186|4}}</text>
      <sha1>dzskrijviqxwywi6x7d5agia25t6osn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Катэгорыя:Зьявіліся ў 1941 годзе</title>
    <ns>14</ns>
    <id>77788</id>
    <revision>
      <id>2333219</id>
      <parentid>1581626</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T12:37:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <comment>Commons</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28" xml:space="preserve">{{Зьявіліся|194|1}}</text>
      <sha1>49id352m8myefivc5qqfswhkelawrfn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пярну (рака)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>86947</id>
    <revision>
      <id>2333328</id>
      <parentid>2332484</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T06:12:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3497" xml:space="preserve">{{Рака
|назва                  = Пярну
|арыгінальная_назва     = Pärnu jõgi
|выява                  = Pärnu_jõgi.jpg
|памер_выявы            = 
|подпіс                 = Рака Пярну
|выток                  = Цэнтральная эстонская раўніна
|вышыня_вытоку          = 
|вусьце                 = [[Рыскі заліў]]
|вышыня вусьця          = 76,2 [[м]]
|краіны_басэйну         = 
|даўжыня                = 144 [[км]]
|сьцёк                  = 64,4 м³/сэк
|плошча_басэйну         = 6920 [[км²]]
|нахіл                  = 
|назва_парамэтру1       = 
|парамэтар1             = 
|мапа                   = 
|памер_мапы             = 
|подпіс_мапы            = 
|левыя_прытокі          = 
|правыя_прытокі         = 
}}
'''Пя́рну''' — рака ў [[Эстонія|Эстоніі]]. Даўжыня 144 км, плошча басэйна 6920 км². Упадае ў [[Пярнуская затока|Пярнускую затоку]] [[Рыская затока|Рыскай затокі]] [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]]. На рацэ Пярну знаходзіцца [[Пярну|аднайменны горад]].

== Гідраграфія ==
Сілкаваньне зьмяшанае, у вярхоўях зь перавагай падземнага, у нізавых — дажджавое. Сярэднегадавы сьцёк вады — 64,4 м³/сэк&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20130412053218/http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf &quot;Pärnu River Basin Management Plan&quot;][https://web.archive.org/web/20130412053218/http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf &quot;Pärnu River Basin Management Plan&quot;][https://web.archive.org/web/20130412053218/http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf &quot;Pärnu River Basin Management Plan&quot;][https://web.archive.org/web/20130412053218/http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf &quot;Pärnu River Basin Management Plan&quot;][https://web.archive.org/web/20130412053218/http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf &quot;Pärnu River Basin Management Plan&quot;][https://web.archive.org/web/20130412053218/http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf &quot;Pärnu River Basin Management Plan&quot;][https://web.archive.org/web/20130412053218/http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf &quot;Pärnu River Basin Management Plan&quot;][https://www.webcitation.org/6DDxqHRDR?url=http://www.maves.ee/Projektid/1999/Parnu%20joe%20valgala%20veekasutuskava%20projekt.pdf &quot;Pärnu River Basin Management Plan&quot;]. AS Maves http://www.maves.ee&lt;/ref&gt;. Замярзае не штогод (звычайна ў сярэдзіне сьнежня, ускрываюць у канцы сакавіка). У прывусьцевай частцы суднаходная. На Пярну маецца 11 плацінаў і малыя ГЭС.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

[[Катэгорыя:Рэкі Эстоніі]]
[[Катэгорыя:Пярнумаа]]
[[Катэгорыя:Ярвамаа]]</text>
      <sha1>d6cvfz4nt98y08nrzjyqc0gsrrq6kry</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы/Сьпіс істотных артыкулаў паводле памеру</title>
    <ns>4</ns>
    <id>91685</id>
    <revision>
      <id>2333347</id>
      <parentid>2333193</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T08:35:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>DymitrBot</username>
        <id>56484</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>робат: абнаўленьне зьвестак</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="102323" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;{{/Уступ|19.08.2022 08:35 UTC|38.42|38.51|+0.09 }}&lt;/noinclude&gt;
# [[Мастацкая выдумка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;0 сымб. → &lt;/span&gt;0 сымб.)
# [[Плаваньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;570 сымб. → &lt;/span&gt;798 сымб.)
# [[Гандаль]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;1673 сымб. → &lt;/span&gt;2342 сымб.)
# [[Кругазварот вады]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;1777 сымб. → &lt;/span&gt;2488 сымб.)
# [[Ліпіды]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2506 сымб. → &lt;/span&gt;3508 сымб.)
# [[Плязма]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2516 сымб. → &lt;/span&gt;3522 сымб.)
# [[Вадкасьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2544 сымб. → &lt;/span&gt;3562 сымб.)
# [[Політэізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2563 сымб. → &lt;/span&gt;3588 сымб.)
# [[Дыялектыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2564 сымб. → &lt;/span&gt;3590 сымб.)
# [[Дыхальная сыстэма]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2569 сымб. → &lt;/span&gt;3597 сымб.)
# [[Электрычны ток]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2579 сымб. → &lt;/span&gt;3611 сымб.)
# [[Жыцьцё]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2584 сымб. → &lt;/span&gt;3618 сымб.)
# [[Пераклад]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2588 сымб. → &lt;/span&gt;3623 сымб.)
# [[Любоў]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2591 сымб. → &lt;/span&gt;3627 сымб.)
# [[Гармоны]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2601 сымб. → &lt;/span&gt;3641 сымб.)
# [[Кансэрватызм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2613 сымб. → &lt;/span&gt;3658 сымб.)
# [[Прамысловая вытворчасьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2614 сымб. → &lt;/span&gt;3660 сымб.)
# [[Рухавік унутранага згараньня]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2617 сымб. → &lt;/span&gt;3664 сымб.)
# [[Вецер]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2622 сымб. → &lt;/span&gt;3671 сымб.)
# [[Соль]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2633 сымб. → &lt;/span&gt;3686 сымб.)
# [[Хуткасьць сьвятла]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2646 сымб. → &lt;/span&gt;3704 сымб.)
# [[Вугляводы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2651 сымб. → &lt;/span&gt;3711 сымб.)
# [[Застуда]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2661 сымб. → &lt;/span&gt;3725 сымб.)
# [[Хвароба]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2661 сымб. → &lt;/span&gt;3725 сымб.)
# [[Хуткасьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2675 сымб. → &lt;/span&gt;3745 сымб.)
# [[Клімат]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2680 сымб. → &lt;/span&gt;3752 сымб.)
# [[Адзеньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2684 сымб. → &lt;/span&gt;3758 сымб.)
# [[Веды]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2687 сымб. → &lt;/span&gt;3762 сымб.)
# [[Сьпірт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2690 сымб. → &lt;/span&gt;3766 сымб.)
# [[Сусьвет]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2700 сымб. → &lt;/span&gt;3780 сымб.)
# [[Азартная гульня]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2715 сымб. → &lt;/span&gt;3801 сымб.)
# [[Дрэва]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2728 сымб. → &lt;/span&gt;3819 сымб.)
# [[Каліграфія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2731 сымб. → &lt;/span&gt;3823 сымб.)
# [[Фільм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2742 сымб. → &lt;/span&gt;3839 сымб.)
# [[Тэатар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2749 сымб. → &lt;/span&gt;3849 сымб.)
# [[Сэрца]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2759 сымб. → &lt;/span&gt;3863 сымб.)
# [[Слабое ўзаемадзеяньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2760 сымб. → &lt;/span&gt;3864 сымб.)
# [[Гук]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2761 сымб. → &lt;/span&gt;3865 сымб.)
# [[Страўнікава-кішачны тракт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2762 сымб. → &lt;/span&gt;3867 сымб.)
# [[Сок]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2775 сымб. → &lt;/span&gt;3885 сымб.)
# [[Мір]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2801 сымб. → &lt;/span&gt;3921 сымб.)
# [[Электроніка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2806 сымб. → &lt;/span&gt;3928 сымб.)
# [[Літар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2808 сымб. → &lt;/span&gt;3931 сымб.)
# [[Піраміда (архітэктура)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2814 сымб. → &lt;/span&gt;3940 сымб.)
# [[Кут]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2815 сымб. → &lt;/span&gt;3941 сымб.)
# [[Сьвятло]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2820 сымб. → &lt;/span&gt;3948 сымб.)
# [[Гіндустані]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2822 сымб. → &lt;/span&gt;3951 сымб.)
# [[Горная парода]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2824 сымб. → &lt;/span&gt;3954 сымб.)
# [[Фотасынтэз]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2826 сымб. → &lt;/span&gt;3956 сымб.)
# [[Граматыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2865 сымб. → &lt;/span&gt;4011 сымб.)
# [[Кампутар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2865 сымб. → &lt;/span&gt;4011 сымб.)
# [[Стаматалёгія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2882 сымб. → &lt;/span&gt;4035 сымб.)
# [[Свабода волі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2890 сымб. → &lt;/span&gt;4046 сымб.)
# [[Конь свойскі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2895 сымб. → &lt;/span&gt;4053 сымб.)
# [[Землятрус]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2901 сымб. → &lt;/span&gt;4061 сымб.)
# [[Ежа]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2912 сымб. → &lt;/span&gt;4077 сымб.)
# [[Электрычнасьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2917 сымб. → &lt;/span&gt;4084 сымб.)
# [[Вірус]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2923 сымб. → &lt;/span&gt;4092 сымб.)
# [[Тэрарызм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2926 сымб. → &lt;/span&gt;4096 сымб.)
# [[Сіла (фізычная велічыня)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2944 сымб. → &lt;/span&gt;4122 сымб.)
# [[Магабгарата]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2947 сымб. → &lt;/span&gt;4126 сымб.)
# [[Комікс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2950 сымб. → &lt;/span&gt;4130 сымб.)
# [[Робат]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2955 сымб. → &lt;/span&gt;4137 сымб.)
# [[Інфрачырвонае выпраменьваньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2956 сымб. → &lt;/span&gt;4138 сымб.)
# [[Пандэмія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2957 сымб. → &lt;/span&gt;4140 сымб.)
# [[Цэнтральны працэсар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2968 сымб. → &lt;/span&gt;4155 сымб.)
# [[Сыма Цянь]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2973 сымб. → &lt;/span&gt;4162 сымб.)
# [[Опэра]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2973 сымб. → &lt;/span&gt;4162 сымб.)
# [[Арабскі альфабэт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;2985 сымб. → &lt;/span&gt;4179 сымб.)
# [[Фанэма]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3031 сымб. → &lt;/span&gt;4243 сымб.)
# [[Электронная пошта]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3031 сымб. → &lt;/span&gt;4243 сымб.)
# [[Мова праграмаваньня]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3032 сымб. → &lt;/span&gt;4245 сымб.)
# [[Плуг]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3040 сымб. → &lt;/span&gt;4256 сымб.)
# [[Печань]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3049 сымб. → &lt;/span&gt;4269 сымб.)
# [[Тадж Магал]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3053 сымб. → &lt;/span&gt;4274 сымб.)
# [[Скалістыя горы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3058 сымб. → &lt;/span&gt;4281 сымб.)
# [[Электронная музыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3064 сымб. → &lt;/span&gt;4290 сымб.)
# [[Камэта]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3068 сымб. → &lt;/span&gt;4295 сымб.)
# [[Танганьіка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3082 сымб. → &lt;/span&gt;4315 сымб.)
# [[Ібн Хальдун]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3086 сымб. → &lt;/span&gt;4320 сымб.)
# [[Прапаганда]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3098 сымб. → &lt;/span&gt;4337 сымб.)
# [[Статыстыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3103 сымб. → &lt;/span&gt;4344 сымб.)
# [[Гісторыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3105 сымб. → &lt;/span&gt;4347 сымб.)
# [[Ідэалёгія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3107 сымб. → &lt;/span&gt;4350 сымб.)
# [[Інфармацыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3119 сымб. → &lt;/span&gt;4367 сымб.)
# [[Энэргія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3121 сымб. → &lt;/span&gt;4369 сымб.)
# [[Індыйскі акіян]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3123 сымб. → &lt;/span&gt;4372 сымб.)
# [[Малекула]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3125 сымб. → &lt;/span&gt;4375 сымб.)
# [[Джайнізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3128 сымб. → &lt;/span&gt;4379 сымб.)
# [[Мэдыцына]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3130 сымб. → &lt;/span&gt;4382 сымб.)
# [[Крыкет]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3132 сымб. → &lt;/span&gt;4385 сымб.)
# [[Агульная тэорыя рэлятыўнасьці]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3143 сымб. → &lt;/span&gt;4400 сымб.)
# [[Тэктоніка пліт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3144 сымб. → &lt;/span&gt;4402 сымб.)
# [[Паводка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3156 сымб. → &lt;/span&gt;4418 сымб.)
# [[Баявыя мастацтвы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3160 сымб. → &lt;/span&gt;4424 сымб.)
# [[Мовазнаўства]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3164 сымб. → &lt;/span&gt;4430 сымб.)
# [[Дзяленьне ядра]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3170 сымб. → &lt;/span&gt;4438 сымб.)
# [[Журналістыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3181 сымб. → &lt;/span&gt;4453 сымб.)
# [[Эпоха Асьветніцтва]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3197 сымб. → &lt;/span&gt;4476 сымб.)
# [[Плястмаса]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3198 сымб. → &lt;/span&gt;4477 сымб.)
# [[Джаз]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3198 сымб. → &lt;/span&gt;4477 сымб.)
# [[Рэпрадукцыйная сыстэма]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3201 сымб. → &lt;/span&gt;4481 сымб.)
# [[Пісьменства]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3206 сымб. → &lt;/span&gt;4488 сымб.)
# [[Садружнасьць нацыяў]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3207 сымб. → &lt;/span&gt;4490 сымб.)
# [[Малюскі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3211 сымб. → &lt;/span&gt;4495 сымб.)
# [[Солі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3211 сымб. → &lt;/span&gt;4495 сымб.)
# [[Мода]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3214 сымб. → &lt;/span&gt;4500 сымб.)
# [[Сымэтрыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3220 сымб. → &lt;/span&gt;4508 сымб.)
# [[Антыбіётык]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3221 сымб. → &lt;/span&gt;4509 сымб.)
# [[Рэстаўрацыя Мэйдзі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3237 сымб. → &lt;/span&gt;4532 сымб.)
# [[Скульптура]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3254 сымб. → &lt;/span&gt;4556 сымб.)
# [[Бог]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3261 сымб. → &lt;/span&gt;4565 сымб.)
# [[Ёга]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3262 сымб. → &lt;/span&gt;4567 сымб.)
# [[Чжу Сі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3273 сымб. → &lt;/span&gt;4582 сымб.)
# [[Лягарытм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3278 сымб. → &lt;/span&gt;4589 сымб.)
# [[Амазонка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3278 сымб. → &lt;/span&gt;4589 сымб.)
# [[Сахара]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3291 сымб. → &lt;/span&gt;4607 сымб.)
# [[Склад]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3295 сымб. → &lt;/span&gt;4613 сымб.)
# [[Шыізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3298 сымб. → &lt;/span&gt;4617 сымб.)
# [[Эпістэмалёгія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3300 сымб. → &lt;/span&gt;4620 сымб.)
# [[Монатэізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3303 сымб. → &lt;/span&gt;4624 сымб.)
# [[Грэцкі альфабэт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3314 сымб. → &lt;/span&gt;4640 сымб.)
# [[Суахілі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3318 сымб. → &lt;/span&gt;4645 сымб.)
# [[Флейта]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3346 сымб. → &lt;/span&gt;4684 сымб.)
# [[Тэорыя лікаў]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3347 сымб. → &lt;/span&gt;4686 сымб.)
# [[Жывёлы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3349 сымб. → &lt;/span&gt;4689 сымб.)
# [[Фэмінізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3354 сымб. → &lt;/span&gt;4696 сымб.)
# [[Жанчына]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3354 сымб. → &lt;/span&gt;4696 сымб.)
# [[Псыхалёгія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3357 сымб. → &lt;/span&gt;4700 сымб.)
# [[Машына]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3358 сымб. → &lt;/span&gt;4701 сымб.)
# [[Матэматычны доказ]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3374 сымб. → &lt;/span&gt;4724 сымб.)
# [[Гадзіньнік]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3376 сымб. → &lt;/span&gt;4726 сымб.)
# [[Біятэхналёгія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3377 сымб. → &lt;/span&gt;4728 сымб.)
# [[Страваваньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3378 сымб. → &lt;/span&gt;4729 сымб.)
# [[Гастраэнтэрыт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3385 сымб. → &lt;/span&gt;4739 сымб.)
# [[Вымярэньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3393 сымб. → &lt;/span&gt;4750 сымб.)
# [[Сымфонія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3393 сымб. → &lt;/span&gt;4750 сымб.)
# [[Флямэнка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3397 сымб. → &lt;/span&gt;4756 сымб.)
# [[Біялягічная клясыфікацыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3410 сымб. → &lt;/span&gt;4774 сымб.)
# [[Лікавы аналіз]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3410 сымб. → &lt;/span&gt;4774 сымб.)
# [[Павукі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3411 сымб. → &lt;/span&gt;4775 сымб.)
# [[Марскія сысуны]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3424 сымб. → &lt;/span&gt;4794 сымб.)
# [[Магніт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3427 сымб. → &lt;/span&gt;4798 сымб.)
# [[Паўправаднік]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3431 сымб. → &lt;/span&gt;4803 сымб.)
# [[Сунізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3435 сымб. → &lt;/span&gt;4809 сымб.)
# [[Рыс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3438 сымб. → &lt;/span&gt;4813 сымб.)
# [[Арка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3441 сымб. → &lt;/span&gt;4817 сымб.)
# [[Камунізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3447 сымб. → &lt;/span&gt;4826 сымб.)
# [[Сьлепата]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3461 сымб. → &lt;/span&gt;4845 сымб.)
# [[Чорная дзірка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3465 сымб. → &lt;/span&gt;4851 сымб.)
# [[Мухамад Аль-Харэзьмі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3472 сымб. → &lt;/span&gt;4861 сымб.)
# [[Жалезны век]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3479 сымб. → &lt;/span&gt;4871 сымб.)
# [[Этыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3480 сымб. → &lt;/span&gt;4872 сымб.)
# [[Кветка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3480 сымб. → &lt;/span&gt;4872 сымб.)
# [[Біяхімія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3482 сымб. → &lt;/span&gt;4875 сымб.)
# [[Паскарэньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3491 сымб. → &lt;/span&gt;4887 сымб.)
# [[Паўзуны]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3496 сымб. → &lt;/span&gt;4894 сымб.)
# [[Ібн Батута]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3509 сымб. → &lt;/span&gt;4913 сымб.)
# [[Аповесьць пра Гэндзі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3511 сымб. → &lt;/span&gt;4915 сымб.)
# [[Эвалюцыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3513 сымб. → &lt;/span&gt;4918 сымб.)
# [[Закон захаваньня энэргіі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3523 сымб. → &lt;/span&gt;4932 сымб.)
# [[Раўнаньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3542 сымб. → &lt;/span&gt;4959 сымб.)
# [[Інфармацыйныя тэхналёгіі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3542 сымб. → &lt;/span&gt;4959 сымб.)
# [[Чалавек]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3545 сымб. → &lt;/span&gt;4963 сымб.)
# [[Драўніна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3555 сымб. → &lt;/span&gt;4977 сымб.)
# [[Сусьветная арганізацыя здароўя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3558 сымб. → &lt;/span&gt;4981 сымб.)
# [[Нэматоды]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3565 сымб. → &lt;/span&gt;4991 сымб.)
# [[Сродак масавай інфармацыі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3573 сымб. → &lt;/span&gt;5002 сымб.)
# [[Шкло]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3573 сымб. → &lt;/span&gt;5002 сымб.)
# [[Вікінгі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3576 сымб. → &lt;/span&gt;5006 сымб.)
# [[Сельская гаспадарка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3581 сымб. → &lt;/span&gt;5013 сымб.)
# [[Мёд]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3582 сымб. → &lt;/span&gt;5015 сымб.)
# [[Вусякі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3591 сымб. → &lt;/span&gt;5027 сымб.)
# [[Цяжарнасьць чалавека]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3595 сымб. → &lt;/span&gt;5033 сымб.)
# [[Тэхналёгія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3595 сымб. → &lt;/span&gt;5033 сымб.)
# [[Аўстралія і Акіянія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3602 сымб. → &lt;/span&gt;5043 сымб.)
# [[Шлюб]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3603 сымб. → &lt;/span&gt;5044 сымб.)
# [[Цунамі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3617 сымб. → &lt;/span&gt;5064 сымб.)
# [[Плоць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3619 сымб. → &lt;/span&gt;5067 сымб.)
# [[Сон у чырвоным цераме]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3624 сымб. → &lt;/span&gt;5074 сымб.)
# [[Мора]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3630 сымб. → &lt;/span&gt;5082 сымб.)
# [[Моцнае ўзаемадзеяньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3658 сымб. → &lt;/span&gt;5121 сымб.)
# [[СНІД]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3676 сымб. → &lt;/span&gt;5146 сымб.)
# [[Барабан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3680 сымб. → &lt;/span&gt;5152 сымб.)
# [[Тэарэма Пітагора]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3685 сымб. → &lt;/span&gt;5159 сымб.)
# [[Вялікая кітайская сьцяна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3685 сымб. → &lt;/span&gt;5159 сымб.)
# [[Саладын]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3689 сымб. → &lt;/span&gt;5165 сымб.)
# [[Сталь]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3696 сымб. → &lt;/span&gt;5174 сымб.)
# [[Проза]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3697 сымб. → &lt;/span&gt;5176 сымб.)
# [[Умар ібн аль-Хатаб]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3698 сымб. → &lt;/span&gt;5177 сымб.)
# [[Манархія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3703 сымб. → &lt;/span&gt;5184 сымб.)
# [[Нанатэхналёгіі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3707 сымб. → &lt;/span&gt;5190 сымб.)
# [[Баскетбол]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3709 сымб. → &lt;/span&gt;5193 сымб.)
# [[Пётар Чайкоўскі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3716 сымб. → &lt;/span&gt;5202 сымб.)
# [[Тоўстая кішка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3719 сымб. → &lt;/span&gt;5207 сымб.)
# [[Тарнада]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3721 сымб. → &lt;/span&gt;5209 сымб.)
# [[Абрам]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3748 сымб. → &lt;/span&gt;5247 сымб.)
# [[Чорнае мора]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3748 сымб. → &lt;/span&gt;5247 сымб.)
# [[Акулы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3757 сымб. → &lt;/span&gt;5260 сымб.)
# [[Дэзоксырыбануклійная кісьля]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3760 сымб. → &lt;/span&gt;5264 сымб.)
# [[Нос]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3766 сымб. → &lt;/span&gt;5272 сымб.)
# [[Нігер (рака)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3767 сымб. → &lt;/span&gt;5274 сымб.)
# [[Арганізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3775 сымб. → &lt;/span&gt;5285 сымб.)
# [[Эндакрынная сыстэма]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3778 сымб. → &lt;/span&gt;5289 сымб.)
# [[Мангольская імпэрыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3783 сымб. → &lt;/span&gt;5296 сымб.)
# [[Лацінскі альфабэт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3787 сымб. → &lt;/span&gt;5302 сымб.)
# [[Раман]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3798 сымб. → &lt;/span&gt;5317 сымб.)
# [[Ганчарства]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3800 сымб. → &lt;/span&gt;5320 сымб.)
# [[Дыёд]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3801 сымб. → &lt;/span&gt;5321 сымб.)
# [[Газ]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3803 сымб. → &lt;/span&gt;5324 сымб.)
# [[Грамадзянская вайна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3805 сымб. → &lt;/span&gt;5327 сымб.)
# [[Мастацтва вайны]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3808 сымб. → &lt;/span&gt;5331 сымб.)
# [[Хмара]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3822 сымб. → &lt;/span&gt;5351 сымб.)
# [[Фізычная хімія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3826 сымб. → &lt;/span&gt;5356 сымб.)
# [[Расьліны]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3829 сымб. → &lt;/span&gt;5361 сымб.)
# [[Юдаізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3866 сымб. → &lt;/span&gt;5412 сымб.)
# [[Цьвёрдае цела]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3866 сымб. → &lt;/span&gt;5412 сымб.)
# [[Адамашненьне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3871 сымб. → &lt;/span&gt;5419 сымб.)
# [[Каляндар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3878 сымб. → &lt;/span&gt;5429 сымб.)
# [[Частасьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3886 сымб. → &lt;/span&gt;5440 сымб.)
# [[Галаўны мозаг]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3890 сымб. → &lt;/span&gt;5446 сымб.)
# [[Дзюдо]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3901 сымб. → &lt;/span&gt;5461 сымб.)
# [[Халодная вайна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3902 сымб. → &lt;/span&gt;5463 сымб.)
# [[Яблык]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3904 сымб. → &lt;/span&gt;5466 сымб.)
# [[Глухата]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3910 сымб. → &lt;/span&gt;5474 сымб.)
# [[Гітара]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3915 сымб. → &lt;/span&gt;5481 сымб.)
# [[Усеагульная дэклярацыя правоў чалавека]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3926 сымб. → &lt;/span&gt;5496 сымб.)
# [[Выбуховае рэчыва]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3930 сымб. → &lt;/span&gt;5502 сымб.)
# [[Вялікі бар’ерны рыф]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3931 сымб. → &lt;/span&gt;5503 сымб.)
# [[Камплексны лік]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3938 сымб. → &lt;/span&gt;5513 сымб.)
# [[Рэальнасьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3964 сымб. → &lt;/span&gt;5550 сымб.)
# [[Кўамэ Нкрума]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3971 сымб. → &lt;/span&gt;5559 сымб.)
# [[Лацінская мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3977 сымб. → &lt;/span&gt;5568 сымб.)
# [[Сьмяротная кара]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;3995 сымб. → &lt;/span&gt;5593 сымб.)
# [[Ісьціна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4001 сымб. → &lt;/span&gt;5601 сымб.)
# [[Самба]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4005 сымб. → &lt;/span&gt;5607 сымб.)
# [[Бясконцасьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4006 сымб. → &lt;/span&gt;5608 сымб.)
# [[Джэймз Прэскат Джоўль]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4012 сымб. → &lt;/span&gt;5617 сымб.)
# [[Трэці Райх]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4018 сымб. → &lt;/span&gt;5625 сымб.)
# [[Курыца]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4019 сымб. → &lt;/span&gt;5627 сымб.)
# [[Права]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4029 сымб. → &lt;/span&gt;5641 сымб.)
# [[Давід Гільбэрт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4034 сымб. → &lt;/span&gt;5648 сымб.)
# [[Грызуны]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4034 сымб. → &lt;/span&gt;5648 сымб.)
# [[Дунай]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4035 сымб. → &lt;/span&gt;5649 сымб.)
# [[Цывілізацыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4067 сымб. → &lt;/span&gt;5694 сымб.)
# [[Акбар Вялікі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4086 сымб. → &lt;/span&gt;5720 сымб.)
# [[Рок-музыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4086 сымб. → &lt;/span&gt;5720 сымб.)
# [[Лёгіка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4094 сымб. → &lt;/span&gt;5732 сымб.)
# [[Эмпайр-Стэйт-Білдынг]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4095 сымб. → &lt;/span&gt;5733 сымб.)
# [[Агонь]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4101 сымб. → &lt;/span&gt;5741 сымб.)
# [[Інфаркт міякарда]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4103 сымб. → &lt;/span&gt;5744 сымб.)
# [[Сафокл]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4110 сымб. → &lt;/span&gt;5754 сымб.)
# [[Дзьмітры Мендзялееў]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4128 сымб. → &lt;/span&gt;5779 сымб.)
# [[Дымны порах]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4129 сымб. → &lt;/span&gt;5781 сымб.)
# [[Сат’яджыт Рай]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4143 сымб. → &lt;/span&gt;5800 сымб.)
# [[Мяса]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4147 сымб. → &lt;/span&gt;5806 сымб.)
# [[Статуя Свабоды]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4153 сымб. → &lt;/span&gt;5814 сымб.)
# [[Электрамагнітнае выпраменьваньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4156 сымб. → &lt;/span&gt;5818 сымб.)
# [[Арктычны акіян]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4157 сымб. → &lt;/span&gt;5820 сымб.)
# [[Матэрыялізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4160 сымб. → &lt;/span&gt;5824 сымб.)
# [[Тэорыя мностваў]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4162 сымб. → &lt;/span&gt;5827 сымб.)
# [[Скура]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4175 сымб. → &lt;/span&gt;5845 сымб.)
# [[Грып]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4188 сымб. → &lt;/span&gt;5863 сымб.)
# [[Квантавая мэханіка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4188 сымб. → &lt;/span&gt;5863 сымб.)
# [[Клясычная мэханіка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4198 сымб. → &lt;/span&gt;5877 сымб.)
# [[Гара]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4199 сымб. → &lt;/span&gt;5879 сымб.)
# [[Трансфарматар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4212 сымб. → &lt;/span&gt;5897 сымб.)
# [[Антанін Леапольд Дворжак]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4227 сымб. → &lt;/span&gt;5918 сымб.)
# [[Кіліманджара]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4227 сымб. → &lt;/span&gt;5918 сымб.)
# [[Спэцыяльная тэорыя рэлятыўнасьці]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4240 сымб. → &lt;/span&gt;5936 сымб.)
# [[Трымурці]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4247 сымб. → &lt;/span&gt;5946 сымб.)
# [[Фэрмэнты]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4252 сымб. → &lt;/span&gt;5953 сымб.)
# [[Плошча]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4255 сымб. → &lt;/span&gt;5957 сымб.)
# [[Шкілет]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4268 сымб. → &lt;/span&gt;5975 сымб.)
# [[Даасізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4272 сымб. → &lt;/span&gt;5981 сымб.)
# [[Зносіны]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4272 сымб. → &lt;/span&gt;5981 сымб.)
# [[Вялікая дэпрэсія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4272 сымб. → &lt;/span&gt;5981 сымб.)
# [[Неарганічная хімія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4273 сымб. → &lt;/span&gt;5982 сымб.)
# [[Функцыя (матэматыка)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4275 сымб. → &lt;/span&gt;5985 сымб.)
# [[Кандэнсатар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4275 сымб. → &lt;/span&gt;5985 сымб.)
# [[Бактэрыі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4276 сымб. → &lt;/span&gt;5986 сымб.)
# [[Вайна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4281 сымб. → &lt;/span&gt;5993 сымб.)
# [[Віктор Юго]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4286 сымб. → &lt;/span&gt;6000 сымб.)
# [[Кітайскае пісьмо]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4287 сымб. → &lt;/span&gt;6002 сымб.)
# [[Аснова (хімія)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4287 сымб. → &lt;/span&gt;6002 сымб.)
# [[Халіфат Абасыдаў]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4298 сымб. → &lt;/span&gt;6017 сымб.)
# [[Мастацтва]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4300 сымб. → &lt;/span&gt;6020 сымб.)
# [[Сярэдні Ўсход]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4305 сымб. → &lt;/span&gt;6027 сымб.)
# [[Шумэр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4306 сымб. → &lt;/span&gt;6028 сымб.)
# [[Партугальская мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4307 сымб. → &lt;/span&gt;6030 сымб.)
# [[Нэкропаль Гізы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4316 сымб. → &lt;/span&gt;6042 сымб.)
# [[Акіян]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4326 сымб. → &lt;/span&gt;6056 сымб.)
# [[Срэбра]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4327 сымб. → &lt;/span&gt;6058 сымб.)
# [[Тонкая кішка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4333 сымб. → &lt;/span&gt;6066 сымб.)
# [[Кантынэнт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4346 сымб. → &lt;/span&gt;6084 сымб.)
# [[Палітыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4355 сымб. → &lt;/span&gt;6097 сымб.)
# [[Кніга]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4363 сымб. → &lt;/span&gt;6108 сымб.)
# [[Гародніна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4369 сымб. → &lt;/span&gt;6117 сымб.)
# [[Кампутарная гульня]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4370 сымб. → &lt;/span&gt;6118 сымб.)
# [[Рэгі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4377 сымб. → &lt;/span&gt;6128 сымб.)
# [[Конга (рака)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4380 сымб. → &lt;/span&gt;6132 сымб.)
# [[Янцзы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4389 сымб. → &lt;/span&gt;6145 сымб.)
# [[Музыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4395 сымб. → &lt;/span&gt;6153 сымб.)
# [[Віды пад пагрозай выміраньня]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4408 сымб. → &lt;/span&gt;6171 сымб.)
# [[Грыгарыянскі каляндар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4420 сымб. → &lt;/span&gt;6188 сымб.)
# [[Эмоцыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4424 сымб. → &lt;/span&gt;6194 сымб.)
# [[Арганічная хімія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4436 сымб. → &lt;/span&gt;6210 сымб.)
# [[Іліяда]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4437 сымб. → &lt;/span&gt;6212 сымб.)
# [[Камары]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4440 сымб. → &lt;/span&gt;6216 сымб.)
# [[Імунная сыстэма]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4443 сымб. → &lt;/span&gt;6220 сымб.)
# [[Гамэр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4444 сымб. → &lt;/span&gt;6222 сымб.)
# [[Алмаз]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4450 сымб. → &lt;/span&gt;6230 сымб.)
# [[Пальная зброя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4453 сымб. → &lt;/span&gt;6234 сымб.)
# [[Час]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4463 сымб. → &lt;/span&gt;6248 сымб.)
# [[Падводная лодка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4464 сымб. → &lt;/span&gt;6250 сымб.)
# [[Апартэід]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4469 сымб. → &lt;/span&gt;6257 сымб.)
# [[Зьмеі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4473 сымб. → &lt;/span&gt;6262 сымб.)
# [[Паўночнае мора]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4474 сымб. → &lt;/span&gt;6264 сымб.)
# [[Мігель Сэрвантэс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4489 сымб. → &lt;/span&gt;6285 сымб.)
# [[Вялікія азёры]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4496 сымб. → &lt;/span&gt;6294 сымб.)
# [[Фрыдрых Ніцшэ]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4497 сымб. → &lt;/span&gt;6296 сымб.)
# [[Вуза]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4527 сымб. → &lt;/span&gt;6338 сымб.)
# [[Шпуля індуктыўнасьці]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4527 сымб. → &lt;/span&gt;6338 сымб.)
# [[Літаратура]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4536 сымб. → &lt;/span&gt;6350 сымб.)
# [[Глябалізацыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4545 сымб. → &lt;/span&gt;6363 сымб.)
# [[Кот]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4547 сымб. → &lt;/span&gt;6366 сымб.)
# [[Паэзія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4557 сымб. → &lt;/span&gt;6380 сымб.)
# [[Цынь Шыхуандзі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4563 сымб. → &lt;/span&gt;6388 сымб.)
# [[Арэхі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4567 сымб. → &lt;/span&gt;6394 сымб.)
# [[Абу Нувас]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4589 сымб. → &lt;/span&gt;6425 сымб.)
# [[Адам Сьміт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4603 сымб. → &lt;/span&gt;6444 сымб.)
# [[Поліяміеліт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4611 сымб. → &lt;/span&gt;6455 сымб.)
# [[Афрыканскі зьвяз]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4622 сымб. → &lt;/span&gt;6471 сымб.)
# [[Кацусіка Хакусай]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4631 сымб. → &lt;/span&gt;6483 сымб.)
# [[Мультыплікацыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4638 сымб. → &lt;/span&gt;6493 сымб.)
# [[Сэкунда]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4643 сымб. → &lt;/span&gt;6500 сымб.)
# [[Матэматыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4643 сымб. → &lt;/span&gt;6500 сымб.)
# [[Зброя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4681 сымб. → &lt;/span&gt;6553 сымб.)
# [[Мэтабалізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4686 сымб. → &lt;/span&gt;6560 сымб.)
# [[Вікторыя (возера)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4696 сымб. → &lt;/span&gt;6574 сымб.)
# [[Батаніка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4716 сымб. → &lt;/span&gt;6602 сымб.)
# [[Сьмерць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4723 сымб. → &lt;/span&gt;6612 сымб.)
# [[Матэматычны аналіз]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4742 сымб. → &lt;/span&gt;6639 сымб.)
# [[Праграмнае забесьпячэньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4744 сымб. → &lt;/span&gt;6642 сымб.)
# [[Мэталюргія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4755 сымб. → &lt;/span&gt;6657 сымб.)
# [[Грамадзтва]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4766 сымб. → &lt;/span&gt;6672 сымб.)
# [[Ёган Гутэнбэрг]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4769 сымб. → &lt;/span&gt;6677 сымб.)
# [[Міталёгія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4802 сымб. → &lt;/span&gt;6723 сымб.)
# [[Геамэтрыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4802 сымб. → &lt;/span&gt;6723 сымб.)
# [[Гольф]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4804 сымб. → &lt;/span&gt;6726 сымб.)
# [[Мінэрал]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4807 сымб. → &lt;/span&gt;6730 сымб.)
# [[Слова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4819 сымб. → &lt;/span&gt;6747 сымб.)
# [[Райн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4823 сымб. → &lt;/span&gt;6752 сымб.)
# [[Розум]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4827 сымб. → &lt;/span&gt;6758 сымб.)
# [[Мурашкі (вусякі)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4834 сымб. → &lt;/span&gt;6768 сымб.)
# [[Мэнструацыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4842 сымб. → &lt;/span&gt;6779 сымб.)
# [[Паўднёвы полюс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4853 сымб. → &lt;/span&gt;6794 сымб.)
# [[Папера]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4854 сымб. → &lt;/span&gt;6796 сымб.)
# [[Мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4856 сымб. → &lt;/span&gt;6798 сымб.)
# [[Археі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4885 сымб. → &lt;/span&gt;6839 сымб.)
# [[Атам]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4905 сымб. → &lt;/span&gt;6867 сымб.)
# [[Інваліднасьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4919 сымб. → &lt;/span&gt;6887 сымб.)
# [[Сьнег]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4951 сымб. → &lt;/span&gt;6931 сымб.)
# [[Мая]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4978 сымб. → &lt;/span&gt;6969 сымб.)
# [[Вулькан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4991 сымб. → &lt;/span&gt;6987 сымб.)
# [[Рабіндранат Тагор]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;4996 сымб. → &lt;/span&gt;6994 сымб.)
# [[Міжземнае мора]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5031 сымб. → &lt;/span&gt;7043 сымб.)
# [[Ячмень звычайны]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5050 сымб. → &lt;/span&gt;7070 сымб.)
# [[Цына]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5059 сымб. → &lt;/span&gt;7083 сымб.)
# [[Часавы пас]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5083 сымб. → &lt;/span&gt;7116 сымб.)
# [[Лёгкая атлетыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5086 сымб. → &lt;/span&gt;7120 сымб.)
# [[Пісьменнасьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5101 сымб. → &lt;/span&gt;7141 сымб.)
# [[Сакрат]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5102 сымб. → &lt;/span&gt;7143 сымб.)
# [[Чарлз Дарвін]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5123 сымб. → &lt;/span&gt;7172 сымб.)
# [[Лінейная альгебра]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5126 сымб. → &lt;/span&gt;7176 сымб.)
# [[Леў Талстой]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5135 сымб. → &lt;/span&gt;7189 сымб.)
# [[Эрнэст Рэзэрфорд]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5138 сымб. → &lt;/span&gt;7193 сымб.)
# [[Джавагарлал Нэру]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5138 сымб. → &lt;/span&gt;7193 сымб.)
# [[Ганг]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5139 сымб. → &lt;/span&gt;7195 сымб.)
# [[Трапічны цыклён]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5144 сымб. → &lt;/span&gt;7202 сымб.)
# [[Нагарджуна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5145 сымб. → &lt;/span&gt;7203 сымб.)
# [[Кола]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5155 сымб. → &lt;/span&gt;7217 сымб.)
# [[Жыта пасяўное]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5156 сымб. → &lt;/span&gt;7218 сымб.)
# [[Вежа]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5160 сымб. → &lt;/span&gt;7224 сымб.)
# [[Дыктатура]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5179 сымб. → &lt;/span&gt;7251 сымб.)
# [[Расізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5186 сымб. → &lt;/span&gt;7260 сымб.)
# [[Сьвіньня]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5190 сымб. → &lt;/span&gt;7266 сымб.)
# [[Соя культурная]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5194 сымб. → &lt;/span&gt;7272 сымб.)
# [[Сысуны]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5211 сымб. → &lt;/span&gt;7295 сымб.)
# [[Маса]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5220 сымб. → &lt;/span&gt;7308 сымб.)
# [[Місысыпі (рака)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5228 сымб. → &lt;/span&gt;7319 сымб.)
# [[Вэнэрычныя хваробы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5239 сымб. → &lt;/span&gt;7335 сымб.)
# [[Вінаград (ягада)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5256 сымб. → &lt;/span&gt;7358 сымб.)
# [[Сэнсорная сыстэма]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5263 сымб. → &lt;/span&gt;7368 сымб.)
# [[Газэта]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5264 сымб. → &lt;/span&gt;7370 сымб.)
# [[Альпы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5309 сымб. → &lt;/span&gt;7433 сымб.)
# [[Сусьветнае павуціньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5310 сымб. → &lt;/span&gt;7434 сымб.)
# [[Пчолы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5317 сымб. → &lt;/span&gt;7444 сымб.)
# [[Брагмагупта]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5358 сымб. → &lt;/span&gt;7501 сымб.)
# [[Вакцына]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5385 сымб. → &lt;/span&gt;7539 сымб.)
# [[Лекі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5414 сымб. → &lt;/span&gt;7580 сымб.)
# [[Рэспубліка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5415 сымб. → &lt;/span&gt;7581 сымб.)
# [[Хімічнае злучэньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5452 сымб. → &lt;/span&gt;7633 сымб.)
# [[Эль Ніньнё]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5459 сымб. → &lt;/span&gt;7643 сымб.)
# [[Карыбскае мора]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5465 сымб. → &lt;/span&gt;7651 сымб.)
# [[Тамаш Аквінскі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5487 сымб. → &lt;/span&gt;7682 сымб.)
# [[Індуізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5490 сымб. → &lt;/span&gt;7686 сымб.)
# [[Штучны інтэлект]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5492 сымб. → &lt;/span&gt;7689 сымб.)
# [[Руаль Амундсэн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5504 сымб. → &lt;/span&gt;7706 сымб.)
# [[Мужчына]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5506 сымб. → &lt;/span&gt;7708 сымб.)
# [[Галакост]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5519 сымб. → &lt;/span&gt;7727 сымб.)
# [[Плод]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5521 сымб. → &lt;/span&gt;7729 сымб.)
# [[Прыматы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5568 сымб. → &lt;/span&gt;7795 сымб.)
# [[Ультрафіялетавае выпраменьваньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5596 сымб. → &lt;/span&gt;7834 сымб.)
# [[Грыбы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5611 сымб. → &lt;/span&gt;7855 сымб.)
# [[Труба]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5615 сымб. → &lt;/span&gt;7861 сымб.)
# [[Падатак]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5676 сымб. → &lt;/span&gt;7946 сымб.)
# [[Ёган Сэбастыян Бах]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5680 сымб. → &lt;/span&gt;7952 сымб.)
# [[Нацыяналізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5698 сымб. → &lt;/span&gt;7977 сымб.)
# [[Арганізацыя краін-экспартэраў нафты]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5739 сымб. → &lt;/span&gt;8035 сымб.)
# [[Лес]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5745 сымб. → &lt;/span&gt;8043 сымб.)
# [[Хімічны элемэнт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5753 сымб. → &lt;/span&gt;8054 сымб.)
# [[Надвор’е]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5753 сымб. → &lt;/span&gt;8054 сымб.)
# [[Сыкхізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5755 сымб. → &lt;/span&gt;8057 сымб.)
# [[Імпэрыя Гупта]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5771 сымб. → &lt;/span&gt;8079 сымб.)
# [[Інгмар Бэргман]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5876 сымб. → &lt;/span&gt;8226 сымб.)
# [[Жывапіс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5880 сымб. → &lt;/span&gt;8232 сымб.)
# [[Радыё]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5921 сымб. → &lt;/span&gt;8289 сымб.)
# [[Пустэльня]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5924 сымб. → &lt;/span&gt;8294 сымб.)
# [[Балтыйскае мора]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5924 сымб. → &lt;/span&gt;8294 сымб.)
# [[Інтэрнэт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5942 сымб. → &lt;/span&gt;8319 сымб.)
# [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;5979 сымб. → &lt;/span&gt;8371 сымб.)
# [[Урад]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6011 сымб. → &lt;/span&gt;8415 сымб.)
# [[Капіталізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6024 сымб. → &lt;/span&gt;8434 сымб.)
# [[Месяц (спадарожнік)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6025 сымб. → &lt;/span&gt;8435 сымб.)
# [[Інсульт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6064 сымб. → &lt;/span&gt;8490 сымб.)
# [[Абрагам Лінкальн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6065 сымб. → &lt;/span&gt;8491 сымб.)
# [[Кулямёт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6065 сымб. → &lt;/span&gt;8491 сымб.)
# [[Нэрва]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6115 сымб. → &lt;/span&gt;8561 сымб.)
# [[Санскрыт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6152 сымб. → &lt;/span&gt;8613 сымб.)
# [[Медзь]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6152 сымб. → &lt;/span&gt;8613 сымб.)
# [[Марксізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6188 сымб. → &lt;/span&gt;8663 сымб.)
# [[Рабства]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6194 сымб. → &lt;/span&gt;8672 сымб.)
# [[Арабская мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6202 сымб. → &lt;/span&gt;8683 сымб.)
# [[Каляніялізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6220 сымб. → &lt;/span&gt;8708 сымб.)
# [[Парасілавая ўстаноўка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6226 сымб. → &lt;/span&gt;8716 сымб.)
# [[Амэрыканскі даляр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6247 сымб. → &lt;/span&gt;8746 сымб.)
# [[Паводзіны]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6252 сымб. → &lt;/span&gt;8753 сымб.)
# [[Птушкі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6265 сымб. → &lt;/span&gt;8771 сымб.)
# [[Песьня]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6279 сымб. → &lt;/span&gt;8791 сымб.)
# [[Жытло]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6326 сымб. → &lt;/span&gt;8856 сымб.)
# [[Содні]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6371 сымб. → &lt;/span&gt;8919 сымб.)
# [[Вада]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6440 сымб. → &lt;/span&gt;9016 сымб.)
# [[Імпэрыя інкаў]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6440 сымб. → &lt;/span&gt;9016 сымб.)
# [[Індустрыяльная рэвалюцыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6441 сымб. → &lt;/span&gt;9017 сымб.)
# [[Плаціна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6444 сымб. → &lt;/span&gt;9022 сымб.)
# [[Збожжа]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6446 сымб. → &lt;/span&gt;9024 сымб.)
# [[Хрыстафор Калюмб]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6457 сымб. → &lt;/span&gt;9040 сымб.)
# [[Лібэралізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6460 сымб. → &lt;/span&gt;9044 сымб.)
# [[Цацка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6461 сымб. → &lt;/span&gt;9045 сымб.)
# [[Авечка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6471 сымб. → &lt;/span&gt;9059 сымб.)
# [[Дыханьне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6472 сымб. → &lt;/span&gt;9061 сымб.)
# [[Валюта]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6500 сымб. → &lt;/span&gt;9100 сымб.)
# [[Клясычная музыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6501 сымб. → &lt;/span&gt;9101 сымб.)
# [[Скрыпка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6504 сымб. → &lt;/span&gt;9106 сымб.)
# [[Дзіця]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6512 сымб. → &lt;/span&gt;9117 сымб.)
# [[Марк Твэн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6517 сымб. → &lt;/span&gt;9124 сымб.)
# [[Недаяданьне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6523 сымб. → &lt;/span&gt;9132 сымб.)
# [[Люі Пастэр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6547 сымб. → &lt;/span&gt;9166 сымб.)
# [[Грошы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6573 сымб. → &lt;/span&gt;9202 сымб.)
# [[Лао-Цзы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6656 сымб. → &lt;/span&gt;9318 сымб.)
# [[Брытанская імпэрыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6680 сымб. → &lt;/span&gt;9352 сымб.)
# [[Жалеза]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6713 сымб. → &lt;/span&gt;9398 сымб.)
# [[Цукровы дыябэт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6720 сымб. → &lt;/span&gt;9408 сымб.)
# [[Хуанхэ]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6741 сымб. → &lt;/span&gt;9437 сымб.)
# [[Беднасьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6750 сымб. → &lt;/span&gt;9450 сымб.)
# [[Го]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6807 сымб. → &lt;/span&gt;9530 сымб.)
# [[Тытунь]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6813 сымб. → &lt;/span&gt;9538 сымб.)
# [[Залежнасьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6865 сымб. → &lt;/span&gt;9611 сымб.)
# [[Рэзыстар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6881 сымб. → &lt;/span&gt;9633 сымб.)
# [[Аднаўляльная энэргія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6929 сымб. → &lt;/span&gt;9701 сымб.)
# [[Атлусьценьне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6939 сымб. → &lt;/span&gt;9715 сымб.)
# [[Кроў]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6957 сымб. → &lt;/span&gt;9740 сымб.)
# [[Джэймз Ўат]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6958 сымб. → &lt;/span&gt;9741 сымб.)
# [[Культура]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;6992 сымб. → &lt;/span&gt;9789 сымб.)
# [[Лік]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7026 сымб. → &lt;/span&gt;9836 сымб.)
# [[Марсэль Пруст]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7041 сымб. → &lt;/span&gt;9857 сымб.)
# [[Мікалай Капэрнік]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7083 сымб. → &lt;/span&gt;9916 сымб.)
# [[Кітайская мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7097 сымб. → &lt;/span&gt;9936 сымб.)
# [[Спорт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7097 сымб. → &lt;/span&gt;9936 сымб.)
# [[Бронзавы век]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7123 сымб. → &lt;/span&gt;9972 сымб.)
# [[Майсей]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7159 сымб. → &lt;/span&gt;10023 сымб.)
# [[Гафіз]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7176 сымб. → &lt;/span&gt;10046 сымб.)
# [[Джакама Пучыні]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7211 сымб. → &lt;/span&gt;10095 сымб.)
# [[Дынастыя Хань]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7227 сымб. → &lt;/span&gt;10118 сымб.)
# [[Імпэрыялізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7239 сымб. → &lt;/span&gt;10135 сымб.)
# [[Малійская імпэрыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7241 сымб. → &lt;/span&gt;10137 сымб.)
# [[Млечны Шлях]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7253 сымб. → &lt;/span&gt;10154 сымб.)
# [[Фартэпіяна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7254 сымб. → &lt;/span&gt;10156 сымб.)
# [[Дагістарычны час]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7258 сымб. → &lt;/span&gt;10161 сымб.)
# [[Панамскі канал]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7261 сымб. → &lt;/span&gt;10165 сымб.)
# [[Сабака]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7279 сымб. → &lt;/span&gt;10191 сымб.)
# [[Марка Полё]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7280 сымб. → &lt;/span&gt;10192 сымб.)
# [[Макс Вэбэр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7291 сымб. → &lt;/span&gt;10207 сымб.)
# [[Сярэднявечча]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7298 сымб. → &lt;/span&gt;10217 сымб.)
# [[Нагіб Махфуз]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7302 сымб. → &lt;/span&gt;10223 сымб.)
# [[Канфуцыянства]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7323 сымб. → &lt;/span&gt;10252 сымб.)
# [[Лё Карбюзье]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7360 сымб. → &lt;/span&gt;10304 сымб.)
# [[Мэтал]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7360 сымб. → &lt;/span&gt;10304 сымб.)
# [[Джаваньні П’ерлюіджы да Палестрына]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7366 сымб. → &lt;/span&gt;10312 сымб.)
# [[Дыпляматыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7373 сымб. → &lt;/span&gt;10322 сымб.)
# [[Джэймз Кларк Максўэл]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7374 сымб. → &lt;/span&gt;10324 сымб.)
# [[Інжынэрная справа]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7387 сымб. → &lt;/span&gt;10342 сымб.)
# [[Байкал]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7387 сымб. → &lt;/span&gt;10342 сымб.)
# [[Рака]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7391 сымб. → &lt;/span&gt;10347 сымб.)
# [[Геаграфія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7399 сымб. → &lt;/span&gt;10359 сымб.)
# [[Аўгустын]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7401 сымб. → &lt;/span&gt;10361 сымб.)
# [[Псыхічны разлад]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7409 сымб. → &lt;/span&gt;10373 сымб.)
# [[Душа]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7411 сымб. → &lt;/span&gt;10375 сымб.)
# [[Эпас пра Гільгамэша]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7415 сымб. → &lt;/span&gt;10381 сымб.)
# [[Ангкор-Ват]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7421 сымб. → &lt;/span&gt;10389 сымб.)
# [[Меч]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7425 сымб. → &lt;/span&gt;10395 сымб.)
# [[Імануіл Кант]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7438 сымб. → &lt;/span&gt;10413 сымб.)
# [[Вярблюд]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7442 сымб. → &lt;/span&gt;10419 сымб.)
# [[Нэрвовая сыстэма]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7447 сымб. → &lt;/span&gt;10426 сымб.)
# [[Тэлебачаньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7459 сымб. → &lt;/span&gt;10443 сымб.)
# [[Гален]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7473 сымб. → &lt;/span&gt;10462 сымб.)
# [[Цьвёрды дыск]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7473 сымб. → &lt;/span&gt;10462 сымб.)
# [[Сорга двухколернае]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7478 сымб. → &lt;/span&gt;10469 сымб.)
# [[Аналітычная хімія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7481 сымб. → &lt;/span&gt;10473 сымб.)
# [[Стыхійнае бедзтва]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7498 сымб. → &lt;/span&gt;10497 сымб.)
# [[ГЭС Тры цясьніны]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7519 сымб. → &lt;/span&gt;10527 сымб.)
# [[Філязофія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7527 сымб. → &lt;/span&gt;10538 сымб.)
# [[Карл Лінэй]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7550 сымб. → &lt;/span&gt;10570 сымб.)
# [[Канстытуцыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7562 сымб. → &lt;/span&gt;10587 сымб.)
# [[Паветранае судна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7570 сымб. → &lt;/span&gt;10598 сымб.)
# [[Актавіян Аўгуст]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7576 сымб. → &lt;/span&gt;10606 сымб.)
# [[Выкапнёвае паліва]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7591 сымб. → &lt;/span&gt;10627 сымб.)
# [[Правы чалавека]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7596 сымб. → &lt;/span&gt;10634 сымб.)
# [[Сулейман I]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7600 сымб. → &lt;/span&gt;10640 сымб.)
# [[Дынастыя Цын]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7621 сымб. → &lt;/span&gt;10669 сымб.)
# [[Аль-Газалі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7635 сымб. → &lt;/span&gt;10689 сымб.)
# [[Каталіцкая Царква]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7646 сымб. → &lt;/span&gt;10704 сымб.)
# [[Джон Лок]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7648 сымб. → &lt;/span&gt;10707 сымб.)
# [[Джузэпэ Вэрдзі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7653 сымб. → &lt;/span&gt;10714 сымб.)
# [[Вакуўм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7668 сымб. → &lt;/span&gt;10735 сымб.)
# [[Імавернасьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7687 сымб. → &lt;/span&gt;10762 сымб.)
# [[Сунь Ятсэн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7692 сымб. → &lt;/span&gt;10769 сымб.)
# [[Трыганамэтрыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7695 сымб. → &lt;/span&gt;10773 сымб.)
# [[Фрыда Калё]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7730 сымб. → &lt;/span&gt;10822 сымб.)
# [[Бэйсбол]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7739 сымб. → &lt;/span&gt;10835 сымб.)
# [[Сацыялізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7753 сымб. → &lt;/span&gt;10854 сымб.)
# [[Пратысты]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7760 сымб. → &lt;/span&gt;10864 сымб.)
# [[Стэнлі Кубрык]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7764 сымб. → &lt;/span&gt;10870 сымб.)
# [[Атлянтычны акіян]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7786 сымб. → &lt;/span&gt;10900 сымб.)
# [[Франц Шубэрт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7799 сымб. → &lt;/span&gt;10919 сымб.)
# [[Яганэс Брамс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7813 сымб. → &lt;/span&gt;10938 сымб.)
# [[Віно]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7814 сымб. → &lt;/span&gt;10940 сымб.)
# [[Транзыстар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7814 сымб. → &lt;/span&gt;10940 сымб.)
# [[Арыстотэль]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7817 сымб. → &lt;/span&gt;10944 сымб.)
# [[Ёзэф Гайдн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7818 сымб. → &lt;/span&gt;10945 сымб.)
# [[Жанна д’Арк]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7843 сымб. → &lt;/span&gt;10980 сымб.)
# [[Канфуцый]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7858 сымб. → &lt;/span&gt;11001 сымб.)
# [[Галубовыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7879 сымб. → &lt;/span&gt;11031 сымб.)
# [[Карл Вялікі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7891 сымб. → &lt;/span&gt;11047 сымб.)
# [[Сыстэма каардынат]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7898 сымб. → &lt;/span&gt;11057 сымб.)
# [[Рыбы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7904 сымб. → &lt;/span&gt;11066 сымб.)
# [[Гімалаі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7906 сымб. → &lt;/span&gt;11068 сымб.)
# [[Вуха]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7910 сымб. → &lt;/span&gt;11074 сымб.)
# [[Земнаводныя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7925 сымб. → &lt;/span&gt;11095 сымб.)
# [[Радыяактыўнасьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7928 сымб. → &lt;/span&gt;11099 сымб.)
# [[Адраджэньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7941 сымб. → &lt;/span&gt;11117 сымб.)
# [[Арабская ліга]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7956 сымб. → &lt;/span&gt;11138 сымб.)
# [[Ціхі акіян]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7968 сымб. → &lt;/span&gt;11155 сымб.)
# [[Алюмін]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7971 сымб. → &lt;/span&gt;11159 сымб.)
# [[Кіляграм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7981 сымб. → &lt;/span&gt;11173 сымб.)
# [[Пнэўманія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;7997 сымб. → &lt;/span&gt;11196 сымб.)
# [[Хлеб]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8006 сымб. → &lt;/span&gt;11208 сымб.)
# [[Кукуруза]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8039 сымб. → &lt;/span&gt;11255 сымб.)
# [[Астэроід]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8049 сымб. → &lt;/span&gt;11269 сымб.)
# [[Горад]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8049 сымб. → &lt;/span&gt;11269 сымб.)
# [[Гравітацыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8059 сымб. → &lt;/span&gt;11283 сымб.)
# [[Кітападобныя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8063 сымб. → &lt;/span&gt;11288 сымб.)
# [[Арашэньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8070 сымб. → &lt;/span&gt;11298 сымб.)
# [[Жан-Поль Сартр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8075 сымб. → &lt;/span&gt;11305 сымб.)
# [[Сафійскі сабор (Канстантынопаль)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8075 сымб. → &lt;/span&gt;11305 сымб.)
# [[Мэтар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8089 сымб. → &lt;/span&gt;11325 сымб.)
# [[Людвіг Вітгенштайн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8090 сымб. → &lt;/span&gt;11326 сымб.)
# [[Азот]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8102 сымб. → &lt;/span&gt;11343 сымб.)
# [[Размнажэньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8113 сымб. → &lt;/span&gt;11358 сымб.)
# [[Ўінстан Чэрчыль]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8116 сымб. → &lt;/span&gt;11362 сымб.)
# [[Філіпіны]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8118 сымб. → &lt;/span&gt;11365 сымб.)
# [[Плянэта]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8126 сымб. → &lt;/span&gt;11376 сымб.)
# [[Фэрнан Магелан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8138 сымб. → &lt;/span&gt;11393 сымб.)
# [[Ядзерная энэргетыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8148 сымб. → &lt;/span&gt;11407 сымб.)
# [[Юры Гагарын]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8150 сымб. → &lt;/span&gt;11410 сымб.)
# [[Электрамагнітнае ўзаемадзеяньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8155 сымб. → &lt;/span&gt;11417 сымб.)
# [[Шруба]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8169 сымб. → &lt;/span&gt;11437 сымб.)
# [[Партэнон]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8193 сымб. → &lt;/span&gt;11470 сымб.)
# [[Чарлз Дыкенз]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8211 сымб. → &lt;/span&gt;11495 сымб.)
# [[Экалёгія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8214 сымб. → &lt;/span&gt;11500 сымб.)
# [[Вайна ў Віетнаме]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8221 сымб. → &lt;/span&gt;11509 сымб.)
# [[Інд]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8224 сымб. → &lt;/span&gt;11514 сымб.)
# [[Тымур]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8229 сымб. → &lt;/span&gt;11521 сымб.)
# [[Японская мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8286 сымб. → &lt;/span&gt;11600 сымб.)
# [[Блюз]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8290 сымб. → &lt;/span&gt;11606 сымб.)
# [[Пшаніца]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8294 сымб. → &lt;/span&gt;11612 сымб.)
# [[Фізыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8295 сымб. → &lt;/span&gt;11613 сымб.)
# [[Касьмічны палёт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8300 сымб. → &lt;/span&gt;11620 сымб.)
# [[Дождж]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8302 сымб. → &lt;/span&gt;11623 сымб.)
# [[Чэ Гевара]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8336 сымб. → &lt;/span&gt;11670 сымб.)
# [[Фундамэнталізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8338 сымб. → &lt;/span&gt;11673 сымб.)
# [[Адукацыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8356 сымб. → &lt;/span&gt;11698 сымб.)
# [[Плятон]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8362 сымб. → &lt;/span&gt;11707 сымб.)
# [[Марыя Складоўская-Кюры]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8403 сымб. → &lt;/span&gt;11764 сымб.)
# [[Самагубства]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8410 сымб. → &lt;/span&gt;11774 сымб.)
# [[Шарль дэ Голь]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8415 сымб. → &lt;/span&gt;11781 сымб.)
# [[Франц Кафка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8424 сымб. → &lt;/span&gt;11794 сымб.)
# [[Нэльсан Мандэла]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8434 сымб. → &lt;/span&gt;11808 сымб.)
# [[Макс Плянк]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8444 сымб. → &lt;/span&gt;11822 сымб.)
# [[Базыліка Сьвятога Пятра]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8449 сымб. → &lt;/span&gt;11829 сымб.)
# [[Гай Юліюс Цэзар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8453 сымб. → &lt;/span&gt;11834 сымб.)
# [[Ровар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8460 сымб. → &lt;/span&gt;11844 сымб.)
# [[Гэнры Форд]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8496 сымб. → &lt;/span&gt;11894 сымб.)
# [[Тым Бэрнэрз-Лі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8507 сымб. → &lt;/span&gt;11910 сымб.)
# [[Іслам]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8512 сымб. → &lt;/span&gt;11917 сымб.)
# [[Арытмэтыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8513 сымб. → &lt;/span&gt;11918 сымб.)
# [[Гішпанская мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8537 сымб. → &lt;/span&gt;11952 сымб.)
# [[Свойскі бык]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8538 сымб. → &lt;/span&gt;11953 сымб.)
# [[Кароткія нарды]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8546 сымб. → &lt;/span&gt;11964 сымб.)
# [[Хорхэ Люіс Борхэс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8588 сымб. → &lt;/span&gt;12023 сымб.)
# [[Рыхард Вагнэр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8598 сымб. → &lt;/span&gt;12037 сымб.)
# [[Грэцкая мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8629 сымб. → &lt;/span&gt;12081 сымб.)
# [[Цукар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8631 сымб. → &lt;/span&gt;12083 сымб.)
# [[Палітычная партыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8656 сымб. → &lt;/span&gt;12118 сымб.)
# [[Грамадзянская вайна ў ЗША]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8678 сымб. → &lt;/span&gt;12149 сымб.)
# [[Паўночны полюс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8697 сымб. → &lt;/span&gt;12176 сымб.)
# [[Бавоўна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8713 сымб. → &lt;/span&gt;12198 сымб.)
# [[Густаў Малер]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8715 сымб. → &lt;/span&gt;12201 сымб.)
# [[Сынан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8722 сымб. → &lt;/span&gt;12211 сымб.)
# [[Каменны век]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8723 сымб. → &lt;/span&gt;12212 сымб.)
# [[Культурная рэвалюцыя ў Кітаі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8742 сымб. → &lt;/span&gt;12239 сымб.)
# [[Хранічная абструктыўная хвароба лёгкіх]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8750 сымб. → &lt;/span&gt;12250 сымб.)
# [[Тэмпэратура]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8756 сымб. → &lt;/span&gt;12258 сымб.)
# [[Брусэльскі сталічны рэгіён]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8790 сымб. → &lt;/span&gt;12306 сымб.)
# [[Эрнан Картэс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8835 сымб. → &lt;/span&gt;12369 сымб.)
# [[Шакаляд]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8879 сымб. → &lt;/span&gt;12431 сымб.)
# [[Ніл Армстранг]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8889 сымб. → &lt;/span&gt;12445 сымб.)
# [[Эндзі Ўоргал]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8974 сымб. → &lt;/span&gt;12564 сымб.)
# [[Фатаграфія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8982 сымб. → &lt;/span&gt;12575 сымб.)
# [[Чанак’я]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;8999 сымб. → &lt;/span&gt;12599 сымб.)
# [[Гульня]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9004 сымб. → &lt;/span&gt;12606 сымб.)
# [[Дыфэрэнцыйнае раўнаньне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9028 сымб. → &lt;/span&gt;12639 сымб.)
# [[Эвэрэст]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9046 сымб. → &lt;/span&gt;12664 сымб.)
# [[Вялікі выбух]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9078 сымб. → &lt;/span&gt;12709 сымб.)
# [[Дэмакратыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9097 сымб. → &lt;/span&gt;12736 сымб.)
# [[Кава]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9102 сымб. → &lt;/span&gt;12743 сымб.)
# [[Рафаэль]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9109 сымб. → &lt;/span&gt;12753 сымб.)
# [[Вінцэнт ван Гог]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9141 сымб. → &lt;/span&gt;12797 сымб.)
# [[Сям’я]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9154 сымб. → &lt;/span&gt;12816 сымб.)
# [[Від (біялёгія)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9165 сымб. → &lt;/span&gt;12831 сымб.)
# [[Сымон Балівар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9184 сымб. → &lt;/span&gt;12858 сымб.)
# [[Мэсапатамія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9187 сымб. → &lt;/span&gt;12862 сымб.)
# [[Волга]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9213 сымб. → &lt;/span&gt;12898 сымб.)
# [[Джэймз Джойс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9245 сымб. → &lt;/span&gt;12943 сымб.)
# [[Суставаногія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9252 сымб. → &lt;/span&gt;12953 сымб.)
# [[Ганс Крыстыян Андэрсэн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9267 сымб. → &lt;/span&gt;12974 сымб.)
# [[Вуглярод]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9292 сымб. → &lt;/span&gt;13009 сымб.)
# [[Архітэктура]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9376 сымб. → &lt;/span&gt;13126 сымб.)
# [[Нямецкая мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9393 сымб. → &lt;/span&gt;13150 сымб.)
# [[Бэнгальская мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9419 сымб. → &lt;/span&gt;13187 сымб.)
# [[Кровазварот]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9419 сымб. → &lt;/span&gt;13187 сымб.)
# [[Прырода]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9428 сымб. → &lt;/span&gt;13199 сымб.)
# [[Зыгмунд Фройд]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9435 сымб. → &lt;/span&gt;13209 сымб.)
# [[Тэлефон]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9454 сымб. → &lt;/span&gt;13236 сымб.)
# [[Мысьленьне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9462 сымб. → &lt;/span&gt;13247 сымб.)
# [[Рымская імпэрыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9512 сымб. → &lt;/span&gt;13317 сымб.)
# [[Джэфры Чосэр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9604 сымб. → &lt;/span&gt;13446 сымб.)
# [[Асманская імпэрыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9724 сымб. → &lt;/span&gt;13614 сымб.)
# [[Джэймз Кук]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9725 сымб. → &lt;/span&gt;13615 сымб.)
# [[Рэгбі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9741 сымб. → &lt;/span&gt;13637 сымб.)
# [[Паўднёвы акіян]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9750 сымб. → &lt;/span&gt;13650 сымб.)
# [[Хімія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9796 сымб. → &lt;/span&gt;13714 сымб.)
# [[Іўрыт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9806 сымб. → &lt;/span&gt;13728 сымб.)
# [[Агрэгатны стан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9844 сымб. → &lt;/span&gt;13782 сымб.)
# [[Сяргей Эйзэнштэйн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9864 сымб. → &lt;/span&gt;13810 сымб.)
# [[Крыжовыя паходы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9905 сымб. → &lt;/span&gt;13867 сымб.)
# [[Вэнэра]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9926 сымб. → &lt;/span&gt;13896 сымб.)
# [[Аборт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9937 сымб. → &lt;/span&gt;13912 сымб.)
# [[Суэцкі канал]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;9982 сымб. → &lt;/span&gt;13975 сымб.)
# [[Марлен Дытрых]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10059 сымб. → &lt;/span&gt;14083 сымб.)
# [[Дзяржава]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10070 сымб. → &lt;/span&gt;14098 сымб.)
# [[Нобэлеўская прэмія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10102 сымб. → &lt;/span&gt;14143 сымб.)
# [[Кісьля]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10141 сымб. → &lt;/span&gt;14197 сымб.)
# [[Ота фон Бісмарк]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10145 сымб. → &lt;/span&gt;14203 сымб.)
# [[Друк]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10145 сымб. → &lt;/span&gt;14203 сымб.)
# [[Эўра]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10171 сымб. → &lt;/span&gt;14239 сымб.)
# [[Дыега Вэляскес]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10226 сымб. → &lt;/span&gt;14316 сымб.)
# [[Магнітнае поле]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10236 сымб. → &lt;/span&gt;14330 сымб.)
# [[Міжнародны Суд ААН]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10257 сымб. → &lt;/span&gt;14360 сымб.)
# [[Прыгажосьць]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10263 сымб. → &lt;/span&gt;14368 сымб.)
# [[Кірыліца]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10281 сымб. → &lt;/span&gt;14393 сымб.)
# [[Капітал]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10319 сымб. → &lt;/span&gt;14447 сымб.)
# [[Натуральная воспа]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10335 сымб. → &lt;/span&gt;14469 сымб.)
# [[Год]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10348 сымб. → &lt;/span&gt;14487 сымб.)
# [[Майкл Фарадэй]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10453 сымб. → &lt;/span&gt;14634 сымб.)
# [[Карэйская мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10491 сымб. → &lt;/span&gt;14687 сымб.)
# [[Акіра Курасава]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10496 сымб. → &lt;/span&gt;14694 сымб.)
# [[Вадарод]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10526 сымб. → &lt;/span&gt;14736 сымб.)
# [[Пэрыядычная сыстэма хімічных элемэнтаў]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10551 сымб. → &lt;/span&gt;14771 сымб.)
# [[Луіс Армстранг]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10552 сымб. → &lt;/span&gt;14773 сымб.)
# [[Этаноль]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10559 сымб. → &lt;/span&gt;14783 сымб.)
# [[Пі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10609 сымб. → &lt;/span&gt;14853 сымб.)
# [[Джордж Вашынгтон]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10612 сымб. → &lt;/span&gt;14857 сымб.)
# [[Анархізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10617 сымб. → &lt;/span&gt;14864 сымб.)
# [[Анды]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10647 сымб. → &lt;/span&gt;14906 сымб.)
# [[Калідаса]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10706 сымб. → &lt;/span&gt;14988 сымб.)
# [[Ігар Стравінскі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10767 сымб. → &lt;/span&gt;15074 сымб.)
# [[Эпілепсія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10786 сымб. → &lt;/span&gt;15100 сымб.)
# [[Купал]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10798 сымб. → &lt;/span&gt;15117 сымб.)
# [[Карл Маркс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10854 сымб. → &lt;/span&gt;15196 сымб.)
# [[Альбрэхт Дурэр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10888 сымб. → &lt;/span&gt;15243 сымб.)
# [[Галілео Галілей]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10907 сымб. → &lt;/span&gt;15270 сымб.)
# [[Грудзі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10920 сымб. → &lt;/span&gt;15288 сымб.)
# [[Альгарытм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10920 сымб. → &lt;/span&gt;15288 сымб.)
# [[Сара Бэрнар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10942 сымб. → &lt;/span&gt;15319 сымб.)
# [[Золата]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10978 сымб. → &lt;/span&gt;15369 сымб.)
# [[Шагнамэ]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;10981 сымб. → &lt;/span&gt;15373 сымб.)
# [[Фашызм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11058 сымб. → &lt;/span&gt;15481 сымб.)
# [[Футбол]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11083 сымб. → &lt;/span&gt;15516 сымб.)
# [[Ніл]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11093 сымб. → &lt;/span&gt;15530 сымб.)
# [[Галаўны боль]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11099 сымб. → &lt;/span&gt;15539 сымб.)
# [[Вока]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11177 сымб. → &lt;/span&gt;15648 сымб.)
# [[Дзэн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11209 сымб. → &lt;/span&gt;15693 сымб.)
# [[Эўклід]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11362 сымб. → &lt;/span&gt;15907 сымб.)
# [[Навука]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11382 сымб. → &lt;/span&gt;15935 сымб.)
# [[Нэптун]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11382 сымб. → &lt;/span&gt;15935 сымб.)
# [[Касьпійскае мора]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11383 сымб. → &lt;/span&gt;15936 сымб.)
# [[Габрыель Гарсія Маркес]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11416 сымб. → &lt;/span&gt;15982 сымб.)
# [[Астраномія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11522 сымб. → &lt;/span&gt;16131 сымб.)
# [[Пэрсыдзкая мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11577 сымб. → &lt;/span&gt;16208 сымб.)
# [[Гарбата]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11651 сымб. → &lt;/span&gt;16311 сымб.)
# [[Магатма Гандзі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11653 сымб. → &lt;/span&gt;16314 сымб.)
# [[Нікалё Мак’явэльлі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11713 сымб. → &lt;/span&gt;16398 сымб.)
# [[Сухоты]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11747 сымб. → &lt;/span&gt;16446 сымб.)
# [[Тэрмадынаміка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11780 сымб. → &lt;/span&gt;16492 сымб.)
# [[Адольф Гітлер]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11821 сымб. → &lt;/span&gt;16549 сымб.)
# [[Малако]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11878 сымб. → &lt;/span&gt;16629 сымб.)
# [[Людвіг ван Бэтговэн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11961 сымб. → &lt;/span&gt;16745 сымб.)
# [[Ум Кульсум]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;11990 сымб. → &lt;/span&gt;16786 сымб.)
# [[Паўднёвая Амэрыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;12061 сымб. → &lt;/span&gt;16885 сымб.)
# [[Мэрылін Манро]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;12075 сымб. → &lt;/span&gt;16905 сымб.)
# [[Чарлі Чаплін]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;12173 сымб. → &lt;/span&gt;17042 сымб.)
# [[Сонца]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;12211 сымб. → &lt;/span&gt;17095 сымб.)
# [[Альгебра]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;12215 сымб. → &lt;/span&gt;17101 сымб.)
# [[Геалёгія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;12454 сымб. → &lt;/span&gt;17436 сымб.)
# [[Франсіска Гоя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;12578 сымб. → &lt;/span&gt;17609 сымб.)
# [[Атэізм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;12641 сымб. → &lt;/span&gt;17697 сымб.)
# [[Танец]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;13068 сымб. → &lt;/span&gt;18295 сымб.)
# [[Зорка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;13336 сымб. → &lt;/span&gt;18670 сымб.)
# [[Джордж Байран]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;13398 сымб. → &lt;/span&gt;18757 сымб.)
# [[Рэлігія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;13404 сымб. → &lt;/span&gt;18766 сымб.)
# [[Готфрыд Ляйбніц]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;13468 сымб. → &lt;/span&gt;18855 сымб.)
# [[Уладзімер Ленін]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;13554 сымб. → &lt;/span&gt;18976 сымб.)
# [[Томас Эдысан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;13808 сымб. → &lt;/span&gt;19331 сымб.)
# [[Мацуо Басё]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;13820 сымб. → &lt;/span&gt;19348 сымб.)
# [[Колер]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;13942 сымб. → &lt;/span&gt;19519 сымб.)
# [[Алімпійскія гульні]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;14021 сымб. → &lt;/span&gt;19629 сымб.)
# [[Рак (захворваньне)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;14078 сымб. → &lt;/span&gt;19709 сымб.)
# [[Георг Вільгельм Фрыдрых Гэгель]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;14139 сымб. → &lt;/span&gt;19795 сымб.)
# [[Хвароба Альцгаймэра]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;14222 сымб. → &lt;/span&gt;19911 сымб.)
# [[Гіп-гоп]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;14384 сымб. → &lt;/span&gt;20138 сымб.)
# [[Зямля]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;14523 сымб. → &lt;/span&gt;20332 сымб.)
# [[Роза Люксэмбург]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;14582 сымб. → &lt;/span&gt;20415 сымб.)
# [[Тэніс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;14624 сымб. → &lt;/span&gt;20474 сымб.)
# [[Канал]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;14761 сымб. → &lt;/span&gt;20665 сымб.)
# [[Сыр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;14883 сымб. → &lt;/span&gt;20836 сымб.)
# [[Ацтэкі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;15037 сымб. → &lt;/span&gt;21052 сымб.)
# [[Альфрэд Гічкок]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;15429 сымб. → &lt;/span&gt;21601 сымб.)
# [[Тысяча і адна ноч]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;15461 сымб. → &lt;/span&gt;21645 сымб.)
# [[Ядзерная зброя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;15748 сымб. → &lt;/span&gt;22047 сымб.)
# [[Ўолт Дыснэй]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;15987 сымб. → &lt;/span&gt;22382 сымб.)
# [[Ёган Вольфганг фон Гётэ]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;16008 сымб. → &lt;/span&gt;22411 сымб.)
# [[Міжнародны валютны фонд]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;16011 сымб. → &lt;/span&gt;22415 сымб.)
# [[Леанарда да Вінчы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;16107 сымб. → &lt;/span&gt;22550 сымб.)
# [[Фёдар Дастаеўскі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;16150 сымб. → &lt;/span&gt;22610 сымб.)
# [[Фэдэрыка Фэліні]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;16351 сымб. → &lt;/span&gt;22891 сымб.)
# [[Цытрус]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;16596 сымб. → &lt;/span&gt;23234 сымб.)
# [[Асацыяцыя дзяржаваў Паўднёва-Ўсходняй Азіі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;17137 сымб. → &lt;/span&gt;23992 сымб.)
# [[Мартын Гайдэгер]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;17788 сымб. → &lt;/span&gt;24903 сымб.)
# [[Дантэ Аліг’еры]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;17851 сымб. → &lt;/span&gt;24991 сымб.)
# [[Аўстрыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;18041 сымб. → &lt;/span&gt;25257 сымб.)
# [[Японія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;18347 сымб. → &lt;/span&gt;25686 сымб.)
# [[Ізраіль]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;18577 сымб. → &lt;/span&gt;26008 сымб.)
# [[Аўстралія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;18674 сымб. → &lt;/span&gt;26144 сымб.)
# [[Этыёпія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;18748 сымб. → &lt;/span&gt;26247 сымб.)
# [[Танзанія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;18792 сымб. → &lt;/span&gt;26309 сымб.)
# [[Сынгапур]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;19228 сымб. → &lt;/span&gt;26919 сымб.)
# [[Азія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;19343 сымб. → &lt;/span&gt;27080 сымб.)
# [[Здароўе]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;19351 сымб. → &lt;/span&gt;27091 сымб.)
# [[Вэнэсуэла]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;19399 сымб. → &lt;/span&gt;27159 сымб.)
# [[Анры Матыс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;19411 сымб. → &lt;/span&gt;27175 сымб.)
# [[Куба]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;19702 сымб. → &lt;/span&gt;27583 сымб.)
# [[Жак Карт’е]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;19846 сымб. → &lt;/span&gt;27784 сымб.)
# [[Ёсіф Сталін]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;19912 сымб. → &lt;/span&gt;27877 сымб.)
# [[Пакістан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;20427 сымб. → &lt;/span&gt;28598 сымб.)
# [[Інданэзія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;20513 сымб. → &lt;/span&gt;28718 сымб.)
# [[Сымона дэ Бавуар]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;20812 сымб. → &lt;/span&gt;29137 сымб.)
# [[Віетнам]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;20818 сымб. → &lt;/span&gt;29145 сымб.)
# [[Эканоміка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;20948 сымб. → &lt;/span&gt;29327 сымб.)
# [[Дэмакратычная Рэспубліка Конга]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21249 сымб. → &lt;/span&gt;29749 сымб.)
# [[Людовік XIV]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21287 сымб. → &lt;/span&gt;29802 сымб.)
# [[Элан Т’юрынг]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21566 сымб. → &lt;/span&gt;30192 сымб.)
# [[Армія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21582 сымб. → &lt;/span&gt;30215 сымб.)
# [[Аўганістан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21624 сымб. → &lt;/span&gt;30274 сымб.)
# [[Пітэр Паўль Рубэнс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21654 сымб. → &lt;/span&gt;30316 сымб.)
# [[Гаўтама Буда]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21729 сымб. → &lt;/span&gt;30421 сымб.)
# [[Ашока]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21735 сымб. → &lt;/span&gt;30429 сымб.)
# [[Фрыдэрык Шапэн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21756 сымб. → &lt;/span&gt;30458 сымб.)
# [[Фрэнк Лойд Райт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21773 сымб. → &lt;/span&gt;30482 сымб.)
# [[Паблё Пікаса]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21774 сымб. → &lt;/span&gt;30484 сымб.)
# [[Вэргіліюс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21827 сымб. → &lt;/span&gt;30558 сымб.)
# [[Апэрацыйная сыстэма]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21835 сымб. → &lt;/span&gt;30569 сымб.)
# [[Саудаўская Арабія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21849 сымб. → &lt;/span&gt;30589 сымб.)
# [[Міжнародны рух Чырвонага Крыжа і Чырвонага Паўмесяца]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21866 сымб. → &lt;/span&gt;30612 сымб.)
# [[Польшча]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21927 сымб. → &lt;/span&gt;30698 сымб.)
# [[Сонечная сыстэма]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21959 сымб. → &lt;/span&gt;30743 сымб.)
# [[Ерусалім]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;21976 сымб. → &lt;/span&gt;30766 сымб.)
# [[Малярыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22000 сымб. → &lt;/span&gt;30800 сымб.)
# [[Лагас]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22016 сымб. → &lt;/span&gt;30822 сымб.)
# [[Каір]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22064 сымб. → &lt;/span&gt;30890 сымб.)
# [[Іран]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22065 сымб. → &lt;/span&gt;30891 сымб.)
# [[Марс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22073 сымб. → &lt;/span&gt;30902 сымб.)
# [[Багдад]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22085 сымб. → &lt;/span&gt;30919 сымб.)
# [[Сатурн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22092 сымб. → &lt;/span&gt;30929 сымб.)
# [[Дыназаўр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22093 сымб. → &lt;/span&gt;30930 сымб.)
# [[Леанард Ойлер]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22121 сымб. → &lt;/span&gt;30969 сымб.)
# [[Галяктыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22131 сымб. → &lt;/span&gt;30983 сымб.)
# [[Энцыкляпэдыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22141 сымб. → &lt;/span&gt;30997 сымб.)
# [[Канстантын I Вялікі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22167 сымб. → &lt;/span&gt;31034 сымб.)
# [[Мао Дзэ-дун]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22175 сымб. → &lt;/span&gt;31045 сымб.)
# [[Дака]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22176 сымб. → &lt;/span&gt;31046 сымб.)
# [[Банглядэш]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22183 сымб. → &lt;/span&gt;31056 сымб.)
# [[Хрысьціянства]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22190 сымб. → &lt;/span&gt;31066 сымб.)
# [[Турэцкая мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22206 сымб. → &lt;/span&gt;31088 сымб.)
# [[Танк]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22222 сымб. → &lt;/span&gt;31111 сымб.)
# [[Француская рэвалюцыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22239 сымб. → &lt;/span&gt;31135 сымб.)
# [[Лізавета I]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22285 сымб. → &lt;/span&gt;31199 сымб.)
# [[Кіншаса]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22294 сымб. → &lt;/span&gt;31212 сымб.)
# [[Піва]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22323 сымб. → &lt;/span&gt;31252 сымб.)
# [[Авідыюс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22343 сымб. → &lt;/span&gt;31280 сымб.)
# [[Сыднэй]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22348 сымб. → &lt;/span&gt;31287 сымб.)
# [[Ёган Кеплер]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22358 сымб. → &lt;/span&gt;31301 сымб.)
# [[Джон Мэйнард Кейнз]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22366 сымб. → &lt;/span&gt;31312 сымб.)
# [[Дынастыя Тан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22373 сымб. → &lt;/span&gt;31322 сымб.)
# [[Франклін Дэлана Рузвэлт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22377 сымб. → &lt;/span&gt;31328 сымб.)
# [[Мухамад]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22384 сымб. → &lt;/span&gt;31338 сымб.)
# [[Француская мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22412 сымб. → &lt;/span&gt;31377 сымб.)
# [[Кейптаўн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22425 сымб. → &lt;/span&gt;31395 сымб.)
# [[Мэркур]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22456 сымб. → &lt;/span&gt;31438 сымб.)
# [[Уран]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22456 сымб. → &lt;/span&gt;31438 сымб.)
# [[Ірак]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22457 сымб. → &lt;/span&gt;31440 сымб.)
# [[Мадрыд]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22461 сымб. → &lt;/span&gt;31445 сымб.)
# [[Бразылія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22503 сымб. → &lt;/span&gt;31504 сымб.)
# [[Атэны]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22574 сымб. → &lt;/span&gt;31604 сымб.)
# [[Транспарт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22578 сымб. → &lt;/span&gt;31609 сымб.)
# [[Міжнародная сыстэма СІ]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22603 сымб. → &lt;/span&gt;31644 сымб.)
# [[Рэнэ Дэкарт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22619 сымб. → &lt;/span&gt;31667 сымб.)
# [[Лі Бо]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22671 сымб. → &lt;/span&gt;31739 сымб.)
# [[Сэул]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22698 сымб. → &lt;/span&gt;31777 сымб.)
# [[Карачы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22703 сымб. → &lt;/span&gt;31784 сымб.)
# [[Мумбаі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22706 сымб. → &lt;/span&gt;31788 сымб.)
# [[Шанхай]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22735 сымб. → &lt;/span&gt;31829 сымб.)
# [[Юпітэр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22740 сымб. → &lt;/span&gt;31836 сымб.)
# [[Вена]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22788 сымб. → &lt;/span&gt;31903 сымб.)
# [[Нідэрлянды]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22835 сымб. → &lt;/span&gt;31969 сымб.)
# [[Карл Фрыдрых Гаўс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22847 сымб. → &lt;/span&gt;31986 сымб.)
# [[Авіцэна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22874 сымб. → &lt;/span&gt;32024 сымб.)
# [[Джэйн Остын]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22887 сымб. → &lt;/span&gt;32042 сымб.)
# [[Архімэд]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22919 сымб. → &lt;/span&gt;32087 сымб.)
# [[Рэвалюцыя 1917 году ў Расеі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22945 сымб. → &lt;/span&gt;32123 сымб.)
# [[Амстэрдам]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;22964 сымб. → &lt;/span&gt;32150 сымб.)
# [[Токіё]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23081 сымб. → &lt;/span&gt;32313 сымб.)
# [[Калката]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23084 сымб. → &lt;/span&gt;32318 сымб.)
# [[Мартын Лютэр Кінг]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23098 сымб. → &lt;/span&gt;32337 сымб.)
# [[Мартын Лютэр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23104 сымб. → &lt;/span&gt;32346 сымб.)
# [[Старажытны Эгіпет]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23186 сымб. → &lt;/span&gt;32460 сымб.)
# [[Анатомія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23243 сымб. → &lt;/span&gt;32540 сымб.)
# [[Дэлі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23254 сымб. → &lt;/span&gt;32556 сымб.)
# [[Антарктыда]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23271 сымб. → &lt;/span&gt;32579 сымб.)
# [[Антон Чэхаў]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23280 сымб. → &lt;/span&gt;32592 сымб.)
# [[Бангкок]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23308 сымб. → &lt;/span&gt;32631 сымб.)
# [[Ісак Ньютан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23318 сымб. → &lt;/span&gt;32645 сымб.)
# [[Джакарта]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23323 сымб. → &lt;/span&gt;32652 сымб.)
# [[Тайлянд]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23337 сымб. → &lt;/span&gt;32672 сымб.)
# [[Бізантыйская імпэрыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23370 сымб. → &lt;/span&gt;32718 сымб.)
# [[Партугалія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23377 сымб. → &lt;/span&gt;32728 сымб.)
# [[Багата]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23410 сымб. → &lt;/span&gt;32774 сымб.)
# [[Эрвін Шрэдынгер]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23411 сымб. → &lt;/span&gt;32775 сымб.)
# [[Расейская мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23565 сымб. → &lt;/span&gt;32991 сымб.)
# [[Ватыкан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23572 сымб. → &lt;/span&gt;33001 сымб.)
# [[Дынастыя Мін]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23580 сымб. → &lt;/span&gt;33012 сымб.)
# [[Ўільям Шэксьпір]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23591 сымб. → &lt;/span&gt;33027 сымб.)
# [[Мэксыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23598 сымб. → &lt;/span&gt;33037 сымб.)
# [[Мальер]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23651 сымб. → &lt;/span&gt;33111 сымб.)
# [[Пэкін]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23666 сымб. → &lt;/span&gt;33132 сымб.)
# [[Дамаск]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23676 сымб. → &lt;/span&gt;33146 сымб.)
# [[Аргентына]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23834 сымб. → &lt;/span&gt;33368 сымб.)
# [[Старажытная Грэцыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23896 сымб. → &lt;/span&gt;33454 сымб.)
# [[Рыю-дэ-Жанэйру]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23983 сымб. → &lt;/span&gt;33576 сымб.)
# [[Найробі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;23996 сымб. → &lt;/span&gt;33594 сымб.)
# [[Мост]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24003 сымб. → &lt;/span&gt;33604 сымб.)
# [[Ангельская мова]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24025 сымб. → &lt;/span&gt;33635 сымб.)
# [[Сан-Паўлу]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24028 сымб. → &lt;/span&gt;33639 сымб.)
# [[Вальтэр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24047 сымб. → &lt;/span&gt;33666 сымб.)
# [[Лос-Анджэлес]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24100 сымб. → &lt;/span&gt;33740 сымб.)
# [[Першая сусьветная вайна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24122 сымб. → &lt;/span&gt;33771 сымб.)
# [[Сальвадор Далі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24137 сымб. → &lt;/span&gt;33792 сымб.)
# [[Мэхіка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24321 сымб. → &lt;/span&gt;34049 сымб.)
# [[Турэччына]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24367 сымб. → &lt;/span&gt;34114 сымб.)
# [[Будызм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24434 сымб. → &lt;/span&gt;34208 сымб.)
# [[Эўропа]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24498 сымб. → &lt;/span&gt;34297 сымб.)
# [[Банан (плод)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24555 сымб. → &lt;/span&gt;34377 сымб.)
# [[Рэспубліка Карэя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24599 сымб. → &lt;/span&gt;34439 сымб.)
# [[Чжэн Хэ]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24600 сымб. → &lt;/span&gt;34440 сымб.)
# [[Арабска-ізраільскі канфлікт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24647 сымб. → &lt;/span&gt;34506 сымб.)
# [[Вашынгтон (акруга Калюмбія)]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24650 сымб. → &lt;/span&gt;34510 сымб.)
# [[Мікелянджэлё]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24652 сымб. → &lt;/span&gt;34513 сымб.)
# [[Біялёгія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24688 сымб. → &lt;/span&gt;34563 сымб.)
# [[Бялкі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24765 сымб. → &lt;/span&gt;34671 сымб.)
# [[Аўтамабіль]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;24802 сымб. → &lt;/span&gt;34723 сымб.)
# [[Індыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;25039 сымб. → &lt;/span&gt;35055 сымб.)
# [[Мэка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;25148 сымб. → &lt;/span&gt;35207 сымб.)
# [[Мустафа Кемаль Ататурк]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;25391 сымб. → &lt;/span&gt;35547 сымб.)
# [[Карабель]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;25428 сымб. → &lt;/span&gt;35599 сымб.)
# [[Зараастрызм]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;25469 сымб. → &lt;/span&gt;35657 сымб.)
# [[Майкл Джэксан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;25479 сымб. → &lt;/span&gt;35671 сымб.)
# [[Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;25547 сымб. → &lt;/span&gt;35766 сымб.)
# [[Эгіпет]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;25596 сымб. → &lt;/span&gt;35834 сымб.)
# [[Тлен]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;25773 сымб. → &lt;/span&gt;36082 сымб.)
# [[Парыж]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;25916 сымб. → &lt;/span&gt;36282 сымб.)
# [[Антоніё Вівальдзі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;26135 сымб. → &lt;/span&gt;36589 сымб.)
# [[Тэгеран]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;26267 сымб. → &lt;/span&gt;36774 сымб.)
# [[Рым]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;26877 сымб. → &lt;/span&gt;37628 сымб.)
# [[Кітай]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;26885 сымб. → &lt;/span&gt;37639 сымб.)
# [[Георг Фрыдрых Гэндэль]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;26975 сымб. → &lt;/span&gt;37765 сымб.)
# [[Альбэрт Айнштайн]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;26993 сымб. → &lt;/span&gt;37790 сымб.)
# [[Нігерыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;27134 сымб. → &lt;/span&gt;37988 сымб.)
# [[Буэнас-Айрэс]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;27404 сымб. → &lt;/span&gt;38366 сымб.)
# [[Швайцарыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;27604 сымб. → &lt;/span&gt;38646 сымб.)
# [[Вашку да Гама]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;27703 сымб. → &lt;/span&gt;38784 сымб.)
# [[Нью-Ёрк]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;27951 сымб. → &lt;/span&gt;39131 сымб.)
# [[Жан-Жак Русо]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;28053 сымб. → &lt;/span&gt;39274 сымб.)
# [[Нямеччына]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;28139 сымб. → &lt;/span&gt;39395 сымб.)
# [[Судан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;29091 сымб. → &lt;/span&gt;40727 сымб.)
# [[Паўночная Амэрыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;29316 сымб. → &lt;/span&gt;41042 сымб.)
# [[Бульба]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;30496 сымб. → &lt;/span&gt;42694 сымб.)
# [[Гішпанія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;31064 сымб. → &lt;/span&gt;43490 сымб.)
# [[Аляксандар Пушкін]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;31506 сымб. → &lt;/span&gt;44108 сымб.)
# [[Энрыка Фэрмі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;31606 сымб. → &lt;/span&gt;44248 сымб.)
# [[Эўрапейскі Зьвяз]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;31650 сымб. → &lt;/span&gt;44310 сымб.)
# [[Санкт-Пецярбург]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;31768 сымб. → &lt;/span&gt;44475 сымб.)
# [[The Beatles]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;31828 сымб. → &lt;/span&gt;44559 сымб.)
# [[Дубай]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;32164 сымб. → &lt;/span&gt;45030 сымб.)
# [[Цягліцы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;32174 сымб. → &lt;/span&gt;45044 сымб.)
# [[Чынгісхан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;32950 сымб. → &lt;/span&gt;46130 сымб.)
# [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў па пытаньнях адукацыі, навукі і культуры]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;33045 сымб. → &lt;/span&gt;46263 сымб.)
# [[Масква]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;33890 сымб. → &lt;/span&gt;47446 сымб.)
# [[Вольфганг Амадэй Моцарт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;34027 сымб. → &lt;/span&gt;47638 сымб.)
# [[Эйфэлева вежа]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;34690 сымб. → &lt;/span&gt;48566 сымб.)
# [[Афрыка]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;35133 сымб. → &lt;/span&gt;49186 сымб.)
# [[Кір II]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;35642 сымб. → &lt;/span&gt;49899 сымб.)
# [[Сусьветная гандлёвая арганізацыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;35838 сымб. → &lt;/span&gt;50173 сымб.)
# [[Стамбул]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;36149 сымб. → &lt;/span&gt;50609 сымб.)
# [[Ісус Хрыстос]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;36498 сымб. → &lt;/span&gt;51097 сымб.)
# [[Нікола Тэсла]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;36571 сымб. → &lt;/span&gt;51199 сымб.)
# [[Францыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;37395 сымб. → &lt;/span&gt;52353 сымб.)
# [[Глябальнае пацяпленьне]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;37689 сымб. → &lt;/span&gt;52765 сымб.)
# [[Ганконг]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;38289 сымб. → &lt;/span&gt;53605 сымб.)
# [[Калізэй]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;38926 сымб. → &lt;/span&gt;54496 сымб.)
# [[Сусьветны банк]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;41549 сымб. → &lt;/span&gt;58169 сымб.)
# [[Расея]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;44065 сымб. → &lt;/span&gt;61691 сымб.)
# [[Рэмбрант]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;44369 сымб. → &lt;/span&gt;62117 сымб.)
# [[Канада]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;46867 сымб. → &lt;/span&gt;65614 сымб.)
# [[Сьвятая Рымская імпэрыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;49352 сымб. → &lt;/span&gt;69093 сымб.)
# [[Злучаныя Штаты Амэрыкі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;51268 сымб. → &lt;/span&gt;71775 сымб.)
# [[Шахматы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;52535 сымб. → &lt;/span&gt;73549 сымб.)
# [[Бэрлін]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;53872 сымб. → &lt;/span&gt;75421 сымб.)
# [[Напалеон I Банапарт]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;54321 сымб. → &lt;/span&gt;76049 сымб.)
# [[Італія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;54997 сымб. → &lt;/span&gt;76996 сымб.)
# [[Альжыр]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;55897 сымб. → &lt;/span&gt;78256 сымб.)
# [[Рэфармацыя]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;57521 сымб. → &lt;/span&gt;80529 сымб.)
# [[Аляксандар Македонскі]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;63234 сымб. → &lt;/span&gt;88528 сымб.)
# [[Вялікабрытанія]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;63309 сымб. → &lt;/span&gt;88633 сымб.)
# [[Украіна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;63810 сымб. → &lt;/span&gt;89334 сымб.)
# [[Лёндан]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;70448 сымб. → &lt;/span&gt;98627 сымб.)
# [[Пётар I]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;72172 сымб. → &lt;/span&gt;101041 сымб.)
# [[Другая сусьветная вайна]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;75044 сымб. → &lt;/span&gt;105062 сымб.)
# [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;79371 сымб. → &lt;/span&gt;111119 сымб.)
# [[Цягнік]] (&lt;span style=&quot;color: #909090;&quot;&gt;100969 сымб. → &lt;/span&gt;141357 сымб.)</text>
      <sha1>o8e6scsfw7eyv97z52x6885ksofdjyz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нігілізм</title>
    <ns>0</ns>
    <id>96537</id>
    <revision>
      <id>2333237</id>
      <parentid>2033942</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T15:15:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <comment>/* Вонкавыя спасылкі */ Commons</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="728" xml:space="preserve">'''Нігілі́зм''' ({{мова-la|Nihil|скарочана}} — «нішто») — пазыцыя [[сьветапогляд]]у, якая выяўляецца ў адмаўленьні асэнсаванасьці чалавечага існаваньня, значнасьці агульнапрынятых маральных і культурных каштоўнасьцяў; непрызнаньне любых аўтарытэтаў.

== Глядзіце таксама ==
* [[Анархізм]]

[[Катэгорыя:Сьветапогляд]]
[[Катэгорыя:Этычныя тэорыі]]
[[Катэгорыя:Мэтафізычныя тэорыі]]
[[Катэгорыя:Філязофія жыцьця]]</text>
      <sha1>c0ndk9hxl7cqp9ea5gt0uj4rk1f0rkv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Масаны</title>
    <ns>0</ns>
    <id>104889</id>
    <revision>
      <id>2333348</id>
      <parentid>2304490</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T08:36:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Дамінік</username>
        <id>64057</id>
      </contributor>
      <comment>/* Расейская імпэрыя */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45981" xml:space="preserve">{{Населены пункт/Беларусь
|Назва                           = Масаны
|Назва ў родным склоне           = Масаноў
|Арыгінальная назва              =
|Трансьлітараваная назва         = Masany
|Краіны                          = Беларусі
|Герб                            = 
|Сьцяг                           = 
|Гімн                            = 
|Першыя згадкі                   = 1526 год 
|Горад з                         = 
|Магдэбурскае права              = 
|Былая назва                     = 
|Мясцовая назва                  = 
|Адміністрацыйная адзінка        = Вобласьць
|Назва адміністрацыйнай адзінкі  = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]]
|Адміністрацыйная адзінка2       = Раён
|Назва адміністрацыйнай адзінкі2 = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]]
|Адміністрацыйная адзінка3       = 
|Назва адміністрацыйнай адзінкі3 = 
|Сельсавет                       = [[Стралічаўскі сельсавет|Стралічаўскі]]
|Пасялковы савет                 = 
|Кіраўнік                        = 
|Імя кіраўніка                   = 
|Плошча                          = 
|Вышыня                          = 
|Колькасьць насельніцтва         = 
|Год падліку насельніцтва        = 
|Шчыльнасьць насельніцтва        = 
|Этнічны склад насельніцтва      =
|Год падліку этнічнага складу насельніцтва =
|Колькасьць двароў               = 
|Часавы пас                      = +3
|Летні час                       = 
|Тэлефонны код                   = 
|Паштовы індэкс                  = 
|Аўтамабільны код                = 
|Выява                           = Станция ПГРЭЗ в д Масаны (знак).jpg   
|Апісаньне выявы                 = 
|Шырата паўшар'е                 = паўночнае
 |Шырата градусаў                = 51
 |Шырата хвілінаў                = 30
 |Шырата сэкундаў                = 32.9
|Даўгата паўшар'е                = усходняе
 |Даўгата градусаў               = 30
 |Даўгата хвілінаў               = 1
 |Даўгата сэкундаў               = 7.8
|Пазыцыя подпісу на мапе         = зьверху
|Водступ подпісу на мапе         = 2.5
|Commons                         = 
|Сайт                            = 
|Колер                           = {{Колер|Беларусь}}
}}
'''Масаны́'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}&lt;/ref&gt; — адселеная [[вёска]] ў [[Стралічаўскі сельсавет|Стралічаўскім сельсавеце]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Найбліжэйшае да [[Чарнобыльская АЭС|Чарнобыльскай АЭС]] паселішча Беларусі. У вёсцы працуе назіральная станцыя біякліматычных дасьледаваньняў і нагляду радыяцыйнай абстаноўкі&lt;ref&gt;{{Навіна|аўтар=|загаловак=Палескаму дзяржаўнаму радыяцыйна-экалягічнаму запаведніку 25 гадоў|спасылка=http://news.belta.by/by/print?id=713890|выдавец=[[БелТА]]|дата публікацыі=26 красавіка 2013|дата доступу=26 красавіка 2013}}&lt;/ref&gt;.

== Гісторыя ==
=== Вялікае Княства Літоўскае ===
[[Файл:POL COA Brodzic.svg|150пкс|значак|зьлева|Герб Бродзіч шляхты Францкевічаў-Радзімінскіх.]]Ці не ўпершыню паселішча названае ў памятным запісе 1526 году ігумена Макарыя пра сёлы і ўгодзьдзі, купленыя Кіеўскім Сьвята-Міхайлаўскім (Залатаверхім) манастыром альбо падараваныя каралём Жыгімонтам Старым. У ім сказана, што «''зъ Масановича земле две ведре меду идетъ''»&lt;ref&gt;Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. 2. (1506 – 1544). — С.-Петербург, 1848. №. 140&lt;/ref&gt;. Напэўна, Масановіч, чалавек-першапасяленец у той мясьціне, быў адным з манастырскіх даньнікаў, які жыў, аднак, на дзяржаўных землях. У апісаньні Чарнобыльскага замка 1552 году вялося ўжо пра сяло Масановічы, што належала да Беласароцкай нядзелі{{Заўвага|Нядзелі альбо чэргі (у складзе кожнай некалькі паселішчаў), на якія падзялялася Чарнобыльская воласьць (званая калі-нікалі паветам), як даводзілася несьці замкавую службу, выконваць работы на карысьць замку. Па нядзелях разьмяркоўваліся і плацёжныя павіннасьці.|}}&lt;ref&gt;Архив Юго-Западной России (далей: Архив ЮЗР). Ч. 7. Т. І. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 588&lt;/ref&gt;. Уладальнік яго не ўказаны. Але недзе каля сярэдзіны XVI ст. Масаны сталі ўласнасьцю шляхецкага роду Францкевічаў-Радзімінскіх гербу Бродзіч&lt;ref name=&quot;fn1&quot;&gt;Генрых Літвін. Сувязі эліты ВКЛ з Кіеўшчынай у 1569—1648 г. // Беларускі гістарычны агляд. 2011. Т. 18. Сш. 1-2. С. 9 — 11; Herbarz Polski. Cz. 1, Wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich. / Ułożył i wydał Adam Boniecki (далей: Boniecki). – Warszawa, 1902. T. V. S. 310 – 311&lt;/ref&gt;.

Напярэдадні падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўказам караля Жыгімонта Аўгуста ад 6 чэрвеня 1569 году [[Кіеўскае ваяводзтва]] (і Масаны з прылегласьцямі) было далучана да [[Карона Каралеўства Польскага|Кароны Польскай]]&lt;ref&gt;Volumina Legum. Tom II. — Petersburg: Nakładem i drukiem Józafata Ohryzki, 1859. S. 84 — 87; Падалінскі У. // Беларускі гістарычны агляд. — 2012. Т. 19. С. 329—337 (Рэцэнзія на кн.: Litwin H. Równi do równych: kijowska reprezentacja sejmowa 1569—1648. — Warszawa, 2009)&lt;/ref&gt;.

=== Карона Каралеўства Польскага ===
У першыя гады пасля заключэньня Люблінскай уніі Масаны былі ўласнасьцю Міхала Францкевіча, полацкага падкаморага&lt;ref name=&quot;fn1&quot;/&gt;. На 1581 год, калі Масанамі валодаў яго сын Мікалай{{Заўвага|У хвойніцкай кнізе «Памяць» беспадстаўна сьцьвярджаецца, нібы ў 1570 — 1580 гг. Масаны належалі Кіеўскаму Міхайлаўскаму манастыру&lt;ref&gt;Памяць: Гiсторыка-дакументальная хронiка Хойнiцкага раена / Рэд. кал. М. А. Ткачоў [і інш.]; маст. А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн iмя Петруся Броўкi, 1993. С. 26&lt;/ref&gt;; тое паўторана і ў энцыкляпэдыі «Гарады і вёскі Беларусі».}}, надворны харунжы літоўскі, у вёсцы налічвалася 9 дымоў [[асадныя сяляне|асадных сялян]] (×6 — каля 78 чалавек), зь якіх выбіралася па 15 грошаў, і 1 [[агароднікі|агароднік]] (≈6 чал.), зь якога, у залежнасьці ад акалічнасьцяў, — 4 альбо 6 грошаў падатку&lt;ref&gt;Źródła dziejowe (далей: ZD). T. XX. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym; T. IX: Ziemie ruskie. Ukraina (Kijów — Bracław) / A. Jabłonowski — Warszawa, 1894. Wykazy… S. 36, 42&lt;/ref&gt;.

20 сьнежня 1603 году пан Мікалай Харлінскі{{Заўвага|Уладальнік [[Астрагляды|Астраглядавічаў]] і [[Хвойнікі|Хвойнікаў]]}} і ігумен Сьвята-Міхайлаўскага Залатаверхага манастыра Іосіф Міроўскі, дамаўляючыся наконт спрэчных угодзьдзяў сяла шляхецкага Краснасельля і сяла манастырскага Лыскоўцаў, зазначылі, што на поўдні яны пачыналіся ад мяжы сяла Масаны, а на поўначы — ад мяжы сяла Аравічы&lt;ref&gt;Документальна спадщина Свято-Михайлівського Золотоверхого монастиря у Києві ХVІ-ХVІІІ ст. з фондів Національної бібліотеки України імені В. І. Вернадського. Зб. док. [Текст] / Автори-укладачі: Ю. А. Мицик, С. В. Сохань, Т. В. Міцан, І. Л. Синяк, Я. В. Затилюк; Нац. акад. наук України, Нац. б-ка України ім. В. І. Вернадського, Ін-т укр. археографії та джерелознавства ім. М. С. Грушевського (далей: Документальна спадщина.). — Київ, 2011. № 300, 302, 303&lt;/ref&gt;. 25 красавіка 1607 году Лукаш Сапега, уладальнік Чарнобыльскіх добраў, падаў судовую скаргу на Мікалая Францкевіча за гвалтоўны напад на на грунтах Шэпеліцкіх, калі той ехаў па дарозе паміж Чарнобылем і [[Антонаў (Нараўлянскі раён)|Антонавам]], што ў Кіеўскім ваяводзтве. Тады ж Л. Сапега судзіўся з М. Францкевічам, як спадчыньнікам вёскі Масаны, з-за адмовы выдаць яму ўзнагароду за абарону ад суседзяў, найперш, ад Мікалая Харлінскага, пра што яны дамаўляліся зь нябожчыкам-бацькам панам Міхалам, які на той час знаходзіўся ў далёкіх краях. 16 траўня 1618 году М. Харлінскі праз суд патрабаваў ад М. Францкевіча-Радзімінскага выдачы сялян, зьбеглых да Масаноў зь яго вёскі Стралічаў. 29 траўня т. г. Ян, брат Мікалая, Францкевіч-Радзімінскі заявіў у судзе пра тое, што падданыя сужэнства Станіслава і Барбары з Хадкевічаў Харлінскіх забралі коней у Масанах і перагналі іх да Гастомля&lt;ref&gt;ZD. T. XXI. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. X. — Warszawa, 1894. S. 92, 248, 267&lt;/ref&gt;. 
 
[[File:Herb Nieczaj.svg|150пкс|значак|зьлева|Герб уласны Нячай-Грузевічаў&lt;ref&gt;Boniecki. — Warszawa, 1904. T. VII. S. 378; Uruski S. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. — Warszawa, 1915. Tom XII. S. 76&lt;/ref&gt;.]]
Згодна з  тарыфам падымнага падатку 1628 года, з 5 дымоў сяла Масаны пана Мікалая Францкевіча-Радзімінскага скарб мусіў атрымаць па 3 злотыя, з 4 агароднікаў яшчэ 6 зл., усяго — 21 злоты&lt;ref&gt;Архив ЮЗР. Ч. 7. Т. 1. С. 403&lt;/ref&gt;. У 1634 годзе ўласьнікам Масаноў названы кіеўскі мечнік Іпаліт Радкевіч&lt;ref name=&quot;fn1&quot;/&gt;. Але яшче да складаньня тарыфу падымнага 1640 году Масанамі і [[Баршчоўка (Хвойніцкі раён)|Баршчоўкай]] завалодаў кіеўскі войскі Іван Нячай-Грузевіч&lt;ref&gt;Яковенко, Наталя. Українська шляхта з кінця XIV до середини XVII століття. Волинь і Центральна Україна. /Вид. 2-ге, переглянуте і виправлене. — Київ: Критика, 2008. С. 253 — 254&lt;/ref&gt;.

15 чэрвеня 1655 году, у самы цяжкі пэрыяд [[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|вайны Рэчы Паспалітай з Маскоўскай дзяржавай]], гэтман [[Багдан Хмяльніцкі]] выдаў унівэрсал&lt;ref&gt;Універсали Богдана Хмельницького 1648-1657 / Упорядн.: І. Крип’якевич, І. Бутич; Ред. кол.: В. Смолій (голова), Г. Боряк, І. Бутич, Л. Гісцова, Я. Дашкевич, Ю. Мицик, В. Остапчук, П. Сохань, В. Степанков, Ф. Шабульдо, Ф. Шевченко, М. Шпаковатий, Н. Яковенко. НАН України. Інститут історії України, Інститут української археографії та джерелознавства імені М. С. Грушевського. – К.: Вид. дім &quot;Альтернативи&quot;, 1998. № 102&lt;/ref&gt;, у якім запісаў: {{пачатак цытаты}}''Всемъ вобецъ и кождому зособна.., всей старшине и черни Войскъ его царского величества Запорозкихъ.., до ведомости доносим, ижъ на потребу войсковую взялисмо осьмъ тысячей золотыхъ полскихъ у пана Павла Яновича Хмелницкого, за которую суму пустилисмо ему в спокойное уживаня маетности п[ана] Грузевича, то есть чотиры села: Бугаювку, Берково, а за Припетю рекою две села, то есть Масани и Борщувку з млинами, ставами, полями, сеножатми и зъ даню медовою, и зъдеревом бортным и зо всеми кгрунтами и пожитками до тихъ селъ чотырохъ належачими и з поддаными на кгрунтах тамошныхъ седячими, и зъ дворомъ у Киеве стоячимъ, якъ небожчикъ п[ан] Грузевичъ держал и уживалъ и все пожитки належніе отбиралъ.''{{канец цытаты}}

Праз чатыры гады ігумен Феадосій і  чарняцы Міхайлаўскага манастыра выкарысталі зручны момант, каб завалодаць шляхецкімі добрамі, білі чалом маскоўскаму цару Аляксею Міхайлавічу. 31 сьнежня 1659 году манарх выдаў пажаданую для іх грамату&lt;ref&gt;Документальна спадщина. — № 310&lt;/ref&gt;: {{пачатак цытаты}}''...И мы, великий гсдр цр и великий княз, Алексий Михайлович всея Великия и Малыя и Белыя Россиі самодержец, Михайловского мнстра игумена Феодосия з братиею пожаловали теми шляхетскими маетностями: Бородянкою, Новою Греблею, Загалцами, да на Полесю за Припетю двема деревенками: Мосанами и Красносельем со всеми доходи буде те маетности нне впусте и никто ими не владеет и впредь о тих маетностях спору и челобитя от казаков не будет велели владеть им и на те маетности велели им дат ншу великого гсдря жаловалную грамоту за ншею гсдрскою печатью и по ншей гсдрской милости Михайловского мнстра игумену Феодосию з братиею и хто по нем иний игумен и братия будут тими маетностями, селцом Бородянком доходи всякия збирать попрежнему, как имано напред сего.
Дана ся нша царскаго величества жалованная грамота в ншем црстующем граде Москве лета от создания миру 7168 мсца декабра 31 дня.''
{{канец цытаты}}

У хуткім часе тое маскоўскае падараваньне пацьвердзіў унівэрсалам украінскі гэтман Юрый Хмяльніцкі&lt;ref&gt;Універсали Івана Мазепи (1687 – 1709). – Київ; Львів, 2006.  Частина ІІ.  Додаток І.  № 14. С. 439&lt;/ref&gt;:{{пачатак цытаты}}''...Всей старшине и черни Войска его царского вел: Запор: и всякого стану людем, которым колвекъ о томъ ведати належит. Іжъ яко его царское вел. изволил з побожности своей, пожаловавши на монастыр святого Золотоверхого Михайла Киевский, надал повагою своею царскою оной для выживленя братіи маетности лядскіе, называемыи Бородянку, Новую Греблю и Загальце, а на Полесю за Припетю, Мосаны и Красноселля: так и мы не в чом воле и наданя его царского вел: не нарушаючи, ведлуг грамоты царской, мы иж вновъ наданыи маетности вышменованыи от его царского вел: сим нашим варуемъ уневерсаломъ, абы нехто з старшины и черни Войска его царского вел: Запорозкого и всякого стану людей помененым законникам моныстыра Золотоверхо[го] Михайловского Киевского в обнятю вышъменованых маетностий в спокойном держаню и пожитковъ з ных уживаню найменшею не был перешкодою и нехто в тые маетности не втручался, под срокгим каранем войсковым и повторе напоминаемъ. З Чигрина, 22 фебруаріа, року 1660. Юрей Хмелницкий, рукою власною.''{{канец цытаты}} 

Пасьля вайны Масаны, аднак, вярнуліся да нашчадкаў кіеўскага войскага Івана і Алены з дому Звалінскіх Грузевічаў, падданых Рэчы Паспалітай. У люстрацыі падымнага падатку [[Оўруч|Оўруцкага]] павету Кіеўскага ваяводзтва на 1683 год засьведчана, што з 12 дымоў уладаньня Масаны і Баршчоўка пана Грузевіча да скарбу выплачваліся 2 злотых&lt;ref&gt;Архив ЮЗР. Ч. 7. Т. 1. С. 490&lt;/ref&gt;.

Згаданыя Масаны ў тарыфах падымнага падатку Кіеўскага ваяводзтва 1707, 1711 і 1714 гадоў. 31 жніўня/23 кастрычніка 1716 году датаваная судовая справа, якая скончылася ўзаемным пагадненьнем кіеўскага земскага каморніка Аляксандра і навагародзкага лоўчага Базыля Нячай-Грузевічаў аб сумесным валоданьні атрыманымі па бацьку сёламі Масаны і Баршчоўка, карыстаньні ўсялякімі прыбыткамі пароўну, за вылікам расходаў на ўтрыманьне іх сястры Зузанны, на наём адміністратара, на патрэбы царквы і сьвятара&lt;ref&gt;Описи актовых книг Киевского центрального архива (далей: ОАК). – № 32 / Сост. А.Т. Белоусов – Киев: Типография Т. Г. Мейнандера, 1907. С. 10&lt;/ref&gt;. Актам ад 6/27 чэрвеня 1723 году засьведчаны падзел сялян вёсак Масаны і Баршчоўка паміж братамі Аляксандрам і Базылём Нячай-Грузевічамі&lt;ref&gt;ОАК. – № 37 / Сост. Е. П. Дьяковский – Киев, 1906. С. 66&lt;/ref&gt;. 18 днём траўня 1725 году пазначаная позва ў трыбунальскі суд оўруцкага падстолія Аляксандра Нячай-Грузевіча, абвінавачанага братам Базылём Нячай-Грузевічам у наезьдзе на яго сяло Масаны і зьбіцьці сялян&lt;ref&gt;ОАК. – № 38 / Сост. Е. П. Дьяковский – Киев, 1906. С. 81&lt;/ref&gt;. У 1734 годзе зь вёскі Масаны, прыналежнай пану Базылю Грузевічу, лоўчаму навагародзкаму, да скарбу выплачваліся ўсяго 1 злоты і 7 з паловай (pułośma) грошаў, а гэта значыць, што ў ёй было хіба 8, магчыма, 9 двароў{{Заўвага| У крыніцы паведамляецца пра «szesnastku» дыму, які складаўся з 120 двароў (г. зн. 7,5), ды пра «астатнія халупы». Агульная ж плата роўная той, што зьбіралася з адной толькі «szesnastki»  ў вёсцы [[Старая Ёлча|Ёлча]].}}&lt;ref&gt;Тарифи подимного податку, сеймикові лауди і люстрації Київського воєводства першої половини XVIII століття. /Вид. друге, доп. Укл. Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 21, 22, 39, 40, 55, 65, 75, 292&lt;/ref&gt;.

Паводле зьвестак на 1748 год ксяндза Караля Непамуцэна Арлоўскага, Масаны былі сярод паселішчаў, частка жыхароў якіх (зь ліку шляхты) належала да Астраглядавіцкай парафіі Оўруцкага дэканату Кіеўскай дыяцэзіі&lt;ref&gt;Ks. Orłowski K. N. Defensa biskupstwa y dyecezyi Kiiowskiey. — Lwów, 1748. S. 148&lt;/ref&gt;. 20 кастрычніка 1750 году гайдамацкі ватажка Іван Падаляка паведаміў у Кіеўскім гродзкім судзе (у Жытоміры)&lt;ref&gt;Архив ЮЗР. Ч. 3. Т. 3. Акты о гайдамаках (1700–1768). — Киев, 1876. С. 530&lt;/ref&gt;: {{пачатак цытаты}}''… той жа Сьцяпан з Брагіня… калі паведаміў ім, што ў ваколіцах Кімбараўкі няма вялікіх лясоў, то вярнуліся і  ўдаліся да Масаноў; там у яго міласьці{{Заўвага|Гэта выраз судовага пісара, а не гайдамака; яго патрабаваў тагачасны этыкет.}} пана Грузевіча ўзялі рублёў шэсць, {{падказка|сукмані|вопратку}} і яго самога, зь якім пайшлі да ракі Прыпяці і, пераправіўшыся, прыйшлі да Старых Шэпелічаў; там узялі чалавека Пятра і жыда, а Сьцяпана і пана Грузевіча перад Прыпяцю адправілі...{{канец цытаты}}
У 1754 годзе з 13 двароў{{Заўвага|Усяго ў вёсцы налічвалася «puł szesnastki» дыму i «chałup trzy», а 1 дым у той час складалі 320 двароў.}} (каля 78 жыхароў) вёскі Масаны выплачваліся «''do grodu''» (Оўруцкага замку) 2 злотыя і паўгроша, «''na milicję''» (на вайсковыя патрэбы павету і ваяводзтва) 8 зл. і 2 гр.&lt;ref&gt;Тариф подимного податку Київського воєводства 1754 року. /Опрацював Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 178&lt;/ref&gt;

=== Расейская імпэрыя ===
[[File:Масаны на плане Ген. меж. Рэчыцкага пав. 1797 г.jpg|значак|Масаны на схематычным пляне Рэчыцкага павету 1800 году.]]
У выніку [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1793) Масаны апынуліся ў межах Рэчыцкай акругі Чарнігаўскага намесьніцтва (губэрні), з 1796 году — у складзе ўпарадкаванага [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] Маларасейскай, а з 29 жніўня 1797 году — [[Менская губэрня|Менскай губэрні]] [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]&lt;ref&gt;Насевіч В., Скрыпчанка Т. Рэчыцкі павет / В. Насевіч, Т. Скрыпчанка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. — Т. 6. Кн. 1. — Мінск: БелЭн, 2001. С. 181—182&lt;/ref&gt;. З крыніцы, заснаванай на матэрыялах рэвізіі 1795 году, вядома, што сяло Масаны было ўласнасьцю пана Аляксандра Грузевіча&lt;ref&gt;Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель). — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 71&lt;/ref&gt;. Паводле мэтрычнай кнігі 1795 году прыходзкай царквы Сьвятой Вялікамучаніцы Параскевы Пятніцы ў Масанах, калі яна была павернутая да расейскага праваслаўя, у прыходзе нарадзіліся 7 хлопчыкаў і 7 дзяўчынак, асьвечана 2 шлюбы, пахаваныя 5 мужчын і 2 жанчыны. Наглядчыкам названы беласароцкі сьвятар Георгій Драганецкі. У 1796 годзе настаяцелем быў Антоній Кміта, у 1798 і 1799 гадох — Грыгорый Еліноўскі{{заўвага|Пісьмовая даведка іерэя Расьціслава Бандарэнкі, настаяцеля царквы Праабражэньня Гасподняга ў вёсцы Сялец Брагінскага раёну.}}. 24 сакавіка 1796 года складзены вопіс царквы&lt;ref&gt;НГАБ у Менску. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 573. А. 25-25адв.&lt;/ref&gt;. 
[[Файл:Перавессе на карце А. К. Фіцінгофа.png|значак|зьлева|Масаны на мапе 1846 г. А. К. Фіцінгофа.]]У рэвізіі 1811 году сказана, што дыяканам ў названай царкве быў Рыгор Іосіфаў Скараход, панамаром — Хвілімон Мікалаеў Чачот&lt;ref&gt;НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 263. А. 328-328адв.&lt;/ref&gt;. 12 чэрвеня 1831 году ў бітве пад {{Падказка|Вугламі| Вуглы — былая вёска ў сучасным Нараўлянскім раёне.}} быў паранены, трапіў у няволю паўстанец Геранім, сын Рафала, Грузевіч з маёнтку Масаны і Баршчоўка. Паводле выраку Кіеўскай губэрнскай сьледчай камісіі, аддадзены ў рэкруты&lt;ref&gt;Dangel St. Rok 1831 w Mińszczyźnie. — Warszawa, 1925. Tom II. S. 58 — 59, 129&lt;/ref&gt;. На 1844 год у Масанах і Баршчоўцы існавалі маёнткі паноў Грузевіча, Араноўскай і Мазеўскага, дзеля чаго былі складзены адпаведныя інвэнтары. У частцы добраў Рафала, сына Аляксандра, Грузевіча ў 6 дварах Масаноў і 3 дварах Баршчоўкі жылі 15 мужчын і 13 жанчын, у 3 дварах Масаноў і 4 дварах Баршчоўкі Раісы, дачкі Іосіфа, Араноўскай было 19 мужчын і 17 жанчын зь ліку прыгонных&lt;ref&gt;НГАБ. Ф. 142. Воп. 1. Спр. 1449. А. 1-24. Спр. 1450. А. 1-24. Спр. 1551. А. 1-19&lt;/ref&gt;.

У «Списках населенных мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело]: 1857 г.» засьведчана, што 108 жыхароў сяла Масаны зьяўляліся прыхаджанамі Параскевіцкай царквы, 2 мужчыны і 1 жанчына з фальварку былі парафіянамі Астраглядаўскага касьцёлу Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі&lt;ref&gt;Расейскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 381, 682&lt;/ref&gt;.

У парэформавы пэрыяд Масаны належалі да [[Дзёрнавічы (Гомельская вобласьць)|Дзёрнавіцкай]] воласьці. На 1864 год у сяле яшчэ існавала прыходзкая Параскевіцкая, 5-га класу, драўляная царква&lt;ref&gt; Историко-статистическое описание Минской епархии, составленное ректором Минской духовной семинарии архимандритом Николаем. – Санкт-Петербург, 1864. С. 301&lt;/ref&gt;. У пачатку 1870 году у Масанах разам з Баршчоўкай — 118 мужчынскіх душ сялян-уласьнікаў, прыпісаных да сельскага таварыства, 1 аднадворац, прыпісаны да воласьці&lt;ref&gt;Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 70&lt;/ref&gt;. З абшарнікаў Менскай губэрні на 1876 год названыя ''селянін''{{Заўвага|У 1844 г. гэты «селянін» валодаў маёнткам з амаль 3-ма дзясяткамі прыгонных. Яшчэ больш зьдзіўляе тое, што яго сын Геранім, паўстанец 1831 г., якому давялося адбываць рэкрутчыну, названы дваранінам і спадчынным уладальнікам 130 дзесяцін угодзьдзяў у Баршчоўцы. Але трапіць у рэкруты магла хіба асоба, пазбаўленая дваранства. Ці не пераблытаны ў даведніку статус бацькі і сына?..}} Рафал, сын Аляксандра, Грузевіч, які меў у Масанах і Баршчоўцы 278 дзесяцін угодзьдзяў, дваранін Ян, сын Фелікса, Грузевіч, што валодаў у Масанах 269 дзесяцінамі, дваранка Марыя, дачка Казімера, Стравінская — спадчыньніца 380 дзесяцін зямлі тут жа ў Масанах&lt;ref&gt;Памяць. Брагінскі раён. – Мінск: Мастацкая літаратура, 2003. С. 60, 61&lt;/ref&gt;. У сьпісе прыходаў і прычтаў Менскай епархіі на 1876 год сярод паселішчаў, прыналежных да прыходу Баршчоўскай Праабражэнскай царквы, названыя і Масаны{{Заўвага|Раней Баршчоўка належала да прыходу Масаноўскай Параскевіцкай царквы.}}&lt;ref&gt;Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 458&lt;/ref&gt;. Так і ў «Описании церквей и приходов Минской епархии» 1879 году&lt;ref&gt;Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 20&lt;/ref&gt;. У 1889 годзе землеўласьнікаў у Масанах ужо нашмат болей: сын псаломшчыка Анісім Аляксееў Васінскі (23 дзесяціны), мешчанін Аляксандр, сын Франца, Гержыдовіч (20 дз.), сялянка Барбара, дачка Рафала, Глінская (60 дз.), мяшчане Мікалай і Базыль, сыны Юзафа, Грузевічы (264 дз.), дваранін Ян, сын Фелікса, Грузевіч (160 дз.), селянін Валерыян Фадзееў Міхалоўскі (15 дз.), селянін Антон Маісееў Савілаў (44 дз.), дваранка Марыя, дачка Казімера, Стравінская (150 дз.), сялянка Ульляна Пятрова Фількова (30 дз.), селянін Еўдакім Васільеў Фількоў (40 дз.), селянін Пётр Ларыёнаў Худобнікаў (30 дз.), казак Цімафей Яўціхееў Шуман (33 дз.), казак Мікалай Яўціхееў Шуман (24 дз.)&lt;ref&gt;Список зелевладельцев Минской губернии. 1889 г. – Минск, 1889. С. 364, 365, 367, 371, 374, 377, 378&lt;/ref&gt;.

Паводле перапісу 1897 году, у вёсцы Масаны — 21 двор, 146 жыхароў, на хутары — 8 двароў, 43 жыхары. На 1909 год у вёсцы налічвалася 26 двароў, 154 жыхары&lt;ref&gt;Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 120&lt;/ref&gt;. У 1913 годзе маёнткамі ў Масанах валодалі Марыя Стравінская (258 дзесяцін), Антоній Гержыдовіч (120 дз.), Міхал Грузевіч (112 дз.), Ігнацый Грузевіч (112 дз.), Тэадор Грузевіч (112 дз.), Юзаф Грузевіч (112 дз.), Сяргей Шчурын (160 дз.), Канстанцін Васіленка (100 дз.)&lt;ref&gt;Spis ziemian mińskich, posiadających 100 i więcej dziesięcin ziemi. // Kalendarz Miński na 1914 r. / pod redakcją W. Dworzaczka. – Mińsk, 1913. S. 108, 109, 111 [https://polona.pl/archive?uid=78365669&amp;cid=81546020 «Nad Świsłoczą» Kalendarz Miński na 1914 r.]&lt;/ref&gt;.

=== Найноўшы час ===
9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвяшчалася часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Масаны ў складзе Рэчыцкага павету, аднак, апынуліся ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]&lt;ref&gt;Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев. — Минск, 2018. С. 85&lt;/ref&gt;.

1 студзеня 1919, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Рэчыцкі павет увайшоў у склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], але 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі быў далучаны да [[РСФСР]].
 
[[File:Масаны і Баршчоўка на карце генштаба РККА Беларусі і Літвы. 1935 г.jpg|значак|зьлева|Масаны і Баршчоўка на мапе гэнштабу РККА Беларусі і Літвы. 1935 г.]]Пасьля ўзьяднаньня з [[БССР]], ад 8 сьнежня 1926 да 30 сьнежня 1927 году вёска — цэнтар Масаноўскага сельсавету [[Камарынскі раён|Камарынскага раёну]] [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай акругі]], з 9 чэрвеня 1927 году — [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 30 снежня 1927 года сельсавет скасаваны, тэрыторыя далучана да [[Баршчоўскі сельсавет (Камарынскі раён)|Баршчоўскага сельсавету]]. У 1930 годзе арганізаваны калгас «Ударнік», працавалі кузьня, вятрак, конная крупарушка. З 20 лютага 1938 году ў складзе [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у Мазыры.

Напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны ў Масанах было 72 двары з 385 жыхарамі. У жніўні  1943 году акупанты спалілі вёску і зьнішчылі 214 жыхароў&lt;ref&gt; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 37, 51, 53, 501&lt;/ref&gt;. 29 вяскоўцаў загінулі на франтах.

З 8 студзеня 1954 году Масаны ў Гомельскай вобласьці. Згодна зь перапісам 1959 году, у Масанах налічвалася 160 жыхароў. Вёска ўваходзіла ў склад калгасу «Новае жыцьцё» (цэнтар — вёска [[Радзін]]). 25 сьнежня 1962 году Масаны ўвайшлі ў склад Хвойніцкага раёну.

20 лютага 1964 году Баршчоўскі сельсавет быў скасаваны, а тэрыторыя далучана да Радзінскага сельсавету&lt;ref&gt;Рашэнне выканкома Гомельскага абласнога (сельскага) Савета дэпутатаў працоўных ад 20 лютага 1964 г. // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1964, № 21 (1061)&lt;/ref&gt;. У яго складзе вёска заставалася да 8 студзеня 1987 году&lt;ref&gt;Рашэнне выканкома Гомельскага абласнога Савета народных дэпутатаў ад 8 студзеня 1987 г. // Збор законаў Беларускай ССР, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1987, № 23 (1901).&lt;/ref&gt;.

У 1994 годзе ў Масанах створана досьледная станцыя Палескага дзяржаўнага радыяцыйна-экалягічнага запаведніка.

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/ГВБ|2-2}}

{{Стралічаўскі сельсавет}}
{{Хвойніцкі раён}}
{{Населеныя пункты, адселеныя пасьля катастрофы на ЧАЭС}}

[[Катэгорыя:Стралічаўскі сельсавет]]
[[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]]</text>
      <sha1>mlhlfed7gce1dqcspm5qjwhs2t1ho3s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Катэгорыя:Вёскі Ангельшчыны</title>
    <ns>14</ns>
    <id>108090</id>
    <revision>
      <id>2333239</id>
      <parentid>1924581</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T15:18:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <comment>Commons</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="140" xml:space="preserve">[[Катэгорыя:Вёскі Вялікабрытаніі]]
[[Катэгорыя:Населеныя пункты Ангельшчыны]]</text>
      <sha1>3wa17kt27bn89o411zmbgbmrf3p98wl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аляксандар Завадскі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>112728</id>
    <redirect title="Аляксандар Завадзкі (палітык)" />
    <revision>
      <id>2333331</id>
      <parentid>1068523</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T06:22:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>10296</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Робат: выпраўленьне падвойнага перанакіраваньня → [[Аляксандар Завадзкі (палітык)]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="92" xml:space="preserve">#перанакіраваньне [[Аляксандар Завадзкі (палітык)]]</text>
      <sha1>j7z6rkmfnp6uw4neo1lp4l0ovdqizze</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Катэгорыя:Папаратнянскі сельсавет</title>
    <ns>14</ns>
    <id>117851</id>
    <revision>
      <id>2333240</id>
      <parentid>1191933</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T15:19:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>{{Болей}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="143" xml:space="preserve">{{Болей}}

[[Катэгорыя:Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Жлобінскага раёну]]</text>
      <sha1>sviovpju5vy7vb3tf3fejvj2jonc6qi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бжастоўскія</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129837</id>
    <revision>
      <id>2333250</id>
      <parentid>2102897</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T19:07:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Tereza Aginskaja (Bžastoŭskaja). Тэрэза Агінская (Бжастоўская) (XVIII).jpg]] → [[File:Jadviha Tereza Tyškievič-Aginskaja (Załuskaja). Ядвіга Тэрэза Тышкевіч-Агінская (Залуская) (XVIII).jpg]] name unification by uploader</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6493" xml:space="preserve">{{Шляхецкі род
| Прозьвішча = Бжастоўскія
| Герб = POL COA Strzemię.svg
| Подпіс гербу = Герб «[[Стрэмя (герб)|Стрэмя]]»
| Дэвіз = 
| Краіна паходжаньня = [[Вялікае Княства Літоўскае]]
| Тытул = графы
| Прызнаныя ў = [[Прусія]], [[Расейская імпэрыя]]
| Першы з роду = 
| Апошні з роду =
| Адгалінаваньне роду =
| Адгалінаваньні ад роду =
}}
'''Бжастоўскія''' ('''Bžastoŭskija'''; {{мова-pl|Brzostowscy|скарочана}}) — шляхецкі род гербу «[[Стрэмя (герб)|Стрэмя]]».

Паходзілі з [[Малая Польшча|Малой Польшчы]]. На тэрыторыю [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] перабраліся ў 1-й палове XVII стагодзьдзя&lt;ref name=&quot;evkl&quot;&gt;[[Валерый Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Бжастоўскія // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 326.&lt;/ref&gt;.

У 1798 адна зь лініяў роду атрымала графскі тытул ў [[Каралеўства Прусія|Прусіі]], пацьверджаны ў 1846 ў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]].

== Радавод ==
# [[Ян Бжастоўскі|Ян]]
## [[Цыпрыян Павал Бжастоўскі|Цыпрыян Павал]] (1612 — 8.6.1688), [[кашталян троцкі]] ў 1681—1684, [[ваявода троцкі]] з 1684;
### [[Эмануэль Бжастоўскі|Эмануэль]] (? — [[20 сьнежня|20.12]].1689), [[пісар вялікі літоўскі]] з 1683;
### [[Канстантын Казімер Бжастоўскі|Канстантын Казімер]] (1644 — [[24 кастрычніка|24.10]].1722), [[Сакратар вялікі літоўскі|сакратар духоўны вялікі літоўскі]] ў 1670—1684, [[біскуп смаленскі]] ў 1684—1687 і [[Біскуп віленскі|віленскі]] з 1687;
### [[Ян Уладзіслаў Бжастоўскі|Ян Уладзіслаў]] (1646 — [[29 верасьня|29.9]].1710), [[пісар вялікі літоўскі]] ў 1672—1698, [[рэфэрэндар вялікі літоўскі]] ў 1681—1705, [[кашталян троцкі]] з 1705
#### [[Канстантын Бэнэдыкт Бжастоўскі|Канстантын Бэнэдыкт]] (? — да [[12 лістапада|12.11]].1722), [[пісар вялікі літоўскі]] ў 1705—1707 і 1711—1715, [[кашталян амсьціслаўскі]] з 1715;
##### [[Міхал Бжастоўскі|Міхал]] (1722 — 3 або [[21 траўня|21.5]].1784), пісар вялікі літоўскі ў 1758—1762, [[канюшы вялікі літоўскі]] ў 1762—1764, [[падскарбі вялікі літоўскі]] з 1764;
##### [[Адам Бжастоўскі|Адам]] (1722—1790), [[кашталян полацкі]] ў 1758—1776;
###### [[Аляксандар Бжастоўскі|Аляксандар]] (?—1820), [[кашталян мазавецкі]] з 1790;
###### [[Міхал Бжастоўскі (сын Адама)|Міхал]] (?—1800);
#### [[Юзэф Бжастоўскі|Юзэф]] (? — 3.1745), пісар вялікі літоўскі з 1715;
##### [[Станіслаў Бжастоўскі|Станіслаў]] ([[2 сакавіка|2.3]].1733 — [[8 красавіка|8.4]].1769), [[ваявода інфлянцкі]] з 1767;
###### [[Міхал Геранім Бжастоўскі|Міхал Геранім]] ([[17 красавіка|17.4]].1762 — 1806);
##### [[Павал Ксавэры Бжастоўскі|Павал Ксавэры]] ([[30 сакавіка|30.3]].1739 — [[17 лістапада|17.11]].1827), пісар вялікі літоўскі ў 1762—1774, рэфэрэндар духоўны вялікі літоўскі ў 1774—1787
##### [[Робэрт Бжастоўскі|Робэрт]] ([[7 чэрвеня|7.6]].1748 — па 1795), [[чашнік вялікі літоўскі]] ў 1787—1791, [[кашталян полацкі]] з 1791;
### [[Антоні Бжастоўскі|Антоні]] ([[30 красавіка|30.4]].1666 — [[25 верасьня|25.9]].1718), рэктар [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] ў 1714—1717.

== Галерэя ==
&lt;center&gt;&lt;gallery caption=&quot;Іканаграфія роду Бжастоўскіх&quot; widths=150 heights=150 perrow=&quot;4&quot;&gt;
Gienavefa Bžastoŭskaja (Aginskaja). Генавэфа Бжастоўская (Агінская) (1748).jpg|Генавэфа Бжастоўская (з [[Агінскія|Агінскіх]])
Jadviha Tereza Tyškievič-Aginskaja (Załuskaja). Ядвіга Тэрэза Тышкевіч-Агінская (Залуская) (XVIII).jpg|Тэрэза Агінская (з Бжастоўскіх)
Konstanty Kazimierz Brzostowski.PNG|Канстантын Казімер Бжастоўскі
Jan Kazimier Bžastoŭski. Ян Казімер Бжастоўскі (1648).jpg|Ян Казімер Бжастоўскі
Pavał Ksavery Bžastoŭski. Павал Ксавэры Бжастоўскі (XIX).jpg|[[Павал Ксавэры Бжастоўскі]]
Eva Bžastoŭskaja (Chraptovič). Эва Бжастоўская (Храптовіч) (M. Bacciarelli, XIX).jpg|Эва Бжастоўская (з [[Храптовічы|Храптовічаў]])
Teafilija Bžastoŭskaja (Radzivił). Тэафілія Бжастоўская (Радзівіл) (XIX).jpg|Тэафілія Бжастоўская (з [[Радзівілы|Радзівілаў]])
Karal Bžastoŭski. Караль Бжастоўскі (1904).jpg|[[Караль Бжастоўскі]]
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/ЭВКЛ|1}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commons|Category:Brzostowski family}}

[[Катэгорыя:Беларускія шляхецкія роды]]
[[Катэгорыя:Польскія шляхецкія роды]]
[[Катэгорыя:Генэалёгія]]
[[Катэгорыя:Бжастоўскія|*]]</text>
      <sha1>ivijg0mcbmbt0paremwv0zqy05c41as</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333251</id>
      <parentid>2333250</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T19:11:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Галерэя */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6463" xml:space="preserve">{{Шляхецкі род
| Прозьвішча = Бжастоўскія
| Герб = POL COA Strzemię.svg
| Подпіс гербу = Герб «[[Стрэмя (герб)|Стрэмя]]»
| Дэвіз = 
| Краіна паходжаньня = [[Вялікае Княства Літоўскае]]
| Тытул = графы
| Прызнаныя ў = [[Прусія]], [[Расейская імпэрыя]]
| Першы з роду = 
| Апошні з роду =
| Адгалінаваньне роду =
| Адгалінаваньні ад роду =
}}
'''Бжастоўскія''' ('''Bžastoŭskija'''; {{мова-pl|Brzostowscy|скарочана}}) — шляхецкі род гербу «[[Стрэмя (герб)|Стрэмя]]».

Паходзілі з [[Малая Польшча|Малой Польшчы]]. На тэрыторыю [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] перабраліся ў 1-й палове XVII стагодзьдзя&lt;ref name=&quot;evkl&quot;&gt;[[Валерый Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Бжастоўскія // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 326.&lt;/ref&gt;.

У 1798 адна зь лініяў роду атрымала графскі тытул ў [[Каралеўства Прусія|Прусіі]], пацьверджаны ў 1846 ў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]].

== Радавод ==
# [[Ян Бжастоўскі|Ян]]
## [[Цыпрыян Павал Бжастоўскі|Цыпрыян Павал]] (1612 — 8.6.1688), [[кашталян троцкі]] ў 1681—1684, [[ваявода троцкі]] з 1684;
### [[Эмануэль Бжастоўскі|Эмануэль]] (? — [[20 сьнежня|20.12]].1689), [[пісар вялікі літоўскі]] з 1683;
### [[Канстантын Казімер Бжастоўскі|Канстантын Казімер]] (1644 — [[24 кастрычніка|24.10]].1722), [[Сакратар вялікі літоўскі|сакратар духоўны вялікі літоўскі]] ў 1670—1684, [[біскуп смаленскі]] ў 1684—1687 і [[Біскуп віленскі|віленскі]] з 1687;
### [[Ян Уладзіслаў Бжастоўскі|Ян Уладзіслаў]] (1646 — [[29 верасьня|29.9]].1710), [[пісар вялікі літоўскі]] ў 1672—1698, [[рэфэрэндар вялікі літоўскі]] ў 1681—1705, [[кашталян троцкі]] з 1705
#### [[Канстантын Бэнэдыкт Бжастоўскі|Канстантын Бэнэдыкт]] (? — да [[12 лістапада|12.11]].1722), [[пісар вялікі літоўскі]] ў 1705—1707 і 1711—1715, [[кашталян амсьціслаўскі]] з 1715;
##### [[Міхал Бжастоўскі|Міхал]] (1722 — 3 або [[21 траўня|21.5]].1784), пісар вялікі літоўскі ў 1758—1762, [[канюшы вялікі літоўскі]] ў 1762—1764, [[падскарбі вялікі літоўскі]] з 1764;
##### [[Адам Бжастоўскі|Адам]] (1722—1790), [[кашталян полацкі]] ў 1758—1776;
###### [[Аляксандар Бжастоўскі|Аляксандар]] (?—1820), [[кашталян мазавецкі]] з 1790;
###### [[Міхал Бжастоўскі (сын Адама)|Міхал]] (?—1800);
#### [[Юзэф Бжастоўскі|Юзэф]] (? — 3.1745), пісар вялікі літоўскі з 1715;
##### [[Станіслаў Бжастоўскі|Станіслаў]] ([[2 сакавіка|2.3]].1733 — [[8 красавіка|8.4]].1769), [[ваявода інфлянцкі]] з 1767;
###### [[Міхал Геранім Бжастоўскі|Міхал Геранім]] ([[17 красавіка|17.4]].1762 — 1806);
##### [[Павал Ксавэры Бжастоўскі|Павал Ксавэры]] ([[30 сакавіка|30.3]].1739 — [[17 лістапада|17.11]].1827), пісар вялікі літоўскі ў 1762—1774, рэфэрэндар духоўны вялікі літоўскі ў 1774—1787
##### [[Робэрт Бжастоўскі|Робэрт]] ([[7 чэрвеня|7.6]].1748 — па 1795), [[чашнік вялікі літоўскі]] ў 1787—1791, [[кашталян полацкі]] з 1791;
### [[Антоні Бжастоўскі|Антоні]] ([[30 красавіка|30.4]].1666 — [[25 верасьня|25.9]].1718), рэктар [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] ў 1714—1717.

== Галерэя ==
&lt;gallery caption=&quot;Іканаграфія роду Бжастоўскіх&quot; widths=150 heights=150 class=&quot;center&quot;&gt;
Gienavefa Bžastoŭskaja (Aginskaja). Генавэфа Бжастоўская (Агінская) (1748).jpg|Генавэфа Бжастоўская (з [[Агінскія|Агінскіх]])
Kanstantyn Kazimier Bžastoŭski. Канстантын Казімер Бжастоўскі (XVIII).jpg|Канстантын Казімер Бжастоўскі
Jan Kazimier Bžastoŭski. Ян Казімер Бжастоўскі (1648).jpg|Ян Казімер Бжастоўскі
Pavał Ksavery Bžastoŭski. Павал Ксавэры Бжастоўскі (1750).jpg|[[Павал Ксавэры Бжастоўскі]]
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery widths=150 heights=150 class=&quot;center&quot;&gt;
Eva Bžastoŭskaja (Chraptovič). Эва Бжастоўская (Храптовіч) (M. Bacciarelli, XIX).jpg|Эва Бжастоўская (з [[Храптовічы|Храптовічаў]])
Teafilija Bžastoŭskaja (Radzivił). Тэафілія Бжастоўская (Радзівіл) (XIX).jpg|Тэафілія Бжастоўская (з [[Радзівілы|Радзівілаў]])
Michał Brzostowski.jpg|Міхал Бжастоўскі
Karal Bžastoŭski. Караль Бжастоўскі (1904).jpg|[[Караль Бжастоўскі]]
&lt;/gallery&gt;

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/ЭВКЛ|1}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commons|Category:Brzostowski family}}

[[Катэгорыя:Беларускія шляхецкія роды]]
[[Катэгорыя:Польскія шляхецкія роды]]
[[Катэгорыя:Генэалёгія]]
[[Катэгорыя:Бжастоўскія|*]]</text>
      <sha1>1o4j0gtu7b0gxrgej4ubc6sgd0qll6p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Вячаслаў Грыгараў</title>
    <ns>0</ns>
    <id>154337</id>
    <revision>
      <id>2333224</id>
      <parentid>1885820</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T12:53:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stary Jolup</username>
        <id>145</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>дададзеная [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Баранавічах]] з дапамогай [[Вікіпэдыя:Прылады/HotCat|HotCat]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4606" xml:space="preserve">{{Футбаліст
|Імя                  = Вячаслаў Грыгараў
|выява                = 
|дата нараджэньня     = {{Нарадзіўся|8|3|1982|1}}
|горад                = [[Баранавічы]]&lt;ref&gt;[http://www.fcbate.by/ru/history/players/id2139 Профіль на сайце БАТЭ]{{Ref-ru}}&lt;/ref&gt;
|краіна               = [[Беларусь]]
|рост                 = 180 см
|вага                 = 68 кг
|пазыцыя              = [[паўабаронца (футбол)|паўабаронца]]
|клюб                 = 
|нумар                = 
|моладзевыя гады      = 
|моладзевыя клюбы     = 
|гады                 = 1998—1999&lt;br /&gt;2000&lt;br /&gt;2000—2002&lt;br /&gt;2003—2004&lt;br /&gt;2005—2006&lt;br /&gt;2007&lt;br /&gt;2007&lt;br /&gt;2008—2010&lt;br /&gt;2011—2015
|клюбы                = [[РВАР Менск]]&lt;br /&gt;[[РШВСМ-Алімпія Менск]]&lt;br /&gt;[[БАТЭ Барысаў]]&lt;br /&gt;[[Тарпэда-СКА Менск]]&lt;br /&gt;[[Нёман Горадня]]&lt;br /&gt;[[Граніт Мікашэвічы]]&lt;br /&gt;[[Мутэніцы (футбольны клюб)|Мутэніцы]]&lt;br /&gt;[[Граніт Мікашэвічы]]&lt;br /&gt;[[Слуцак (футбольны клюб)|Слуцак]]
|гульні(галы)         = 40 (5)&lt;br /&gt;4 (1)&lt;br /&gt;40 (7)&lt;br /&gt;40 (2)&lt;br /&gt;37 (1)&lt;br /&gt;12 (1)&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;61 (2)&lt;br /&gt;107 (4)
|нац гады             = 
|нац зборная          = 
|нац гульні(галы)     = 
|абнаўленьне(клюб)    = 24 жніўня 2015
|абнаўленьне(зборная) = 
|трэнэрскія гады      = 2015—2016
|трэнэрскія клюбы     = [[Слуцак (футбольны клюб)|Слуцак]]
}}
'''Вячаслаў Грыгараў''' (нарадзіўся 8 сакавіка 1982 году) — беларускі футбаліст і футбольны трэнэр, паўабаронца.

== Кар’ера ==
Пасьля адстаўкі [[Юры Крота|Юрыя Крата]] ў жніўні 2015 году прызначаны выканаўцам абавязкаў галоўнага трэнэра «[[Слуцак (футбольны клюб)|Слуцку]]»&lt;ref&gt;[http://www.football.by/news/74854.html Вячеслав Григоров назначен исполняющим обязанности главного тренера «Слуцка»]{{Ref-ru}}&lt;/ref&gt;. У пачатку 2016 году зацьверджаны галоўным трэнэрам&lt;ref&gt;[http://www.football.by/news/80759.html Вячеслав Григоров официально назначен главным тренером «Слуцка»]{{Ref-ru}}&lt;/ref&gt;. Узначальваў «Слуцак» да сьнежня 2016 году&lt;ref&gt;[http://www.football.by/news/93944.html Виталий Павлов будет руководить «Слуцком» вместо Вячеслава Григорова]{{Ref-ru}}&lt;/ref&gt;.

== Статыстыка ==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;
|-
!rowspan=&quot;2&quot;| Клюб !!rowspan=&quot;2&quot;| Сэзон !!colspan=&quot;3&quot;| Чэмпіянат
|-
! Дывізіён !! Матчы !! Галы
|-
| [[Слуцак (футбольны клюб)|Слуцак]] || [[Чэмпіянат Беларусі па футболе 2015 году|2015]] || [[Вышэйшая ліга чэмпіянату Беларусі па футболе 2015 году|Вышэйшая ліга]] || 8 || 0
|}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://sfc-slutsk.by/staff/person/21 Профіль на сайце «Слуцку»]{{Ref-ru}}
* [http://www.pressball.by/footballstat/vyacheslav_grigorov/ Статыстыка «ПБ-Инфо»]{{Ref-ru}}

{{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Грыгараў, Вячаслаў}}
[[Катэгорыя:Беларускія футбалісты]]
[[Катэгорыя:Беларускія футбольныя трэнэры]]
[[Катэгорыя:Футбалісты клюбу РВАР Менск]]
[[Катэгорыя:Футбалісты клюбу БАТЭ Барысаў]]
[[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Тарпэда» Менск]]
[[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Нёман» Горадня]]
[[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Граніт» Мікашэвічы]]
[[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Слуцак»]]
[[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Баранавічах]]</text>
      <sha1>dyau386q4d5sz1zf945epv2b8e7pyb7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Беларуская школа за мяжой</title>
    <ns>0</ns>
    <id>163152</id>
    <revision>
      <id>2333286</id>
      <parentid>2276236</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T21:20:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gleb Leo</username>
        <id>58574</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13826" xml:space="preserve">'''Белару́ская шко́ла за мяжо́й''' — беларускія школы, што знаходзяцца за межамі [[Беларусь|Беларусі]].

{{зьмест зьлева}}
== Гісторыя ==
Станаўленьне беларускага школьніцтва за мяжой зьвязанае з арганізацыяй нацыянальна-культурнага жыцьця й прысутнасьцю сьвядомай нацыянальнай інтэлігенцыі. Першыя масавыя перасяленьні беларусаў (канец [[19 стагодзьдзе|XIX]] — пач. XX ст.) не былі адзначаныя дзейнасьцю беларускіх школ. У міжваенны пэрыяд ў [[Латвія|Латвіі]] пры Міністэрстве асьветы дзейнічаў Беларускі аддзел для кіраўніцтва навучальнымі ўстановамі, арганізацыяй і падтрымкай беларускіх школ займаліся таварыства «[[Беларуская хатка (Рыга)|Беларуская хатка]]», [[Таварыства беларускіх вучыцялёў]], працавалі беларускія гімназіі ў [[Дзьвінск]]у, [[Люцын]]е, [[Рыга|Рызе]] (прыватная), больш за 60 беларускіх школ у [[Дзьвінскі павет|Дзьвінскім]], [[Люцынскі павет|Люцынскім паветах]] і Рызе. У [[Летува|Летуве]] справы школьніцтва вялі Міністэрства беларускіх справаў, [[Беларускі прафэсіянальны вучыцельскі саюз]] і таварыства «[[Беларуская хатка (Вільня)|Беларуская хатка]]» ў [[Вільня|Вільні]], [[Беларускае культурна-асьветнае таварыства]] ў [[Коўна|Коўне]] і інш.

Дзейнасьцю беларускіх школ Вільні й [[Віленскі край|Віленскага краю]] з часу стварэньня [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]] кіравала [[Беларуская школьная рада]] (да пачатку 1921 г. было закладзена каля 200 беларускіх пачатковых школ), на аснове якой у красавіку 1921 г. створанае [[Таварыства беларускай школы]]. Працавалі [[Віленская беларуская гімназія]], дзясяткі школ. У 1921—1939 гг. у [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] ў выніку палітыкі [[палянізацыя|палянізацыі]] беларускіх школ амаль не засталося. З 500 школ, што існавалі тут напярэдадні польскай акупацыі, да 1936 г. засталося 16, у 1939 г. ня стала ніводнай. Былі закрытыя беларускія гімназіі ў [[Клецак|Клецку]], [[Наваградак|Наваградку]], [[Нясьвіж]]ы, [[Радашкавічы|Радашкавічах]], а Віленская рэарганізаваная ў Беларускі філіял польскай гімназіі.

У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] па розных прычынах у [[Нямеччына|Нямеччыне]] й [[Аўстрыя|Аўстрыі]] апынулася каля 500 тыс. беларусаў. У 1945—1950 гг. пры [[Беларускія лягеры для перамешчаных асобаў|Беларускіх лягерах для перамешчаных асобаў]] працавалі дзіцячыя сады, пачатковыя школы, гімназіі, курсы па ліквідацыі непісьменнасьці. Дашкольным выхаваньнем былі ахопленыя дзеці ад З да 6 гадоў, у [[Заходняя Нямеччына|Заходняй Нямеччыне]] сады існавалі ў лягерах Ватэнштэт (1945—1948), Вайдэн, Міхэльсдорф, Шляйсгайм (1946), [[Мітэнвальд]], Майнлёз, Фогэнштраўс, Віндышбэргэрдорф, [[Остэргофэн]] (1947), Гібэльштат (1948), Бакнанг і Розэнгайм (1949). У праграму заняткаў уваходзілі экскурсіі, гульні, сьпевы, дэклямаваньне вершаў, чытаньне й пераказ апавяданьняў. Пачатковыя школы для дзяцей 7—11 гадоў ствараліся ва ўсіх лягерох, дзе былі значныя беларускія асяродкі. Першыя адкрыліся восеньню 1945 г. у лягерох Госьляр, Ватэнштэт, [[Рэгенсбург]], працавалі яны і ў лягерох Мітэнвальд (1947—1949), Віндышбэргэрдорф (1947—1949), Міхэльсдорф (1946—1949), Остэргофэн (1946—1949), Гановэр (1946—1950), Бакнанг (1949—1950). Выкладаліся [[беларуская мова|беларуская]] й [[нямецкая мова|нямецкая]] мовы, [[арытмэтыка]], [[геаграфія]], [[гісторыя]], [[прыродазнаўства]], закон Божы, шмат увагі надавалася эстэтычнаму, і фізычнаму разьвіцьцю. Працавалі [[Беларуская гімназія імя Янкі Купалы]], гімназіі імя [[Максім Багдановіч|Максіма Багдановіча]] (Ватэнштэт, 1945—1950), імя [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]] (Майнлёз, 1947—1949), у Остэргофэне (1947—1949). У Аўстрыі на ваенныя функцыі ў [[Швадорф]]е ў 1944 г. працавала школа для дзяцей. У [[Верхняя Аўстрыя|Верхняй Аўстрыі]] былі 2 беларускія школы — у [[Кірхгайм]]е і ў лягеры для перамешчаных асобаў ДП 701-А Рыд.

У сувязі з дазволам перамешчаным асобам выбіраць месца сталага пражываньня, у пачатку 1950-х у асноўным завяршыўся выезд беларусаў у іншыя краіны сьвету. На новых месцах пасяленьня пры беларускіх грамадзка-культурных цэнтрах і дамах ствараліся суботнія й нядзельныя школы. Найбольш было ў [[ЗША]] (гарады [[Саўт-Рывэр]], 1952; [[Нью-Брансўік]], 1954; [[Нью-Ёрк]], 1954; [[Кліўлэнд]], 1956; [[Чыкага]], 1957; [[Нью-Джэрзі]], 1954; [[Дэтройт]], 1958), [[Канада|Канадзе]] ([[Таронта]], 1957, 1961), [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] ([[Лёндан]], 1957; [[Манчэстэр]], 1958; [[Брадфард]], 1963). Школы для беларускіх дзяцей дзейнічалі ў Вялікабрытаніі пры [[Англіканская царква|англіканскай царкве]] (1962) і Хрысьціянскім аб’яднаньні беларускіх работнікаў; у 1961—1975 г. у Лёндане працавала сярэдняя школа-інтэрнат імя [[Кірыла Тураўскі|Кірылы Тураўскага]] пры Беларускай [[каталіцтва|каталіцкай]] місіі. У [[Аўстралія|Аўстраліі]] ў горадзе [[Мэльбурн]] пры дапамозе Беларускага цэнтральнага камітэту нядзельная школа была адкрытая ў 1957 г., некаторы час працавалі школы ў гарадох [[Сыднэй]], [[Адэлаіда]], [[Пэрт (Аўстралія)|Пэрт]]. Для падтрымкі школ пры грамадзкіх арганізацыях існавалі школьныя фонды, у тым ліку Беларускі школьны фонд у ЗША (1956), фонд беларускіх падручнікаў у Канадзе (1973). Навучальную літаратуру для беларускіх дапаўняльных школ (чытанкі, лісткі зь песьнямі, нотамі, граматычныя практыкаваньні і інш. школьныя канспэкты) выдавалі ў Нью-Ёрку Беларускі выдавецкі фонд, выдавецкая суполка імя [[Францішак Скарына|Ф. Скарыны]], беларускай парафіі Сьвятога Кірылы Тураўскага, Сьвятой [[Эўфрасіньня Полацкая|Эўфрасіньні Полацкай]] (Саўт-Рывэр), Жыровіцкай Божай Маці (Нью-Брансўік) і інш.

З 1970-х гадоў беларуская школа за мяжой перажывае цяжкасьці, зьменшылася іх колькасьць, новае пакаленьне беларусаў у асноўным [[ангельская мова|ангельскамоўнае]].

== Сучаснасьць ==
У [[Польшча|Польшчы]] існуе II Агульнаадукацыйны ліцэй з дадатковым вывучэньнем беларускай мовы імя [[Браніслаў Тарашкевіч|Б. Тарашкевіча]] ў [[Бельск-Падляскі|Бельску-Падляскім]]. Беларуская мова як абавязковы прадмет вывучаецца ў [[Гайнаўка|гайнаўскім]] Комплексе школаў з дадатковым вывучэньнем беларускай мовы, які складаецца зь ліцэю й гімназіі. Па стане на 2010 г. у Польшчы беларускую мову вывучаюць у 38 навучальных установах — дзіцячых садках, пачатковых школах, ліцэях і гімназіях&lt;ref name=&quot;školy&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = Сямён Печанко| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 1 верасьня 2010| url = http://news.tut.by/society/195764.html| копія = https://web.archive.org/web/20101104093306/http://news.tut.by/society/195764.html| дата копіі = 3 верасьня 2010| загаловак = Беларускамоўныя школы за мяжой| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Наша Ніва]]| дата доступу = 8 лютага 2015 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;.

У [[Вільня|Вільні]] з 1994 г. існуе адзіная беларускамоўная школа ў [[Летува|Летуве]] — Віленская сярэдняя школа імя Ф. Скарыны. У [[Латвія|Латвіі]] з 1994 г. функцыянуе [[Рыская беларуская асноўная школа імя Янкі Купалы|Рыская беларуская школа]]&lt;ref name=&quot;školy&quot;/&gt;. У [[Талін]]е ([[Эстонія]]) з 2010 г. працуе Нядзельная школа беларускай культуры імя [[Уладзімер Караткевіч|У. Караткевіча]]&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = Дзяніс Марціновіч| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 25 студзеня 2012| url = http://denis86.blog.tut.by/tag/nyadzelnaya-shkola-belaruskay-kulturyi-imya-uladzimira-karatkevicha/| копія = https://web.archive.org/web/20150208194116/http://denis86.blog.tut.by/tag/nyadzelnaya-shkola-belaruskay-kulturyi-imya-uladzimira-karatkevicha/| дата копіі = 8 лютага 2015| загаловак = Нядзельная школа беларускай культуры імя Уладзіміра Караткевіча| фармат = | назва праекту = | выдавец = Блог Дзяніса Марціновіча| дата доступу = 8 лютага 2015 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;.

== Літаратура ==
* {{Літаратура/БелЭн|2}} С. 434

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==

* {{Артыкул|спасылка=https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=10315|год=1962|аўтар=Віленскі, М.|загаловак=Беларускія школы на эміграцыі|мова=be|выданьне=[[Беларуская моладзь (часопіс)|Беларуская моладзь]]|нумар=16 (20)|старонкі=24-25|выдавецтва=[[Згуртаваньне беларускай моладзі ў Амэрыцы]], [[Саюз беларуска-амэрыканскай моладзі]]}}
{{Беларусы замежжа}}
[[Катэгорыя:Арганізацыі беларускай дыяспары]]</text>
      <sha1>gug5ikn15elfttdjd85it67ixv3zvz1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333288</id>
      <parentid>2333286</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T21:21:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gleb Leo</username>
        <id>58574</id>
      </contributor>
      <comment>/* Вонкавыя спасылкі */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13689" xml:space="preserve">'''Белару́ская шко́ла за мяжо́й''' — беларускія школы, што знаходзяцца за межамі [[Беларусь|Беларусі]].

{{зьмест зьлева}}
== Гісторыя ==
Станаўленьне беларускага школьніцтва за мяжой зьвязанае з арганізацыяй нацыянальна-культурнага жыцьця й прысутнасьцю сьвядомай нацыянальнай інтэлігенцыі. Першыя масавыя перасяленьні беларусаў (канец [[19 стагодзьдзе|XIX]] — пач. XX ст.) не былі адзначаныя дзейнасьцю беларускіх школ. У міжваенны пэрыяд ў [[Латвія|Латвіі]] пры Міністэрстве асьветы дзейнічаў Беларускі аддзел для кіраўніцтва навучальнымі ўстановамі, арганізацыяй і падтрымкай беларускіх школ займаліся таварыства «[[Беларуская хатка (Рыга)|Беларуская хатка]]», [[Таварыства беларускіх вучыцялёў]], працавалі беларускія гімназіі ў [[Дзьвінск]]у, [[Люцын]]е, [[Рыга|Рызе]] (прыватная), больш за 60 беларускіх школ у [[Дзьвінскі павет|Дзьвінскім]], [[Люцынскі павет|Люцынскім паветах]] і Рызе. У [[Летува|Летуве]] справы школьніцтва вялі Міністэрства беларускіх справаў, [[Беларускі прафэсіянальны вучыцельскі саюз]] і таварыства «[[Беларуская хатка (Вільня)|Беларуская хатка]]» ў [[Вільня|Вільні]], [[Беларускае культурна-асьветнае таварыства]] ў [[Коўна|Коўне]] і інш.

Дзейнасьцю беларускіх школ Вільні й [[Віленскі край|Віленскага краю]] з часу стварэньня [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]] кіравала [[Беларуская школьная рада]] (да пачатку 1921 г. было закладзена каля 200 беларускіх пачатковых школ), на аснове якой у красавіку 1921 г. створанае [[Таварыства беларускай школы]]. Працавалі [[Віленская беларуская гімназія]], дзясяткі школ. У 1921—1939 гг. у [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] ў выніку палітыкі [[палянізацыя|палянізацыі]] беларускіх школ амаль не засталося. З 500 школ, што існавалі тут напярэдадні польскай акупацыі, да 1936 г. засталося 16, у 1939 г. ня стала ніводнай. Былі закрытыя беларускія гімназіі ў [[Клецак|Клецку]], [[Наваградак|Наваградку]], [[Нясьвіж]]ы, [[Радашкавічы|Радашкавічах]], а Віленская рэарганізаваная ў Беларускі філіял польскай гімназіі.

У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] па розных прычынах у [[Нямеччына|Нямеччыне]] й [[Аўстрыя|Аўстрыі]] апынулася каля 500 тыс. беларусаў. У 1945—1950 гг. пры [[Беларускія лягеры для перамешчаных асобаў|Беларускіх лягерах для перамешчаных асобаў]] працавалі дзіцячыя сады, пачатковыя школы, гімназіі, курсы па ліквідацыі непісьменнасьці. Дашкольным выхаваньнем былі ахопленыя дзеці ад З да 6 гадоў, у [[Заходняя Нямеччына|Заходняй Нямеччыне]] сады існавалі ў лягерах Ватэнштэт (1945—1948), Вайдэн, Міхэльсдорф, Шляйсгайм (1946), [[Мітэнвальд]], Майнлёз, Фогэнштраўс, Віндышбэргэрдорф, [[Остэргофэн]] (1947), Гібэльштат (1948), Бакнанг і Розэнгайм (1949). У праграму заняткаў уваходзілі экскурсіі, гульні, сьпевы, дэклямаваньне вершаў, чытаньне й пераказ апавяданьняў. Пачатковыя школы для дзяцей 7—11 гадоў ствараліся ва ўсіх лягерох, дзе былі значныя беларускія асяродкі. Першыя адкрыліся восеньню 1945 г. у лягерох Госьляр, Ватэнштэт, [[Рэгенсбург]], працавалі яны і ў лягерох Мітэнвальд (1947—1949), Віндышбэргэрдорф (1947—1949), Міхэльсдорф (1946—1949), Остэргофэн (1946—1949), Гановэр (1946—1950), Бакнанг (1949—1950). Выкладаліся [[беларуская мова|беларуская]] й [[нямецкая мова|нямецкая]] мовы, [[арытмэтыка]], [[геаграфія]], [[гісторыя]], [[прыродазнаўства]], закон Божы, шмат увагі надавалася эстэтычнаму, і фізычнаму разьвіцьцю. Працавалі [[Беларуская гімназія імя Янкі Купалы]], гімназіі імя [[Максім Багдановіч|Максіма Багдановіча]] (Ватэнштэт, 1945—1950), імя [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]] (Майнлёз, 1947—1949), у Остэргофэне (1947—1949). У Аўстрыі на ваенныя функцыі ў [[Швадорф]]е ў 1944 г. працавала школа для дзяцей. У [[Верхняя Аўстрыя|Верхняй Аўстрыі]] былі 2 беларускія школы — у [[Кірхгайм]]е і ў лягеры для перамешчаных асобаў ДП 701-А Рыд.

У сувязі з дазволам перамешчаным асобам выбіраць месца сталага пражываньня, у пачатку 1950-х у асноўным завяршыўся выезд беларусаў у іншыя краіны сьвету. На новых месцах пасяленьня пры беларускіх грамадзка-культурных цэнтрах і дамах ствараліся суботнія й нядзельныя школы. Найбольш было ў [[ЗША]] (гарады [[Саўт-Рывэр]], 1952; [[Нью-Брансўік]], 1954; [[Нью-Ёрк]], 1954; [[Кліўлэнд]], 1956; [[Чыкага]], 1957; [[Нью-Джэрзі]], 1954; [[Дэтройт]], 1958), [[Канада|Канадзе]] ([[Таронта]], 1957, 1961), [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] ([[Лёндан]], 1957; [[Манчэстэр]], 1958; [[Брадфард]], 1963). Школы для беларускіх дзяцей дзейнічалі ў Вялікабрытаніі пры [[Англіканская царква|англіканскай царкве]] (1962) і Хрысьціянскім аб’яднаньні беларускіх работнікаў; у 1961—1975 г. у Лёндане працавала сярэдняя школа-інтэрнат імя [[Кірыла Тураўскі|Кірылы Тураўскага]] пры Беларускай [[каталіцтва|каталіцкай]] місіі. У [[Аўстралія|Аўстраліі]] ў горадзе [[Мэльбурн]] пры дапамозе Беларускага цэнтральнага камітэту нядзельная школа была адкрытая ў 1957 г., некаторы час працавалі школы ў гарадох [[Сыднэй]], [[Адэлаіда]], [[Пэрт (Аўстралія)|Пэрт]]. Для падтрымкі школ пры грамадзкіх арганізацыях існавалі школьныя фонды, у тым ліку Беларускі школьны фонд у ЗША (1956), фонд беларускіх падручнікаў у Канадзе (1973). Навучальную літаратуру для беларускіх дапаўняльных школ (чытанкі, лісткі зь песьнямі, нотамі, граматычныя практыкаваньні і інш. школьныя канспэкты) выдавалі ў Нью-Ёрку Беларускі выдавецкі фонд, выдавецкая суполка імя [[Францішак Скарына|Ф. Скарыны]], беларускай парафіі Сьвятога Кірылы Тураўскага, Сьвятой [[Эўфрасіньня Полацкая|Эўфрасіньні Полацкай]] (Саўт-Рывэр), Жыровіцкай Божай Маці (Нью-Брансўік) і інш.

З 1970-х гадоў беларуская школа за мяжой перажывае цяжкасьці, зьменшылася іх колькасьць, новае пакаленьне беларусаў у асноўным [[ангельская мова|ангельскамоўнае]].

== Сучаснасьць ==
У [[Польшча|Польшчы]] існуе II Агульнаадукацыйны ліцэй з дадатковым вывучэньнем беларускай мовы імя [[Браніслаў Тарашкевіч|Б. Тарашкевіча]] ў [[Бельск-Падляскі|Бельску-Падляскім]]. Беларуская мова як абавязковы прадмет вывучаецца ў [[Гайнаўка|гайнаўскім]] Комплексе школаў з дадатковым вывучэньнем беларускай мовы, які складаецца зь ліцэю й гімназіі. Па стане на 2010 г. у Польшчы беларускую мову вывучаюць у 38 навучальных установах — дзіцячых садках, пачатковых школах, ліцэях і гімназіях&lt;ref name=&quot;školy&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = Сямён Печанко| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 1 верасьня 2010| url = http://news.tut.by/society/195764.html| копія = https://web.archive.org/web/20101104093306/http://news.tut.by/society/195764.html| дата копіі = 3 верасьня 2010| загаловак = Беларускамоўныя школы за мяжой| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Наша Ніва]]| дата доступу = 8 лютага 2015 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;.

У [[Вільня|Вільні]] з 1994 г. існуе адзіная беларускамоўная школа ў [[Летува|Летуве]] — Віленская сярэдняя школа імя Ф. Скарыны. У [[Латвія|Латвіі]] з 1994 г. функцыянуе [[Рыская беларуская асноўная школа імя Янкі Купалы|Рыская беларуская школа]]&lt;ref name=&quot;školy&quot;/&gt;. У [[Талін]]е ([[Эстонія]]) з 2010 г. працуе Нядзельная школа беларускай культуры імя [[Уладзімер Караткевіч|У. Караткевіча]]&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = Дзяніс Марціновіч| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 25 студзеня 2012| url = http://denis86.blog.tut.by/tag/nyadzelnaya-shkola-belaruskay-kulturyi-imya-uladzimira-karatkevicha/| копія = https://web.archive.org/web/20150208194116/http://denis86.blog.tut.by/tag/nyadzelnaya-shkola-belaruskay-kulturyi-imya-uladzimira-karatkevicha/| дата копіі = 8 лютага 2015| загаловак = Нядзельная школа беларускай культуры імя Уладзіміра Караткевіча| фармат = | назва праекту = | выдавец = Блог Дзяніса Марціновіча| дата доступу = 8 лютага 2015 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;.

== Літаратура ==
* {{Літаратура/БелЭн|2}} С. 434

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==

* {{Артыкул|спасылка=https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=10315|год=1962|аўтар=Віленскі, М.|загаловак=Беларускія школы на эміграцыі|мова=be|выданьне=[[Беларуская моладзь]]|нумар=16 (20)|старонкі=24-25|выдавецтва=[[Саюз беларуска-амэрыканскай моладзі]]}}
{{Беларусы замежжа}}
[[Катэгорыя:Арганізацыі беларускай дыяспары]]</text>
      <sha1>86lt4xxvatx7tu25c6mja80uml0m19t</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333290</id>
      <parentid>2333288</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T21:28:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gleb Leo</username>
        <id>58574</id>
      </contributor>
      <comment>/* Вонкавыя спасылкі */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14042" xml:space="preserve">'''Белару́ская шко́ла за мяжо́й''' — беларускія школы, што знаходзяцца за межамі [[Беларусь|Беларусі]].

{{зьмест зьлева}}
== Гісторыя ==
Станаўленьне беларускага школьніцтва за мяжой зьвязанае з арганізацыяй нацыянальна-культурнага жыцьця й прысутнасьцю сьвядомай нацыянальнай інтэлігенцыі. Першыя масавыя перасяленьні беларусаў (канец [[19 стагодзьдзе|XIX]] — пач. XX ст.) не былі адзначаныя дзейнасьцю беларускіх школ. У міжваенны пэрыяд ў [[Латвія|Латвіі]] пры Міністэрстве асьветы дзейнічаў Беларускі аддзел для кіраўніцтва навучальнымі ўстановамі, арганізацыяй і падтрымкай беларускіх школ займаліся таварыства «[[Беларуская хатка (Рыга)|Беларуская хатка]]», [[Таварыства беларускіх вучыцялёў]], працавалі беларускія гімназіі ў [[Дзьвінск]]у, [[Люцын]]е, [[Рыга|Рызе]] (прыватная), больш за 60 беларускіх школ у [[Дзьвінскі павет|Дзьвінскім]], [[Люцынскі павет|Люцынскім паветах]] і Рызе. У [[Летува|Летуве]] справы школьніцтва вялі Міністэрства беларускіх справаў, [[Беларускі прафэсіянальны вучыцельскі саюз]] і таварыства «[[Беларуская хатка (Вільня)|Беларуская хатка]]» ў [[Вільня|Вільні]], [[Беларускае культурна-асьветнае таварыства]] ў [[Коўна|Коўне]] і інш.

Дзейнасьцю беларускіх школ Вільні й [[Віленскі край|Віленскага краю]] з часу стварэньня [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]] кіравала [[Беларуская школьная рада]] (да пачатку 1921 г. было закладзена каля 200 беларускіх пачатковых школ), на аснове якой у красавіку 1921 г. створанае [[Таварыства беларускай школы]]. Працавалі [[Віленская беларуская гімназія]], дзясяткі школ. У 1921—1939 гг. у [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] ў выніку палітыкі [[палянізацыя|палянізацыі]] беларускіх школ амаль не засталося. З 500 школ, што існавалі тут напярэдадні польскай акупацыі, да 1936 г. засталося 16, у 1939 г. ня стала ніводнай. Былі закрытыя беларускія гімназіі ў [[Клецак|Клецку]], [[Наваградак|Наваградку]], [[Нясьвіж]]ы, [[Радашкавічы|Радашкавічах]], а Віленская рэарганізаваная ў Беларускі філіял польскай гімназіі.

У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] па розных прычынах у [[Нямеччына|Нямеччыне]] й [[Аўстрыя|Аўстрыі]] апынулася каля 500 тыс. беларусаў. У 1945—1950 гг. пры [[Беларускія лягеры для перамешчаных асобаў|Беларускіх лягерах для перамешчаных асобаў]] працавалі дзіцячыя сады, пачатковыя школы, гімназіі, курсы па ліквідацыі непісьменнасьці. Дашкольным выхаваньнем былі ахопленыя дзеці ад З да 6 гадоў, у [[Заходняя Нямеччына|Заходняй Нямеччыне]] сады існавалі ў лягерах Ватэнштэт (1945—1948), Вайдэн, Міхэльсдорф, Шляйсгайм (1946), [[Мітэнвальд]], Майнлёз, Фогэнштраўс, Віндышбэргэрдорф, [[Остэргофэн]] (1947), Гібэльштат (1948), Бакнанг і Розэнгайм (1949). У праграму заняткаў уваходзілі экскурсіі, гульні, сьпевы, дэклямаваньне вершаў, чытаньне й пераказ апавяданьняў. Пачатковыя школы для дзяцей 7—11 гадоў ствараліся ва ўсіх лягерох, дзе былі значныя беларускія асяродкі. Першыя адкрыліся восеньню 1945 г. у лягерох Госьляр, Ватэнштэт, [[Рэгенсбург]], працавалі яны і ў лягерох Мітэнвальд (1947—1949), Віндышбэргэрдорф (1947—1949), Міхэльсдорф (1946—1949), Остэргофэн (1946—1949), Гановэр (1946—1950), Бакнанг (1949—1950). Выкладаліся [[беларуская мова|беларуская]] й [[нямецкая мова|нямецкая]] мовы, [[арытмэтыка]], [[геаграфія]], [[гісторыя]], [[прыродазнаўства]], закон Божы, шмат увагі надавалася эстэтычнаму, і фізычнаму разьвіцьцю. Працавалі [[Беларуская гімназія імя Янкі Купалы]], гімназіі імя [[Максім Багдановіч|Максіма Багдановіча]] (Ватэнштэт, 1945—1950), імя [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]] (Майнлёз, 1947—1949), у Остэргофэне (1947—1949). У Аўстрыі на ваенныя функцыі ў [[Швадорф]]е ў 1944 г. працавала школа для дзяцей. У [[Верхняя Аўстрыя|Верхняй Аўстрыі]] былі 2 беларускія школы — у [[Кірхгайм]]е і ў лягеры для перамешчаных асобаў ДП 701-А Рыд.

У сувязі з дазволам перамешчаным асобам выбіраць месца сталага пражываньня, у пачатку 1950-х у асноўным завяршыўся выезд беларусаў у іншыя краіны сьвету. На новых месцах пасяленьня пры беларускіх грамадзка-культурных цэнтрах і дамах ствараліся суботнія й нядзельныя школы. Найбольш было ў [[ЗША]] (гарады [[Саўт-Рывэр]], 1952; [[Нью-Брансўік]], 1954; [[Нью-Ёрк]], 1954; [[Кліўлэнд]], 1956; [[Чыкага]], 1957; [[Нью-Джэрзі]], 1954; [[Дэтройт]], 1958), [[Канада|Канадзе]] ([[Таронта]], 1957, 1961), [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] ([[Лёндан]], 1957; [[Манчэстэр]], 1958; [[Брадфард]], 1963). Школы для беларускіх дзяцей дзейнічалі ў Вялікабрытаніі пры [[Англіканская царква|англіканскай царкве]] (1962) і Хрысьціянскім аб’яднаньні беларускіх работнікаў; у 1961—1975 г. у Лёндане працавала сярэдняя школа-інтэрнат імя [[Кірыла Тураўскі|Кірылы Тураўскага]] пры Беларускай [[каталіцтва|каталіцкай]] місіі. У [[Аўстралія|Аўстраліі]] ў горадзе [[Мэльбурн]] пры дапамозе Беларускага цэнтральнага камітэту нядзельная школа была адкрытая ў 1957 г., некаторы час працавалі школы ў гарадох [[Сыднэй]], [[Адэлаіда]], [[Пэрт (Аўстралія)|Пэрт]]. Для падтрымкі школ пры грамадзкіх арганізацыях існавалі школьныя фонды, у тым ліку Беларускі школьны фонд у ЗША (1956), фонд беларускіх падручнікаў у Канадзе (1973). Навучальную літаратуру для беларускіх дапаўняльных школ (чытанкі, лісткі зь песьнямі, нотамі, граматычныя практыкаваньні і інш. школьныя канспэкты) выдавалі ў Нью-Ёрку Беларускі выдавецкі фонд, выдавецкая суполка імя [[Францішак Скарына|Ф. Скарыны]], беларускай парафіі Сьвятога Кірылы Тураўскага, Сьвятой [[Эўфрасіньня Полацкая|Эўфрасіньні Полацкай]] (Саўт-Рывэр), Жыровіцкай Божай Маці (Нью-Брансўік) і інш.

З 1970-х гадоў беларуская школа за мяжой перажывае цяжкасьці, зьменшылася іх колькасьць, новае пакаленьне беларусаў у асноўным [[ангельская мова|ангельскамоўнае]].

== Сучаснасьць ==
У [[Польшча|Польшчы]] існуе II Агульнаадукацыйны ліцэй з дадатковым вывучэньнем беларускай мовы імя [[Браніслаў Тарашкевіч|Б. Тарашкевіча]] ў [[Бельск-Падляскі|Бельску-Падляскім]]. Беларуская мова як абавязковы прадмет вывучаецца ў [[Гайнаўка|гайнаўскім]] Комплексе школаў з дадатковым вывучэньнем беларускай мовы, які складаецца зь ліцэю й гімназіі. Па стане на 2010 г. у Польшчы беларускую мову вывучаюць у 38 навучальных установах — дзіцячых садках, пачатковых школах, ліцэях і гімназіях&lt;ref name=&quot;školy&quot;&gt;{{Спасылка | аўтар = Сямён Печанко| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 1 верасьня 2010| url = http://news.tut.by/society/195764.html| копія = https://web.archive.org/web/20101104093306/http://news.tut.by/society/195764.html| дата копіі = 3 верасьня 2010| загаловак = Беларускамоўныя школы за мяжой| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Наша Ніва]]| дата доступу = 8 лютага 2015 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;.

У [[Вільня|Вільні]] з 1994 г. існуе адзіная беларускамоўная школа ў [[Летува|Летуве]] — Віленская сярэдняя школа імя Ф. Скарыны. У [[Латвія|Латвіі]] з 1994 г. функцыянуе [[Рыская беларуская асноўная школа імя Янкі Купалы|Рыская беларуская школа]]&lt;ref name=&quot;školy&quot;/&gt;. У [[Талін]]е ([[Эстонія]]) з 2010 г. працуе Нядзельная школа беларускай культуры імя [[Уладзімер Караткевіч|У. Караткевіча]]&lt;ref&gt;{{Спасылка | аўтар = Дзяніс Марціновіч| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 25 студзеня 2012| url = http://denis86.blog.tut.by/tag/nyadzelnaya-shkola-belaruskay-kulturyi-imya-uladzimira-karatkevicha/| копія = https://web.archive.org/web/20150208194116/http://denis86.blog.tut.by/tag/nyadzelnaya-shkola-belaruskay-kulturyi-imya-uladzimira-karatkevicha/| дата копіі = 8 лютага 2015| загаловак = Нядзельная школа беларускай культуры імя Уладзіміра Караткевіча| фармат = | назва праекту = | выдавец = Блог Дзяніса Марціновіча| дата доступу = 8 лютага 2015 | мова = | камэнтар = }}&lt;/ref&gt;.

== Літаратура ==
* {{Літаратура/БелЭн|2}} С. 434

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==

* {{Артыкул|спасылка=https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=10315|год=1962|аўтар=Віленскі, М.|загаловак=Беларускія школы на эміграцыі|мова=be|выданьне=[[Беларуская моладзь]]|нумар=16 (20)|старонкі=24-25|выдавецтва=[[Саюз беларуска-амэрыканскай моладзі]]}}
* {{Артыкул|спасылка=https://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=10318|год=1964|загаловак=Аб далейшай працы|мова=be|выданьне=[[Беларуская моладзь]]|нумар=20|старонкі=4-5|выдавецтва=[[Саюз беларуска-амэрыканскай моладзі]]}}
{{Беларусы замежжа}}
[[Катэгорыя:Арганізацыі беларускай дыяспары]]</text>
      <sha1>oym3fu1707gbmcz5m2sbupgoeg5xac7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сьвечкавая маніфэстацыя</title>
    <ns>0</ns>
    <id>165572</id>
    <revision>
      <id>2333214</id>
      <parentid>1959521</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T12:30:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Крыніцы */ няма</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16121" xml:space="preserve">[[Файл:Candleburning.jpg|значак|Полымя сьвечкі]]
'''Сьве́чкавая маніфэста́цыя''' альбо '''Сьве́чкавая дэманстра́цыя''' — мірная маніфэстацыя грамадзянаў за рэлігійныя і грамадзянскія правы і свабоды ў сацыялістычнай [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыне]], якая адбылася 25 сакавіка 1988 року на [[Гвездаславава плошча (Браціслава)|Гвездаслававым пляцы]] ў [[Браціслава|Браціславе]]. У цяперашні час лічыцца адным з найгалоўнейшых пратэстаў грамадзянаў і вернікаў супраць [[Камунізм|камуністычнага рэжыму]] ў Чэхаславаччыне. Маніфэстацыя стала кульмінацыяй дзейнасьці таемнай царквы ў камуністычнай Чэхаславаччыне.

Ідэя маніфэстацыі паўстала з ініцыятывы вернікаў, пасьля таксама дадаліся патрабаваньні поўнае павагі да [[Грамадзянскія правы|грамадзянскіх правоў]] у Чэхаславаччыне для ўсіх яе жыхароў — як вернікаў, так і няверуючых. Якасьцю грамадзянскага супраціву, ахопам патрабаваньняў, мужнасьцю супраціву таталітарнай уладзе і рэпрэсіямі яе можна лічыць пачаткам паступова заняпаду камуністычнага ладу ў Славаччыне, які завяршыўся 17 лістапада 1989. Разгонам дэманстрацыі сіламі {{Не перакладзена|Служба грамадзкай бясьпекі (Чэхаславаччына)|Грамадзкай бясьпекі|sk|Verejná bezpečnosť}} (тагачаснай паліцыі) і {{Не перакладзена|Служба дзяржаўнай бясьпекі (Чэхаславаччына)|Дзяржаўнай бясьпекі|sk|Štátna bezpečnosť}} (тагачасная сакрэтная служба) былі груба парушаныя грамадзянскія правы на свабоду сходаў, зацьверджаныя Канстытуцыяй [[ЧССР]] 1960 року. Быў парушаны [[Міжнародны пакт аб грамадзянскіх і палітычных правах]], які ЧССР падпісала ў 1976 року, а таксама ўмовы хэльсынскага Заключнага акту АБСЭ 1975 року і Выніковага дакумэнту Мадрыдзкай канфэрэнцыі 1983 року.

== Храналёгія падзеяў ==
* 15 сакавіка — міністар унутраных справаў ЧССР [[Враціслаў Вайнар]] выдаў загад пра правядзеньне надзвычайнай акцыі па прадухіленьні акцыяў пратэсту.
* 16 сакавіка — старшыня Камітэту народнай бясьпекі Браціславы Штэфан Мікула ўхваліў плян надзвычайных мераў бясьпекі ў Браціславе, нават нягледзячы на тое, што Раённы нацыянальны камітэт (РНК) [[Браціслава I|Браціславы I]] яшчэ не прыняў рашэньне пра правядзеньне маніфэстацыі. Плян прадугледжваў тры альтэрнатывы, усе зь якіх насілі характар гвалтоўнага здушэньня.
* 16 сакавіка — адбылося пасяджэньне Збору ардынараў Славаччыны (найвышэйшы орган Каталіцкай царквы ў Славаччыне), які, паводле дзяржаўных крыніцаў, асудзілі маніфэстацыю. Аднак некаторыя ардынары заўважалі, што хоць Збор і выказаў уласнае меркаваньне, аднак царкоўныя ўлады ня мелі падставаў умешвацца ў справу грамадзянаў супраць улады.
* 17 сакавіка — РНК Браціславы I лістом забараніў правядзеньне дэманстрацыі на той падставе, што арганізатары ня могуць забясьпечыць грамадзкі парадак.
* 21 сакавіка — [[Францішак Міклашка]] накіраваў да РНК Браціславы I ліст, у якім выказваўся супраць забароны маніфэстацыі і даводзіў, што арганізатары здольныя забясьпечыць грамадзкі парадак. Наступнага дня ён атрымаў пракурорскае папярэджаньне пра недапушчальнасьць удзелу ў маніфэстацыі.
* 23 сакавіка — дзяржаўная тэлевізія дала ў сваёй перадачы слова доктару тэалёгіі Штэфану Зарэцкаму, які ад імя Асацыяцыі каталіцкіх сьвятароў «Pacem in terris» дыстанцыянаваўся ад маніфэстацыі і заклікаў людзей ня ўдзельнічаць у ёй.
&lt;!--* 24 сакавіка — зварот Францішка Міклашкі быў афіцыйна адхілены. Doručené mu bolo 25. marca, keď už bol zaistený na stanici Verejnej bezpečnosti.
--&gt;* 24 сакавіка — распачатая падрыхтоўка надзвычайных мерапрыемстваў, накіраваных на жорсткае здушэньне сходу. Прадугледжвалася таксама кровапраліцьце і раненьні, бо Інстытут аховы здароўя Браціславы меў забясьпечыць пазачарговыя зьмены, дастатковую колькасьць крыві і ложкаў. Былі прыведзеныя ў поўную баявую гатоўнасьць аддзелы ГБ ня толькі ў Брціславе, але й аддзел спэцназу ССР у [[Пэзінак|Пэзінку]] і падобныя ў структуры Дзяржаўнай бясьпекі.
* 24 сакавіка — у браціслаўскіх школах на 25 сакавіка былі абвешчаныя выходныя. Студэнты былі праінфармаваныя пра антыдзяржаўную акцыю і папярэджаныя пра недапушчальнасьць удзелу ў ёй. Іншагароднім студэнтам была рэкамэндавана на выходныя зьехаць з Браціславы. Супрацоўнікі прадпрыемстваў Браціславы таксама былі папярэджаныя пра няўдзел у антыдзяржаўнай акцыі.
* 25 сакавіка — з самага ранку па чарзе былі затрыманыя арганізатары акцыі Францішак Міклашка, Ян Чарнагурскі і Ўладзімер Юкл. Былі завезеныя ў пастарунак ГБ, фармальна апытаныя і затрыманыя. Адпушчаныя быль толькі па сканчэньні і разгоне маніфэстацыі. Біскуп Ян Хрызастом Корац быў затрыманы яшчэ папярэднім вечарам і вызвалены па маніфэстацыі, Сыльвэстар Крчмэры знаходзіўся пад вартай супрацоўнікамі Дзяржаўнай бясьпекі дома.
* 25 сакавіка — перад палуднем вуліцамі Браціславы праехалі бронетранспартэры, каб застрашыць жыхароў і пераканаць іх ня ўдзельнічаць у акцыі.
* 25 сакавіка — дарожная паліцыя выконвала пільны тэхнічны агляд аўтамабіляў і асабліва аўтобусаў на пад’езных да Браціславы дарогах з мэтаю спыніць даезд ці прынамсі затрымаць патэнцыйных удзельнікаў маніфэстацыі.
* 25 сакавіка — пасьля палудню грамадзкі транспарт у Браціславы быў перанакіраваны так, каб як мага больш людзей з ускраінаў не маглі дабрацца да цэнтру.
* 25 сакавіка — у раёне [[Гвездаславава плошча (Браціслава)|Гвездаслававага пляцу]] пасьля палудню машыны тэхнічных службаў пачалі паліваць вуліцы вадою, прычым разьліваючы проста на групы людзей, якія пачалі зьбірацца да плошчы.
* 25 сакавіка — славацкая тэлевізія на час правядзеньня маніфэстацыі паставіла трансьляцыю фільму «Анжэліка», які быў у той час вялікім гітом.

[[Файл:BA hviezdoslav.JPG|значак|300пкс|[[Гвездаславаў пляц (Браціслава)|Гвездаславаў пляц]] у нашыя дні]]
** 16:00 — на Гвездаслававым пляцы і прылеглых вуліцах пачалі зьбірацца людзі.
** 17:16 — было прынятае рашэньне перакрыць Гвездаслававы пляц і забараніць праход на яго людзей, аднак нягледзячы на гэта, на плошчы сабраліся 3500 асобаў, а на суседніх вуліцах былі заблякаваныя каля 6 тысячаў.
** 18:00
*** да 500 тысячаў чалавек сабраліся перад будынкам [[Славацкі нацыянальны тэатар|Славацкага нацыянальнага тэатру]] з запаленымі сьвечкамі, засьпявалі дзяржаўны гімн і гімн Папы, а таксама пачалі паволі маліцца на ружанцах. Затрыманых арганізатараў замянілі іншыя актывісты — [[Юліюс Броцка]] і Францішак Вікарткаўскі.
*** людзей, якія сабраліся на дэманстрацыію, заклікалі разыходзіцца, бо маніфэстацыя не была дазволеная. Калі грамадзяне не зрэагавалі на заклік, палітычны камітэт, які назіраў за падзеямі з вокнаў 4 паверху гатэлю «Carlton», выдаў загад на разгон натоўпу вернікаў.
*** Аўто ГБ з уключанымі сырэнамі і маячкамі пачалі хутка езьдзіць па пляцы і душыць людзей. Супрацоўнікі ГБ і асобы ў цывільным з адзнакамі крычалі на людзей, зьбівалі дубінкамі і кулакамі, тых, што ўпалі, піналі на зямлі. Некалькіх людзей адцягнулі да падрыхтаваных аўтамабіляў ГБ і адвезьлі ў пастарунак. Пры гэтым сабраных вернікаў бесьперапынна палівалі вадой з аўтамабіляў тэхнічных службаў.
** 18:27 — нягледзячы на тое, што сабраныя вернікі не выказвалі супраціву і працягвалі спакойна маліцца, паліцыя разгарнула супраць іх два [[вадамёт]]ы.
** 18:30 — час маніфэстацыі скончыўся. Нягледзячы на тое, што людзі пачалі разыходзіцца, супраць маніфэстантаў былі ўжытыя спэцсродкі: дубінкі, [[сьлезацечны газ]], сабакі. Шмат людзей атрымалі раненьні, крывацёкі, зьбівалі ў тым ліку старых і дзяўчатаў.

== Вынікі ==
На здушэньне сходу вернікаў было накіравана агулам 953 супрацоўнікі бясьпекі. Былі затрыманыя 126 грамадзянаў ЧССР і 12 замежных грамадзянаў, сярод якіх былі й акрэдытаваныя журналісты. Даклад пра дэманстрацыю і выкарыстаньне супраць іх сілаў правапарадку Цэнтральнаму камітэту [[Камуністычная партыя Чэхаславаччыны|Камуністычнае партыі Чэхаславаччыны]] ў красавіку 1988 року прадставілі Ігнац Янак і Пэтар Цолатка. Даклад быў зацьверджаны Прэзыдыюмам ЦК КПЧ без заўвагаў.

Па [[Аксамітная рэвалюцыя|Аксамітнай рэвалюцыі]] воінская пракуратура пастанавіла прыцягнуць да адказнасьці маёра Камітэту народнай бясьпекі Аляксандра Кісуцкага па абвінавачаньні ў злоўжываньні ўладай за тое, што незаконна затрымаў [[Францішак Міклашка|Францішка Міклашкі]]. З улікам таго, што Міклашка разам зь Янам Чарнагурскім выказаліся за спыненьне ягонага перасьледу, камісія [[Славацкая нацыянальная рада|СНР]] хадайнічала перад [[Прэзыдэнт Славаччыны|прэзыдэнтам краіны]] наконт памілаваньня Кісуцкага. Акрамя яго, да адказнасьці ніхто з палітычных і дзяржаўных дзеячоў прыцягнуты ня быў.

== Літаратура ==
* Ing. PhDr. Ján Šimulčík. «Čas svitania» (1998)

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://www.svieckovamanifestacia.sk Старонка, прысьвечаная Сьвечкавай маніфэстацыі]{{ref-sk}}
* [http://www.magnificat.sk/archiv-antona-seleckeho/bratislavsky-velky-piatok-odkaz-jednoty-slovenska/ Сьвечкавая маніфэстацыя на старонках часопісу «Magnificat»]{{ref-sk}}
* [http://www.upn.gov.sk/sk/svieckova-manifestacia-v-bratislave--25--marec-1988/ Дакумэнты Інстытута нацыянальнай памяці]{{ref-sk}}

[[Катэгорыя:Правы чалавека ў Славаччыне]]
[[Катэгорыя:Чэхаславацкая Сацыялістычная Рэспубліка]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Браціславы‎]]
[[Катэгорыя:Каталіцтва ў Славаччыне‎]]</text>
      <sha1>joe517nv4vc7r58zej47hzknkswcko0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Катэгорыя:Карэйская мова</title>
    <ns>14</ns>
    <id>168076</id>
    <revision>
      <id>2333215</id>
      <parentid>1805250</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T12:33:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <comment>Commons</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="205" xml:space="preserve">{{Болей}}

[[Катэгорыя:Мовы Карэі]]
[[Катэгорыя:Мовы Кітаю]]
[[Катэгорыя:Алтайскія мовы]]
[[Катэгорыя:Ізаляваныя мовы]]</text>
      <sha1>8g50wvf3z74dmxuxeu2nnlxroo2o0gu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Катэгорыя:Мовы Карэі</title>
    <ns>14</ns>
    <id>168077</id>
    <revision>
      <id>2333216</id>
      <parentid>1805253</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T12:34:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <comment>Commons</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="239" xml:space="preserve">{{Болей}}

[[Катэгорыя:Карэйскае грамадзтва|Мовы]]
[[Катэгорыя:Карэйская культура|Мовы]]
[[Катэгорыя:Мовы краін]]
[[Катэгорыя:Мовы Азіі]]</text>
      <sha1>cn0kk3uozqw09e5uw5hemi0zyh000mc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Екацярынбурскі мэтрапалітэн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>183675</id>
    <revision>
      <id>2333261</id>
      <parentid>2184149</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T19:53:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>521</id>
      </contributor>
      <comment>Выява [[Image:Ekt-metro-logo-01.svg]] замененая на [[Image:Ekb_metro_logo_alt.svg]] карыстальнікам [[commons:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]]. Прычына: [[:c:COM:FR|File renamed]]: [[:c:COM:FR#FR4|Criterion 4]] (harmonizing names of file set) · there</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2104" xml:space="preserve">{{Мэтрапалітэн
| назва = Екацярынбурскі мэтрапалітэн
| лёга = Ekb metro logo alt.svg
| фота = Ekaterinburg_Metro_-_Prospekt_Kosmonavtov_station.JPG
| подпіс = станцыя Праспэкт Касманаўтаў
| месца = [[Екацярынбург]], [[Сьвярдлоўская вобласьць]] [[Расея]]
| пачатак працы = 27 красавіка [[1991 год у мэтрапалітэне|1991]]
| лініі = 1
| даўжыня = 12,7 км
| станцыі = 9
| пасажыры = 137 тыс. (2016)
| пасажыры2 = 49,9 млн. (2016)
| схема = [[Файл:Jekaterinburg_Metro_Map_16022011.png|250px]]
}}
'''Екацярынбурскі мэтрапалітэн''' ({{мова-ru|Екатеринбу́ргский метрополите́н}}) — сыстэма лініяў мэтрапалітэну ў [[Екацярынбург]]у, шостая паводле ўводу ў эксплюатацыю ў Расеі, першая на Ўрале.

Вядомы высокім удзельным пасажырапатокам як у разьліку на кілямэтар шляхоў, так і на адну станцыю, займаючы па гэтым паказьніку 4-е мейсца ў Расеі, саступаючы [[Маскоўскі мэтрапалітэн|маскоўскаму]], [[Пецярбурскі мэтрапалітэн|пецярбурскаму]] ды [[Новасыбірскі мэтрапалітэн|новасыбірскаму]] мэтрапалітэнам.

== Час працы ==
Мэтрапалітэн працуе штодзень ад 6:00 да 0:00

== Вонкавыя спасылкі ==

* [https://web.archive.org/web/20180912072355/http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/8490524.stm://metro-ektb.ru/ Афіцыйны сайт]

{{Commonscat|Yekaterinburg Metro}}
{{Мэтрапалітэны Расеі}}

[[Катэгорыя:Мэтрапалітэны Расеі]]
[[Катэгорыя:Екацярынбург|Мэтрапалітэн]]</text>
      <sha1>4bfanexcsany6j2dstlu0fno24d2112</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Вікіпэдыя:Запыты на перанос</title>
    <ns>4</ns>
    <id>204148</id>
    <revision>
      <id>2333358</id>
      <parentid>2330122</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T09:22:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>W</username>
        <id>11741</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Катэгорыя:Краіны-сяброўкі АПАД → Катэгорыя:Краіны-сяброўкі НАТО */ +Прыватнае меркаваньне - не кансэнсуснае, разгляд адміністратарам [[Удзельнік:Ліцьвін]], бо абыдземся без парушэньня правіла &quot;не дазволіла мама, спытай у таты&quot;, паўтор хлусьлівага прыпісваньня аўтарства ёсьць абразай і хаджэньнем па коле</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51593" deleted="deleted" />
      <sha1 />
    </revision>
    <revision>
      <id>2333359</id>
      <parentid>2333358</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T09:23:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>W</username>
        <id>11741</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Катэгорыя:Краіны-сяброўкі АПАД → Катэгорыя:Краіны-сяброўкі НАТО */ .</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51592" deleted="deleted" />
      <sha1 />
    </revision>
    <revision>
      <id>2333362</id>
      <parentid>2333359</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T09:33:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>W</username>
        <id>11741</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Катэгорыя:Краіны-сяброўкі АПАД → Катэгорыя:Краіны-сяброўкі НАТО */ +Назва абмеркаваньня паводле назіраньня [[Удзельнік:Kazimier Lachnovič]], спачатку перанос - пасьля абмеркаваньня паводле правілаў Вікіпэдыі, якія даўней прыводзіў сам апанэнт</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52265" deleted="deleted" />
      <sha1 />
    </revision>
    <revision>
      <id>2333363</id>
      <parentid>2333362</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T09:33:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>W</username>
        <id>11741</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Катэгорыя:Краіны-сяброўкі НАТО → Катэгорыя:Краіны-сяброўкі АПАД */ .</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52265" deleted="deleted" />
      <sha1 />
    </revision>
    <revision>
      <id>2333384</id>
      <parentid>2333363</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T10:34:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>W</username>
        <id>11741</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Катэгорыя:Краіны-сяброўкі НАТО → Катэгорыя:Краіны-сяброўкі АПАД */ +у Гугле [[Вікізьвесткі]] і вандалізм супраць іх, беларускамоўная тэрміналёгія мае перавагу ў Беларускай Вікіпэдыі перад расейскай</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54259" deleted="deleted" />
      <sha1 />
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Катэгорыя:Вайсковыя фармаваньні, створаныя ў 1941 годзе</title>
    <ns>14</ns>
    <id>240247</id>
    <revision>
      <id>2333218</id>
      <parentid>2227579</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T12:36:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <comment>Commons</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="300" xml:space="preserve">{{Тэма паводле гадоў|Вайсковыя фармаваньні, створаныя ў|1941|годзе}}

[[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1941 годзе]]
[[Катэгорыя:Вайсковыя фармаваньні паводле гадоў заснаваньня|1941]]</text>
      <sha1>0nqh10mmkm3lku58nty872bt381u189</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тульгавічы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>242404</id>
    <revision>
      <id>2333353</id>
      <parentid>2262115</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T08:54:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Дамінік</username>
        <id>64057</id>
      </contributor>
      <comment>/* Вялікае Княства Літоўскае */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29325" xml:space="preserve">{{Населены пункт/Беларусь
|Назва                            = Тульгавічы
|Статус                           = вёска
|Назва ў родным склоне            = Тульгавічаў
|Назва па-расейску                = 
|Трансьлітараваная назва          = Tuĺhavičy
|Герб                             = 
|Сьцяг                            = 
|Гімн                             = 
|Дата заснаваньня                 = 
|Першыя згадкі                    = 1506
|Статус з                         = 
|Магдэбурскае права               = 
|Былая назва                      = 
|Мясцовая назва                   = 
|Вобласьць                        = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]]
|Раён                             = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]]
|Сельсавет                        = [[Судкоўскі сельсавет|Судкоўскі]]
|Гарадзкі савет                   = 
|Старшыня гарвыканкаму            = 
|Пасада кіраўніка                 = 
|Кіраўнік                         = 
|Плошча                           = 
|Крыніца плошчы                   = 
|Вышыня                           = 
|Унутраны падзел                  = 
|Колькасьць насельніцтва          = 
|Год падліку колькасьці           = 
|Крыніца колькасьці насельніцтва  = 
|Этнічны склад насельніцтва       = 
|Год падліку этнічнага складу     = 
|Нацыянальны склад насельніцтва   = 
|Год падліку нацыянальнага складу = 
|Колькасьць двароў                = 
|Год падліку колькасьці двароў    = 
|Крыніца колькасьці двароў        = 
|Паштовы індэкс                   = 
|СААТА                            = 
|Выява                            = 
|Апісаньне выявы                  = 
 |Шырата градусаў                 = 51
 |Шырата хвілінаў                 = 47
 |Шырата сэкундаў                 = 13
 |Даўгата градусаў                = 29
 |Даўгата хвілінаў                = 40
 |Даўгата сэкундаў                = 18
|Пазыцыя подпісу на мапе          = 
|Водступ подпісу на мапе          = 
|Commons                          = 
|Сайт                             = 
}}
'''Тульгавічы'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}&lt;/ref&gt; — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Віць (рака)|Віці]]. Уваходзяць у склад [[Судкоўскі сельсавет|Судкоўскага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Насельніцтва на 2013 год — 2 чалавекі. Знаходзяцца за 30 км на паўднёвы захад ад места і чыгуначнай станцыі [[Хвойнікі|Хвойнікаў]], каля аўтамабільнай дарогі Хвойнікі — [[Ламачы (Гомельская вобласьць)|Ламачы]].

== Гісторыя ==
=== Вялікае Княства Літоўскае ===
Ці не ўпершыню паселішча згадана ў прывілеі караля [[Аляксандр Ягелончык|Аляксандра]] князю Васілю Мунчы на «''село Тулеговичи в Мозырскомъ повете''», датаваным 24 траўня 1506 году&lt;ref&gt;Акты Литовской метрики. Собр. Ф. И. Леонтовичем. Т. 1. Вып. 2. — Варшава, 1897. № 747; Акты Литовско-Русского государства. Вып 1. Т. 2. (1390—1529). / Сост. М. Довнар-Запольский. — Москва, 1897. С. 119—120&lt;/ref&gt;. На той час гэта была тэрыторыя [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Даволі хутка, 26 траўня 1508 году маёнтак князя Мунчы, які выступіў супраць караля [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]] ў [[Мяцеж Глінскіх|мяцежы]] [[Міхал Львовіч Глінскі|князя Міхала Глінскага]], быў аддадзены пану Васілю Пятровічу&lt;ref&gt;Литовская Метрика. Книга записей 8. (1499—1514). / Подгот. А. Балюлис. — Вильнюс, 1995. С. 259&lt;/ref&gt;, а зь ліста-пацьверджаньня ад 22 сьнежня 1510 году даведваемся, што гэта былі менавіта Тульгавічы: «''Билъ нам чоломъ дьякъ нашъ Васко Петровичъ и въказывалъ перед нами листы, данину нашу, што есмо дали ему люди в Мозырскомъ повете на имя Тулеговичы, што держалъ зрадца нашъ Мунча…''»&lt;ref&gt;Литовская Метрика. Книга записей 8. — С. 392—393&lt;/ref&gt;. З апісаньня [[Мазырскі замак|Мазырскага замку]] 1552 году вынікае, што ўжо з 1512 года Тульгавічамі ў Загальскай нядзелі{{Заўвага|Нядзелі альбо чэргі (у складзе кожнай некалькі паселішчаў), на якія падзялялася Мазырская воласьць, як даводзілася несьці замкавую службу, выконваць работы на карысьць замку. Па нядзелях разьмяркоўваліся і плацёжныя павіннасьці (Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П.Г. Клепатский – Т. 1: Литовский период. – Одесса, 1912. С. 185, 189 – 190).}} Мазырскай воласьці валодалі наваградзкія зямяне Заройскія. Іх жыхары ад 1532 году перасталі выконваць павіннасьці на карысьць замку. Напярэдадні складаньня дакумэнту Заройскія прадалі сяло з пятнаццацьцю сялянамі-гаспадарамі пану Герасіму Калантаю&lt;ref&gt;Архив Юго-Западной России. — Ч. 7. — Т. 1: Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 644&lt;/ref&gt;. У 1567 годзе пан Стафан Рыгоравіч Лавейка з маёнткаў сваіх, сярод якіх і Тульгавічы, ставіў у войска Вялікага Княства Літоўскага 3 узброеных вершнікаў і 2 драбаў з ручніцамі&lt;ref&gt;Русская историческая библиотека. — Т. XXXІІІ: Литовская метрика. Отд. 1. Ч. 3: Книги публичных дел. Переписи войска Литовского. — Петроград, 1915. Стб. 1235&lt;/ref&gt;.

Пасьля падпісаньня [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]], зь сярэдзіны 1569 году, Тульгавічы ў складзе [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]] былі далучаны да [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]]. Шляхцічы Лавейкі трымалі «''sioło i dwór Tulhowicze''» яшчэ і ў 1622 годзе, калі каронныя і вялікакняскія камісары ў чарговы раз спрабавалі разьмежаваць Кіеўскае ваяводзтва Кароны з Мазырскім паветам Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;Źródła dziejowe. T. XX. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. IX. Ziemie ruskie. Ukraina (Kijów — Bracław). Dział I-szy. Opisane przez Aleksandra Jabłonowskiego. — Warszawa, 1894. S. 96&lt;/ref&gt;. 25 чэрвеня 1643 году шляхціч Мікалай Абуховіч запісаў сваёй жонцы пані Зофіі, народжанай Глухоўскай, сяло Тульгавічы ў Мазырскім павеце&lt;ref&gt;Опись актовой книги Киевского центрального архива № 30. Сост. А. Т. Белоусов. – Киев, 1907. С. 13&lt;/ref&gt;.

У судовых актах, датаваных 22 днём лютага — 20 жніўня 1686 году і 20 сьнежня 1688 году маюцца зьвесткі пра тое, як пан Дамінік Абуховіч наслаў сваіх людзей і казакоў на вёскі [[Стралічаў]],  Руднае і Навасёлкі пана пісара берасьцейскага [[Канстанцін Ян Шуйскі|Канстанціна Шуйскага]]; яны ж сялян тамтэйшых зьбілі, скалечылі, а быдла рознае да яго маёнтку Тульгавічы забралі. За рабункі і гвалт адказчык пан Д. Абуховіч мусіў заплаціць пацярпеламу пану К. Шуйскаму 18 900 польскіх злотых, але гэтага не зрабіў. Таму za Dekretem Kommissarskim Wileńskim асуджаны на вечную [[баніцыю]], што актыкавана было ў Мазырскім гродзкім судзе&lt;ref&gt;Аrchiwum Główny Akt Dawnych w Warszawie. Аrchiwum Рrozorów і Jelskich. Sygn. 1. S. 43, 44&lt;/ref&gt;. Вось пасьля гэтага Тульгавічы і дасталіся [[Касцёл і калегіум езуітаў (Юравічы)|юравіцкім езуітам]], і менавіта таму прэтэнзіі паноў Абуховічаў апошнім удавалася надалей пасьпяхова апратэстоўваць у судох, пра што пісаў ксёндз Станіслаў Залэнскі&lt;ref&gt;Załęski S. Jezuici w Polsce. Kraków, 1905. T. 4. Cz. 4: Kolegia i domy założone za królów Jana Kazimierza, Michała, Jana III, obydwóch Sasów i Stanisława Augusta. 1648—1773. S. 1550&lt;/ref&gt;. Магчыма, ўсё ж айцы-езуіты і да касацыі іх закону ў 1773 годзе неяк дзялілі Тульгавічы з панамі-шляхтай альбо застаўлялі іх апошнім. Ёсьць сьведчаньне пра тое, што ардынаваны яшчэ ў 1765 годзе пінска-тураўскім япіскапам Ю. Булгакам на пароха ўніяцкай царквы ў Тульгавічах Мазырскага павету сьвятар Мацей Юхневіч на працягу 13 гадоў (1778) ня быў зацьверджаны ўладальнікам сяла панам Адамам Стоцкім. У Тульгавічах налічвалася 30 досыць бедных дымоў (×6 — каля 180 жыхароў). Беднай [[плябанія]] заставалася і праз 9 гадоў (1787), калі парохам быў сын нябожчыка а. Данііл Юхневіч&lt;ref&gt;Лісейчыкаў Д. В. Штодзённае жыццё ўніяцкага парафіяльнага святара беларуска-літоўскіх зямель 1720–1839 гг. / Д. В. Лісейчыкаў. – Мінск: Медысонт, 2011. С. 67 – 68&lt;/ref&gt;. У вопісе Сьвята-Георгіеўскай царквы 1796 году сказана, што драўляны будынак яе ўзьведзены ў 1749 годзе тутэйшай грамадой&lt;ref&gt;НГАБ у Мінску. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 573. А. 44&lt;/ref&gt;.

Побач зь сялом існавала паселішча Тульгавіцкая Рудня, жыхары якой займаліся апрацоўкай жалеза. Больш раньнія згадкі пра яе сустракаюцца пачынаючы з 1789 году ў хросных і шлюбных мэтрычных запісах Юравіцкага парафіяльнага касьцёлу. Уніяцкім парохам у Тульгавічах заставаўся айцец Даніэль Яхневіч (Юхневіч), але ў Рудні абрады часьцей выконвалі юравіцкія ксяндзы-дамініканы&lt;ref&gt;НГАБ. Ф. 937. Воп. 4. Спр. 60. А. 37, 39адв., 41, 45–46адв., 47адв., 66адв.&lt;/ref&gt;.

=== У складзе Расейскай імпэрыі ===
Пасьля [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу Рэчы Паспалітай]] (1793) Тульгавічы — у межах Рэчыцкай акругі Чарнігаўскага намесьніцтва (губэрні), з 1796 года ў складзе ўпарадкаванага [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету], Маларасейскай, а з 29 жніўня 1797 году [[Менская губэрня|Менскай губэрні]] [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]&lt;ref&gt;Насевіч, В., Скрыпчанка, Т. Рэчыцкі павет / В. Насевіч, Т. Скрыпчанка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. – Т. 6. Кн. 1. – Мінск: БелЭн, 2001.  C. 181–182&lt;/ref&gt;. У 1795 годзе ў Тульгавічах 58 двароў, 380 жыхароў. Тады сяло з жалезным заводам належала мазырскаму войту Адаму Стоцкаму&lt;ref&gt;Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель). — Минск, 2018. С. 71, 74&lt;/ref&gt;. Паводле рэвізыі 1811 году, Сьвята-Георгіеўская прыходзкая царква была павернутая да расейскага праваслаўя ў 1795 годзе, а настаяцелем яе — усё той жа а. Данііл, сын Мацьвея, Яхневіч&lt;ref&gt;НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 263. А. 338&lt;/ref&gt;. У 1845 годзе складзены інвентар маёнтку Тульгавічы паноў Солтанаў&lt;ref&gt;НГАБ. Ф. 142. Воп.1. Спр. 1473. А. 1 — 41&lt;/ref&gt;. У «Списках населённых мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело] : 1857 г.» засьведчана, што 294 жыхары сяла Тульгавічы абодвух полаў былі прыхаджанамі Георгіеўскай царквы, 81 жыхар двара Тульгавічы (імаверна, разам з Рудняй Тульгавіцкай) зьяўляліся парафіянамі Юравіцкага касьцёлу Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі&lt;ref&gt;Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 379, 694&lt;/ref&gt;.

[[File:Тульгавічы на мапе Ф. Ф. Шубэрта. Сярэдзіна XIX ст.png|значак|250px|зьлева|Тульгавічы на мапе Ф. Ф. Шубэрта. Сярэдзіна XIX ст.]]У пасьлярэформавы пэрыяд сяло адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету Менскай губэрні. На 1864 год згаданая прыходзкая, 6 класу, драўляная Сьв. Георгіеўская царква ў Тульгавічах і прыпісная драўляная Сьвята-Траецкая царква ў Кажушках. Колькасьць вернікаў — 328 душ мужчынскага і 386 жаночага полу&lt;ref&gt;Историко-статистическое описание Минской епархии, составленное ректором Минской духовной семинарии архимандритом Николаем. — Санкт-Петербург, 1864. С. 305&lt;/ref&gt;. Частка жыхароў Тульгавічаў (пераважна з Рудні Тульгавіцкай) трымалася рыма-каталіцызму. У тым жа 1864 годзе яны (Шацілы, Лісоўскія, Гулевічы, Дудоўскія, Валасюкі, Краснабароды) разам з іншымі вернікамі зьвярнуліся да Яго Эксцэленцыі мітрапаліта Станеўскага са скаргай на знішчэньне парафіі і руйнаваньне касцёлу Найсьвяцейшай Панны Марыі ў Юравічах&lt;ref&gt;НГАБ. Ф. 1781. Воп. 32. Спр. 112. А. 2 — 3адв.&lt;/ref&gt;. У 1869 годзе стары лядашчы будынак царквы быў зачынены. У 1875 годзе пачалося ўзьвядзеньне новага, але ўвесну 1876 году ён быў знішчаны вялікім пажарам, які стаў бедствам для ўсяго сяла. Таму ў даведніку 1879 году сказана, што ролю прыходзкай пэўны час выконвала кажушкаўская прыпісная Сьвята-Траецкая царква&lt;ref&gt;Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 134—136&lt;/ref&gt;. У пачатку 1870 году ў Тульгавічах 162 мужчынскія душы сялян-уласьнікаў, прыпісаных да тутэйшага сельскага таварыства, 2-е аднадворцаў, прыпісаных да Юравіцкай воласьці&lt;ref&gt;Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.&lt;/ref&gt;. На 1876 год у маёнтку Тульгавічы налічвалася 1468 дзесяцін зямлі. У 1882 годзе асьвечаны новы будынак Сьвята-Георгіеўскай прыходзкай царквы ў Тульгавічах&lt;ref&gt;Минские епархиальные ведомости. – Минск, 1882. № 17. С. 448–451&lt;/ref&gt;. На 1886 год у сяле 63 двары, 329 жыхароў&lt;ref&gt;Волости и важнейшие селения Европейской России.  — С.-Петербург, 1886. Вып. 5. С. 113&lt;/ref&gt;. Паводле сьпісу землеўладальнікаў Менскай губэрні на 1889 год панскія добра належалі Адольфу і Мікалаю, сынам Максыміліяна (адпаведна 610 і 600 дзесяцін), Атону, сыну Аляксандра (629 дзесяцін), Яўгеніі, дачцэ Юзафа (624 дзесяціны) [[Род Перасвет-Солтанаў|Солтанам]]&lt;ref&gt;Список замлевладельцев Минской губернии. 1889 г. — Минск, 1889. С. 375—376&lt;/ref&gt;. У 1897 годзе ў вёсцы 87 двароў, 630 жыхароў, царкоўна-прыходзкая школа, хлебазапасная крама, вятрак і конны млын, карчма. У суседняй вёсцы Тульгавіцкая Рудня было 26 двароў з 87 жыхарамі. Падчас пажару 8 траўня 1899 году ў Тульгавічах згарэў 51 двор. На 1909 год у Тульгавічах налічвалася 123 двары з 833 жыхарамі. Тут месьціліся фальваркі Канавалава (1 двор, 20 жыхароў) і Макушнікава (1 двор, 16 жыхароў), Солтана (1 двор, 15 жыхароў)&lt;ref&gt;Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 202&lt;/ref&gt;. У 1911 годзе маёнтак Тульгавічы дзялілі між сабой Мечыслаў, Іардан, Канстанцін, сыны Мікалая, Перасьвет-Солтаны (ува ўсіх па 454 дзесяціны), ды іх брат Браніслаў, доля якога складала 218 дзесяцін. Па 24 дзесяціны зямлі мелі ў Тульгавічах нашчадкі колішніх руднікаў, браты Іосіф і Ўладзімір, сыны Казімера, Краснабароды. Тамсама валодалі зямлёй Радзівон Васільевіч Канавалаў (906 дзесяцін), Георгій Міхайлавіч Макушнікаў (906 дзесяцін), Мікалай Аляксандравіч Максімоўскі (638 дзесяцін) і Марыя Іванаўна Максімоўская (639 дзесяцін); у гэты раз маёнткі ўсіх чатырох запісаныя пад назвай Новы Двор Юравіцкай воласці&lt;ref&gt;Список замлевладельцев Минской губернии. 1911. — Б. м. С. 2, 5, 45&lt;/ref&gt; (яшчэ Новы Двор, але больш за сотню гадоў існаваў у Алексічах).

=== Найноўшы час ===
[[File:Дом Ф. Р. Канавалава ў Тульгавічах. Да 1917 г.png|значак|250px|Дом абшарніка-мешчаніна Хведара Радзівонавіча Канавалава ў Тульгавічах. Каля 1917 г.]]9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Тульгавічы ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынуліся ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта |[[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]»&lt;ref&gt;Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918 – 1920 гг. //  Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 – 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев (отв. ред.) [и др.]. — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 85&lt;/ref&gt;.

1 студзеня 1919 году, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Рэчыцкі павет увайшоў у склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], але 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі быў далучаны да [[РСФСР]].

З 8 сьнежня 1926 году (да [[Аварыя на Чарнобыльскай АЭС|аварыі на Чарнобыльскай АЭС у 1986 годзе]]) — цэнтр [[Тульгавіцкі сельсавет|Тульгавіцкага сельсавету]] [[Юравіцкі раён|Юравіцкага]], з 8 ліпеня 1931 году [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]], з 20 лютага 1938 году [[Палеская вобласьць|Палескай]], з 8 студзеня 1954 году [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]].

У 1930 годзе арганізаваны калгасы «Чырванамайск» і «Чырвоны Кастрычнік», у вёсцы працавалі кузня, паравы млын, стальмашня.

У чэрвені 1943 годзе партызаны зьнішчылі нямецкі гарнізон, які месьціўся ў вёсцы. Карнікі зруйнавалі частку вёскі і забілі 22 чалавекі. На фронце загінулі 186 жыхароў. Вёска вызвалена 25 лістапада 1943 году.

Паводле перапісу 1959 году ў вёсцы налічвалася 1134 жыхары, тут месьцілася цэнтральная сядзіба калгасу імя А. А. Жданава, у складзе якога былі вёскі [[Буда (Хвойніцкі раён)|Буда]], [[Ламачы]], [[Ломыш (вёска)|Ломыш]]. Існавалі камбінат бытавога абслугоўваньня, лясьніцтва, сярэдняя школа, клюб, бібліятэка, вэтэрынарны ўчастак, аддзяленьне сувязі, участковая бальніца, тры крамы.

== Забудова ==
Плян Тульгавічаў складаецца з дугападобнай вуліцы з шыротнай арыентацыяй, да цэнтра якой далучаюцца 2 простыя паралельныя паміж сабой вуліцы. Жылыя дамы пераважна драўляныя сядзібнага тыпу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2к}}&lt;/ref&gt;.

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}}

{{Судкоўскі сельсавет}}
{{Хвойніцкі раён}}

[[Катэгорыя:Судкоўскі сельсавет]]
[[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]]</text>
      <sha1>fgs3qlontgmzjklgam1oevdya3m5sb2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333354</id>
      <parentid>2333353</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T09:02:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Дамінік</username>
        <id>64057</id>
      </contributor>
      <comment>/* Вялікае Княства Літоўскае */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29425" xml:space="preserve">{{Населены пункт/Беларусь
|Назва                            = Тульгавічы
|Статус                           = вёска
|Назва ў родным склоне            = Тульгавічаў
|Назва па-расейску                = 
|Трансьлітараваная назва          = Tuĺhavičy
|Герб                             = 
|Сьцяг                            = 
|Гімн                             = 
|Дата заснаваньня                 = 
|Першыя згадкі                    = 1506
|Статус з                         = 
|Магдэбурскае права               = 
|Былая назва                      = 
|Мясцовая назва                   = 
|Вобласьць                        = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]]
|Раён                             = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]]
|Сельсавет                        = [[Судкоўскі сельсавет|Судкоўскі]]
|Гарадзкі савет                   = 
|Старшыня гарвыканкаму            = 
|Пасада кіраўніка                 = 
|Кіраўнік                         = 
|Плошча                           = 
|Крыніца плошчы                   = 
|Вышыня                           = 
|Унутраны падзел                  = 
|Колькасьць насельніцтва          = 
|Год падліку колькасьці           = 
|Крыніца колькасьці насельніцтва  = 
|Этнічны склад насельніцтва       = 
|Год падліку этнічнага складу     = 
|Нацыянальны склад насельніцтва   = 
|Год падліку нацыянальнага складу = 
|Колькасьць двароў                = 
|Год падліку колькасьці двароў    = 
|Крыніца колькасьці двароў        = 
|Паштовы індэкс                   = 
|СААТА                            = 
|Выява                            = 
|Апісаньне выявы                  = 
 |Шырата градусаў                 = 51
 |Шырата хвілінаў                 = 47
 |Шырата сэкундаў                 = 13
 |Даўгата градусаў                = 29
 |Даўгата хвілінаў                = 40
 |Даўгата сэкундаў                = 18
|Пазыцыя подпісу на мапе          = 
|Водступ подпісу на мапе          = 
|Commons                          = 
|Сайт                             = 
}}
'''Тульгавічы'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}&lt;/ref&gt; — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Віць (рака)|Віці]]. Уваходзяць у склад [[Судкоўскі сельсавет|Судкоўскага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Насельніцтва на 2013 год — 2 чалавекі. Знаходзяцца за 30 км на паўднёвы захад ад места і чыгуначнай станцыі [[Хвойнікі|Хвойнікаў]], каля аўтамабільнай дарогі Хвойнікі — [[Ламачы (Гомельская вобласьць)|Ламачы]].

== Гісторыя ==
=== Вялікае Княства Літоўскае ===
Ці не ўпершыню паселішча згадана ў прывілеі караля [[Аляксандр Ягелончык|Аляксандра]] князю Васілю Мунчы на «''село Тулеговичи в Мозырскомъ повете''», датаваным 24 траўня 1506 году&lt;ref&gt;Акты Литовской метрики. Собр. Ф. И. Леонтовичем. Т. 1. Вып. 2. — Варшава, 1897. № 747; Акты Литовско-Русского государства. Вып 1. Т. 2. (1390—1529). / Сост. М. Довнар-Запольский. — Москва, 1897. С. 119—120&lt;/ref&gt;. На той час гэта была тэрыторыя [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага ваяводзтва]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Даволі хутка, 26 траўня 1508 году маёнтак князя Мунчы, які выступіў супраць караля [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]] ў [[Мяцеж Глінскіх|мяцежы]] [[Міхал Львовіч Глінскі|князя Міхала Глінскага]], быў аддадзены пану Васілю Пятровічу&lt;ref&gt;Литовская Метрика. Книга записей 8. (1499—1514). / Подгот. А. Балюлис. — Вильнюс, 1995. С. 259&lt;/ref&gt;, а зь ліста-пацьверджаньня ад 22 сьнежня 1510 году даведваемся, што гэта былі менавіта Тульгавічы: «''Билъ нам чоломъ дьякъ нашъ Васко Петровичъ и въказывалъ перед нами листы, данину нашу, што есмо дали ему люди в Мозырскомъ повете на имя Тулеговичы, што держалъ зрадца нашъ Мунча…''»&lt;ref&gt;Литовская Метрика. Книга записей 8. — С. 392—393&lt;/ref&gt;. З апісаньня [[Мазырскі замак|Мазырскага замку]] 1552 году вынікае, што ўжо з 1512 года Тульгавічамі ў Загальскай нядзелі{{Заўвага|Нядзелі альбо чэргі (у складзе кожнай некалькі паселішчаў), на якія падзялялася Мазырская воласьць, як даводзілася несьці замкавую службу, выконваць работы на карысьць замку. Па нядзелях разьмяркоўваліся і плацёжныя павіннасьці (Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П.Г. Клепатский – Т. 1: Литовский период. – Одесса, 1912. С. 185, 189 – 190).}} Мазырскай воласьці валодалі наваградзкія зямяне Заройскія. Іх жыхары ад 1532 году перасталі выконваць павіннасьці на карысьць замку. Напярэдадні складаньня дакумэнту Заройскія прадалі сяло з пятнаццацьцю сялянамі-гаспадарамі пану Герасіму Калантаю&lt;ref&gt;Архив Юго-Западной России. — Ч. 7. — Т. 1: Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 644&lt;/ref&gt;. У 1567 годзе пан Стафан Рыгоравіч Лавейка з маёнткаў сваіх, сярод якіх і Тульгавічы, ставіў у войска Вялікага Княства Літоўскага 3 узброеных вершнікаў і 2 драбаў з ручніцамі&lt;ref&gt;Русская историческая библиотека. — Т. XXXІІІ: Литовская метрика. Отд. 1. Ч. 3: Книги публичных дел. Переписи войска Литовского. — Петроград, 1915. Стб. 1235&lt;/ref&gt;.

Пасьля падпісаньня [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]], зь сярэдзіны 1569 году, Тульгавічы ў складзе [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]] былі далучаны да [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]]. Шляхцічы Лавейкі трымалі «''sioło i dwór Tulhowicze''» яшчэ і ў 1622 годзе, калі каронныя і вялікакняскія камісары ў чарговы раз спрабавалі разьмежаваць Кіеўскае ваяводзтва Кароны з Мазырскім паветам Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;Źródła dziejowe. T. XX. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. IX. Ziemie ruskie. Ukraina (Kijów — Bracław). Dział I-szy. Opisane przez Aleksandra Jabłonowskiego. — Warszawa, 1894. S. 96&lt;/ref&gt;. 25 чэрвеня 1643 году шляхціч Мікалай Абуховіч запісаў сваёй жонцы пані Зофіі, народжанай Глухоўскай, сяло Тульгавічы ў Мазырскім павеце&lt;ref&gt;Опись актовой книги Киевского центрального архива № 30. Сост. А. Т. Белоусов. – Киев, 1907. С. 13&lt;/ref&gt;.

У судовых актах, датаваных 22 днём лютага — 20 жніўня 1686 году і 20 сьнежня 1688 году маюцца зьвесткі пра тое, як пан Дамінік Абуховіч наслаў сваіх людзей і казакоў на вёскі [[Стралічаў]],  [[Руднае (Хвойніцкі раён)|Руднае]] і [[Навасёлкі (Хвойніцкі раён)|Навасёлкі]] пана пісара берасьцейскага [[Канстанцін Ян Шуйскі|Канстанціна Шуйскага]]; яны ж сялян тамтэйшых зьбілі, скалечылі, а быдла рознае да яго маёнтку Тульгавічы забралі. За рабункі і гвалт адказчык пан Д. Абуховіч мусіў заплаціць пацярпеламу пану К. Шуйскаму 18 900 польскіх злотых, але гэтага не зрабіў. Таму za Dekretem Kommissarskim Wileńskim асуджаны на вечную [[баніцыю]], што актыкавана было ў Мазырскім гродзкім судзе&lt;ref&gt;Аrchiwum Główny Akt Dawnych w Warszawie. Аrchiwum Рrozorów і Jelskich. Sygn. 1. S. 43, 44&lt;/ref&gt;. Вось пасьля гэтага Тульгавічы і дасталіся [[Касцёл і калегіум езуітаў (Юравічы)|юравіцкім езуітам]], і менавіта таму прэтэнзіі паноў Абуховічаў апошнім удавалася надалей пасьпяхова апратэстоўваць у судох, пра што пісаў ксёндз Станіслаў Залэнскі&lt;ref&gt;Załęski S. Jezuici w Polsce. Kraków, 1905. T. 4. Cz. 4: Kolegia i domy założone za królów Jana Kazimierza, Michała, Jana III, obydwóch Sasów i Stanisława Augusta. 1648—1773. S. 1550&lt;/ref&gt;. Магчыма, ўсё ж айцы-езуіты і да касацыі іх закону ў 1773 годзе неяк дзялілі Тульгавічы з панамі-шляхтай альбо застаўлялі іх апошнім. Ёсьць сьведчаньне пра тое, што ардынаваны яшчэ ў 1765 годзе пінска-тураўскім япіскапам Ю. Булгакам на пароха ўніяцкай царквы ў Тульгавічах Мазырскага павету сьвятар Мацей Юхневіч на працягу 13 гадоў (1778) ня быў зацьверджаны ўладальнікам сяла панам Адамам Стоцкім. У Тульгавічах налічвалася 30 досыць бедных дымоў (×6 — каля 180 жыхароў). Беднай [[плябанія]] заставалася і праз 9 гадоў (1787), калі парохам быў сын нябожчыка а. Данііл Юхневіч&lt;ref&gt;Лісейчыкаў Д. В. Штодзённае жыццё ўніяцкага парафіяльнага святара беларуска-літоўскіх зямель 1720–1839 гг. / Д. В. Лісейчыкаў. – Мінск: Медысонт, 2011. С. 67 – 68&lt;/ref&gt;. У вопісе Сьвята-Георгіеўскай царквы 1796 году сказана, што драўляны будынак яе ўзьведзены ў 1749 годзе тутэйшай грамадой&lt;ref&gt;НГАБ у Мінску. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 573. А. 44&lt;/ref&gt;.

Побач зь сялом існавала паселішча Тульгавіцкая Рудня, жыхары якой займаліся апрацоўкай жалеза. Больш раньнія згадкі пра яе сустракаюцца пачынаючы з 1789 году ў хросных і шлюбных мэтрычных запісах Юравіцкага парафіяльнага касьцёлу. Уніяцкім парохам у Тульгавічах заставаўся айцец Даніэль Яхневіч (Юхневіч), але ў Рудні абрады часьцей выконвалі юравіцкія ксяндзы-дамініканы&lt;ref&gt;НГАБ. Ф. 937. Воп. 4. Спр. 60. А. 37, 39адв., 41, 45–46адв., 47адв., 66адв.&lt;/ref&gt;.

=== У складзе Расейскай імпэрыі ===
Пасьля [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу Рэчы Паспалітай]] (1793) Тульгавічы — у межах Рэчыцкай акругі Чарнігаўскага намесьніцтва (губэрні), з 1796 года ў складзе ўпарадкаванага [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету], Маларасейскай, а з 29 жніўня 1797 году [[Менская губэрня|Менскай губэрні]] [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]&lt;ref&gt;Насевіч, В., Скрыпчанка, Т. Рэчыцкі павет / В. Насевіч, Т. Скрыпчанка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. – Т. 6. Кн. 1. – Мінск: БелЭн, 2001.  C. 181–182&lt;/ref&gt;. У 1795 годзе ў Тульгавічах 58 двароў, 380 жыхароў. Тады сяло з жалезным заводам належала мазырскаму войту Адаму Стоцкаму&lt;ref&gt;Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель). — Минск, 2018. С. 71, 74&lt;/ref&gt;. Паводле рэвізыі 1811 году, Сьвята-Георгіеўская прыходзкая царква была павернутая да расейскага праваслаўя ў 1795 годзе, а настаяцелем яе — усё той жа а. Данііл, сын Мацьвея, Яхневіч&lt;ref&gt;НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 263. А. 338&lt;/ref&gt;. У 1845 годзе складзены інвентар маёнтку Тульгавічы паноў Солтанаў&lt;ref&gt;НГАБ. Ф. 142. Воп.1. Спр. 1473. А. 1 — 41&lt;/ref&gt;. У «Списках населённых мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело] : 1857 г.» засьведчана, што 294 жыхары сяла Тульгавічы абодвух полаў былі прыхаджанамі Георгіеўскай царквы, 81 жыхар двара Тульгавічы (імаверна, разам з Рудняй Тульгавіцкай) зьяўляліся парафіянамі Юравіцкага касьцёлу Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі&lt;ref&gt;Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 379, 694&lt;/ref&gt;.

[[File:Тульгавічы на мапе Ф. Ф. Шубэрта. Сярэдзіна XIX ст.png|значак|250px|зьлева|Тульгавічы на мапе Ф. Ф. Шубэрта. Сярэдзіна XIX ст.]]У пасьлярэформавы пэрыяд сяло адміністрацыйна належала да Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету Менскай губэрні. На 1864 год згаданая прыходзкая, 6 класу, драўляная Сьв. Георгіеўская царква ў Тульгавічах і прыпісная драўляная Сьвята-Траецкая царква ў Кажушках. Колькасьць вернікаў — 328 душ мужчынскага і 386 жаночага полу&lt;ref&gt;Историко-статистическое описание Минской епархии, составленное ректором Минской духовной семинарии архимандритом Николаем. — Санкт-Петербург, 1864. С. 305&lt;/ref&gt;. Частка жыхароў Тульгавічаў (пераважна з Рудні Тульгавіцкай) трымалася рыма-каталіцызму. У тым жа 1864 годзе яны (Шацілы, Лісоўскія, Гулевічы, Дудоўскія, Валасюкі, Краснабароды) разам з іншымі вернікамі зьвярнуліся да Яго Эксцэленцыі мітрапаліта Станеўскага са скаргай на знішчэньне парафіі і руйнаваньне касцёлу Найсьвяцейшай Панны Марыі ў Юравічах&lt;ref&gt;НГАБ. Ф. 1781. Воп. 32. Спр. 112. А. 2 — 3адв.&lt;/ref&gt;. У 1869 годзе стары лядашчы будынак царквы быў зачынены. У 1875 годзе пачалося ўзьвядзеньне новага, але ўвесну 1876 году ён быў знішчаны вялікім пажарам, які стаў бедствам для ўсяго сяла. Таму ў даведніку 1879 году сказана, што ролю прыходзкай пэўны час выконвала кажушкаўская прыпісная Сьвята-Траецкая царква&lt;ref&gt;Описание церквей и приходов Минской епархии. VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 134—136&lt;/ref&gt;. У пачатку 1870 году ў Тульгавічах 162 мужчынскія душы сялян-уласьнікаў, прыпісаных да тутэйшага сельскага таварыства, 2-е аднадворцаў, прыпісаных да Юравіцкай воласьці&lt;ref&gt;Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 68об.&lt;/ref&gt;. На 1876 год у маёнтку Тульгавічы налічвалася 1468 дзесяцін зямлі. У 1882 годзе асьвечаны новы будынак Сьвята-Георгіеўскай прыходзкай царквы ў Тульгавічах&lt;ref&gt;Минские епархиальные ведомости. – Минск, 1882. № 17. С. 448–451&lt;/ref&gt;. На 1886 год у сяле 63 двары, 329 жыхароў&lt;ref&gt;Волости и важнейшие селения Европейской России.  — С.-Петербург, 1886. Вып. 5. С. 113&lt;/ref&gt;. Паводле сьпісу землеўладальнікаў Менскай губэрні на 1889 год панскія добра належалі Адольфу і Мікалаю, сынам Максыміліяна (адпаведна 610 і 600 дзесяцін), Атону, сыну Аляксандра (629 дзесяцін), Яўгеніі, дачцэ Юзафа (624 дзесяціны) [[Род Перасвет-Солтанаў|Солтанам]]&lt;ref&gt;Список замлевладельцев Минской губернии. 1889 г. — Минск, 1889. С. 375—376&lt;/ref&gt;. У 1897 годзе ў вёсцы 87 двароў, 630 жыхароў, царкоўна-прыходзкая школа, хлебазапасная крама, вятрак і конны млын, карчма. У суседняй вёсцы Тульгавіцкая Рудня было 26 двароў з 87 жыхарамі. Падчас пажару 8 траўня 1899 году ў Тульгавічах згарэў 51 двор. На 1909 год у Тульгавічах налічвалася 123 двары з 833 жыхарамі. Тут месьціліся фальваркі Канавалава (1 двор, 20 жыхароў) і Макушнікава (1 двор, 16 жыхароў), Солтана (1 двор, 15 жыхароў)&lt;ref&gt;Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 202&lt;/ref&gt;. У 1911 годзе маёнтак Тульгавічы дзялілі між сабой Мечыслаў, Іардан, Канстанцін, сыны Мікалая, Перасьвет-Солтаны (ува ўсіх па 454 дзесяціны), ды іх брат Браніслаў, доля якога складала 218 дзесяцін. Па 24 дзесяціны зямлі мелі ў Тульгавічах нашчадкі колішніх руднікаў, браты Іосіф і Ўладзімір, сыны Казімера, Краснабароды. Тамсама валодалі зямлёй Радзівон Васільевіч Канавалаў (906 дзесяцін), Георгій Міхайлавіч Макушнікаў (906 дзесяцін), Мікалай Аляксандравіч Максімоўскі (638 дзесяцін) і Марыя Іванаўна Максімоўская (639 дзесяцін); у гэты раз маёнткі ўсіх чатырох запісаныя пад назвай Новы Двор Юравіцкай воласці&lt;ref&gt;Список замлевладельцев Минской губернии. 1911. — Б. м. С. 2, 5, 45&lt;/ref&gt; (яшчэ Новы Двор, але больш за сотню гадоў існаваў у Алексічах).

=== Найноўшы час ===
[[File:Дом Ф. Р. Канавалава ў Тульгавічах. Да 1917 г.png|значак|250px|Дом абшарніка-мешчаніна Хведара Радзівонавіча Канавалава ў Тульгавічах. Каля 1917 г.]]9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Тульгавічы ў складзе Юравіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынуліся ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта |[[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]»&lt;ref&gt;Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918 – 1920 гг. //  Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 – 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев (отв. ред.) [и др.]. — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 85&lt;/ref&gt;.

1 студзеня 1919 году, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Рэчыцкі павет увайшоў у склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], але 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі быў далучаны да [[РСФСР]].

З 8 сьнежня 1926 году (да [[Аварыя на Чарнобыльскай АЭС|аварыі на Чарнобыльскай АЭС у 1986 годзе]]) — цэнтр [[Тульгавіцкі сельсавет|Тульгавіцкага сельсавету]] [[Юравіцкі раён|Юравіцкага]], з 8 ліпеня 1931 году [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]], з 20 лютага 1938 году [[Палеская вобласьць|Палескай]], з 8 студзеня 1954 году [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]].

У 1930 годзе арганізаваны калгасы «Чырванамайск» і «Чырвоны Кастрычнік», у вёсцы працавалі кузня, паравы млын, стальмашня.

У чэрвені 1943 годзе партызаны зьнішчылі нямецкі гарнізон, які месьціўся ў вёсцы. Карнікі зруйнавалі частку вёскі і забілі 22 чалавекі. На фронце загінулі 186 жыхароў. Вёска вызвалена 25 лістапада 1943 году.

Паводле перапісу 1959 году ў вёсцы налічвалася 1134 жыхары, тут месьцілася цэнтральная сядзіба калгасу імя А. А. Жданава, у складзе якога былі вёскі [[Буда (Хвойніцкі раён)|Буда]], [[Ламачы]], [[Ломыш (вёска)|Ломыш]]. Існавалі камбінат бытавога абслугоўваньня, лясьніцтва, сярэдняя школа, клюб, бібліятэка, вэтэрынарны ўчастак, аддзяленьне сувязі, участковая бальніца, тры крамы.

== Забудова ==
Плян Тульгавічаў складаецца з дугападобнай вуліцы з шыротнай арыентацыяй, да цэнтра якой далучаюцца 2 простыя паралельныя паміж сабой вуліцы. Жылыя дамы пераважна драўляныя сядзібнага тыпу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2к}}&lt;/ref&gt;.

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}}

{{Судкоўскі сельсавет}}
{{Хвойніцкі раён}}

[[Катэгорыя:Судкоўскі сельсавет]]
[[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]]</text>
      <sha1>f14kdx0kpf1g7gsh485lurlqgohood8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аравічы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>242441</id>
    <revision>
      <id>2333341</id>
      <parentid>2323406</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T08:04:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Дамінік</username>
        <id>64057</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35622" xml:space="preserve">{{Населены пункт/Беларусь
|Назва                            = Аравічы
|Статус                           = вёска
|Назва ў родным склоне            = Аравічаў
|Арыгінальная назва               = Оревичи
|Назва па-расейску                = 
|Трансьлітараваная назва          = Aravičy
|Герб                             = 
|Сьцяг                            = 
|Гімн                             = 
|Дата заснаваньня                 = перад 1526 годам
|Першыя згадкі                    = 
|Статус з                         = 
|Магдэбурскае права               = 
|Былая назва                      = 
|Мясцовая назва                   = 
|Вобласьць                        = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]]
|Раён                             = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]]
|Сельсавет                        = [[Аравіцкі сельсавет|Аравіцкі]]
|Гарадзкі савет                   = 
|Старшыня гарвыканкаму            = 
|Пасада кіраўніка                 = 
|Кіраўнік                         = 
|Плошча                           = 
|Крыніца плошчы                   = 
|Вышыня                           = 
|Унутраны падзел                  = 
|Колькасьць насельніцтва          = 
|Год падліку колькасьці           = 
|Крыніца колькасьці насельніцтва  = 
|Этнічны склад насельніцтва       = 
|Год падліку этнічнага складу     = 
|Нацыянальны склад насельніцтва   = 
|Год падліку нацыянальнага складу = 
|Колькасьць двароў                = 
|Год падліку колькасьці двароў    = 
|Крыніца колькасьці двароў        = 
|Паштовы індэкс                   = 
|СААТА                            = 
|Выява                            =  
|Апісаньне выявы                  = 
 |Шырата градусаў                 = 51
 |Шырата хвілінаў                 = 36
 |Шырата сэкундаў                 = 10
 |Даўгата градусаў                = 29
 |Даўгата хвілінаў                = 51
 |Даўгата сэкундаў                = 22
|Пазыцыя подпісу на мапе          = зьверху
|Водступ подпісу на мапе          = 2.5
|Commons                          = 
|Сайт                             = 
}}
'''Араві́чы'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}&lt;/ref&gt; — былая [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на левым беразе ракі [[Прыпяць|Прыпяці]]. Былі цэнтрам Аравіцкага сельсавету [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Знаходзяцца за 40 км на паўднёвы захад ад места і чыгуначнай станцыі [[Хвойнікі|Хвойнікаў]], каля аўтамабільнай дарогі [[Даўляды]] — Хвойнікі; на тэрыторыі [[Палескі дзяржаўны радыяцыйна-экалягічны запаведнік|Палескага дзяржаўнага радыяцыйна-экалягічнага запаведніку]].

== Гісторыя ==
=== Вялікае Княства Літоўскае ===
Ці не ўпершыню паселішча згаданае ў памятным запісе 1526 году ігумена Сьвята-Міхайлаўскага (Залатаверхага) манастыра ў Кіеве Макарыя — «''купилъ есми у Марка'' [папраўдзе: Макара] ''Орменина Киевского{{заўвага|П. Г. Кляпацкі памылкова ўважаў яго і за першага вядомага ўладальніка Аравічаў. Але апошнія  названыя тут хіба дзеля лякалізацыі падараваных службаў.}} две службе, у-въ Оревицкой волости{{заўвага|Воласьць тая, пэўна, — [[Белая Сарока|Беласароцкая]], бо Аравіцкай ніколі не існавала. Памылка ігумена, аднак, сьведчыць пра тое, што ў межах сучаснай Беларусі на левым беразе Прыпяці найбольш вядомым, прынамсі яму, сялом былі Аравічы.}} [[Лясок (Гомельская вобласьць)|Лысковщину]] а [[Пагоннае|Погоны]]''». Названыя Аравічы і ў пацьвярджальнай грамаце манастыру караля Жыгімонта Старога, датаванай 30 сьнежня 1543 году: «''Били намъ чоломъ игуменъ Филаретъ зо всими чернцы манастыря святого Михаила Золотоверхого, у Киеве, и поведили передъ нами, ижъ которыи две службе людей, на Припяти, у Воревичохъ{{заўвага|Відавочна, паставіць на пісьме ажно дзьве запар галосныя літары, каб паведаміць, што службы знаходзіліся ў Аравіцкай «воласьці», аўтару запісу 1526 г. было ня менш цяжка, чым жыхару вёскі, беларусу, тое ж самае вымавіць. Так зьявілася паміж галоснымі &quot;въ”. А ў грамаце 1543 г. пісар злучыў яго з назваю. Хоць наўрад ці беларускія Аравічы ён пераблытаў з украінскім сялом [[Варовічы (Палескі раён)|Ва́равічы]] (Ва́рэвічы) ў Оўруцкай воласьці, апошнія бо — далекавата ад Прыпяці. Таму дарэмна выдаўцы зборніка нібы падзялілі згадкі пра Аравічы паміж Беларусьсю і Украінай (гл.: Документальна спадщина. — С. 505, 511)}}, на имя Лысковщину и Погонную купилъ игуменъ святого Михаила небожчикъ Макарей''...»&lt;ref&gt;Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. 2. (1506 — 1544). — С.-Петербург, 1848. №. 140, 228&lt;/ref&gt;.

Напярэдадні падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўказам караля Жыгімонта Аўгуста ад 6 чэрвеня 1569 году [[Кіеўскае ваяводзтва]] (і Аравічы з прылегласьцямі) было далучана да [[Карона Каралеўства Польскага|Кароны Польскай]]&lt;ref&gt;Volumina Legum. Tom II. — Petersburg: Nakładem i drukiem Józafata Ohryzki, 1859. S. 84 — 87; Падалінскі У. // Беларускі гістарычны агляд. — 2012. Т. 19. С. 329—337 (Рэцэнзія на кн.: Litwin H. Równi do równych: kijowska reprezentacja sejmowa 1569—1648. — Warszawa, 2009)&lt;/ref&gt;.

=== Карона Каралеўства Польскага ===
4 чэрвеня 1570 году каралём Жыгімонтам Аўгустам выдадзена чарговая пацьвярджальная грамата манастыру на Лыскоўшчыну і Пагонную, у якой зноў згаданыя Аравічы, але воласьць названая слушна, хоць і ў скарочаным выглядзе: «…''ижъ две службы людей на Припяти у въ Оревичахъ{{Заўвага|Устойлівае паўтарэньне ў найбольш раньніх кірылічных тэкстах тапанімічнай формы «Оревичи» супярэчыць прынятай у сучасным нарматыўным даведніку формы «Аровичи» ў якасьці расейскамоўнай назвы.}}… у волости Сороцкой игуменъ святого Михаила Золотоверхого, небожчикъ Макарей, купилъ''…»&lt;ref&gt;Акты, относящиеся к Южной и Западной России. Т. 1 (1361– 1598). – С.-Петербург, 1863. № 156 &lt;/ref&gt;. Надалей урэшце крыніцы паведамілі і пра тое, хто валодаў самымі Аравічамі. У падатковым рэестры Кіеўскай зямлі, складзеным у 1581 годзе каралеўскім слугой і паборцам панам Мацеем Язерскім, Аравічы і яшчэ 15 сёл паказаныя прыналежнымі Кіева-Пячорскаму манастыру{{заўвага|У хвойніцкай кнізе «Памяць» беспадстаўна сьцьвярджаецца, нібыта ў 1570 — 1580 гады Аравічы належалі Кіеўскаму Міхайлаўскаму (Залатаверхаму) манастыру&lt;ref&gt;Памяць: Гiсторыка-дакументальная хронiка Хойнiцкага раена / Рэд. кал. М. А. Ткачоў [і інш.]; маст. А. М. Хількевіч. — Мінск: БелЭн iмя Петруся Броўкi, 1993. С. 26&lt;/ref&gt;; тое паўторана і ў энцыкляпедыі «Гарады і вёскі Беларусі».}} ў асобе яго архімандрыта, япіскапа ўладзімерскага Мялеція Храбтовіча&lt;ref&gt;Źródła dziejowe. T. XX. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym; T. IX: Ziemie ruskie. Ukraina (Kijów — Bracław) / A. Jabłonowski — Warszawa, 1894. Wykazy… S. 36 — 37&lt;/ref&gt;. Уласнасьцю Пячорскага манастыра сяло Аравічы (Orewicze) названа таксама ў вопісе рухомай і нерухомай маёмасьці, калі на пасаду яго архімандрыта  ў 1593 годзе заступаў Нікіфар Тур&lt;ref&gt;Архив Юго-Западной России. Ч. 1.  Т. 1. Акты, относящиеся к истории православной церкви в Югозападной России. – Киев, 1859. С. 386&lt;/ref&gt;.

Ад мяжы сяла Аравічы пачыналіся ўгодзьдзі сяла Краснасельле пана Мікалая Харлінскага{{заўвага|Уладальнік [[Астрагляды|Астраглядавічаў]] і [[Хвойнікі|Хвойнікаў.]]}} і сяла Лыскоўцаў Кіеўскага Сьвята-Міхайлаўскага Залатаверхага манастыра ў асобе яго ігумена Іосіфа Міроўскага, што засьведчана ў дамове ад 20 сьнежня 1603 году&lt;ref&gt;Документальна спадщина Свято-Михайлівського Золотоверхого монастиря у Києві ХVІ-ХVІІІ ст. з фондів Національної бібліотеки України імені В. І. Вернадського. Зб. док. [Текст] / Автори-укладачі: Ю. А. Мицик, С. В. Сохань, Т. В. Міцан, І. Л. Синяк, Я. В. Затилюк; Нац. акад. наук України, Нац. б-ка України ім. В. І. Вернадського, Ін-т укр. археографії та джерелознавства ім. М. С. Грушевського (далей: Документальна спадщина.). — Київ, 2011. № 300, 302, 303&lt;/ref&gt;.

[[File:Антымінс 1627 года для царквы ў Аравічах.png|значак|зьлева|Антымінс 1627 году для царквы ў Аравічах&lt;ref&gt;Костантин Никольский. Об антиминсах православной русской церкви. — С.-Петербург, 1872 (уклейка).&lt;/ref&gt;.]]25 сакавіка 1627 году праваслаўны мітрапаліт кіеўскі і галіцкі Іоў Барэцкі асьвяціў [[антымінс]] на зьдзяйсьненьне боскай літургіі ў царкве Раства Найсьвяцейшай Багародзіцы ў сяле Аравічах{{заўвага|Сьвятар К. Нікольскі засьведчыў, што гэта быў адзін зь першых друкаваных антымінсаў.}}.

Згодна з тарыфам падымнага падатку 1628 года, з 7 дымоў сяла Аравічы архімандрыта Пятра Магілы і капітулы Кіева-Пячэрскага манастыра скарб мусіў атрымаць па 3 злотыя, з 2 агароднікаў па 24 грошы, з адной убогай халупы яшчэ 20 грошаў.  10 траўня 1682 году, кароль Ян Сабескі, зважаючы на страту Кіева ў войнах з Расеяй, дзеля чаго добры Кіева-Пячорскага манастыра пазбавіліся гападароў, падараваў іх адміністратару Кіеўскай мітраполіі епіскапу львоўскаму і галіцкаму Іосіфу Шумлянскаму. Надалей яны пазначаліся, як прыналежныя манастыру, хіба намінальна. У пераліку сёлаў епіскапа, складзеным у ліпені т. г., названыя і Аравічы (А''г''ревичи), але зь неверагодна вялікай колькасьцю двароў — ажно 64&lt;ref&gt;Архив ЮЗР. Ч. 1. Т. 10. – Киев, 1904. С. 357—363&lt;/ref&gt;. У 1683 годзе, калі добрамі Кіеўскай мітраполіі і Пячорскай архімандрыі кіраваў чашнік падольскі Самуіл Шумлянскі, брат епіскапа, з 8 дымоў у Аравічах Пячорскага манастыра выплачваліся 2 злотыя&lt;ref&gt;Архив ЮЗР. Ч. 7. Т. 1. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 389, 392, 495&lt;/ref&gt;. Згаданыя Аравічы ў рэестры рэвізіі 1686 году палескіх вёсак Кіеўскай мітраполіі і Кіева-Пячорскай архімандрыі пры прыняцьці іх ад пана Журакоўскага, войскага галіцкага&lt;ref&gt;Описание архива западнорусских униатских митрополитов (далей: Описание архива). Т. 1. 1470–1700. – С.-Петербург, 1897. № 986&lt;/ref&gt;.

16 сакавіка 1706 году епіскап львоўскі і галіцкі Іосіф Шумлянскі за 6 300 злотых перадаў у трохгадовую арэнду братавай удаве Аляксандры Шумлянскай Беласароцкі ключ, у складзе якога і сяло Аравічы. 28 днём лістапада 1714 году датаваны кантракт, падпісаны ў Даўлядах паміж мітрапалітам кіеўскім Львом Кішкам і пісарам земскім мазырскім Тэафілам Лянкевічам-Іпагорскім на трохгадовую арэнду Беласароцкага ключа (у тым ліку сяла Аравічы) за 510 бітых талераў. 2 жніўня 1717 году мітрапаліт Леў Кішка аддаў Беласароцкі ключ з Аравічамі ў арэнду на тры гады харунжаму кіеўскаму Казімеру Стэцкаму за сымбалічныя 170 злотых. 12 сакавіка 1728 году пазначаны запіс у кнізе Оўруцкага гродзкага суда аб уводзе ў валоданьне Беласароцкім ключом наміната і адміністратара Кіеўскай мітраполіі епіскапа Афанасія Шаптыцкага&lt;ref&gt;Описание архива. Т. 2. 1701–1839. – С.-Петербург, 1907. № 1111, 1161, 1179, 1268&lt;/ref&gt;.

На 1734 год Аравічы ў складзе Беласароцкага ключа, як і раней, належалі Кіеўскай мітраполіі&lt;ref&gt;Тарифи подимного податку, сеймикові лауди і люстрації Київського воєводства першої половини XVIII століття. /Вид. друге, доп. Укл. Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 286&lt;/ref&gt;. Паводле «Апісаньня цэркваў горада Рэчыцы і Рэчыцкага павету, падпарадкаваных Чарнігаўскай духоўнай кансысторыі» 1796 году, Раства-Багародзіцкай царкве ў Аравічах у 1737 годзе выдадзены фундуш мітрапалітам кіеўскім{{заўвага|У гэтай позьняй крыніцы сказана, што мітрапалітам-фундатарам выступіў Феліцыян Валадковіч, але ў 1729—1745 гадох мітраполію ўзначальваў Афанасій Шаптыцкі}}&lt;ref&gt;НГАБ у Мінску. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 573. А. 67&lt;/ref&gt;. Згодна зь земскай кнігай Кіеўскага ваяводзтва, 23 студзеня 1747 году ў валоданьне маёнткамі Кіеўскай мітраполіі і Кіева-Пячорскай архімандрыіі, у тым ліку Беласароцкім ключом з Аравічамі, уведзены новы адміністратар  архіепіскап Фларыян Грэбніцкі&lt;ref&gt;Описание архива. Т. 2. – № 1444&lt;/ref&gt;. Паводле зьвестак на 1748 год ксяндза Караля Непамуцэна Арлоўскага, Аравічы былі сярод паселішчаў, частка жыхароў якіх (зь ліку шляхты) належала да Астраглядавіцкай парафіі Оўруцкага дэканату Кіеўскай дыяцэзіі&lt;ref&gt;Ks. Orłowski K. N. Defensa biskupstwa y dyecezyi Kiiowskiey. — Lwów, 1748. S. 148&lt;/ref&gt;. У 1754 годзе з 27 двароў{{заўвага|Усяго ў вёсцы налічвалася «szesnastka» дыму i «chałup siedm», а 1 дым у той час складалі 320 двароў.}} (×6 — прыкладна 162 жыхары) вёскі Аравічы выплачваліся «''do grodu''» (Оўруцкага замка) 4 злотыя і 5 з паловай грошаў, «''na milicję''» (на вайсковыя патрэбы павета і ваяводства) 16 зл. і 22 гр.&lt;ref&gt;Тариф подимного податку Київського воєводства 1754 року. /Опрацював Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 170&lt;/ref&gt;

У 1777 годзе ў Аравічах на сродкі прыхаджан узведзены новы драўляны будынак царквы Раства Найсьвяцейшай Багародзіцы&lt;ref&gt;Описание церквей и приходов Минской епархии (далей: Описание). VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 114&lt;/ref&gt;. 14 кастрычніка 1780 году возны гэнэрал ваяводзтва Кіеўскага «i innych» Базыль Валынец увёў у валоданьне маёнткамі, у тым ліку Аравічамі ў складзе Беласароцкага ключа, новага кіеўскага мітрапаліта і адміністратара Кіева-Пячорскай архімандрыі Ясона Смагаржэўскага. У канцы дакумэнта возны, ня ўмеючы пісаць, добрасумленна «''znak krzyża świętego  położył''»&lt;ref&gt;Архив ЮЗР. Ч. 1. Т. 4. Акты об унии и состоянии православной церкви с половины XVII века (1648–1798). — Киев, 1871. С. 642 — 644&lt;/ref&gt;.

=== Расейская імпэрыя ===
Пасьля [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу Рэчы Паспалітай]] (1793) Краснасельле апынулася ў межах Рэчыцкай акругі Чарнігаўскага намесьніцтва (губэрні), з 1796 году ў складзе ўпарадкаванага [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] Маларасейскай, а з 29 жніўня 1797 году [[Менская губэрня|Менскай губэрні]] [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]&lt;ref&gt;Насевіч В., Скрыпчанка Т. Рэчыцкі павет / В. Насевіч, Т. Скрыпчанка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. — Т. 6. Кн. 1. — Мінск: БелЭн, 2001. C. 181—182&lt;/ref&gt;. З крыніцы, заснаванай на матэрыялах рэвізіі 1795 году, вядома, што сяло Аравічы было ўласнасьцю Кіеўскай мітраполіі ў асобе яе галавы Феадосія Растоцкага&lt;ref&gt;Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель). — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 71&lt;/ref&gt;. У мэтрычнай кнізе 1795 году Раства-Багародзіцкай прыходзкай царквы ў Аравічах маюцца зьвесткі пра нараджэньне і хрост 18 хлопчыкаў і 10 дзяўчынак, 7 шлюбаў, пахаваньне 11 мужчын і 5 жанчын. Сьвятаром на той час быў Антоній Кміта, дзячком Аверкій Кміта{{заўвага|Пісьмовая даведка іерэя Расьціслава Бандарэнкі, настаяцеля царквы Праабражэньня Гасподняга ў вёсцы Сялец Брагінскага раёну.}}.

[[File:Аравічы на ваенна-тапаграфічнай карце Ф. Ф. Шуберта. 1850 г.png|значак|Аравічы на ваенна-тапаграфічнай мапе Ф. Ф. Шубэрта. 1850 г.]]Згодна з энцыкляпэдыяй «Гарады і вёскі Беларусі», у 1834 годзе ў Аравічах налічвалася 53 двары, сяло належала пану Горвату. На 1850 год — 66 двароў. У «Списках населенных мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело]: 1857 г.» засьведчана, што 236 жыхароў сяла Аравічы зьяўляліся прыхаджанамі царквы Раства Найсьвяцейшай Багародзіцы&lt;ref&gt;Расейскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 677&lt;/ref&gt;.

У парэформавы пэрыяд сяло належала да [[Дзёрнавічы (Гомельская вобласьць)|Дзёрнавіцкай]] воласьці. У пачатку 1870 года ў Аравічах — 102 мужчынскія душы зь ліку сялян-уласьнікаў, прыпісаных да сельскага таварыства&lt;ref&gt;Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 70&lt;/ref&gt;. У сьпісе прыходаў і прычтаў па чатырох благачынных акругах (у межах Рэчыцкага павету) Менскай епархіі на 1876 год у складзе прычту Сьвята-Багародзіцкай прыходзкай царквы названыя настаяцель а. Самуіл Лісоўскі, в. а. штатнага псаломшчыка Капітон Лісоўскі. Да прыходу, акрамя сяла Аравічы, належалі вёскі Краснасельле, Дронькі і Пагоннае&lt;ref&gt;Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 463 — 464&lt;/ref&gt;. На 1879 год царкоўны прыход налічваў 497 душ мужчынскага і 599 душ жаночага полу верных сялянскага саслоўя&lt;ref&gt;Описание. — С. 115&lt;/ref&gt;. У 1886 годзе ў сяле 39 двароў, 334 жыхары&lt;ref&gt;Волости и важнейшие селения Европейской России. — С.-Петербург, 1886. Вып. 5. С. 112&lt;/ref&gt;.

Паводле перапісу 1897 году, у Аравічах было 87 двароў з 513 жыхарамі, дзейнічалі хлебазапасны магазын, карчма.  На 1909 год у паселішчы налічвалася 115 двароў, 774 жыхары&lt;ref&gt;Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 141&lt;/ref&gt;.

=== Найноўшы час ===
9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), Нямеччына перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвяшчалася часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Аравічы ў складзе Рэчыцкага павету, аднак, апынуліся ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]&lt;ref&gt;Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев. — Минск, 2018. С. 85&lt;/ref&gt;.

[[File:Аравічы на карце генштаба РККА Беларусі і Літвы. 1935 г.jpg|значак|зьлева|Аравічы на мапе гэнштабу РККА Беларусі і Літвы. 1935 г.]]1 студзеня 1919, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Рэчыцкі павет увайшоў у склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], але 16 студзеня разам зь іншымі этнічнымі беларускімі тэрыторыямі быў далучаны да [[РСФСР]].

Пасьля другога [[Узбуйненьне БССР|ўзбуйненьня БССР]] з 8 сьнежня 1926 году Аравічы — цэнтар сельсавету ў Хвойніцкім раёне [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай акругі]] [[БССР]]. З 9 чэрвеня 1927 году ў складзе [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 30 сьнежня 1927 году сельсавет узбуйнены праз далучэньне да яго тэрыторый скасаваных Дронькаўскага, Краснасельскага і Паганянскага сельсаветаў. З 26 ліпеня 1930 году — у складзе Хвойніцкага раёну БССР. У тым жа годзе арганізаваныя калгасы «Камунар» і «Перамога сацыялізму», працавалі вятрак, кузьня, ваўначоска, пачатковая школа, хата-чытальня, аддзяленьне спажывецкай каапэрацыі. З 20 лютага 1938 году ў складзе [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у Мазыры.

Напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны ў Аравічах было 237 двароў з 711 жыхарамі. У красавіку-траўні 1943 году ў вёсцы разьмяшчаўся Пуцілаўскі партызанскі атрад і штаб злучэньня С. А. Каўпака. Непадалёку на рацэ Прыпяці была разгромлена нямецкая флатылія. У жніўні  1943 году акупанты спалілі ў Аравічах 79 двароў і загубілі 21 жыхара.&lt;ref&gt; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 37, 51, 53, 501&lt;/ref&gt;. 81 вясковец загінуў на франтах.

З 8 студзеня 1954 году Аравічы — у складзе Гомельскай вобласьці. Дзейнічала сярэдняя школа&lt;ref&gt;Занальны дзяржаўны архіў у г. Рэчыцы . Ф. 3. Воп. 1. Спр. 12&lt;/ref&gt;. Паводле перапісу 1959 году, у вёсцы было 923 жыхары. Цэнтар саўгасу «Аравічы».

8 студзеня 1987 году Аравіцкі сельсавет скасаваны, тэрыторыя далучана да [[Стралічаўскі сельсавет|Стралічаўскага сельсавета]]&lt;ref&gt;Рашэнне выканкома Гомельскага абласнога Савета народных дэпутатаў ад 8 студзеня 1987 г. // Збор законаў Беларускай ССР, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1987, № 23 (1901).&lt;/ref&gt;. На момант скасаваньня сельсавет налічваў 7 населеных пунктаў: вёскі Аравічы, [[Дронькі]], [[Краснасельле (Хвойніцкі раён)|Краснасельле]], [[Пагоннае]], [[Хвашчоўка (Хвойніцкі раён)|Хвашчоўка]], пасёлкі Гнезьдзенка і [[Града (Хвойніцкі раён)|Града]].

== Забудова ==
Плян Аравічаў складаецца з дугападобнай вуліцы, з шыротнай арыентацыяй, да яе цэнтру далучаецца кароткая простая вуліца. Забудова двухбаковая, дамы драўляныя, сядзібнага тыпу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2к}}&lt;/ref&gt;.

==Заўвагі==
{{заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}}

{{Хвойніцкі раён}}

[[Катэгорыя:Аравіцкі сельсавет]]
[[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]]</text>
      <sha1>shggu6rcemussnjxt3ihvkk1ro7c40r</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333342</id>
      <parentid>2333341</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T08:11:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Дамінік</username>
        <id>64057</id>
      </contributor>
      <comment>/* Вялікае Княства Літоўскае */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35828" xml:space="preserve">{{Населены пункт/Беларусь
|Назва                            = Аравічы
|Статус                           = вёска
|Назва ў родным склоне            = Аравічаў
|Арыгінальная назва               = Оревичи
|Назва па-расейску                = 
|Трансьлітараваная назва          = Aravičy
|Герб                             = 
|Сьцяг                            = 
|Гімн                             = 
|Дата заснаваньня                 = перад 1526 годам
|Першыя згадкі                    = 
|Статус з                         = 
|Магдэбурскае права               = 
|Былая назва                      = 
|Мясцовая назва                   = 
|Вобласьць                        = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]]
|Раён                             = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]]
|Сельсавет                        = [[Аравіцкі сельсавет|Аравіцкі]]
|Гарадзкі савет                   = 
|Старшыня гарвыканкаму            = 
|Пасада кіраўніка                 = 
|Кіраўнік                         = 
|Плошча                           = 
|Крыніца плошчы                   = 
|Вышыня                           = 
|Унутраны падзел                  = 
|Колькасьць насельніцтва          = 
|Год падліку колькасьці           = 
|Крыніца колькасьці насельніцтва  = 
|Этнічны склад насельніцтва       = 
|Год падліку этнічнага складу     = 
|Нацыянальны склад насельніцтва   = 
|Год падліку нацыянальнага складу = 
|Колькасьць двароў                = 
|Год падліку колькасьці двароў    = 
|Крыніца колькасьці двароў        = 
|Паштовы індэкс                   = 
|СААТА                            = 
|Выява                            =  
|Апісаньне выявы                  = 
 |Шырата градусаў                 = 51
 |Шырата хвілінаў                 = 36
 |Шырата сэкундаў                 = 10
 |Даўгата градусаў                = 29
 |Даўгата хвілінаў                = 51
 |Даўгата сэкундаў                = 22
|Пазыцыя подпісу на мапе          = зьверху
|Водступ подпісу на мапе          = 2.5
|Commons                          = 
|Сайт                             = 
}}
'''Араві́чы'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}&lt;/ref&gt; — былая [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на левым беразе ракі [[Прыпяць|Прыпяці]]. Былі цэнтрам Аравіцкага сельсавету [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Знаходзяцца за 40 км на паўднёвы захад ад места і чыгуначнай станцыі [[Хвойнікі|Хвойнікаў]], каля аўтамабільнай дарогі [[Даўляды]] — Хвойнікі; на тэрыторыі [[Палескі дзяржаўны радыяцыйна-экалягічны запаведнік|Палескага дзяржаўнага радыяцыйна-экалягічнага запаведніку]].

== Гісторыя ==
=== Вялікае Княства Літоўскае ===
Ці не ўпершыню паселішча згаданае ў памятным запісе 1526 году ігумена Сьвята-Міхайлаўскага (Залатаверхага) манастыра ў Кіеве Макарыя — «''купилъ есми у Марка'' [папраўдзе: Макара] ''Орменина Киевского{{заўвага|П. Г. Кляпацкі памылкова ўважаў яго і за першага вядомага ўладальніка Аравічаў&lt;ref&gt;Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П.Г. Клепатский – Т. 1: Литовский период. – Одесса, 1912. С. 311&lt;/ref&gt;. Але апошнія  названыя тут хіба дзеля лякалізацыі падараваных службаў.}} две службе, у-въ Оревицкой волости{{заўвага|Воласьць тая, пэўна, — [[Белая Сарока|Беласароцкая]], бо Аравіцкай ніколі не існавала. Памылка ігумена, аднак, сьведчыць пра тое, што ў межах сучаснай Беларусі на левым беразе Прыпяці найбольш вядомым, прынамсі яму, сялом былі Аравічы.}} [[Лясок (Гомельская вобласьць)|Лысковщину]] а [[Пагоннае|Погоны]]''». Названыя Аравічы і ў пацьвярджальнай грамаце манастыру караля Жыгімонта Старога, датаванай 30 сьнежня 1543 году: «''Били намъ чоломъ игуменъ Филаретъ зо всими чернцы манастыря святого Михаила Золотоверхого, у Киеве, и поведили передъ нами, ижъ которыи две службе людей, на Припяти, у Воревичохъ{{заўвага|Відавочна, паставіць на пісьме ажно дзьве запар галосныя літары, каб паведаміць, што службы знаходзіліся ў Аравіцкай «воласьці», аўтару запісу 1526 г. было ня менш цяжка, чым жыхару вёскі, беларусу, тое ж самае вымавіць. Так зьявілася паміж галоснымі &quot;въ”. А ў грамаце 1543 г. пісар злучыў яго з назваю. Хоць наўрад ці беларускія Аравічы ён пераблытаў з украінскім сялом [[Варовічы (Палескі раён)|Ва́равічы]] (Ва́рэвічы) ў Оўруцкай воласьці, апошнія бо — далекавата ад Прыпяці. Таму дарэмна выдаўцы зборніка нібы падзялілі згадкі пра Аравічы паміж Беларусьсю і Украінай (гл.: Документальна спадщина. — С. 505, 511)}}, на имя Лысковщину и Погонную купилъ игуменъ святого Михаила небожчикъ Макарей''...»&lt;ref&gt;Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. 2. (1506 — 1544). — С.-Петербург, 1848. №. 140, 228&lt;/ref&gt;.

Напярэдадні падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўказам караля Жыгімонта Аўгуста ад 6 чэрвеня 1569 году [[Кіеўскае ваяводзтва]] (і Аравічы з прылегласьцямі) было далучана да [[Карона Каралеўства Польскага|Кароны Польскай]]&lt;ref&gt;Volumina Legum. Tom II. — Petersburg: Nakładem i drukiem Józafata Ohryzki, 1859. S. 84 — 87; Падалінскі У. // Беларускі гістарычны агляд. — 2012. Т. 19. С. 329—337 (Рэцэнзія на кн.: Litwin H. Równi do równych: kijowska reprezentacja sejmowa 1569—1648. — Warszawa, 2009)&lt;/ref&gt;.

=== Карона Каралеўства Польскага ===
4 чэрвеня 1570 году каралём Жыгімонтам Аўгустам выдадзена чарговая пацьвярджальная грамата манастыру на Лыскоўшчыну і Пагонную, у якой зноў згаданыя Аравічы, але воласьць названая слушна, хоць і ў скарочаным выглядзе: «…''ижъ две службы людей на Припяти у въ Оревичахъ{{Заўвага|Устойлівае паўтарэньне ў найбольш раньніх кірылічных тэкстах тапанімічнай формы «Оревичи» супярэчыць прынятай у сучасным нарматыўным даведніку формы «Аровичи» ў якасьці расейскамоўнай назвы.}}… у волости Сороцкой игуменъ святого Михаила Золотоверхого, небожчикъ Макарей, купилъ''…»&lt;ref&gt;Акты, относящиеся к Южной и Западной России. Т. 1 (1361– 1598). – С.-Петербург, 1863. № 156 &lt;/ref&gt;. Надалей урэшце крыніцы паведамілі і пра тое, хто валодаў самымі Аравічамі. У падатковым рэестры Кіеўскай зямлі, складзеным у 1581 годзе каралеўскім слугой і паборцам панам Мацеем Язерскім, Аравічы і яшчэ 15 сёл паказаныя прыналежнымі Кіева-Пячорскаму манастыру{{заўвага|У хвойніцкай кнізе «Памяць» беспадстаўна сьцьвярджаецца, нібыта ў 1570 — 1580 гады Аравічы належалі Кіеўскаму Міхайлаўскаму (Залатаверхаму) манастыру&lt;ref&gt;Памяць: Гiсторыка-дакументальная хронiка Хойнiцкага раена / Рэд. кал. М. А. Ткачоў [і інш.]; маст. А. М. Хількевіч. — Мінск: БелЭн iмя Петруся Броўкi, 1993. С. 26&lt;/ref&gt;; тое паўторана і ў энцыкляпедыі «Гарады і вёскі Беларусі».}} ў асобе яго архімандрыта, япіскапа ўладзімерскага Мялеція Храбтовіча&lt;ref&gt;Źródła dziejowe. T. XX. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym; T. IX: Ziemie ruskie. Ukraina (Kijów — Bracław) / A. Jabłonowski — Warszawa, 1894. Wykazy… S. 36 — 37&lt;/ref&gt;. Уласнасьцю Пячорскага манастыра сяло Аравічы (Orewicze) названа таксама ў вопісе рухомай і нерухомай маёмасьці, калі на пасаду яго архімандрыта  ў 1593 годзе заступаў Нікіфар Тур&lt;ref&gt;Архив Юго-Западной России. Ч. 1.  Т. 1. Акты, относящиеся к истории православной церкви в Югозападной России. – Киев, 1859. С. 386&lt;/ref&gt;.

Ад мяжы сяла Аравічы пачыналіся ўгодзьдзі сяла Краснасельле пана Мікалая Харлінскага{{заўвага|Уладальнік [[Астрагляды|Астраглядавічаў]] і [[Хвойнікі|Хвойнікаў.]]}} і сяла Лыскоўцаў Кіеўскага Сьвята-Міхайлаўскага Залатаверхага манастыра ў асобе яго ігумена Іосіфа Міроўскага, што засьведчана ў дамове ад 20 сьнежня 1603 году&lt;ref&gt;Документальна спадщина Свято-Михайлівського Золотоверхого монастиря у Києві ХVІ-ХVІІІ ст. з фондів Національної бібліотеки України імені В. І. Вернадського. Зб. док. [Текст] / Автори-укладачі: Ю. А. Мицик, С. В. Сохань, Т. В. Міцан, І. Л. Синяк, Я. В. Затилюк; Нац. акад. наук України, Нац. б-ка України ім. В. І. Вернадського, Ін-т укр. археографії та джерелознавства ім. М. С. Грушевського (далей: Документальна спадщина.). — Київ, 2011. № 300, 302, 303&lt;/ref&gt;.

[[File:Антымінс 1627 года для царквы ў Аравічах.png|значак|зьлева|Антымінс 1627 году для царквы ў Аравічах&lt;ref&gt;Костантин Никольский. Об антиминсах православной русской церкви. — С.-Петербург, 1872 (уклейка).&lt;/ref&gt;.]]25 сакавіка 1627 году праваслаўны мітрапаліт кіеўскі і галіцкі Іоў Барэцкі асьвяціў [[антымінс]] на зьдзяйсьненьне боскай літургіі ў царкве Раства Найсьвяцейшай Багародзіцы ў сяле Аравічах{{заўвага|Сьвятар К. Нікольскі засьведчыў, што гэта быў адзін зь першых друкаваных антымінсаў.}}.

Згодна з тарыфам падымнага падатку 1628 года, з 7 дымоў сяла Аравічы архімандрыта Пятра Магілы і капітулы Кіева-Пячэрскага манастыра скарб мусіў атрымаць па 3 злотыя, з 2 агароднікаў па 24 грошы, з адной убогай халупы яшчэ 20 грошаў.  10 траўня 1682 году, кароль Ян Сабескі, зважаючы на страту Кіева ў войнах з Расеяй, дзеля чаго добры Кіева-Пячорскага манастыра пазбавіліся гападароў, падараваў іх адміністратару Кіеўскай мітраполіі епіскапу львоўскаму і галіцкаму Іосіфу Шумлянскаму. Надалей яны пазначаліся, як прыналежныя манастыру, хіба намінальна. У пераліку сёлаў епіскапа, складзеным у ліпені т. г., названыя і Аравічы (А''г''ревичи), але зь неверагодна вялікай колькасьцю двароў — ажно 64&lt;ref&gt;Архив ЮЗР. Ч. 1. Т. 10. – Киев, 1904. С. 357—363&lt;/ref&gt;. У 1683 годзе, калі добрамі Кіеўскай мітраполіі і Пячорскай архімандрыі кіраваў чашнік падольскі Самуіл Шумлянскі, брат епіскапа, з 8 дымоў у Аравічах Пячорскага манастыра выплачваліся 2 злотыя&lt;ref&gt;Архив ЮЗР. Ч. 7. Т. 1. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 389, 392, 495&lt;/ref&gt;. Згаданыя Аравічы ў рэестры рэвізіі 1686 году палескіх вёсак Кіеўскай мітраполіі і Кіева-Пячорскай архімандрыі пры прыняцьці іх ад пана Журакоўскага, войскага галіцкага&lt;ref&gt;Описание архива западнорусских униатских митрополитов (далей: Описание архива). Т. 1. 1470–1700. – С.-Петербург, 1897. № 986&lt;/ref&gt;.

16 сакавіка 1706 году епіскап львоўскі і галіцкі Іосіф Шумлянскі за 6 300 злотых перадаў у трохгадовую арэнду братавай удаве Аляксандры Шумлянскай Беласароцкі ключ, у складзе якога і сяло Аравічы. 28 днём лістапада 1714 году датаваны кантракт, падпісаны ў Даўлядах паміж мітрапалітам кіеўскім Львом Кішкам і пісарам земскім мазырскім Тэафілам Лянкевічам-Іпагорскім на трохгадовую арэнду Беласароцкага ключа (у тым ліку сяла Аравічы) за 510 бітых талераў. 2 жніўня 1717 году мітрапаліт Леў Кішка аддаў Беласароцкі ключ з Аравічамі ў арэнду на тры гады харунжаму кіеўскаму Казімеру Стэцкаму за сымбалічныя 170 злотых. 12 сакавіка 1728 году пазначаны запіс у кнізе Оўруцкага гродзкага суда аб уводзе ў валоданьне Беласароцкім ключом наміната і адміністратара Кіеўскай мітраполіі епіскапа Афанасія Шаптыцкага&lt;ref&gt;Описание архива. Т. 2. 1701–1839. – С.-Петербург, 1907. № 1111, 1161, 1179, 1268&lt;/ref&gt;.

На 1734 год Аравічы ў складзе Беласароцкага ключа, як і раней, належалі Кіеўскай мітраполіі&lt;ref&gt;Тарифи подимного податку, сеймикові лауди і люстрації Київського воєводства першої половини XVIII століття. /Вид. друге, доп. Укл. Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 286&lt;/ref&gt;. Паводле «Апісаньня цэркваў горада Рэчыцы і Рэчыцкага павету, падпарадкаваных Чарнігаўскай духоўнай кансысторыі» 1796 году, Раства-Багародзіцкай царкве ў Аравічах у 1737 годзе выдадзены фундуш мітрапалітам кіеўскім{{заўвага|У гэтай позьняй крыніцы сказана, што мітрапалітам-фундатарам выступіў Феліцыян Валадковіч, але ў 1729—1745 гадох мітраполію ўзначальваў Афанасій Шаптыцкі}}&lt;ref&gt;НГАБ у Мінску. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 573. А. 67&lt;/ref&gt;. Згодна зь земскай кнігай Кіеўскага ваяводзтва, 23 студзеня 1747 году ў валоданьне маёнткамі Кіеўскай мітраполіі і Кіева-Пячорскай архімандрыіі, у тым ліку Беласароцкім ключом з Аравічамі, уведзены новы адміністратар  архіепіскап Фларыян Грэбніцкі&lt;ref&gt;Описание архива. Т. 2. – № 1444&lt;/ref&gt;. Паводле зьвестак на 1748 год ксяндза Караля Непамуцэна Арлоўскага, Аравічы былі сярод паселішчаў, частка жыхароў якіх (зь ліку шляхты) належала да Астраглядавіцкай парафіі Оўруцкага дэканату Кіеўскай дыяцэзіі&lt;ref&gt;Ks. Orłowski K. N. Defensa biskupstwa y dyecezyi Kiiowskiey. — Lwów, 1748. S. 148&lt;/ref&gt;. У 1754 годзе з 27 двароў{{заўвага|Усяго ў вёсцы налічвалася «szesnastka» дыму i «chałup siedm», а 1 дым у той час складалі 320 двароў.}} (×6 — прыкладна 162 жыхары) вёскі Аравічы выплачваліся «''do grodu''» (Оўруцкага замка) 4 злотыя і 5 з паловай грошаў, «''na milicję''» (на вайсковыя патрэбы павета і ваяводства) 16 зл. і 22 гр.&lt;ref&gt;Тариф подимного податку Київського воєводства 1754 року. /Опрацював Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 170&lt;/ref&gt;

У 1777 годзе ў Аравічах на сродкі прыхаджан узведзены новы драўляны будынак царквы Раства Найсьвяцейшай Багародзіцы&lt;ref&gt;Описание церквей и приходов Минской епархии (далей: Описание). VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 114&lt;/ref&gt;. 14 кастрычніка 1780 году возны гэнэрал ваяводзтва Кіеўскага «i innych» Базыль Валынец увёў у валоданьне маёнткамі, у тым ліку Аравічамі ў складзе Беласароцкага ключа, новага кіеўскага мітрапаліта і адміністратара Кіева-Пячорскай архімандрыі Ясона Смагаржэўскага. У канцы дакумэнта возны, ня ўмеючы пісаць, добрасумленна «''znak krzyża świętego  położył''»&lt;ref&gt;Архив ЮЗР. Ч. 1. Т. 4. Акты об унии и состоянии православной церкви с половины XVII века (1648–1798). — Киев, 1871. С. 642 — 644&lt;/ref&gt;.

=== Расейская імпэрыя ===
Пасьля [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу Рэчы Паспалітай]] (1793) Краснасельле апынулася ў межах Рэчыцкай акругі Чарнігаўскага намесьніцтва (губэрні), з 1796 году ў складзе ўпарадкаванага [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] Маларасейскай, а з 29 жніўня 1797 году [[Менская губэрня|Менскай губэрні]] [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]&lt;ref&gt;Насевіч В., Скрыпчанка Т. Рэчыцкі павет / В. Насевіч, Т. Скрыпчанка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. — Т. 6. Кн. 1. — Мінск: БелЭн, 2001. C. 181—182&lt;/ref&gt;. З крыніцы, заснаванай на матэрыялах рэвізіі 1795 году, вядома, што сяло Аравічы было ўласнасьцю Кіеўскай мітраполіі ў асобе яе галавы Феадосія Растоцкага&lt;ref&gt;Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель). — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 71&lt;/ref&gt;. У мэтрычнай кнізе 1795 году Раства-Багародзіцкай прыходзкай царквы ў Аравічах маюцца зьвесткі пра нараджэньне і хрост 18 хлопчыкаў і 10 дзяўчынак, 7 шлюбаў, пахаваньне 11 мужчын і 5 жанчын. Сьвятаром на той час быў Антоній Кміта, дзячком Аверкій Кміта{{заўвага|Пісьмовая даведка іерэя Расьціслава Бандарэнкі, настаяцеля царквы Праабражэньня Гасподняга ў вёсцы Сялец Брагінскага раёну.}}.

[[File:Аравічы на ваенна-тапаграфічнай карце Ф. Ф. Шуберта. 1850 г.png|значак|Аравічы на ваенна-тапаграфічнай мапе Ф. Ф. Шубэрта. 1850 г.]]Згодна з энцыкляпэдыяй «Гарады і вёскі Беларусі», у 1834 годзе ў Аравічах налічвалася 53 двары, сяло належала пану Горвату. На 1850 год — 66 двароў. У «Списках населенных мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело]: 1857 г.» засьведчана, што 236 жыхароў сяла Аравічы зьяўляліся прыхаджанамі царквы Раства Найсьвяцейшай Багародзіцы&lt;ref&gt;Расейскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 677&lt;/ref&gt;.

У парэформавы пэрыяд сяло належала да [[Дзёрнавічы (Гомельская вобласьць)|Дзёрнавіцкай]] воласьці. У пачатку 1870 года ў Аравічах — 102 мужчынскія душы зь ліку сялян-уласьнікаў, прыпісаных да сельскага таварыства&lt;ref&gt;Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 70&lt;/ref&gt;. У сьпісе прыходаў і прычтаў па чатырох благачынных акругах (у межах Рэчыцкага павету) Менскай епархіі на 1876 год у складзе прычту Сьвята-Багародзіцкай прыходзкай царквы названыя настаяцель а. Самуіл Лісоўскі, в. а. штатнага псаломшчыка Капітон Лісоўскі. Да прыходу, акрамя сяла Аравічы, належалі вёскі Краснасельле, Дронькі і Пагоннае&lt;ref&gt;Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 463 — 464&lt;/ref&gt;. На 1879 год царкоўны прыход налічваў 497 душ мужчынскага і 599 душ жаночага полу верных сялянскага саслоўя&lt;ref&gt;Описание. — С. 115&lt;/ref&gt;. У 1886 годзе ў сяле 39 двароў, 334 жыхары&lt;ref&gt;Волости и важнейшие селения Европейской России. — С.-Петербург, 1886. Вып. 5. С. 112&lt;/ref&gt;.

Паводле перапісу 1897 году, у Аравічах было 87 двароў з 513 жыхарамі, дзейнічалі хлебазапасны магазын, карчма.  На 1909 год у паселішчы налічвалася 115 двароў, 774 жыхары&lt;ref&gt;Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 141&lt;/ref&gt;.

=== Найноўшы час ===
9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), Нямеччына перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвяшчалася часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Аравічы ў складзе Рэчыцкага павету, аднак, апынуліся ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]&lt;ref&gt;Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев. — Минск, 2018. С. 85&lt;/ref&gt;.

[[File:Аравічы на карце генштаба РККА Беларусі і Літвы. 1935 г.jpg|значак|зьлева|Аравічы на мапе гэнштабу РККА Беларусі і Літвы. 1935 г.]]1 студзеня 1919, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Рэчыцкі павет увайшоў у склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], але 16 студзеня разам зь іншымі этнічнымі беларускімі тэрыторыямі быў далучаны да [[РСФСР]].

Пасьля другога [[Узбуйненьне БССР|ўзбуйненьня БССР]] з 8 сьнежня 1926 году Аравічы — цэнтар сельсавету ў Хвойніцкім раёне [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай акругі]] [[БССР]]. З 9 чэрвеня 1927 году ў складзе [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 30 сьнежня 1927 году сельсавет узбуйнены праз далучэньне да яго тэрыторый скасаваных Дронькаўскага, Краснасельскага і Паганянскага сельсаветаў. З 26 ліпеня 1930 году — у складзе Хвойніцкага раёну БССР. У тым жа годзе арганізаваныя калгасы «Камунар» і «Перамога сацыялізму», працавалі вятрак, кузьня, ваўначоска, пачатковая школа, хата-чытальня, аддзяленьне спажывецкай каапэрацыі. З 20 лютага 1938 году ў складзе [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у Мазыры.

Напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны ў Аравічах было 237 двароў з 711 жыхарамі. У красавіку-траўні 1943 году ў вёсцы разьмяшчаўся Пуцілаўскі партызанскі атрад і штаб злучэньня С. А. Каўпака. Непадалёку на рацэ Прыпяці была разгромлена нямецкая флатылія. У жніўні  1943 году акупанты спалілі ў Аравічах 79 двароў і загубілі 21 жыхара.&lt;ref&gt; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 37, 51, 53, 501&lt;/ref&gt;. 81 вясковец загінуў на франтах.

З 8 студзеня 1954 году Аравічы — у складзе Гомельскай вобласьці. Дзейнічала сярэдняя школа&lt;ref&gt;Занальны дзяржаўны архіў у г. Рэчыцы . Ф. 3. Воп. 1. Спр. 12&lt;/ref&gt;. Паводле перапісу 1959 году, у вёсцы было 923 жыхары. Цэнтар саўгасу «Аравічы».

8 студзеня 1987 году Аравіцкі сельсавет скасаваны, тэрыторыя далучана да [[Стралічаўскі сельсавет|Стралічаўскага сельсавета]]&lt;ref&gt;Рашэнне выканкома Гомельскага абласнога Савета народных дэпутатаў ад 8 студзеня 1987 г. // Збор законаў Беларускай ССР, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1987, № 23 (1901).&lt;/ref&gt;. На момант скасаваньня сельсавет налічваў 7 населеных пунктаў: вёскі Аравічы, [[Дронькі]], [[Краснасельле (Хвойніцкі раён)|Краснасельле]], [[Пагоннае]], [[Хвашчоўка (Хвойніцкі раён)|Хвашчоўка]], пасёлкі Гнезьдзенка і [[Града (Хвойніцкі раён)|Града]].

== Забудова ==
Плян Аравічаў складаецца з дугападобнай вуліцы, з шыротнай арыентацыяй, да яе цэнтру далучаецца кароткая простая вуліца. Забудова двухбаковая, дамы драўляныя, сядзібнага тыпу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2к}}&lt;/ref&gt;.

==Заўвагі==
{{заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}}

{{Хвойніцкі раён}}

[[Катэгорыя:Аравіцкі сельсавет]]
[[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]]</text>
      <sha1>3cis0qthy0s2tfu5hv164j0s30ihuin</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333343</id>
      <parentid>2333342</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T08:12:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Дамінік</username>
        <id>64057</id>
      </contributor>
      <comment>/* Вялікае Княства Літоўскае */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35829" xml:space="preserve">{{Населены пункт/Беларусь
|Назва                            = Аравічы
|Статус                           = вёска
|Назва ў родным склоне            = Аравічаў
|Арыгінальная назва               = Оревичи
|Назва па-расейску                = 
|Трансьлітараваная назва          = Aravičy
|Герб                             = 
|Сьцяг                            = 
|Гімн                             = 
|Дата заснаваньня                 = перад 1526 годам
|Першыя згадкі                    = 
|Статус з                         = 
|Магдэбурскае права               = 
|Былая назва                      = 
|Мясцовая назва                   = 
|Вобласьць                        = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]]
|Раён                             = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]]
|Сельсавет                        = [[Аравіцкі сельсавет|Аравіцкі]]
|Гарадзкі савет                   = 
|Старшыня гарвыканкаму            = 
|Пасада кіраўніка                 = 
|Кіраўнік                         = 
|Плошча                           = 
|Крыніца плошчы                   = 
|Вышыня                           = 
|Унутраны падзел                  = 
|Колькасьць насельніцтва          = 
|Год падліку колькасьці           = 
|Крыніца колькасьці насельніцтва  = 
|Этнічны склад насельніцтва       = 
|Год падліку этнічнага складу     = 
|Нацыянальны склад насельніцтва   = 
|Год падліку нацыянальнага складу = 
|Колькасьць двароў                = 
|Год падліку колькасьці двароў    = 
|Крыніца колькасьці двароў        = 
|Паштовы індэкс                   = 
|СААТА                            = 
|Выява                            =  
|Апісаньне выявы                  = 
 |Шырата градусаў                 = 51
 |Шырата хвілінаў                 = 36
 |Шырата сэкундаў                 = 10
 |Даўгата градусаў                = 29
 |Даўгата хвілінаў                = 51
 |Даўгата сэкундаў                = 22
|Пазыцыя подпісу на мапе          = зьверху
|Водступ подпісу на мапе          = 2.5
|Commons                          = 
|Сайт                             = 
}}
'''Араві́чы'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}&lt;/ref&gt; — былая [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на левым беразе ракі [[Прыпяць|Прыпяці]]. Былі цэнтрам Аравіцкага сельсавету [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Знаходзяцца за 40 км на паўднёвы захад ад места і чыгуначнай станцыі [[Хвойнікі|Хвойнікаў]], каля аўтамабільнай дарогі [[Даўляды]] — Хвойнікі; на тэрыторыі [[Палескі дзяржаўны радыяцыйна-экалягічны запаведнік|Палескага дзяржаўнага радыяцыйна-экалягічнага запаведніку]].

== Гісторыя ==
=== Вялікае Княства Літоўскае ===
Ці не ўпершыню паселішча згаданае ў памятным запісе 1526 году ігумена Сьвята-Міхайлаўскага (Залатаверхага) манастыра ў Кіеве Макарыя — «''купилъ есми у Марка'' [папраўдзе: Макара] ''Орменина Киевского{{заўвага|П. Г. Кляпацкі памылкова ўважаў яго і за першага вядомага ўладальніка Аравічаў&lt;ref&gt;Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П. Г. Клепатский – Т. 1: Литовский период. – Одесса, 1912. С. 311&lt;/ref&gt;. Але апошнія  названыя тут хіба дзеля лякалізацыі падараваных службаў.}} две службе, у-въ Оревицкой волости{{заўвага|Воласьць тая, пэўна, — [[Белая Сарока|Беласароцкая]], бо Аравіцкай ніколі не існавала. Памылка ігумена, аднак, сьведчыць пра тое, што ў межах сучаснай Беларусі на левым беразе Прыпяці найбольш вядомым, прынамсі яму, сялом былі Аравічы.}} [[Лясок (Гомельская вобласьць)|Лысковщину]] а [[Пагоннае|Погоны]]''». Названыя Аравічы і ў пацьвярджальнай грамаце манастыру караля Жыгімонта Старога, датаванай 30 сьнежня 1543 году: «''Били намъ чоломъ игуменъ Филаретъ зо всими чернцы манастыря святого Михаила Золотоверхого, у Киеве, и поведили передъ нами, ижъ которыи две службе людей, на Припяти, у Воревичохъ{{заўвага|Відавочна, паставіць на пісьме ажно дзьве запар галосныя літары, каб паведаміць, што службы знаходзіліся ў Аравіцкай «воласьці», аўтару запісу 1526 г. было ня менш цяжка, чым жыхару вёскі, беларусу, тое ж самае вымавіць. Так зьявілася паміж галоснымі &quot;въ”. А ў грамаце 1543 г. пісар злучыў яго з назваю. Хоць наўрад ці беларускія Аравічы ён пераблытаў з украінскім сялом [[Варовічы (Палескі раён)|Ва́равічы]] (Ва́рэвічы) ў Оўруцкай воласьці, апошнія бо — далекавата ад Прыпяці. Таму дарэмна выдаўцы зборніка нібы падзялілі згадкі пра Аравічы паміж Беларусьсю і Украінай (гл.: Документальна спадщина. — С. 505, 511)}}, на имя Лысковщину и Погонную купилъ игуменъ святого Михаила небожчикъ Макарей''...»&lt;ref&gt;Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. 2. (1506 — 1544). — С.-Петербург, 1848. №. 140, 228&lt;/ref&gt;.

Напярэдадні падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўказам караля Жыгімонта Аўгуста ад 6 чэрвеня 1569 году [[Кіеўскае ваяводзтва]] (і Аравічы з прылегласьцямі) было далучана да [[Карона Каралеўства Польскага|Кароны Польскай]]&lt;ref&gt;Volumina Legum. Tom II. — Petersburg: Nakładem i drukiem Józafata Ohryzki, 1859. S. 84 — 87; Падалінскі У. // Беларускі гістарычны агляд. — 2012. Т. 19. С. 329—337 (Рэцэнзія на кн.: Litwin H. Równi do równych: kijowska reprezentacja sejmowa 1569—1648. — Warszawa, 2009)&lt;/ref&gt;.

=== Карона Каралеўства Польскага ===
4 чэрвеня 1570 году каралём Жыгімонтам Аўгустам выдадзена чарговая пацьвярджальная грамата манастыру на Лыскоўшчыну і Пагонную, у якой зноў згаданыя Аравічы, але воласьць названая слушна, хоць і ў скарочаным выглядзе: «…''ижъ две службы людей на Припяти у въ Оревичахъ{{Заўвага|Устойлівае паўтарэньне ў найбольш раньніх кірылічных тэкстах тапанімічнай формы «Оревичи» супярэчыць прынятай у сучасным нарматыўным даведніку формы «Аровичи» ў якасьці расейскамоўнай назвы.}}… у волости Сороцкой игуменъ святого Михаила Золотоверхого, небожчикъ Макарей, купилъ''…»&lt;ref&gt;Акты, относящиеся к Южной и Западной России. Т. 1 (1361– 1598). – С.-Петербург, 1863. № 156 &lt;/ref&gt;. Надалей урэшце крыніцы паведамілі і пра тое, хто валодаў самымі Аравічамі. У падатковым рэестры Кіеўскай зямлі, складзеным у 1581 годзе каралеўскім слугой і паборцам панам Мацеем Язерскім, Аравічы і яшчэ 15 сёл паказаныя прыналежнымі Кіева-Пячорскаму манастыру{{заўвага|У хвойніцкай кнізе «Памяць» беспадстаўна сьцьвярджаецца, нібыта ў 1570 — 1580 гады Аравічы належалі Кіеўскаму Міхайлаўскаму (Залатаверхаму) манастыру&lt;ref&gt;Памяць: Гiсторыка-дакументальная хронiка Хойнiцкага раена / Рэд. кал. М. А. Ткачоў [і інш.]; маст. А. М. Хількевіч. — Мінск: БелЭн iмя Петруся Броўкi, 1993. С. 26&lt;/ref&gt;; тое паўторана і ў энцыкляпедыі «Гарады і вёскі Беларусі».}} ў асобе яго архімандрыта, япіскапа ўладзімерскага Мялеція Храбтовіча&lt;ref&gt;Źródła dziejowe. T. XX. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym; T. IX: Ziemie ruskie. Ukraina (Kijów — Bracław) / A. Jabłonowski — Warszawa, 1894. Wykazy… S. 36 — 37&lt;/ref&gt;. Уласнасьцю Пячорскага манастыра сяло Аравічы (Orewicze) названа таксама ў вопісе рухомай і нерухомай маёмасьці, калі на пасаду яго архімандрыта  ў 1593 годзе заступаў Нікіфар Тур&lt;ref&gt;Архив Юго-Западной России. Ч. 1.  Т. 1. Акты, относящиеся к истории православной церкви в Югозападной России. – Киев, 1859. С. 386&lt;/ref&gt;.

Ад мяжы сяла Аравічы пачыналіся ўгодзьдзі сяла Краснасельле пана Мікалая Харлінскага{{заўвага|Уладальнік [[Астрагляды|Астраглядавічаў]] і [[Хвойнікі|Хвойнікаў.]]}} і сяла Лыскоўцаў Кіеўскага Сьвята-Міхайлаўскага Залатаверхага манастыра ў асобе яго ігумена Іосіфа Міроўскага, што засьведчана ў дамове ад 20 сьнежня 1603 году&lt;ref&gt;Документальна спадщина Свято-Михайлівського Золотоверхого монастиря у Києві ХVІ-ХVІІІ ст. з фондів Національної бібліотеки України імені В. І. Вернадського. Зб. док. [Текст] / Автори-укладачі: Ю. А. Мицик, С. В. Сохань, Т. В. Міцан, І. Л. Синяк, Я. В. Затилюк; Нац. акад. наук України, Нац. б-ка України ім. В. І. Вернадського, Ін-т укр. археографії та джерелознавства ім. М. С. Грушевського (далей: Документальна спадщина.). — Київ, 2011. № 300, 302, 303&lt;/ref&gt;.

[[File:Антымінс 1627 года для царквы ў Аравічах.png|значак|зьлева|Антымінс 1627 году для царквы ў Аравічах&lt;ref&gt;Костантин Никольский. Об антиминсах православной русской церкви. — С.-Петербург, 1872 (уклейка).&lt;/ref&gt;.]]25 сакавіка 1627 году праваслаўны мітрапаліт кіеўскі і галіцкі Іоў Барэцкі асьвяціў [[антымінс]] на зьдзяйсьненьне боскай літургіі ў царкве Раства Найсьвяцейшай Багародзіцы ў сяле Аравічах{{заўвага|Сьвятар К. Нікольскі засьведчыў, што гэта быў адзін зь першых друкаваных антымінсаў.}}.

Згодна з тарыфам падымнага падатку 1628 года, з 7 дымоў сяла Аравічы архімандрыта Пятра Магілы і капітулы Кіева-Пячэрскага манастыра скарб мусіў атрымаць па 3 злотыя, з 2 агароднікаў па 24 грошы, з адной убогай халупы яшчэ 20 грошаў.  10 траўня 1682 году, кароль Ян Сабескі, зважаючы на страту Кіева ў войнах з Расеяй, дзеля чаго добры Кіева-Пячорскага манастыра пазбавіліся гападароў, падараваў іх адміністратару Кіеўскай мітраполіі епіскапу львоўскаму і галіцкаму Іосіфу Шумлянскаму. Надалей яны пазначаліся, як прыналежныя манастыру, хіба намінальна. У пераліку сёлаў епіскапа, складзеным у ліпені т. г., названыя і Аравічы (А''г''ревичи), але зь неверагодна вялікай колькасьцю двароў — ажно 64&lt;ref&gt;Архив ЮЗР. Ч. 1. Т. 10. – Киев, 1904. С. 357—363&lt;/ref&gt;. У 1683 годзе, калі добрамі Кіеўскай мітраполіі і Пячорскай архімандрыі кіраваў чашнік падольскі Самуіл Шумлянскі, брат епіскапа, з 8 дымоў у Аравічах Пячорскага манастыра выплачваліся 2 злотыя&lt;ref&gt;Архив ЮЗР. Ч. 7. Т. 1. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 389, 392, 495&lt;/ref&gt;. Згаданыя Аравічы ў рэестры рэвізіі 1686 году палескіх вёсак Кіеўскай мітраполіі і Кіева-Пячорскай архімандрыі пры прыняцьці іх ад пана Журакоўскага, войскага галіцкага&lt;ref&gt;Описание архива западнорусских униатских митрополитов (далей: Описание архива). Т. 1. 1470–1700. – С.-Петербург, 1897. № 986&lt;/ref&gt;.

16 сакавіка 1706 году епіскап львоўскі і галіцкі Іосіф Шумлянскі за 6 300 злотых перадаў у трохгадовую арэнду братавай удаве Аляксандры Шумлянскай Беласароцкі ключ, у складзе якога і сяло Аравічы. 28 днём лістапада 1714 году датаваны кантракт, падпісаны ў Даўлядах паміж мітрапалітам кіеўскім Львом Кішкам і пісарам земскім мазырскім Тэафілам Лянкевічам-Іпагорскім на трохгадовую арэнду Беласароцкага ключа (у тым ліку сяла Аравічы) за 510 бітых талераў. 2 жніўня 1717 году мітрапаліт Леў Кішка аддаў Беласароцкі ключ з Аравічамі ў арэнду на тры гады харунжаму кіеўскаму Казімеру Стэцкаму за сымбалічныя 170 злотых. 12 сакавіка 1728 году пазначаны запіс у кнізе Оўруцкага гродзкага суда аб уводзе ў валоданьне Беласароцкім ключом наміната і адміністратара Кіеўскай мітраполіі епіскапа Афанасія Шаптыцкага&lt;ref&gt;Описание архива. Т. 2. 1701–1839. – С.-Петербург, 1907. № 1111, 1161, 1179, 1268&lt;/ref&gt;.

На 1734 год Аравічы ў складзе Беласароцкага ключа, як і раней, належалі Кіеўскай мітраполіі&lt;ref&gt;Тарифи подимного податку, сеймикові лауди і люстрації Київського воєводства першої половини XVIII століття. /Вид. друге, доп. Укл. Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 286&lt;/ref&gt;. Паводле «Апісаньня цэркваў горада Рэчыцы і Рэчыцкага павету, падпарадкаваных Чарнігаўскай духоўнай кансысторыі» 1796 году, Раства-Багародзіцкай царкве ў Аравічах у 1737 годзе выдадзены фундуш мітрапалітам кіеўскім{{заўвага|У гэтай позьняй крыніцы сказана, што мітрапалітам-фундатарам выступіў Феліцыян Валадковіч, але ў 1729—1745 гадох мітраполію ўзначальваў Афанасій Шаптыцкі}}&lt;ref&gt;НГАБ у Мінску. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 573. А. 67&lt;/ref&gt;. Згодна зь земскай кнігай Кіеўскага ваяводзтва, 23 студзеня 1747 году ў валоданьне маёнткамі Кіеўскай мітраполіі і Кіева-Пячорскай архімандрыіі, у тым ліку Беласароцкім ключом з Аравічамі, уведзены новы адміністратар  архіепіскап Фларыян Грэбніцкі&lt;ref&gt;Описание архива. Т. 2. – № 1444&lt;/ref&gt;. Паводле зьвестак на 1748 год ксяндза Караля Непамуцэна Арлоўскага, Аравічы былі сярод паселішчаў, частка жыхароў якіх (зь ліку шляхты) належала да Астраглядавіцкай парафіі Оўруцкага дэканату Кіеўскай дыяцэзіі&lt;ref&gt;Ks. Orłowski K. N. Defensa biskupstwa y dyecezyi Kiiowskiey. — Lwów, 1748. S. 148&lt;/ref&gt;. У 1754 годзе з 27 двароў{{заўвага|Усяго ў вёсцы налічвалася «szesnastka» дыму i «chałup siedm», а 1 дым у той час складалі 320 двароў.}} (×6 — прыкладна 162 жыхары) вёскі Аравічы выплачваліся «''do grodu''» (Оўруцкага замка) 4 злотыя і 5 з паловай грошаў, «''na milicję''» (на вайсковыя патрэбы павета і ваяводства) 16 зл. і 22 гр.&lt;ref&gt;Тариф подимного податку Київського воєводства 1754 року. /Опрацював Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 170&lt;/ref&gt;

У 1777 годзе ў Аравічах на сродкі прыхаджан узведзены новы драўляны будынак царквы Раства Найсьвяцейшай Багародзіцы&lt;ref&gt;Описание церквей и приходов Минской епархии (далей: Описание). VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 114&lt;/ref&gt;. 14 кастрычніка 1780 году возны гэнэрал ваяводзтва Кіеўскага «i innych» Базыль Валынец увёў у валоданьне маёнткамі, у тым ліку Аравічамі ў складзе Беласароцкага ключа, новага кіеўскага мітрапаліта і адміністратара Кіева-Пячорскай архімандрыі Ясона Смагаржэўскага. У канцы дакумэнта возны, ня ўмеючы пісаць, добрасумленна «''znak krzyża świętego  położył''»&lt;ref&gt;Архив ЮЗР. Ч. 1. Т. 4. Акты об унии и состоянии православной церкви с половины XVII века (1648–1798). — Киев, 1871. С. 642 — 644&lt;/ref&gt;.

=== Расейская імпэрыя ===
Пасьля [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу Рэчы Паспалітай]] (1793) Краснасельле апынулася ў межах Рэчыцкай акругі Чарнігаўскага намесьніцтва (губэрні), з 1796 году ў складзе ўпарадкаванага [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] Маларасейскай, а з 29 жніўня 1797 году [[Менская губэрня|Менскай губэрні]] [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]&lt;ref&gt;Насевіч В., Скрыпчанка Т. Рэчыцкі павет / В. Насевіч, Т. Скрыпчанка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. — Т. 6. Кн. 1. — Мінск: БелЭн, 2001. C. 181—182&lt;/ref&gt;. З крыніцы, заснаванай на матэрыялах рэвізіі 1795 году, вядома, што сяло Аравічы было ўласнасьцю Кіеўскай мітраполіі ў асобе яе галавы Феадосія Растоцкага&lt;ref&gt;Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель). — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 71&lt;/ref&gt;. У мэтрычнай кнізе 1795 году Раства-Багародзіцкай прыходзкай царквы ў Аравічах маюцца зьвесткі пра нараджэньне і хрост 18 хлопчыкаў і 10 дзяўчынак, 7 шлюбаў, пахаваньне 11 мужчын і 5 жанчын. Сьвятаром на той час быў Антоній Кміта, дзячком Аверкій Кміта{{заўвага|Пісьмовая даведка іерэя Расьціслава Бандарэнкі, настаяцеля царквы Праабражэньня Гасподняга ў вёсцы Сялец Брагінскага раёну.}}.

[[File:Аравічы на ваенна-тапаграфічнай карце Ф. Ф. Шуберта. 1850 г.png|значак|Аравічы на ваенна-тапаграфічнай мапе Ф. Ф. Шубэрта. 1850 г.]]Згодна з энцыкляпэдыяй «Гарады і вёскі Беларусі», у 1834 годзе ў Аравічах налічвалася 53 двары, сяло належала пану Горвату. На 1850 год — 66 двароў. У «Списках населенных мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело]: 1857 г.» засьведчана, што 236 жыхароў сяла Аравічы зьяўляліся прыхаджанамі царквы Раства Найсьвяцейшай Багародзіцы&lt;ref&gt;Расейскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 677&lt;/ref&gt;.

У парэформавы пэрыяд сяло належала да [[Дзёрнавічы (Гомельская вобласьць)|Дзёрнавіцкай]] воласьці. У пачатку 1870 года ў Аравічах — 102 мужчынскія душы зь ліку сялян-уласьнікаў, прыпісаных да сельскага таварыства&lt;ref&gt;Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 70&lt;/ref&gt;. У сьпісе прыходаў і прычтаў па чатырох благачынных акругах (у межах Рэчыцкага павету) Менскай епархіі на 1876 год у складзе прычту Сьвята-Багародзіцкай прыходзкай царквы названыя настаяцель а. Самуіл Лісоўскі, в. а. штатнага псаломшчыка Капітон Лісоўскі. Да прыходу, акрамя сяла Аравічы, належалі вёскі Краснасельле, Дронькі і Пагоннае&lt;ref&gt;Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 463 — 464&lt;/ref&gt;. На 1879 год царкоўны прыход налічваў 497 душ мужчынскага і 599 душ жаночага полу верных сялянскага саслоўя&lt;ref&gt;Описание. — С. 115&lt;/ref&gt;. У 1886 годзе ў сяле 39 двароў, 334 жыхары&lt;ref&gt;Волости и важнейшие селения Европейской России. — С.-Петербург, 1886. Вып. 5. С. 112&lt;/ref&gt;.

Паводле перапісу 1897 году, у Аравічах было 87 двароў з 513 жыхарамі, дзейнічалі хлебазапасны магазын, карчма.  На 1909 год у паселішчы налічвалася 115 двароў, 774 жыхары&lt;ref&gt;Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 141&lt;/ref&gt;.

=== Найноўшы час ===
9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), Нямеччына перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвяшчалася часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Аравічы ў складзе Рэчыцкага павету, аднак, апынуліся ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]&lt;ref&gt;Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев. — Минск, 2018. С. 85&lt;/ref&gt;.

[[File:Аравічы на карце генштаба РККА Беларусі і Літвы. 1935 г.jpg|значак|зьлева|Аравічы на мапе гэнштабу РККА Беларусі і Літвы. 1935 г.]]1 студзеня 1919, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Рэчыцкі павет увайшоў у склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], але 16 студзеня разам зь іншымі этнічнымі беларускімі тэрыторыямі быў далучаны да [[РСФСР]].

Пасьля другога [[Узбуйненьне БССР|ўзбуйненьня БССР]] з 8 сьнежня 1926 году Аравічы — цэнтар сельсавету ў Хвойніцкім раёне [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай акругі]] [[БССР]]. З 9 чэрвеня 1927 году ў складзе [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 30 сьнежня 1927 году сельсавет узбуйнены праз далучэньне да яго тэрыторый скасаваных Дронькаўскага, Краснасельскага і Паганянскага сельсаветаў. З 26 ліпеня 1930 году — у складзе Хвойніцкага раёну БССР. У тым жа годзе арганізаваныя калгасы «Камунар» і «Перамога сацыялізму», працавалі вятрак, кузьня, ваўначоска, пачатковая школа, хата-чытальня, аддзяленьне спажывецкай каапэрацыі. З 20 лютага 1938 году ў складзе [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у Мазыры.

Напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны ў Аравічах было 237 двароў з 711 жыхарамі. У красавіку-траўні 1943 году ў вёсцы разьмяшчаўся Пуцілаўскі партызанскі атрад і штаб злучэньня С. А. Каўпака. Непадалёку на рацэ Прыпяці была разгромлена нямецкая флатылія. У жніўні  1943 году акупанты спалілі ў Аравічах 79 двароў і загубілі 21 жыхара.&lt;ref&gt; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 37, 51, 53, 501&lt;/ref&gt;. 81 вясковец загінуў на франтах.

З 8 студзеня 1954 году Аравічы — у складзе Гомельскай вобласьці. Дзейнічала сярэдняя школа&lt;ref&gt;Занальны дзяржаўны архіў у г. Рэчыцы . Ф. 3. Воп. 1. Спр. 12&lt;/ref&gt;. Паводле перапісу 1959 году, у вёсцы было 923 жыхары. Цэнтар саўгасу «Аравічы».

8 студзеня 1987 году Аравіцкі сельсавет скасаваны, тэрыторыя далучана да [[Стралічаўскі сельсавет|Стралічаўскага сельсавета]]&lt;ref&gt;Рашэнне выканкома Гомельскага абласнога Савета народных дэпутатаў ад 8 студзеня 1987 г. // Збор законаў Беларускай ССР, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1987, № 23 (1901).&lt;/ref&gt;. На момант скасаваньня сельсавет налічваў 7 населеных пунктаў: вёскі Аравічы, [[Дронькі]], [[Краснасельле (Хвойніцкі раён)|Краснасельле]], [[Пагоннае]], [[Хвашчоўка (Хвойніцкі раён)|Хвашчоўка]], пасёлкі Гнезьдзенка і [[Града (Хвойніцкі раён)|Града]].

== Забудова ==
Плян Аравічаў складаецца з дугападобнай вуліцы, з шыротнай арыентацыяй, да яе цэнтру далучаецца кароткая простая вуліца. Забудова двухбаковая, дамы драўляныя, сядзібнага тыпу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2к}}&lt;/ref&gt;.

==Заўвагі==
{{заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}}

{{Хвойніцкі раён}}

[[Катэгорыя:Аравіцкі сельсавет]]
[[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]]</text>
      <sha1>ggn1g0s6wmtw7sx5g0c2p4y131zwqa8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333344</id>
      <parentid>2333343</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T08:19:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Дамінік</username>
        <id>64057</id>
      </contributor>
      <comment>/* Карона Каралеўства Польскага */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35973" xml:space="preserve">{{Населены пункт/Беларусь
|Назва                            = Аравічы
|Статус                           = вёска
|Назва ў родным склоне            = Аравічаў
|Арыгінальная назва               = Оревичи
|Назва па-расейску                = 
|Трансьлітараваная назва          = Aravičy
|Герб                             = 
|Сьцяг                            = 
|Гімн                             = 
|Дата заснаваньня                 = перад 1526 годам
|Першыя згадкі                    = 
|Статус з                         = 
|Магдэбурскае права               = 
|Былая назва                      = 
|Мясцовая назва                   = 
|Вобласьць                        = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]]
|Раён                             = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]]
|Сельсавет                        = [[Аравіцкі сельсавет|Аравіцкі]]
|Гарадзкі савет                   = 
|Старшыня гарвыканкаму            = 
|Пасада кіраўніка                 = 
|Кіраўнік                         = 
|Плошча                           = 
|Крыніца плошчы                   = 
|Вышыня                           = 
|Унутраны падзел                  = 
|Колькасьць насельніцтва          = 
|Год падліку колькасьці           = 
|Крыніца колькасьці насельніцтва  = 
|Этнічны склад насельніцтва       = 
|Год падліку этнічнага складу     = 
|Нацыянальны склад насельніцтва   = 
|Год падліку нацыянальнага складу = 
|Колькасьць двароў                = 
|Год падліку колькасьці двароў    = 
|Крыніца колькасьці двароў        = 
|Паштовы індэкс                   = 
|СААТА                            = 
|Выява                            =  
|Апісаньне выявы                  = 
 |Шырата градусаў                 = 51
 |Шырата хвілінаў                 = 36
 |Шырата сэкундаў                 = 10
 |Даўгата градусаў                = 29
 |Даўгата хвілінаў                = 51
 |Даўгата сэкундаў                = 22
|Пазыцыя подпісу на мапе          = зьверху
|Водступ подпісу на мапе          = 2.5
|Commons                          = 
|Сайт                             = 
}}
'''Араві́чы'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}&lt;/ref&gt; — былая [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на левым беразе ракі [[Прыпяць|Прыпяці]]. Былі цэнтрам Аравіцкага сельсавету [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Знаходзяцца за 40 км на паўднёвы захад ад места і чыгуначнай станцыі [[Хвойнікі|Хвойнікаў]], каля аўтамабільнай дарогі [[Даўляды]] — Хвойнікі; на тэрыторыі [[Палескі дзяржаўны радыяцыйна-экалягічны запаведнік|Палескага дзяржаўнага радыяцыйна-экалягічнага запаведніку]].

== Гісторыя ==
=== Вялікае Княства Літоўскае ===
Ці не ўпершыню паселішча згаданае ў памятным запісе 1526 году ігумена Сьвята-Міхайлаўскага (Залатаверхага) манастыра ў Кіеве Макарыя — «''купилъ есми у Марка'' [папраўдзе: Макара] ''Орменина Киевского{{заўвага|П. Г. Кляпацкі памылкова ўважаў яго і за першага вядомага ўладальніка Аравічаў&lt;ref&gt;Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П. Г. Клепатский – Т. 1: Литовский период. – Одесса, 1912. С. 311&lt;/ref&gt;. Але апошнія  названыя тут хіба дзеля лякалізацыі падараваных службаў.}} две службе, у-въ Оревицкой волости{{заўвага|Воласьць тая, пэўна, — [[Белая Сарока|Беласароцкая]], бо Аравіцкай ніколі не існавала. Памылка ігумена, аднак, сьведчыць пра тое, што ў межах сучаснай Беларусі на левым беразе Прыпяці найбольш вядомым, прынамсі яму, сялом былі Аравічы.}} [[Лясок (Гомельская вобласьць)|Лысковщину]] а [[Пагоннае|Погоны]]''». Названыя Аравічы і ў пацьвярджальнай грамаце манастыру караля Жыгімонта Старога, датаванай 30 сьнежня 1543 году: «''Били намъ чоломъ игуменъ Филаретъ зо всими чернцы манастыря святого Михаила Золотоверхого, у Киеве, и поведили передъ нами, ижъ которыи две службе людей, на Припяти, у Воревичохъ{{заўвага|Відавочна, паставіць на пісьме ажно дзьве запар галосныя літары, каб паведаміць, што службы знаходзіліся ў Аравіцкай «воласьці», аўтару запісу 1526 г. было ня менш цяжка, чым жыхару вёскі, беларусу, тое ж самае вымавіць. Так зьявілася паміж галоснымі &quot;въ”. А ў грамаце 1543 г. пісар злучыў яго з назваю. Хоць наўрад ці беларускія Аравічы ён пераблытаў з украінскім сялом [[Варовічы (Палескі раён)|Ва́равічы]] (Ва́рэвічы) ў Оўруцкай воласьці, апошнія бо — далекавата ад Прыпяці. Таму дарэмна выдаўцы зборніка нібы падзялілі згадкі пра Аравічы паміж Беларусьсю і Украінай (гл.: Документальна спадщина. — С. 505, 511)}}, на имя Лысковщину и Погонную купилъ игуменъ святого Михаила небожчикъ Макарей''...»&lt;ref&gt;Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. 2. (1506 — 1544). — С.-Петербург, 1848. №. 140, 228&lt;/ref&gt;.

Напярэдадні падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўказам караля Жыгімонта Аўгуста ад 6 чэрвеня 1569 году [[Кіеўскае ваяводзтва]] (і Аравічы з прылегласьцямі) было далучана да [[Карона Каралеўства Польскага|Кароны Польскай]]&lt;ref&gt;Volumina Legum. Tom II. — Petersburg: Nakładem i drukiem Józafata Ohryzki, 1859. S. 84 — 87; Падалінскі У. // Беларускі гістарычны агляд. — 2012. Т. 19. С. 329—337 (Рэцэнзія на кн.: Litwin H. Równi do równych: kijowska reprezentacja sejmowa 1569—1648. — Warszawa, 2009)&lt;/ref&gt;.

=== Карона Каралеўства Польскага ===
4 чэрвеня 1570 году каралём Жыгімонтам Аўгустам выдадзена чарговая пацьвярджальная грамата манастыру на Лыскоўшчыну і Пагонную, у якой зноў згаданыя Аравічы, але воласьць названая слушна, хоць і ў скарочаным выглядзе: «…''ижъ две службы людей на Припяти у въ Оревичахъ{{Заўвага|Устойлівае паўтарэньне ў найбольш раньніх кірылічных тэкстах тапанімічнай формы «Оревичи» супярэчыць прынятай у сучасным нарматыўным даведніку формы «Аровичи» ў якасьці расейскамоўнай назвы.}}… у волости Сороцкой игуменъ святого Михаила Золотоверхого, небожчикъ Макарей, купилъ''…»&lt;ref&gt;Акты, относящиеся к Южной и Западной России. Т. 1 (1361– 1598). – С.-Петербург, 1863. № 156 &lt;/ref&gt;. Надалей урэшце крыніцы паведамілі і пра тое, хто валодаў самымі Аравічамі. У падатковым рэестры Кіеўскай зямлі, складзеным у 1581 годзе каралеўскім слугой і паборцам панам Мацеем Язерскім, Аравічы і яшчэ 15 сёл паказаныя прыналежнымі Кіева-Пячорскаму манастыру{{заўвага|У хвойніцкай кнізе «Памяць» беспадстаўна сьцьвярджаецца, нібыта ў 1570 — 1580 гады Аравічы належалі Кіеўскаму Міхайлаўскаму (Залатаверхаму) манастыру&lt;ref&gt;Памяць: Гiсторыка-дакументальная хронiка Хойнiцкага раена / Рэд. кал. М. А. Ткачоў [і інш.]; маст. А. М. Хількевіч. — Мінск: БелЭн iмя Петруся Броўкi, 1993. С. 26&lt;/ref&gt;; тое паўторана і ў энцыкляпедыі «Гарады і вёскі Беларусі». Пачатак гэтаму памылковаму меркаванню, як сказана вышэй, паклаў П. Г. Кляпацкі.}} ў асобе яго архімандрыта, япіскапа ўладзімерскага Мялеція Храбтовіча&lt;ref&gt;Źródła dziejowe. T. XX. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym; T. IX: Ziemie ruskie. Ukraina (Kijów — Bracław) / A. Jabłonowski — Warszawa, 1894. Wykazy… S. 36 — 37&lt;/ref&gt;. Уласнасьцю Пячорскага манастыра сяло Аравічы (Orewicze) названа таксама ў вопісе рухомай і нерухомай маёмасьці, калі на пасаду яго архімандрыта  ў 1593 годзе заступаў Нікіфар Тур&lt;ref&gt;Архив Юго-Западной России. Ч. 1.  Т. 1. Акты, относящиеся к истории православной церкви в Югозападной России. – Киев, 1859. С. 386&lt;/ref&gt;.

Ад мяжы сяла Аравічы пачыналіся ўгодзьдзі сяла Краснасельле пана Мікалая Харлінскага{{заўвага|Уладальнік [[Астрагляды|Астраглядавічаў]] і [[Хвойнікі|Хвойнікаў.]]}} і сяла Лыскоўцаў Кіеўскага Сьвята-Міхайлаўскага Залатаверхага манастыра ў асобе яго ігумена Іосіфа Міроўскага, што засьведчана ў дамове ад 20 сьнежня 1603 году&lt;ref&gt;Документальна спадщина Свято-Михайлівського Золотоверхого монастиря у Києві ХVІ-ХVІІІ ст. з фондів Національної бібліотеки України імені В. І. Вернадського. Зб. док. [Текст] / Автори-укладачі: Ю. А. Мицик, С. В. Сохань, Т. В. Міцан, І. Л. Синяк, Я. В. Затилюк; Нац. акад. наук України, Нац. б-ка України ім. В. І. Вернадського, Ін-т укр. археографії та джерелознавства ім. М. С. Грушевського (далей: Документальна спадщина.). — Київ, 2011. № 300, 302, 303&lt;/ref&gt;.

[[File:Антымінс 1627 года для царквы ў Аравічах.png|значак|зьлева|Антымінс 1627 году для царквы ў Аравічах&lt;ref&gt;Костантин Никольский. Об антиминсах православной русской церкви. — С.-Петербург, 1872 (уклейка).&lt;/ref&gt;.]]25 сакавіка 1627 году праваслаўны мітрапаліт кіеўскі і галіцкі Іоў Барэцкі асьвяціў [[антымінс]] на зьдзяйсьненьне боскай літургіі ў царкве Раства Найсьвяцейшай Багародзіцы ў сяле Аравічах{{заўвага|Сьвятар К. Нікольскі засьведчыў, што гэта быў адзін зь першых друкаваных антымінсаў.}}.

Згодна з тарыфам падымнага падатку 1628 года, з 7 дымоў сяла Аравічы архімандрыта Пятра Магілы і капітулы Кіева-Пячэрскага манастыра скарб мусіў атрымаць па 3 злотыя, з 2 агароднікаў па 24 грошы, з адной убогай халупы яшчэ 20 грошаў.  10 траўня 1682 году, кароль Ян Сабескі, зважаючы на страту Кіева ў войнах з Расеяй, дзеля чаго добры Кіева-Пячорскага манастыра пазбавіліся гападароў, падараваў іх адміністратару Кіеўскай мітраполіі епіскапу львоўскаму і галіцкаму Іосіфу Шумлянскаму. Надалей яны пазначаліся, як прыналежныя манастыру, хіба намінальна. У пераліку сёлаў епіскапа, складзеным у ліпені т. г., названыя і Аравічы (А''г''ревичи), але зь неверагодна вялікай колькасьцю двароў — ажно 64&lt;ref&gt;Архив ЮЗР. Ч. 1. Т. 10. – Киев, 1904. С. 357—363&lt;/ref&gt;. У 1683 годзе, калі добрамі Кіеўскай мітраполіі і Пячорскай архімандрыі кіраваў чашнік падольскі Самуіл Шумлянскі, брат епіскапа, з 8 дымоў у Аравічах Пячорскага манастыра выплачваліся 2 злотыя&lt;ref&gt;Архив ЮЗР. Ч. 7. Т. 1. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 389, 392, 495&lt;/ref&gt;. Згаданыя Аравічы ў рэестры рэвізіі 1686 году палескіх вёсак Кіеўскай мітраполіі і Кіева-Пячорскай архімандрыі пры прыняцьці іх ад пана Журакоўскага, войскага галіцкага&lt;ref&gt;Описание архива западнорусских униатских митрополитов (далей: Описание архива). Т. 1. 1470–1700. – С.-Петербург, 1897. № 986&lt;/ref&gt;.

16 сакавіка 1706 году епіскап львоўскі і галіцкі Іосіф Шумлянскі за 6 300 злотых перадаў у трохгадовую арэнду братавай удаве Аляксандры Шумлянскай Беласароцкі ключ, у складзе якога і сяло Аравічы. 28 днём лістапада 1714 году датаваны кантракт, падпісаны ў Даўлядах паміж мітрапалітам кіеўскім Львом Кішкам і пісарам земскім мазырскім Тэафілам Лянкевічам-Іпагорскім на трохгадовую арэнду Беласароцкага ключа (у тым ліку сяла Аравічы) за 510 бітых талераў. 2 жніўня 1717 году мітрапаліт Леў Кішка аддаў Беласароцкі ключ з Аравічамі ў арэнду на тры гады харунжаму кіеўскаму Казімеру Стэцкаму за сымбалічныя 170 злотых. 12 сакавіка 1728 году пазначаны запіс у кнізе Оўруцкага гродзкага суда аб уводзе ў валоданьне Беласароцкім ключом наміната і адміністратара Кіеўскай мітраполіі епіскапа Афанасія Шаптыцкага&lt;ref&gt;Описание архива. Т. 2. 1701–1839. – С.-Петербург, 1907. № 1111, 1161, 1179, 1268&lt;/ref&gt;.

На 1734 год Аравічы ў складзе Беласароцкага ключа, як і раней, належалі Кіеўскай мітраполіі&lt;ref&gt;Тарифи подимного податку, сеймикові лауди і люстрації Київського воєводства першої половини XVIII століття. /Вид. друге, доп. Укл. Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 286&lt;/ref&gt;. Паводле «Апісаньня цэркваў горада Рэчыцы і Рэчыцкага павету, падпарадкаваных Чарнігаўскай духоўнай кансысторыі» 1796 году, Раства-Багародзіцкай царкве ў Аравічах у 1737 годзе выдадзены фундуш мітрапалітам кіеўскім{{заўвага|У гэтай позьняй крыніцы сказана, што мітрапалітам-фундатарам выступіў Феліцыян Валадковіч, але ў 1729—1745 гадох мітраполію ўзначальваў Афанасій Шаптыцкі}}&lt;ref&gt;НГАБ у Мінску. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 573. А. 67&lt;/ref&gt;. Згодна зь земскай кнігай Кіеўскага ваяводзтва, 23 студзеня 1747 году ў валоданьне маёнткамі Кіеўскай мітраполіі і Кіева-Пячорскай архімандрыіі, у тым ліку Беласароцкім ключом з Аравічамі, уведзены новы адміністратар  архіепіскап Фларыян Грэбніцкі&lt;ref&gt;Описание архива. Т. 2. – № 1444&lt;/ref&gt;. Паводле зьвестак на 1748 год ксяндза Караля Непамуцэна Арлоўскага, Аравічы былі сярод паселішчаў, частка жыхароў якіх (зь ліку шляхты) належала да Астраглядавіцкай парафіі Оўруцкага дэканату Кіеўскай дыяцэзіі&lt;ref&gt;Ks. Orłowski K. N. Defensa biskupstwa y dyecezyi Kiiowskiey. — Lwów, 1748. S. 148&lt;/ref&gt;. У 1754 годзе з 27 двароў{{заўвага|Усяго ў вёсцы налічвалася «szesnastka» дыму i «chałup siedm», а 1 дым у той час складалі 320 двароў.}} (×6 — прыкладна 162 жыхары) вёскі Аравічы выплачваліся «''do grodu''» (Оўруцкага замка) 4 злотыя і 5 з паловай грошаў, «''na milicję''» (на вайсковыя патрэбы павета і ваяводства) 16 зл. і 22 гр.&lt;ref&gt;Тариф подимного податку Київського воєводства 1754 року. /Опрацював Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 170&lt;/ref&gt;

У 1777 годзе ў Аравічах на сродкі прыхаджан узведзены новы драўляны будынак царквы Раства Найсьвяцейшай Багародзіцы&lt;ref&gt;Описание церквей и приходов Минской епархии (далей: Описание). VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 114&lt;/ref&gt;. 14 кастрычніка 1780 году возны гэнэрал ваяводзтва Кіеўскага «i innych» Базыль Валынец увёў у валоданьне маёнткамі, у тым ліку Аравічамі ў складзе Беласароцкага ключа, новага кіеўскага мітрапаліта і адміністратара Кіева-Пячорскай архімандрыі Ясона Смагаржэўскага. У канцы дакумэнта возны, ня ўмеючы пісаць, добрасумленна «''znak krzyża świętego  położył''»&lt;ref&gt;Архив ЮЗР. Ч. 1. Т. 4. Акты об унии и состоянии православной церкви с половины XVII века (1648–1798). — Киев, 1871. С. 642 — 644&lt;/ref&gt;.

=== Расейская імпэрыя ===
Пасьля [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу Рэчы Паспалітай]] (1793) Краснасельле апынулася ў межах Рэчыцкай акругі Чарнігаўскага намесьніцтва (губэрні), з 1796 году ў складзе ўпарадкаванага [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] Маларасейскай, а з 29 жніўня 1797 году [[Менская губэрня|Менскай губэрні]] [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]&lt;ref&gt;Насевіч В., Скрыпчанка Т. Рэчыцкі павет / В. Насевіч, Т. Скрыпчанка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. — Т. 6. Кн. 1. — Мінск: БелЭн, 2001. C. 181—182&lt;/ref&gt;. З крыніцы, заснаванай на матэрыялах рэвізіі 1795 году, вядома, што сяло Аравічы было ўласнасьцю Кіеўскай мітраполіі ў асобе яе галавы Феадосія Растоцкага&lt;ref&gt;Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель). — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 71&lt;/ref&gt;. У мэтрычнай кнізе 1795 году Раства-Багародзіцкай прыходзкай царквы ў Аравічах маюцца зьвесткі пра нараджэньне і хрост 18 хлопчыкаў і 10 дзяўчынак, 7 шлюбаў, пахаваньне 11 мужчын і 5 жанчын. Сьвятаром на той час быў Антоній Кміта, дзячком Аверкій Кміта{{заўвага|Пісьмовая даведка іерэя Расьціслава Бандарэнкі, настаяцеля царквы Праабражэньня Гасподняга ў вёсцы Сялец Брагінскага раёну.}}.

[[File:Аравічы на ваенна-тапаграфічнай карце Ф. Ф. Шуберта. 1850 г.png|значак|Аравічы на ваенна-тапаграфічнай мапе Ф. Ф. Шубэрта. 1850 г.]]Згодна з энцыкляпэдыяй «Гарады і вёскі Беларусі», у 1834 годзе ў Аравічах налічвалася 53 двары, сяло належала пану Горвату. На 1850 год — 66 двароў. У «Списках населенных мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело]: 1857 г.» засьведчана, што 236 жыхароў сяла Аравічы зьяўляліся прыхаджанамі царквы Раства Найсьвяцейшай Багародзіцы&lt;ref&gt;Расейскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 677&lt;/ref&gt;.

У парэформавы пэрыяд сяло належала да [[Дзёрнавічы (Гомельская вобласьць)|Дзёрнавіцкай]] воласьці. У пачатку 1870 года ў Аравічах — 102 мужчынскія душы зь ліку сялян-уласьнікаў, прыпісаных да сельскага таварыства&lt;ref&gt;Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 70&lt;/ref&gt;. У сьпісе прыходаў і прычтаў па чатырох благачынных акругах (у межах Рэчыцкага павету) Менскай епархіі на 1876 год у складзе прычту Сьвята-Багародзіцкай прыходзкай царквы названыя настаяцель а. Самуіл Лісоўскі, в. а. штатнага псаломшчыка Капітон Лісоўскі. Да прыходу, акрамя сяла Аравічы, належалі вёскі Краснасельле, Дронькі і Пагоннае&lt;ref&gt;Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 463 — 464&lt;/ref&gt;. На 1879 год царкоўны прыход налічваў 497 душ мужчынскага і 599 душ жаночага полу верных сялянскага саслоўя&lt;ref&gt;Описание. — С. 115&lt;/ref&gt;. У 1886 годзе ў сяле 39 двароў, 334 жыхары&lt;ref&gt;Волости и важнейшие селения Европейской России. — С.-Петербург, 1886. Вып. 5. С. 112&lt;/ref&gt;.

Паводле перапісу 1897 году, у Аравічах было 87 двароў з 513 жыхарамі, дзейнічалі хлебазапасны магазын, карчма.  На 1909 год у паселішчы налічвалася 115 двароў, 774 жыхары&lt;ref&gt;Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 141&lt;/ref&gt;.

=== Найноўшы час ===
9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), Нямеччына перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвяшчалася часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Аравічы ў складзе Рэчыцкага павету, аднак, апынуліся ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]&lt;ref&gt;Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев. — Минск, 2018. С. 85&lt;/ref&gt;.

[[File:Аравічы на карце генштаба РККА Беларусі і Літвы. 1935 г.jpg|значак|зьлева|Аравічы на мапе гэнштабу РККА Беларусі і Літвы. 1935 г.]]1 студзеня 1919, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Рэчыцкі павет увайшоў у склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], але 16 студзеня разам зь іншымі этнічнымі беларускімі тэрыторыямі быў далучаны да [[РСФСР]].

Пасьля другога [[Узбуйненьне БССР|ўзбуйненьня БССР]] з 8 сьнежня 1926 году Аравічы — цэнтар сельсавету ў Хвойніцкім раёне [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай акругі]] [[БССР]]. З 9 чэрвеня 1927 году ў складзе [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 30 сьнежня 1927 году сельсавет узбуйнены праз далучэньне да яго тэрыторый скасаваных Дронькаўскага, Краснасельскага і Паганянскага сельсаветаў. З 26 ліпеня 1930 году — у складзе Хвойніцкага раёну БССР. У тым жа годзе арганізаваныя калгасы «Камунар» і «Перамога сацыялізму», працавалі вятрак, кузьня, ваўначоска, пачатковая школа, хата-чытальня, аддзяленьне спажывецкай каапэрацыі. З 20 лютага 1938 году ў складзе [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у Мазыры.

Напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны ў Аравічах было 237 двароў з 711 жыхарамі. У красавіку-траўні 1943 году ў вёсцы разьмяшчаўся Пуцілаўскі партызанскі атрад і штаб злучэньня С. А. Каўпака. Непадалёку на рацэ Прыпяці была разгромлена нямецкая флатылія. У жніўні  1943 году акупанты спалілі ў Аравічах 79 двароў і загубілі 21 жыхара.&lt;ref&gt; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 37, 51, 53, 501&lt;/ref&gt;. 81 вясковец загінуў на франтах.

З 8 студзеня 1954 году Аравічы — у складзе Гомельскай вобласьці. Дзейнічала сярэдняя школа&lt;ref&gt;Занальны дзяржаўны архіў у г. Рэчыцы . Ф. 3. Воп. 1. Спр. 12&lt;/ref&gt;. Паводле перапісу 1959 году, у вёсцы было 923 жыхары. Цэнтар саўгасу «Аравічы».

8 студзеня 1987 году Аравіцкі сельсавет скасаваны, тэрыторыя далучана да [[Стралічаўскі сельсавет|Стралічаўскага сельсавета]]&lt;ref&gt;Рашэнне выканкома Гомельскага абласнога Савета народных дэпутатаў ад 8 студзеня 1987 г. // Збор законаў Беларускай ССР, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1987, № 23 (1901).&lt;/ref&gt;. На момант скасаваньня сельсавет налічваў 7 населеных пунктаў: вёскі Аравічы, [[Дронькі]], [[Краснасельле (Хвойніцкі раён)|Краснасельле]], [[Пагоннае]], [[Хвашчоўка (Хвойніцкі раён)|Хвашчоўка]], пасёлкі Гнезьдзенка і [[Града (Хвойніцкі раён)|Града]].

== Забудова ==
Плян Аравічаў складаецца з дугападобнай вуліцы, з шыротнай арыентацыяй, да яе цэнтру далучаецца кароткая простая вуліца. Забудова двухбаковая, дамы драўляныя, сядзібнага тыпу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2к}}&lt;/ref&gt;.

==Заўвагі==
{{заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}}

{{Хвойніцкі раён}}

[[Катэгорыя:Аравіцкі сельсавет]]
[[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]]</text>
      <sha1>7ac2z95k8tt5aie2f78janapwboo0xv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333345</id>
      <parentid>2333344</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T08:22:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Дамінік</username>
        <id>64057</id>
      </contributor>
      <comment>/* Карона Каралеўства Польскага */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35966" xml:space="preserve">{{Населены пункт/Беларусь
|Назва                            = Аравічы
|Статус                           = вёска
|Назва ў родным склоне            = Аравічаў
|Арыгінальная назва               = Оревичи
|Назва па-расейску                = 
|Трансьлітараваная назва          = Aravičy
|Герб                             = 
|Сьцяг                            = 
|Гімн                             = 
|Дата заснаваньня                 = перад 1526 годам
|Першыя згадкі                    = 
|Статус з                         = 
|Магдэбурскае права               = 
|Былая назва                      = 
|Мясцовая назва                   = 
|Вобласьць                        = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]]
|Раён                             = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]]
|Сельсавет                        = [[Аравіцкі сельсавет|Аравіцкі]]
|Гарадзкі савет                   = 
|Старшыня гарвыканкаму            = 
|Пасада кіраўніка                 = 
|Кіраўнік                         = 
|Плошча                           = 
|Крыніца плошчы                   = 
|Вышыня                           = 
|Унутраны падзел                  = 
|Колькасьць насельніцтва          = 
|Год падліку колькасьці           = 
|Крыніца колькасьці насельніцтва  = 
|Этнічны склад насельніцтва       = 
|Год падліку этнічнага складу     = 
|Нацыянальны склад насельніцтва   = 
|Год падліку нацыянальнага складу = 
|Колькасьць двароў                = 
|Год падліку колькасьці двароў    = 
|Крыніца колькасьці двароў        = 
|Паштовы індэкс                   = 
|СААТА                            = 
|Выява                            =  
|Апісаньне выявы                  = 
 |Шырата градусаў                 = 51
 |Шырата хвілінаў                 = 36
 |Шырата сэкундаў                 = 10
 |Даўгата градусаў                = 29
 |Даўгата хвілінаў                = 51
 |Даўгата сэкундаў                = 22
|Пазыцыя подпісу на мапе          = зьверху
|Водступ подпісу на мапе          = 2.5
|Commons                          = 
|Сайт                             = 
}}
'''Араві́чы'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}&lt;/ref&gt; — былая [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на левым беразе ракі [[Прыпяць|Прыпяці]]. Былі цэнтрам Аравіцкага сельсавету [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Знаходзяцца за 40 км на паўднёвы захад ад места і чыгуначнай станцыі [[Хвойнікі|Хвойнікаў]], каля аўтамабільнай дарогі [[Даўляды]] — Хвойнікі; на тэрыторыі [[Палескі дзяржаўны радыяцыйна-экалягічны запаведнік|Палескага дзяржаўнага радыяцыйна-экалягічнага запаведніку]].

== Гісторыя ==
=== Вялікае Княства Літоўскае ===
Ці не ўпершыню паселішча згаданае ў памятным запісе 1526 году ігумена Сьвята-Міхайлаўскага (Залатаверхага) манастыра ў Кіеве Макарыя — «''купилъ есми у Марка'' [папраўдзе: Макара] ''Орменина Киевского{{заўвага|П. Г. Кляпацкі памылкова ўважаў яго і за першага вядомага ўладальніка Аравічаў&lt;ref&gt;Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской земли / П. Г. Клепатский – Т. 1: Литовский период. – Одесса, 1912. С. 311&lt;/ref&gt;. Але апошнія  названыя тут хіба дзеля лякалізацыі падараваных службаў.}} две службе, у-въ Оревицкой волости{{заўвага|Воласьць тая, пэўна, — [[Белая Сарока|Беласароцкая]], бо Аравіцкай ніколі не існавала. Памылка ігумена, аднак, сьведчыць пра тое, што ў межах сучаснай Беларусі на левым беразе Прыпяці найбольш вядомым, прынамсі яму, сялом былі Аравічы.}} [[Лясок (Гомельская вобласьць)|Лысковщину]] а [[Пагоннае|Погоны]]''». Названыя Аравічы і ў пацьвярджальнай грамаце манастыру караля Жыгімонта Старога, датаванай 30 сьнежня 1543 году: «''Били намъ чоломъ игуменъ Филаретъ зо всими чернцы манастыря святого Михаила Золотоверхого, у Киеве, и поведили передъ нами, ижъ которыи две службе людей, на Припяти, у Воревичохъ{{заўвага|Відавочна, паставіць на пісьме ажно дзьве запар галосныя літары, каб паведаміць, што службы знаходзіліся ў Аравіцкай «воласьці», аўтару запісу 1526 г. было ня менш цяжка, чым жыхару вёскі, беларусу, тое ж самае вымавіць. Так зьявілася паміж галоснымі &quot;въ”. А ў грамаце 1543 г. пісар злучыў яго з назваю. Хоць наўрад ці беларускія Аравічы ён пераблытаў з украінскім сялом [[Варовічы (Палескі раён)|Ва́равічы]] (Ва́рэвічы) ў Оўруцкай воласьці, апошнія бо — далекавата ад Прыпяці. Таму дарэмна выдаўцы зборніка нібы падзялілі згадкі пра Аравічы паміж Беларусьсю і Украінай (гл.: Документальна спадщина. — С. 505, 511)}}, на имя Лысковщину и Погонную купилъ игуменъ святого Михаила небожчикъ Макарей''...»&lt;ref&gt;Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. 2. (1506 — 1544). — С.-Петербург, 1848. №. 140, 228&lt;/ref&gt;.

Напярэдадні падпісаньня акту [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ўказам караля Жыгімонта Аўгуста ад 6 чэрвеня 1569 году [[Кіеўскае ваяводзтва]] (і Аравічы з прылегласьцямі) было далучана да [[Карона Каралеўства Польскага|Кароны Польскай]]&lt;ref&gt;Volumina Legum. Tom II. — Petersburg: Nakładem i drukiem Józafata Ohryzki, 1859. S. 84 — 87; Падалінскі У. // Беларускі гістарычны агляд. — 2012. Т. 19. С. 329—337 (Рэцэнзія на кн.: Litwin H. Równi do równych: kijowska reprezentacja sejmowa 1569—1648. — Warszawa, 2009)&lt;/ref&gt;.

=== Карона Каралеўства Польскага ===
4 чэрвеня 1570 году каралём Жыгімонтам Аўгустам выдадзена чарговая пацьвярджальная грамата манастыру на Лыскоўшчыну і Пагонную, у якой зноў згаданыя Аравічы, але воласьць названая слушна, хоць і ў скарочаным выглядзе: «…''ижъ две службы людей на Припяти у въ Оревичахъ{{Заўвага|Устойлівае паўтарэньне ў найбольш раньніх кірылічных тэкстах тапанімічнай формы «Оревичи» супярэчыць прынятай у сучасным нарматыўным даведніку формы «Аровичи» ў якасьці расейскамоўнай назвы.}}… у волости Сороцкой игуменъ святого Михаила Золотоверхого, небожчикъ Макарей, купилъ''…»&lt;ref&gt;Акты, относящиеся к Южной и Западной России. Т. 1 (1361– 1598). – С.-Петербург, 1863. № 156 &lt;/ref&gt;. Надалей урэшце крыніцы паведамілі і пра тое, хто валодаў самымі Аравічамі. У падатковым рэестры Кіеўскай зямлі, складзеным у 1581 годзе каралеўскім слугой і паборцам панам Мацеем Язерскім, Аравічы і яшчэ 15 сёл паказаныя прыналежнымі Кіева-Пячорскаму манастыру{{заўвага|У хвойніцкай кнізе «Памяць» беспадстаўна сьцьвярджаецца, нібыта ў 1570 — 1580 гады Аравічы належалі Кіеўскаму Міхайлаўскаму (Залатаверхаму) манастыру&lt;ref&gt;Памяць: Гiсторыка-дакументальная хронiка Хойнiцкага раена / Рэд. кал. М. А. Ткачоў [і інш.]; маст. А. М. Хількевіч. — Мінск: БелЭн iмя Петруся Броўкi, 1993. С. 26&lt;/ref&gt;; тое паўторана і ў энцыкляпедыі «Гарады і вёскі Беларусі». Пачатак памылковаму меркаваньню, як заўважана вышэй, паклаў П. Г. Кляпацкі.}} ў асобе яго архімандрыта, япіскапа ўладзімерскага Мялеція Храбтовіча&lt;ref&gt;Źródła dziejowe. T. XX. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym; T. IX: Ziemie ruskie. Ukraina (Kijów — Bracław) / A. Jabłonowski — Warszawa, 1894. Wykazy… S. 36 — 37&lt;/ref&gt;. Уласнасьцю Пячорскага манастыра сяло Аравічы (Orewicze) названа таксама ў вопісе рухомай і нерухомай маёмасьці, калі на пасаду яго архімандрыта  ў 1593 годзе заступаў Нікіфар Тур&lt;ref&gt;Архив Юго-Западной России. Ч. 1.  Т. 1. Акты, относящиеся к истории православной церкви в Югозападной России. – Киев, 1859. С. 386&lt;/ref&gt;.

Ад мяжы сяла Аравічы пачыналіся ўгодзьдзі сяла Краснасельле пана Мікалая Харлінскага{{заўвага|Уладальнік [[Астрагляды|Астраглядавічаў]] і [[Хвойнікі|Хвойнікаў.]]}} і сяла Лыскоўцаў Кіеўскага Сьвята-Міхайлаўскага Залатаверхага манастыра ў асобе яго ігумена Іосіфа Міроўскага, што засьведчана ў дамове ад 20 сьнежня 1603 году&lt;ref&gt;Документальна спадщина Свято-Михайлівського Золотоверхого монастиря у Києві ХVІ-ХVІІІ ст. з фондів Національної бібліотеки України імені В. І. Вернадського. Зб. док. [Текст] / Автори-укладачі: Ю. А. Мицик, С. В. Сохань, Т. В. Міцан, І. Л. Синяк, Я. В. Затилюк; Нац. акад. наук України, Нац. б-ка України ім. В. І. Вернадського, Ін-т укр. археографії та джерелознавства ім. М. С. Грушевського (далей: Документальна спадщина.). — Київ, 2011. № 300, 302, 303&lt;/ref&gt;.

[[File:Антымінс 1627 года для царквы ў Аравічах.png|значак|зьлева|Антымінс 1627 году для царквы ў Аравічах&lt;ref&gt;Костантин Никольский. Об антиминсах православной русской церкви. — С.-Петербург, 1872 (уклейка).&lt;/ref&gt;.]]25 сакавіка 1627 году праваслаўны мітрапаліт кіеўскі і галіцкі Іоў Барэцкі асьвяціў [[антымінс]] на зьдзяйсьненьне боскай літургіі ў царкве Раства Найсьвяцейшай Багародзіцы ў сяле Аравічах{{заўвага|Сьвятар К. Нікольскі засьведчыў, што гэта быў адзін зь першых друкаваных антымінсаў.}}.

Згодна з тарыфам падымнага падатку 1628 года, з 7 дымоў сяла Аравічы архімандрыта Пятра Магілы і капітулы Кіева-Пячэрскага манастыра скарб мусіў атрымаць па 3 злотыя, з 2 агароднікаў па 24 грошы, з адной убогай халупы яшчэ 20 грошаў.  10 траўня 1682 году, кароль Ян Сабескі, зважаючы на страту Кіева ў войнах з Расеяй, дзеля чаго добры Кіева-Пячорскага манастыра пазбавіліся гападароў, падараваў іх адміністратару Кіеўскай мітраполіі епіскапу львоўскаму і галіцкаму Іосіфу Шумлянскаму. Надалей яны пазначаліся, як прыналежныя манастыру, хіба намінальна. У пераліку сёлаў епіскапа, складзеным у ліпені т. г., названыя і Аравічы (А''г''ревичи), але зь неверагодна вялікай колькасьцю двароў — ажно 64&lt;ref&gt;Архив ЮЗР. Ч. 1. Т. 10. – Киев, 1904. С. 357—363&lt;/ref&gt;. У 1683 годзе, калі добрамі Кіеўскай мітраполіі і Пячорскай архімандрыі кіраваў чашнік падольскі Самуіл Шумлянскі, брат епіскапа, з 8 дымоў у Аравічах Пячорскага манастыра выплачваліся 2 злотыя&lt;ref&gt;Архив ЮЗР. Ч. 7. Т. 1. Акты о заселении Юго-Западной России. — Киев, 1886. С. 389, 392, 495&lt;/ref&gt;. Згаданыя Аравічы ў рэестры рэвізіі 1686 году палескіх вёсак Кіеўскай мітраполіі і Кіева-Пячорскай архімандрыі пры прыняцьці іх ад пана Журакоўскага, войскага галіцкага&lt;ref&gt;Описание архива западнорусских униатских митрополитов (далей: Описание архива). Т. 1. 1470–1700. – С.-Петербург, 1897. № 986&lt;/ref&gt;.

16 сакавіка 1706 году епіскап львоўскі і галіцкі Іосіф Шумлянскі за 6 300 злотых перадаў у трохгадовую арэнду братавай удаве Аляксандры Шумлянскай Беласароцкі ключ, у складзе якога і сяло Аравічы. 28 днём лістапада 1714 году датаваны кантракт, падпісаны ў Даўлядах паміж мітрапалітам кіеўскім Львом Кішкам і пісарам земскім мазырскім Тэафілам Лянкевічам-Іпагорскім на трохгадовую арэнду Беласароцкага ключа (у тым ліку сяла Аравічы) за 510 бітых талераў. 2 жніўня 1717 году мітрапаліт Леў Кішка аддаў Беласароцкі ключ з Аравічамі ў арэнду на тры гады харунжаму кіеўскаму Казімеру Стэцкаму за сымбалічныя 170 злотых. 12 сакавіка 1728 году пазначаны запіс у кнізе Оўруцкага гродзкага суда аб уводзе ў валоданьне Беласароцкім ключом наміната і адміністратара Кіеўскай мітраполіі епіскапа Афанасія Шаптыцкага&lt;ref&gt;Описание архива. Т. 2. 1701–1839. – С.-Петербург, 1907. № 1111, 1161, 1179, 1268&lt;/ref&gt;.

На 1734 год Аравічы ў складзе Беласароцкага ключа, як і раней, належалі Кіеўскай мітраполіі&lt;ref&gt;Тарифи подимного податку, сеймикові лауди і люстрації Київського воєводства першої половини XVIII століття. /Вид. друге, доп. Укл. Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 286&lt;/ref&gt;. Паводле «Апісаньня цэркваў горада Рэчыцы і Рэчыцкага павету, падпарадкаваных Чарнігаўскай духоўнай кансысторыі» 1796 году, Раства-Багародзіцкай царкве ў Аравічах у 1737 годзе выдадзены фундуш мітрапалітам кіеўскім{{заўвага|У гэтай позьняй крыніцы сказана, што мітрапалітам-фундатарам выступіў Феліцыян Валадковіч, але ў 1729—1745 гадох мітраполію ўзначальваў Афанасій Шаптыцкі}}&lt;ref&gt;НГАБ у Мінску. Ф. 136. Воп. 1. Спр. 573. А. 67&lt;/ref&gt;. Згодна зь земскай кнігай Кіеўскага ваяводзтва, 23 студзеня 1747 году ў валоданьне маёнткамі Кіеўскай мітраполіі і Кіева-Пячорскай архімандрыіі, у тым ліку Беласароцкім ключом з Аравічамі, уведзены новы адміністратар  архіепіскап Фларыян Грэбніцкі&lt;ref&gt;Описание архива. Т. 2. – № 1444&lt;/ref&gt;. Паводле зьвестак на 1748 год ксяндза Караля Непамуцэна Арлоўскага, Аравічы былі сярод паселішчаў, частка жыхароў якіх (зь ліку шляхты) належала да Астраглядавіцкай парафіі Оўруцкага дэканату Кіеўскай дыяцэзіі&lt;ref&gt;Ks. Orłowski K. N. Defensa biskupstwa y dyecezyi Kiiowskiey. — Lwów, 1748. S. 148&lt;/ref&gt;. У 1754 годзе з 27 двароў{{заўвага|Усяго ў вёсцы налічвалася «szesnastka» дыму i «chałup siedm», а 1 дым у той час складалі 320 двароў.}} (×6 — прыкладна 162 жыхары) вёскі Аравічы выплачваліся «''do grodu''» (Оўруцкага замка) 4 злотыя і 5 з паловай грошаў, «''na milicję''» (на вайсковыя патрэбы павета і ваяводства) 16 зл. і 22 гр.&lt;ref&gt;Тариф подимного податку Київського воєводства 1754 року. /Опрацював Конрад Жеменецький. — Біла Церква, 2015. С. 170&lt;/ref&gt;

У 1777 годзе ў Аравічах на сродкі прыхаджан узведзены новы драўляны будынак царквы Раства Найсьвяцейшай Багародзіцы&lt;ref&gt;Описание церквей и приходов Минской епархии (далей: Описание). VIII. Речицкий уезд. — Минск, 1879. С. 114&lt;/ref&gt;. 14 кастрычніка 1780 году возны гэнэрал ваяводзтва Кіеўскага «i innych» Базыль Валынец увёў у валоданьне маёнткамі, у тым ліку Аравічамі ў складзе Беласароцкага ключа, новага кіеўскага мітрапаліта і адміністратара Кіева-Пячорскай архімандрыі Ясона Смагаржэўскага. У канцы дакумэнта возны, ня ўмеючы пісаць, добрасумленна «''znak krzyża świętego  położył''»&lt;ref&gt;Архив ЮЗР. Ч. 1. Т. 4. Акты об унии и состоянии православной церкви с половины XVII века (1648–1798). — Киев, 1871. С. 642 — 644&lt;/ref&gt;.

=== Расейская імпэрыя ===
Пасьля [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу Рэчы Паспалітай]] (1793) Краснасельле апынулася ў межах Рэчыцкай акругі Чарнігаўскага намесьніцтва (губэрні), з 1796 году ў складзе ўпарадкаванага [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павету]] Маларасейскай, а з 29 жніўня 1797 году [[Менская губэрня|Менскай губэрні]] [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]&lt;ref&gt;Насевіч В., Скрыпчанка Т. Рэчыцкі павет / В. Насевіч, Т. Скрыпчанка // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. — Т. 6. Кн. 1. — Мінск: БелЭн, 2001. C. 181—182&lt;/ref&gt;. З крыніцы, заснаванай на матэрыялах рэвізіі 1795 году, вядома, што сяло Аравічы было ўласнасьцю Кіеўскай мітраполіі ў асобе яе галавы Феадосія Растоцкага&lt;ref&gt;Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель). — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 71&lt;/ref&gt;. У мэтрычнай кнізе 1795 году Раства-Багародзіцкай прыходзкай царквы ў Аравічах маюцца зьвесткі пра нараджэньне і хрост 18 хлопчыкаў і 10 дзяўчынак, 7 шлюбаў, пахаваньне 11 мужчын і 5 жанчын. Сьвятаром на той час быў Антоній Кміта, дзячком Аверкій Кміта{{заўвага|Пісьмовая даведка іерэя Расьціслава Бандарэнкі, настаяцеля царквы Праабражэньня Гасподняга ў вёсцы Сялец Брагінскага раёну.}}.

[[File:Аравічы на ваенна-тапаграфічнай карце Ф. Ф. Шуберта. 1850 г.png|значак|Аравічы на ваенна-тапаграфічнай мапе Ф. Ф. Шубэрта. 1850 г.]]Згодна з энцыкляпэдыяй «Гарады і вёскі Беларусі», у 1834 годзе ў Аравічах налічвалася 53 двары, сяло належала пану Горвату. На 1850 год — 66 двароў. У «Списках населенных мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело]: 1857 г.» засьведчана, што 236 жыхароў сяла Аравічы зьяўляліся прыхаджанамі царквы Раства Найсьвяцейшай Багародзіцы&lt;ref&gt;Расейскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 677&lt;/ref&gt;.

У парэформавы пэрыяд сяло належала да [[Дзёрнавічы (Гомельская вобласьць)|Дзёрнавіцкай]] воласьці. У пачатку 1870 года ў Аравічах — 102 мужчынскія душы зь ліку сялян-уласьнікаў, прыпісаных да сельскага таварыства&lt;ref&gt;Список волостей, обществ и селений Минской губернии на 01. 01. 1870 г. — Минск, 1870. Л. 70&lt;/ref&gt;. У сьпісе прыходаў і прычтаў па чатырох благачынных акругах (у межах Рэчыцкага павету) Менскай епархіі на 1876 год у складзе прычту Сьвята-Багародзіцкай прыходзкай царквы названыя настаяцель а. Самуіл Лісоўскі, в. а. штатнага псаломшчыка Капітон Лісоўскі. Да прыходу, акрамя сяла Аравічы, належалі вёскі Краснасельле, Дронькі і Пагоннае&lt;ref&gt;Минские епархиальные ведомости. — Минск, 1876. № 10. С. 463 — 464&lt;/ref&gt;. На 1879 год царкоўны прыход налічваў 497 душ мужчынскага і 599 душ жаночага полу верных сялянскага саслоўя&lt;ref&gt;Описание. — С. 115&lt;/ref&gt;. У 1886 годзе ў сяле 39 двароў, 334 жыхары&lt;ref&gt;Волости и важнейшие селения Европейской России. — С.-Петербург, 1886. Вып. 5. С. 112&lt;/ref&gt;.

Паводле перапісу 1897 году, у Аравічах было 87 двароў з 513 жыхарамі, дзейнічалі хлебазапасны магазын, карчма.  На 1909 год у паселішчы налічвалася 115 двароў, 774 жыхары&lt;ref&gt;Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 141&lt;/ref&gt;.

=== Найноўшы час ===
9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), Нямеччына перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвяшчалася часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Аравічы ў складзе Рэчыцкага павету, аднак, апынуліся ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]» гэтмана [[Павал Скарападзкі|Паўла Скарападзкага]]&lt;ref&gt;Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев. — Минск, 2018. С. 85&lt;/ref&gt;.

[[File:Аравічы на карце генштаба РККА Беларусі і Літвы. 1935 г.jpg|значак|зьлева|Аравічы на мапе гэнштабу РККА Беларусі і Літвы. 1935 г.]]1 студзеня 1919, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Рэчыцкі павет увайшоў у склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], але 16 студзеня разам зь іншымі этнічнымі беларускімі тэрыторыямі быў далучаны да [[РСФСР]].

Пасьля другога [[Узбуйненьне БССР|ўзбуйненьня БССР]] з 8 сьнежня 1926 году Аравічы — цэнтар сельсавету ў Хвойніцкім раёне [[Рэчыцкая акруга|Рэчыцкай акругі]] [[БССР]]. З 9 чэрвеня 1927 году ў складзе [[Гомельская акруга|Гомельскай акругі]]. 30 сьнежня 1927 году сельсавет узбуйнены праз далучэньне да яго тэрыторый скасаваных Дронькаўскага, Краснасельскага і Паганянскага сельсаветаў. З 26 ліпеня 1930 году — у складзе Хвойніцкага раёну БССР. У тым жа годзе арганізаваныя калгасы «Камунар» і «Перамога сацыялізму», працавалі вятрак, кузьня, ваўначоска, пачатковая школа, хата-чытальня, аддзяленьне спажывецкай каапэрацыі. З 20 лютага 1938 году ў складзе [[Палеская вобласьць|Палескай вобласьці]] з цэнтрам у Мазыры.

Напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны ў Аравічах было 237 двароў з 711 жыхарамі. У красавіку-траўні 1943 году ў вёсцы разьмяшчаўся Пуцілаўскі партызанскі атрад і штаб злучэньня С. А. Каўпака. Непадалёку на рацэ Прыпяці была разгромлена нямецкая флатылія. У жніўні  1943 году акупанты спалілі ў Аравічах 79 двароў і загубілі 21 жыхара.&lt;ref&gt; Без срока давности. Беларусь: преступления нацистов и их пособников против мирного населения на оккупированной территории БССР в годы Великой Отечественной войны. Гомельская область. Сборник архивных документов и материалов / сост.: А. Р. Дюков, В. Д. Селеменев (рук.) [и др.]; редкол.: А. К. Демянюк [и др.]. — Минск: НАРБ; М.: Фонд «Историческая память», 2021. С. 37, 51, 53, 501&lt;/ref&gt;. 81 вясковец загінуў на франтах.

З 8 студзеня 1954 году Аравічы — у складзе Гомельскай вобласьці. Дзейнічала сярэдняя школа&lt;ref&gt;Занальны дзяржаўны архіў у г. Рэчыцы . Ф. 3. Воп. 1. Спр. 12&lt;/ref&gt;. Паводле перапісу 1959 году, у вёсцы было 923 жыхары. Цэнтар саўгасу «Аравічы».

8 студзеня 1987 году Аравіцкі сельсавет скасаваны, тэрыторыя далучана да [[Стралічаўскі сельсавет|Стралічаўскага сельсавета]]&lt;ref&gt;Рашэнне выканкома Гомельскага абласнога Савета народных дэпутатаў ад 8 студзеня 1987 г. // Збор законаў Беларускай ССР, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1987, № 23 (1901).&lt;/ref&gt;. На момант скасаваньня сельсавет налічваў 7 населеных пунктаў: вёскі Аравічы, [[Дронькі]], [[Краснасельле (Хвойніцкі раён)|Краснасельле]], [[Пагоннае]], [[Хвашчоўка (Хвойніцкі раён)|Хвашчоўка]], пасёлкі Гнезьдзенка і [[Града (Хвойніцкі раён)|Града]].

== Забудова ==
Плян Аравічаў складаецца з дугападобнай вуліцы, з шыротнай арыентацыяй, да яе цэнтру далучаецца кароткая простая вуліца. Забудова двухбаковая, дамы драўляныя, сядзібнага тыпу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2к}}&lt;/ref&gt;.

==Заўвагі==
{{заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}}

{{Хвойніцкі раён}}

[[Катэгорыя:Аравіцкі сельсавет]]
[[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]]</text>
      <sha1>0n78cglh89tsjvyzjcv5udocieot09o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аўкштайты</title>
    <ns>0</ns>
    <id>251935</id>
    <revision>
      <id>2333225</id>
      <parentid>2333212</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T14:14:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Гісторыя */ пунктуацыя</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45223" xml:space="preserve">[[Файл:Liet-etno-regionai.png|міні|{{Легенда|#fec0c0|Зацьверджаная на афіцыйным узроўні тэрыторыя летувіскага этнаграфічнага рэгіёну «[[Аўкштота|Аўкштайція]]»}}]]

'''Аўкштайты''' ({{мова-lt|Aukštaičiai|скарочана}}) — сучасная этнаграфічная група [[Летувісы|летувісаў]] на ўсходзе і ў цэнтры [[Летува|Летувы]]. Паводле летувіскіх этнографаў, займаюць пераважна тэрыторыю афіцыйнага этнаграфічнага рэгіёну «[[Аўкштота|Аўкштайція]]» і, паводле летувіскіх мовазнаўцаў, гавораць на адной зь дзьвюх дыялектных групаў летувіскай мовы — [[Аўкштайцкі дыялект|аўкштайцкай]].

Хоць існуе толькі адзін гістарычны дакумэнт, дзе ўпамінаюцца «аўкштоты» («аўкштайты»), а ў XIX ст. гэтай назвы (як і геаграфічнай назвы «Аўкштота») [[ліцьвіны]]{{Заўвага|{{мова-pl|«Aukstote, Auxstote... Nazwa ta, dziś przes Litwinów nie używana»|скарочана}}&lt;ref&gt;Wielka encyklopedya powszechna ilustrowana. T. 5—6. — Warszawa, 1891. [https://books.google.by/books?id=cNcDAAAAYAAJ&amp;pg=PA450&amp;dq=Aukstote&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj20eDXtMv1AhVAlP0HHeAKAdg4ChDoAXoECAUQAg#v=onepage&amp;q=Aukstote&amp;f=false S. 450].&lt;/ref&gt;}} і [[жамойты]]{{Заўвага|{{мова-pl|«Na Żmudzi... tego wyrazu lud nie zna a zatem i Litwy nim nie nazywa»|скарочана}}&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. [https://books.google.by/books?id=BrViAAAAcAAJ&amp;pg=PA187&amp;dq=Aukstote,+Auxstote&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiOiZPRj9n1AhUbhP0HHSatDkcQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&amp;q=Aukstote%2C%20Auxstote&amp;f=true S. 187].&lt;/ref&gt;}} ня ведалі і не ўжывалі, некаторыя сучасныя археолягі рэтраспэктыўна называюць «аўкштайтамі» насельніцтва, якое стварыла археалягічныя культуры, што займаюць тэрыторыю цэнтральнай Летувы, а некаторыя навукоўцы рэтраспэктыўна ўжываюць датычна стваральнікаў адпаведных археалягічных культураў азначэньне «група [[Балты|балтыйскіх плямёнаў]] аўкштайты»&lt;ref&gt;{{Літаратура/БЭ|2к}} С. 86.&lt;/ref&gt;.

== Назва ==
[[Файл:Simono Daukanto - Budas senoves lietuviu - kalnenu ir zemaiciu - 1845 AD.jpg|значак|Вокладка кнігі [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]] «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''»), 1845 г.]]
{{Асноўны артыкул|Аўкштота}}

Назву «аўкштайты» ўтварылі ў другой палове XIX ст. ад назвы [[Аўкштота]], якую вярнулі ва ўжытак і пачалі папулярызаваць у летувіскай форме «Аўкштайція» прыхільнікі [[Паганства|паганскай]] і [[Балтыйскія мовы|балтыйскай]] канцэпцыі ўтварэньня Вялікага Княства Літоўскага па публікацыі ў 1830 годзе (паўторна [[Тэадор Нарбут|Тэадорам Нарбутам]] у 1837 годзе) ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, дзе ён з палітычных мэтаў заявіў імпэратару [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонту Люксэмбурскаму]], што [[жамойты]] называюць [[Літва старажытная|Літву]] Аўкштотай&lt;ref&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 287.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22—27.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 143.&lt;/ref&gt;.

== Гісторыя ==
[[Файл:Darbay senuju Lituwiu yr Žemaycziu (1822).jpg|значак|Вокладка кнігі С. Даўкантаса «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbay senuju Lituwiu yr Žemaycziu''»), 1822 г.]]

Адзіны гістарычны пісьмовы ўпамін пра аўкштотаў (у адрозьненьне ад Аўкштоты як геаграфічнай назвы) датуецца 1412 годам і зьмяшчаецца ў дакумэнце [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]], выкарыстаным на арбітражным працэсе. Гэты дакумэнт засноўваецца на апытаньнях пажылых людзей, пераважна былых служкаў ордэну, у тым ліку жамойтаў: «''Таксама замак [[Вялёна]] прускія браты заваявалі 11 гадоў таму ад няверных і ворагаў нашай веры [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]], якіх называлі аўкштотамі&lt;ref&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 34.&lt;/ref&gt;, а кіраўнікамі ў іх былі Сурмін, Матэйка і Гаштольд. А таксама, што памянёныя кіраўнікі, ад якіх быў адваяваны замак Вялёна, як ужо пісалася, былі ліцьвінамі, і іх род і цяпер завецца ліцьвінкамі і ліцьвінамі, і жывуць яны ў Літве, у Кульве каля Вількаміру, а не ў жамойцкай зямлі. Таксама, што і замак Вялёна, да яго заваяваньня прускімі братамі, як ужо казалі, утрымліваўся і забясьпечваўся ліцьвінамі, якіх звалі і цяпер яшчэ называюць аўкштотамі&lt;ref name=&quot;Urban-2001-35&quot;&gt;{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 35.&lt;/ref&gt;, а не жамойтамі''»{{Заўвага|{{мова-de|«It. das hus Willune haben di heren von Prusen angewunnen vor xl jaren von den vngeloubigen vnd vinden vnszn heligen geloubens Littowen, di genant woren '''Austenten''', vnd di hobetlute his by namen Surmynne, Mattewike vnd Gawstad. It. das di dri negest oben bescreben hobetlute, von den das hus Willune gewunnen wart, alz vor ist gescreben, woren Littowen, vnd ir geschlechte is noch czu deser czit Littowes vnd Littowen vnd wonen in Littowen im lande czu Coluwa bi Wilkenberg vnd nicht im lande czu Samayten. It. das hus Willune, e das is von den heren von Prusen gewunen wart, alz in dem andren negesten obengescreben artikel ist vsgesprochen, wart is gespiset vnd gehalden von den Litiowen, di '''Awstayten''' genant woren vnd noch heysen vnd nicht von den Samayten»|скарочана}}&lt;ref&gt;Scriptores rerum Prussicarum. 2. Band. — Leipzig, 1863. [https://books.google.by/books?id=bVJkXD7G_iAC&amp;pg=PA711&amp;dq=hus+Willune+Austenten&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj2rMfn7sr1AhWC-qQKHf0SCEQQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=hus%20Willune%20Austenten&amp;f=false P. 711].&lt;/ref&gt;}}.

У 1827 годзе пруска-нямецкі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яганэс Фогт||ru|Фохт, Иоганнес}} (з 1856 году сябра-карэспандэнт Санкт-Пецярбурскай акадэміі навук) у другім томе сваёй «Гісторыі Прусіі» ({{мова-de|«Geschichte Preussens»|скарочана}}), выдадзенай гатычным шрыфтам у [[Кёнігзбэрг]]у, заявіў, што «Аўкштотай» («верхняй зямлёй») называўся ўвесь рэгіён на Нёмане на захад ад [[Вялёна|Вялёны]], а жыхароў гэтага рэгіёну называлі «аўкштотамі»{{Заўвага|{{мова-de|«Eigentlich hieß das ganze Gebiet von Welun (Wiliona) an der Memel östlich hin das Land Austeten oder Austetten, wie denn auch die Bewohner „die Austeten“ genannt wurden»|скарочана}}&lt;ref&gt;Voigt J. Geschichte Preussens. 1. Band — Königsberg, 1827. [https://books.google.by/books?id=xr_fcQI_Mn4C&amp;pg=PA61-IA1&amp;dq=%22Auxstote%22&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiH8P6708z1AhUKiv0HHZUTCK84ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&amp;q=Auxstote&amp;f=false S. 62].&lt;/ref&gt;}}. У чацьвертым томе гэтай жа працы (1830 год) Фогт апублікаваў ліст Вітаўта ад 1420 году, дзе гаворка вядзецца пра Аўкштоту як геаграфічную назву.

Калі ў 1822 годзе [[Сыманас Даўкантас]] — адзін зь першых ідэолягаў летувіскага нацыянальнага руху — выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), то ўжо ў 1845 годзе (па публікацыях Фогта і Нарбута) ён выдаў сваё дасьледаваньне пад назвай «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»{{Заўвага|У выдадзенай на заказ [[Міністэрства замежных справаў Летувы]] «Гісторыі Летувы» ({{мова-ru|«История Литвы»|скарочана}}) назву гэтай кнігі Даўкантаса падалі як «Звычаі старажытных летувісаў, аўкштайтаў і жамойтаў» ({{мова-ru|«Обычаи древних литовцев, аукштайтов и жемайтов»|скарочана}})&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 125.&lt;/ref&gt;}}). Такім парадкам Даўкантас пераклаў старажытны нямецка-лацінскі тэрмін уласным летувіскім наватворам «горнікі» (ад {{мова-lt|kalnas|скарочана}} 'гара'), чым засьведчыў няведаньне тэрміну «аўкштоты» («аўкштайты»). Тое, што Даўкантас «''першым прыдумаў і выкарыстаў тэрмін дзеля апісаньня этнаграфічнай супольнасьці, вядомай цяпер як аўкштайты''», прызнаецца ў сучасных летувіскіх школьных падручніках&lt;ref&gt;Martišiūtė-Linartienė A. [https://nullroute.lt/mirrors/texts/Liet_k_chrestomatija_11_klasei.pdf Elektroninė literatūros chrestomatija 11 klasei]. — Vilnius, 2011. P. 608.&lt;/ref&gt;.

Ужо ў 1850 годзе пруска-нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Георг Нэсэльман||ru|Нессельман, Георг Генрих Фердинанд}} заявіў у сваім слоўніку, нібы расейскія летувісы, або жамойты, называюць прускіх летувісаў «''Létuwninkai kalninni''» з прычыны ўзгорыстай мясцовасьці{{Заўвага|{{мова-de|«Létuwninkai kalpinni werden die Preußischen Littauer von den Russischen (Zémaiczei) genannt wegen des hügligen Terrains»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Nesselmann G. H. F. Wörterbuch der littauischen sprachen. — Königsberg, 1850. [https://books.google.by/books?id=lB8tAAAAYAAJ&amp;pg=PA174&amp;dq=K%C3%A4lninnis++L%C3%A9tuwninkai&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjNxICojtr1AhXOwKQKHXQ-ClQQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=K%C3%A4lninnis%20%20L%C3%A9tuwninkai&amp;f=false S. 174].&lt;/ref&gt;. Неўзабаве, аднак, расейска-летувіскі мовазнаўца [[Станіслаў Мікуцкі]] паказаў, што Нэсэльман напраўду ўзяў адпаведную назву з выдадзенай у 1842 годзе кнігі Даўкантаса «Лемантар летувіска-горнай і жамойцкай моваў» («''Abecieļa lîjtuwiû-kalnienû ir źiamajtiû kałbos''», сучаснае летувіскае «''Abėcėlė lietuvių-kalnėnų ir žemaičių kalbos''»), памылкова прыняўшы азначэньне «летувіска-горны» за сынонім «[[Прускія летувісы|пруска-летувіскі]]»&lt;ref name=&quot;Mikucki-1855-109&quot;&gt;Известия Императорской Академии наук по Отделению русского языка и словесности. Т. 4. — СПб., 1855. [https://books.google.by/books?id=SdohAQAAMAAJ&amp;pg=PA109&amp;dq=kalnienaj&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiE3un0_dn1AhXI2KQKHbkrAuwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=kalnienaj&amp;f=false С. 109].&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Мікуцкі засьведчыў, што слова «''kalnėnai''» ('горныя, горцы') Даўкантас проста выдумаў{{Заўвага|{{мова-ru|«выдуманное г. Довконтом слово kalnienaj (горные, горцы)»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Mikucki-1855-109&quot;/&gt;.

У той жа працы 1855 году Мікуцкі згадаў назву «аўкштоты» («аўкштайты»), раскрыўшы лёгіку яе зьяўленьня: «''Жамойты — Нізоўцы, летувісы, якія жывуць у нізоўі Нёмана. &lt;…&gt; Калі былі (і ёсьць) Нізоўцы, мусяць быць і Вярхоўцы; і сапраўды былі''». Як галоўны довад даўнейшага існаваньня летувісаў-«вярхоўцаў» ён прывёў тэкст ліста Вітаўта ад 1420 году&lt;ref name=&quot;Mikucki-1855-108&quot;&gt;Известия Императорской Академии наук по Отделению русского языка и словесности. Т. 4. — СПб., 1855. С. 108.&lt;/ref&gt;. Прытым летувісаў свайго часу Мікуцкі, паводле асаблівасьцяў іх мовы, падзяліў на «паўночных» ([[Сьвянцянскі павет (Віленская губэрня)|Сьвянцянскі]], [[Новааляксандраўскі павет|Новааляксандраўскі]], [[Вількамірскі павет (Расейская імпэрыя)|Вількамірскі]], [[Панявескі павет (Расейская імпэрыя)|Панявескі]] і часткова [[Шавельскі павет (Расейская імпэрыя)|Шавельскі]] паветы) і «паўднёвых», адзначыўшы, што мяжа між адпаведнымі гаворкамі часткова праходзіць ракой [[Вяльля|Вяльлёй]]&lt;ref name=&quot;Mikucki-1855-109&quot;/&gt;.

Пра няведаньне тэрміну «аўкштоты» («аўкштайты») адукаванымі коламі колішняй Рэчы Паспалітай таксама сьведчыць крытыка штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы «літва» на частку [[жамойць|жамойцкага]] насельніцтва, пазьней вядомую як «аўкштайты». Адпаведная нататка&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; зьявілася ў 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Littauischen Sprachgebiets (1876).jpg|значак|Мапа абшару з часткова [[Летувіская мова|летувіскамоўным]] насельніцтвам, дзе цяперашні афіцыйны этнаграфічны рэгіён «Аўкштайція» азначаецца [[Жамойць|Жамойцю]] ({{мова-de|Samogitien|скарочана}}), 1876 г.]]

Спроба Нэсэльмана назваць «летувісамі-горнікамі» прускіх летувісаў знайшла свой працяг у прэсе, калі ў 1867 годзе ў некалькіх выданьнях перадрукавалі артыкул з {{Артыкул у іншым разьдзеле|The Pall Mall Gazette||en|The Pall Mall Gazette}}, у якім аўтар даводзіў, што згадка ў тагачаснай расейскай статыстыцы пра «Zmudzo-Lethonians» як апошніх з «старажытных [[Прусія|прусаў]]» ёсьць няслушнай, бо «''…тэрмін жамойт… азначае нізоўца, у адрозьненьне ад летувісаў-вярхоўцаў Прусіі. &lt;…&gt; Але гэтыя жамойты ня ёсьць прусамі, але сапраўднымі летувісамі…''»{{Заўвага|{{мова-en|«…term Zemaitis… meaning a Lowlander, as opposed to the Upper Lithuanians of Prussia. &lt;…&gt; But these Samogitians are not Prussians, but true Lithuanians…»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Trübner’s American and Oriental Literary Record. Nr. 23—24, 1867. [https://books.google.by/books?id=NiUwAAAAYAAJ&amp;pg=PA417&amp;dq=Zmudzo-Lethonians&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjb85fe5uH1AhVASPEDHU9zBOkQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=Zmudzo-Lethonians&amp;f=false P. 417].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;The Eclectic Magazine: Foreign Literature. Vo. VI, 1867. [https://books.google.by/books?id=npGUr31SmeYC&amp;pg=PA381&amp;dq=%C5%BBemaitis&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiJzLqv4eH1AhXM6aQKHU_mBQ04HhDoAXoECAIQAg#v=onepage&amp;q=%C5%BBemaitis&amp;f=false P. 381].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Public Opinion. Vol. XI, 1867. [https://books.google.by/books?id=IhO_nmtc28MC&amp;pg=PA131&amp;dq=Zmudzo-Lethonians&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj3w4GM5-H1AhXqQvEDHWduAkg4ChDoAXoECAMQAg#v=onepage&amp;q=Zmudzo-Lethonians&amp;f=false P. 131].&lt;/ref&gt;.

У 1869 годзе [[Ігнат Казлоўскі]] ў часопісе «{{Артыкул у іншым разьдзеле|Вестник Западной России||ru|Вестник Западной России}}» сьцьвярджаў, што ў той час летувісаў, якія не атаясамлівалі сябе з уласна Жамойцю, мясцовае славянскае насельніцтва называла «новымі літоўцамі», тым часам уласна жамойты называлі іх «гудамі» і не лічылі сваімі суродзічамі{{Заўвага|{{мова-ru|«Все эти новые литовцы, как их поляки называют, говорят двумя языками: русским и литовским, в коем несравненно больше русских слов, чем литовских. Замечательно, что жители собственно Жмуди… называют этих новых литовцев гудами, т.е. русскими, и не считают их принадлежащими к литовскому племени»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA46&amp;dq=%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%B3%D1%83%D0%B4%D0%B0%D0%BC%D0%B8&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiP4-CUktD5AhWSIMUKHeTcCTQQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%B3%D1%83%D0%B4%D0%B0%D0%BC%D0%B8&amp;f=false С. 105].&lt;/ref&gt;. У 1876 годзе пруска-летувіскі лінгвіст прафэсар [[Кёнігзбэрскі ўнівэрсытэт|Кёнігзбэрскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Куршат||ru|Куршат, Фридрих}} засьведчыў, што тыя летувісы ў Расейскай імпэрыі, якія жывуць «''ва ўсходняй Жамойці''» і якіх «''мясцовыя жыхары называюць жамойтамі''», сябе называюць «''сапраўднымі летувісамі''», а жыхароў заходняй Жамойці і прускіх летувісаў — жамойтамі{{Заўвага|{{мова-de|«Die in russisch Littauen oder Samogizien wohnenden Littauer werden von den hiesigen Źemaīcźiai, die Niederländer, die in polnisch Littauen, südlich vom Memelstrome wohnenden, Gudaī genannt. In Samogizien bezeichnen aber die dort östlich wohnenden Littauer sich selbst als die eigentlichen Lietuwininkai oder Lietuwiai, ihre westlichen Nachbarn aber als Žemaīcźiai, die weiter östlich und südöstlich wohnenden Weissrussen Gudai, mein südlich preussisches Littauisch aber źemaitißkai»|скарочана}}}}. Таксама ён зазначыў, што «''У XV ст. ўсходняя Жамойць называлася Аўкштотай, паводле цяперашняага прастамоўя Aukßtocźiai ('горныя', 'горнікі')''»{{Заўвага|{{мова-de|«Im 15. Jahrhundert wurde das östliche Samogizien Auxtote, nach gegenwärtiger Volkssprache Aukstocíiai (die Hohen, die Hochländer) genannt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Kurschat F. Grammatik der littauischen Sprache. — Halle, 1876. [https://books.google.by/books?id=r6YFAAAAQAAJ&amp;pg=PA5&amp;dq=Lietuvininkai&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwj4hYfwsN_1AhURHOwKHWjfDMc4ChDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=Lietuvininkai&amp;f=false S. 5].&lt;/ref&gt;.

Раней, у 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (найперш у [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]]) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|абмаскаліць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў Расеі:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім абмаскаліць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}
[[Файл:Schamaiten (Samogitien) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» нямецкага гісторыка [[Дытрых Шэфэр|Дытрыха Шэфэра]] (1916 г.), на якой цяперашняя «Аўкштайція» мае подпіс «''Schamaiten (Samogitien)''»]]
[[Файл:Litauer (Schamaiten, Schmuden) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Легенда да мапы Д. Шэфэра, дзе летувісы азначаюцца [[жамойты|жамойтамі]]&lt;ref&gt;Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139—140.&lt;/ref&gt;: «''Litauer (Schamaiten, Schmuden'')»]]

У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

Разам з тым, у навуковым выданьні «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаўся агляд аўтарам Ковенскае губэрні: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць|Жмудзь]], а сябе [[жмогусы|жмогусамі]]''» ({{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}&lt;ref&gt;Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. С. XXIX.&lt;/ref&gt;). У 1893 годзе паведамлялася, што «''…Жамойць, або, як яна сама сябе называе, „сьвятая Жамойць“, засяляе шчыльнай масай мільёна ў два душ паўночную частку Віленскай губэрні і найбольшую частку Ковенскай і Сувалкаўскай''» ({{мова-ru|«…Жмудь, или, как она сама себя называет, „святая Жмудь“, населяет плотной массой миллиона в два душ северную часть Виленской губернии и наибольшую часть Ковенской и Сувалкской»|скарочана}})&lt;ref&gt;Русское обозрение. Т. 4, 1893. [https://books.google.by/books?id=eeA6AQAAMAAJ&amp;pg=PA414&amp;dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82,+%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F+%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C,&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjOovDw0ev0AhWk_7sIHSTgDBwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%2C%20%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F%20%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C%2C&amp;f=false С. 414].&lt;/ref&gt;. Яшчэ ў 1895 годзе народжаны ў ваколіцах [[Расены|Расенаў]] летувіскі гісторык [[Мечыслаў Давойна-Сільвястровіч]] у артыкуле «Жамойць» [[Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў|Геаграфічнага слоўніка Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў]] (том 14), хоць ужо і азначаў «жамойцкімі» паветамі толькі Шавельскі, Расенскі, Цельшаўскі і заходнюю частку [[Ковенскі павет (Расейская імпэрыя)|Ковенскага]] (да ракі [[Нявежа (Летува)|Нявежы]])&lt;ref&gt;Dowojna-Sylwestrowicz M. Żmudź // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|14к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XIV/795 S. 795].&lt;/ref&gt;, аднак прытым прызнаваў, што «''надзвычай цяжка вызначыць мяжу паміж летувісамі вышэйшымі і ніжэйшамі, або жамойтамі, — з улікам браку этнаграфічных адрозьненьняў паміж імі''»&lt;ref&gt;Dowojna-Sylwestrowicz M. Żmudź // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|14к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XIV/802 S. 802].&lt;/ref&gt;.

У ХІХ — XX стагодзьдзях, па ўзьнікненьні летувіскага нацыянальнага руху, тэрмінам «аўкштайты» пачалі называць этнаграфічную групу летувісаў ў цэнтральнай і ўсходняй частцы сучаснай Летувы, якую абвясьцілі «Аўкштотай» — «верхняй, або ўласнай Літвой» у дадатак да Жамойці, якую абвясьцілі «ніжняй Літвой». Пашырэньне назвы «аўкштайты» ў гэты час зьвязваюць з этнанімічнай дыфэрэнцыяцыяй паміж [[Летувісы|летувісамі]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]]&lt;ref name=&quot;Cakvin-1989&quot;&gt;[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Аўкштайты // {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)|к}} С. 41.&lt;/ref&gt;.

У XX ст. летувіскія гісторыкі высунулі тэорыю «старажытналетувіскага этнасу». Паводле гэтай тэорыі, у канцы I тысячагодзьдзя н. э. у выніку колькаснага разрастаньня летувіскага этнасу адбылося разгалінаваньне родаплемянной структуры летувісаў на плямёны «ўсходніх летувісаў» («уласна летувісаў» альбо «аўкштайтаў»), якія разьмяшчаліся ў тым ліку на землях [[Нальшаны|Нальшанаў]] і [[Дзяволтва|Дзяволтвы]], і «летувісаў-жамойтаў» або проста [[жамойты|жамойтаў]] (на паўднёвых землях сучаснага летувіскага этнаграфічнага рэгіёну «[[Жамойць|Жэмайція]]»), сфармаваных у выніку асыміляцыі летувіскімі перасяленцамі (на заходнім кірунку міграцыі) часткі [[Куршы (народ)|куршаў]] ды іншых заходнебалцкіх плямёнаў&lt;ref&gt;{{Літаратура/Гісторыя Летувы (2005)|1к}} С. 23—24.&lt;/ref&gt;.

== Мова ==
{{Асноўны артыкул|Летувіская мова}}
Паводле летувіскіх мовазнаўцаў, этнаграфічная група «аўкштайты» ў афіцыйным этнаграфічным рэгіёне «Аўкштайція» размаўляюць на [[аўкштайцкі дыялект|аўкштайцкіх дыялектах]] летувіскай мовы. Прытым згодна зь іх новымі сьцьверджаньнямі, летувіская мова падзяляецца ня толькі на [[жамойцкі дыялект|жамойцкі]] і аўкштайцкі дыялекты, але і на яшчэ два субдыялекты — судоўскі і [[дзукійскі дыялект|дзукійскі]], якія разам утвараюць аўкштайцкую дыялектную групу. Да аўкштайцкіх дыялектаў належаць гаворкі, на якіх засноўваецца [[літаратурная мова|літаратурная летувіская мова]] — гаворкі захаду этнаграфічнага рэгіёну «Аўкштайція», у ваколіцах [[Коўна|Коўны]].

На думку [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], аўкштайцкі дыялект — які правільней называць верхнежамойцкім — утварыўся пад уплывам беларускай мовы і славянскага насельніцтва на ўсход ад ракі [[Нявежа (Летува)|Нявежы]]&lt;ref name=&quot;Panucevic-2014-289&quot;&gt;{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 289.&lt;/ref&gt;.

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

[[Катэгорыя:Аўкштота]]
[[Катэгорыя:Балты]]</text>
      <sha1>er1ifvwpfpowh6smivyotnifyn6ap24</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў</title>
    <ns>0</ns>
    <id>255969</id>
    <revision>
      <id>2333327</id>
      <parentid>2331419</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T05:43:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hleb23</username>
        <id>72152</id>
      </contributor>
      <comment>/* Групавы этап */ спроба ўжываньня новага шаблёну</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="77762" xml:space="preserve">{{Картка
|пазнака    = Картка/дакумэнтацыя
|назва      = Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў
|выява      = [[Файл:StadeFranceNationsLeague2018.jpg|360x360пкс]]
|подпіс     = Стад Дэ Франс

|шапка1     = 
|метка1     = 
|інфо1      = '''Дата:'''   '''''Кваліфікацыя:''''' 22 чэрвеня — 25 жніўня 2021&lt;br /&gt;'''''Уласна спаборніцтва:''''' 14 верасьня 2021 — 28 траўня 2022
|шапка2     = 
|метка2     = 
|інфо2      = '''Каманды:'''	'''''Удзельнікі асноўнай часткі:''''' 32&lt;br /&gt;'''''Усяго:''''' 80 (зь 54 асацыяцый)
|шапка3     =
|метка3     = 
|інфо3      = '''Статыстыка турніру:'''  '''''Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі:'''''&lt;br /&gt;Чэмпіён — [[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Рэал Мадрыд]]&lt;br /&gt;Срэбны чэмпіён — [[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]&lt;br /&gt;Паўфіналісты — [[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]], [[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Манчэстэр Сіці]]&lt;br /&gt;Чвэрцьфіналісты — [[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]], [[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]],&lt;br /&gt;[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]], [[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Атлетыка Мадрыд]]
|шапка4     = 
|метка4     = 
|інфо4      = '''''Матчаў згулялі'''''&lt;br /&gt;125 (без уліку кваліфікацыі)
|шапка5     =
|метка5     = 
|інфо5      = '''''Забілі галоў'''''&lt;br /&gt;380 (без уліку кваліфікацыі) —	3.04 штоматч
|шапка6     =
|метка6     = 
|інфо6      = '''''Наведвальнасьць'''''&lt;br /&gt;4,402,255 (35,218 штоматч у сярэднім)
|шапка7     =
|метка7     = 
|інфо7      = '''''Найлепшы галеадор'''''&lt;br /&gt;[[Карым Бэнзэма]] ([[Рэал Мадрыд]], 15 галоў)
|нізстыль   = background:#ddf;
|ніз        = [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2020—2021 гадоў|← 2020—21]]  І  2021—2022 І  ''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|2022—23 →]]''
}}
'''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021-22''' — 67 розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 30-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА.

Дзейным чэмпіёнам на пачатак турніру зьяўляўся [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]], які перамог у двух сэзонах розыгрышаў(заваяваў 2 тытулы), апошні ў папярэднім розыгрышы.

[[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022 году|Фінал]] адбыўся на стадыёне «[[Істадыя да Луз|Стад дэ Франс]]» у камуне [[Сэн-Дэні (Сэн-Сэн-Дэні)|Сэн-Дэні]] за 5 км на поўнач ад Парыжу, Францыя. Першапачаткова плянавалася згуляць фінал на [[Альянц Арэна|Альянц Арэне]] ў [[Мюнхэн]]е. Аднак празь перанос ды зьмену месца [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу 2020 году]], усе гаспадары фіналаў былі перанесены гэтакім жа чынам на год раней, таму [[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022 году|фінал 2022 году]] мусіў прыняць [[Санкт-Пецярбург]]. Але праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], [[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022 году|фінал]] у рэшце рэшт быў перанесены ў [[Сэн-Дэні (Сэн-Сэн-Дэні)|Сэн-Дэні]]. Пераможца розыгрышу Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў розыгрыш наступнага году ў групавы этап [[Ліга Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў|Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў]], таксама атрымлівае права на ўдзел у гульне супраць пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021-22 гадоў]] за [[Супэркубак УЭФА]].

Гэты сэзон быў першым з 1999—2000 (то быў першы сэзон пасьля роспуску [[Кубак уладальнікаў кубкаў УЭФА|Кубка Ўладальнікаў Кубкаў]]) дзе 3 галоўных Эўрапейскіх клюбных спаборніцтвы (УЭФА Ліга Чэмпіёнаў, [[Ліга Эўропы УЭФА|УЭФА Ліга Эўропы]], [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|УЭФА Ліга Канфэрэнцыяў]]) былі арганізаваныя УЭФА. Фармат Лігі Чэмпіёнаў застаўся безь зьмяненьняў, але каманды, якія выбылі з папярэдняга раўнду й першага кваліфікацыйнага, цяпер пераводзілісь у Лігу Канфэрэнцыяў замест Лігі Эўропы. Абаронца тытулу, Лёнданскі [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] быў выбіты ў чвэрцьфінале [[Рэал Мадрыд|Мадрыдскім Рэалам]].

24 чэрвеня 2021 году УЭФА ўхваліў прапанову аб адмене [[правіла выязнога голу]] ва ўсіх [[Клюбныя спаборніцтвы УЭФА|клюбных спаборніцтвах УЭФА]], якое выкарыстоўвалася з 1965 году. Адпаведна, калі ў двухматчавым супрацьстаяньні дзьве каманды заб’юць аднолькавую колькасьць галоў, пераможца ня будзе вызначацца колькасьцю галоў у гасьцях, забітых кожнай камандай, а будзе праводзіцца яшчэ 30 хвілін дадатковага часу, і калі дзьве каманды зноў заб’юць (не заб’юць) аднолькавую колькасьць галоў у дадатковы час, пераможца будзе вызначаны ў выніку серыі пэнальці.

== Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях ==
Усяго 80 камандаў ад 54 з 55 асацыяцый чальцоў УЭФА ўдзельнічалі ў Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках каманд у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі:

* Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА.
* 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш.
* Кожная з асацыяцый 7-15 месцаў кваліфікуюць па дзьве каманды.
* Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе.
* Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2020—2021 гадоў|Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2020-21]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2020-21|Лігі Эўропы УЭФА 2020-21]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2021-22 праз Ангельскую Прэмьер Лігу, але як пермаможца Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2020-21 будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызэру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] перамог у Лізе Эўропы 2020-21, праваліўшы адбор ў Ля Лізе, заняўшы там сёмае месца, значыць [[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў замест месца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лізе Канфэрэныяў]] празь 7 месца ў Ля Лізе.

=== Рэйтынг асацыяцыяў ===

* (УЭЛ) — Дадтковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]].
* (АУС) — Адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22'''
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!Нататкі
|-
!1
|[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Гішпанія]]
|102.283
| rowspan=&quot;4&quot; |4
| +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2020-21|УЭЛ]])
|-
!2
|[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Ангельшчына]]
|90.462
|
|-
!3
|[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Нямеччына]]
|74.784
|
|-
!4
|[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Італія]]
|70.653
|
|-
!5
|[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Францыя]]
|59.248
| rowspan=&quot;2&quot; |3
|
|-
!6
|[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Партугалія]]
|49.449
|
|-
!7
|[[Файл:Russia-flag(tiny).png|frameless]] [[Расея]]
|45.549
| rowspan=&quot;9&quot; |2
|
|-
!8
|[[Файл:Belgium-flag.png|frameless]] [[Бэльгія]]
|37.900
|
|-
!9
|[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] [[Украіна]]
|36.100
|
|-
!10
|[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] [[Нідэрлянды]]
|35.750
|
|-
!11
|[[Файл:Turkey-flag.png|frameless]] [[Турэччына]]
|33.600
|
|-
!12
|[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] [[Аўстрыя]]
|32.925
|
|-
!13
|[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Данія]]
|29.250
|
|-
!14
|[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Шатляндыя]]
|27.875
|
|-
!15
|[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Чэхія]]
|27.300
|
|-
!16
|[[Файл:Cyprus-flag.png|frameless]] [[Кіпр]]
|26.750
| rowspan=&quot;4&quot; |1
|
|-
!17
|[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] [[Швайцарыя]]
|26.400
|
|-
!18
|[[Файл:Greece-flag.png|frameless]] [[Грэцыя]]
|26.300
|
|-
!19
|[[Файл:Serbia-flag.png|frameless]] [[Сэрбія]]
|25.500
|
|}
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!Нататкі
|-
!20
|[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] [[Харватыя]]
|24.875
| rowspan=&quot;11&quot; |1
|
|-
!21
|[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Швэцыя]]
|22.750
|
|-
!22
|[[Файл:Norway-flag.png|frameless]] [[Нарвэгія]]
|21.750
|
|-
!23
|[[Файл:Israel-flag.png|frameless]] [[Ізраіль]]
|19.625
|
|-
!24
|[[Файл:Kazakhstan-flag.png|frameless]] [[Казахстан]]
|19.250
|
|-
!25
|[[Файл:FreeBelarus(tiny).png|frameless]] [[Беларусь]]
|18.875
|
|-
!26
|[[Файл:Azerbaijan-flag.png|frameless]] [[Азэрбайджан]]
|18.750
|
|-
!27
|[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] [[Баўгарыя]]
|17.375
|
|-
!28
|[[Файл:Romania-flag.png|frameless]] [[Румынія]]
|16.700
|
|-
!29
|[[Файл:Poland-flag.png|frameless]] [[Польшча]]
|16.625
|
|-
!30
|[[Файл:Slovakia-flag.png|frameless]] [[Славаччына]]
|15.875
|
|-
!31
|[[Файл:Liechtenstein-flag.png|frameless]] [[Ліхтэнштайн]]
|13.500
|0
|(АУС)
|-
!32
|[[Файл:Slovenia-flag.png|frameless]] [[Славенія]]
|13.000
| rowspan=&quot;6&quot; |1
|
|-
!33
|[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] [[Вугоршчына]]
|12.875
|
|-
!34
|[[Файл:Luxembourg-flag.png|frameless]] [[Люксэмбург]]
|8.000
|
|-
!35
|[[Файл:Lithuania-flag.png|frameless]] [[Летува]]
|7.875
|
|-
!36
|[[Файл:Armenia-flag.png|frameless]] [[Армэнія]]
|7.625
|
|-
!37
|[[Файл:Latvia-flag.png|frameless]] [[Латвія]]
|7.625
|
|}
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!Нататкі
|-
!38
|[[Файл:Albania-flag.png|frameless]] [[Альбанія]]
|7.375
| rowspan=&quot;18&quot; |1
|
|-
!39
|[[Файл:Macedonia-flag.png|frameless]] [[Паўночная Македонія]]
|7.375
|
|-
!40
|[[Файл:Bosnian-flag.png|frameless]] [[Босьнія і Герцагавіна]]
|6.875
|
|-
!41
|[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Малдова]]
|6.750
|
|-
!42
|[[Файл:Ireland-flag.png|frameless]] [[Ірляндыя]]
|6.700
|
|-
!43
|[[Файл:Finland-flag.png|frameless]] [[Фінляндыя]]
|6.500
|
|-
!44
|[[Файл:Georgia-flag.png|frameless]] [[Грузія]]
|5.750
|
|-
!45
|[[Файл:Malta-flag.png|frameless]] [[Мальта]]
|5.750
|
|-
!46
|[[Файл:Iceland-flag.png|frameless]] [[Ісьляндыя]]
|5.375
|
|-
!47
|[[Файл:Wales.png|frameless]] [[Ўэйлз]]
|5.000
|
|-
!48
|[[Файл:Northern-ireland.png|frameless]] [[Паўночная Ірляндыя]]
|4.875
|
|-
!49
|[[Файл:Gibraltar-flag.png|frameless]] [[Гібральтар]]
|4.750
|
|-
!50
|[[Файл:Montenegro(tiny).png|frameless]] [[Чарнагорыя]]
|4.375
|
|-
!51
|[[Файл:Estonia.png|frameless]] [[Эстонія]]
|4.375
|
|-
!52
|[[Файл:Kosovo.png|frameless]] [[Косава]]
|4.000
|
|-
!53
|[[Файл:Faroe-islands.png|frameless]] [[Фарэрскія астравы]]
|3.750
|
|-
!54
|[[Файл:Andorra-flag.png|frameless]] [[Андора]]
|2.831
|
|-
!55
|[[Файл:San-marino-flag.png|frameless]] [[Сан-Марына|Сан Марына]]
|0.666
|
|}
|}

=== Разьмеркаваньне ===
Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што празь перамогу ў пяпярэднім розыгрышу, што праз трапляньне ў чацьвёрку найлепшых ангельскіх камандаў, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся й у месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў:

* Чэмпіён 11 асацыяцыі (Турэччыны) ўступае ў розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыі плэй-оф.
* Чэмпіён 13 асацыяцыі (Даніі) ўступае ў розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыі замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду.
* Чэмпіён 15 асацыяцыі (Чэхіі) ўступае ў розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду.
* Чэмпіёны 18 ды 19 асацыяцый (Грэцыі й Сэрбіі адпаведна) уступаюць ў розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22
! colspan=&quot;2&quot; |
!Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш
!Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Папярэдні раўнд
(4 каманды)
|
* 4 чэмпіёны з асацыяцый 52-55
|
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Першы кваліфікацыйны раўнд
(32 каманды)
|
* 31 чэмпіён з асацыяцый 20-51 (акрамя Ліхтэнштайну)
|
* 1 пераможца папярэдняга раўнду
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Другі кваліфікацыйны раўнд
(26 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(20 камандаў)
|
* 4 чэмпіёны з асацыяцый 16-19
|
* 16 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(6 камандаў)
|
* 6 срэбных чэмпёнаў з асацыяцый 10-15
|
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Трэці кваліфікацыйны раўнд
(20 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(12 камандаў)
|
* 2 чэмпіёны з асацыяцый 14-15
|
* 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў)
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(8 камандаў)
|
* 3 срэбных чэмпіёны з асацыяцый 7-9
* 2 бронзавыя прызэры з асацыяцый 5-6
|
* 3 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф
(12 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(8 камандаў)
|
* 2 чэмпіёны з асацыяцый 12-13
|
* 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў)
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(4 каманды)
|
|
* 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Групавы этап
(32 каманды)
|
* Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы
* 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-11
* 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцый 1-6
* 4 бронзавыя прызэры з асацыяцый 1-4
* 4 уладальніка чацьвёртых месцаў з асацыяцый 1-4
|
* 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў)
* 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Плэй-оф асноўнай часткі
(16 камандаў)
|
|
* 8 пераможцаў груповога этапу
* 8 срэбных пераможцаў групавога этапу
|}

=== Каманды-ўдзельнікі ===
Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры:

* ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў.
* ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы.
* 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазыцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сэзону.
* Прп-: пазыцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сэзонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамэндацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах.

Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ''').
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22
! colspan=&quot;2&quot; |Раўнд уступленьня
! colspan=&quot;4&quot; |Каманды
|-
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;7&quot; |Групавы этап
|[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (4-ы)&lt;sup&gt;ЛЧ&lt;/sup&gt;
|[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] (ЛЭ)
|[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (1-ы)
|[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (2-і)
|-
|[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (3-яя)
|[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая)
|[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы)
|[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Манчэстэр Юнайтэд|Юнайтэд]] ([[Манчэстэр Юнайтэд|Манчэстэр]]) (2-і)
|-
|[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (3-і)
|[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая)
|[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (2-і)
|[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (3-яя)
|-
|[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Вольфсбург (футбольны клюб)|Вольфсбург]] (4-ы)
|[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (1-ы)
|[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (2-і)
|[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Аталянта Бэргама|Аталянта]] ([[Бэргама]]) (3-яя)
|-
|[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы)
|[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Ліль (футбольны клюб)|Ліль]] (1-ы)
|[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (2-і)
|[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (1-ы)
|-
|[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (2-і)
|[[Файл:Russia-flag(tiny).png|frameless]] [[Зэніт Санкт-Пецярбург|Зэніт]] ([[Санкт-Пецярбург]]) (1-ы)
|[[Файл:Belgium-flag.png|frameless]] [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы)
|[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (1-ае)
|-
|[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы)
|[[Файл:Turkey-flag.png|frameless]] [[Бэшыкташ Стамбул|Бэшыкташ]] ([[Стамбул]]) (1-ы)
| colspan=&quot;3&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
!Плэй-оф кваліфікацыі
!ЧШ
|[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы)
|[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Брэнбю Капэнгаген|Брэнбю]] ([[Капэнгаген]]) (1-ы)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Трэці кваліфікацыйны раўнд
!&lt;abbr&gt;ЧШ&lt;/abbr&gt;
|[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (1-ы)
|[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Славія Прага|Славія]] ([[Прага]]) (1-ая)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |&lt;abbr&gt;ШПЛ&lt;/abbr&gt;
|[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе)
|[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя)
|[[Файл:Russia-flag(tiny).png|frameless]] [[Спартак Масква (футбольны клюб)|Спартак]] ([[Масква]]) (2-ы)
|[[Файл:Belgium-flag.png|frameless]] [[Генк (футбольны клюб)|Генк]] (2-і)
|-
|[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (2-і)
| colspan=&quot;3&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Другі кваліфікацыйны раўнд
!&lt;abbr&gt;ЧШ&lt;/abbr&gt;
|[[Файл:Cyprus-flag.png|frameless]] [[Амонія Нікасія|Амонія]] ([[Нікасія]]) (1-ая)
|[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] [[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]] ([[Бэрн]]) (1-ыя)
|[[Файл:Greece-flag.png|frameless]] [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы)
|[[Файл:Serbia-flag.png|frameless]] [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая)
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |&lt;abbr&gt;ШПЛ&lt;/abbr&gt;
|[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і)
|[[Файл:Turkey-flag.png|frameless]] [[Галатасарай Стамбул|Галатасарай]] ([[Стамбул]]) (2-і)
|[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] [[Рапід Вена|Рапід]] ([[Вена]]) (2-і)
|[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і)
|-
|[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (2-і)
|[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Спарта Прага|Спарта]] ([[Прага]]) (2-ая)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;8&quot; |Першы кваліфікацыйны раўнд
|[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае)
|[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае)
|[[Файл:Norway-flag.png|frameless]] [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы)
|[[Файл:Israel-flag.png|frameless]] [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае)
|-
|[[Файл:Kazakhstan-flag.png|frameless]] [[Кайрат Алматы|Кайрат]] ([[Алматы]]) (1-ы)
|[[Файл:FreeBelarus(tiny).png|frameless]] [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы)
|[[Файл:Azerbaijan-flag.png|frameless]] [[Нэфтчы Баку|Нэфтчы]] ([[Баку]]) (1-ыя)
|[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы)
|-
|[[Файл:Romania-flag.png|frameless]] [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока|Клуж-Напокі]]) (1-ы)
|[[Файл:Poland-flag.png|frameless]] [[Легія Варшава|Легія]] ([[Варшава]]) (1-ая)
|[[Файл:Slovakia-flag.png|frameless]] [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы)
|[[Файл:Slovenia-flag.png|frameless]] [[Мура Мурска-Сабота|Мура]] ([[Мурска-Сабота]]) (1-ая)
|-
|[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы)
|[[Файл:Luxembourg-flag.png|frameless]] [[Фоля Эш|Фоля]] ([[Эш-сюр-Альзэт]]) (1-ая)
|[[Файл:Lithuania-flag.png|frameless]] [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы)
|[[Файл:Armenia-flag.png|frameless]] [[Алашкерт Ерэван|Алашкерт]] ([[Ерэван]]) (1-ы)
|-
|[[Файл:Latvia-flag.png|frameless]] [[Рыга (футбольны клюб)|Рыга]](1-ая)
|[[Файл:Albania-flag.png|frameless]] [[Тэўта Дурэс|Тэўта]] ([[Дурэс]]) (1-ая)
|[[Файл:Macedonia-flag.png|frameless]] [[Шкендыя Тэтава|Шкендыя]] ([[Тэтава]]) (1-ая)
|[[Файл:Bosnian-flag.png|frameless]] [[Борац Баня-Лука|Борац]] ([[Баня Лука|Баня-Лука]]) (1-ы)
|-
|[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы)
|[[Файл:Ireland-flag.png|frameless]] [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя)
|[[Файл:Finland-flag.png|frameless]] [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы)
|[[Файл:Georgia-flag.png|frameless]] [[Дынама Тбілісі|Дынама]] ([[Тбілісі]]) (1-ае)
|-
|[[Файл:Malta-flag.png|frameless]] [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (Прп-2-і)
|[[Файл:Iceland-flag.png|frameless]] [[Валюр Рэйк’явік|Валюр]] ([[Рэйк’явік]]) (Прп-1-ы)
|[[Файл:Wales.png|frameless]] [[Конас-Кій Номадс|Номадс]] ([[Конас-Кій]]) (1-ыя)
|[[Файл:Northern-ireland.png|frameless]] [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы)
|-
|[[Файл:Gibraltar-flag.png|frameless]] [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы)
|[[Файл:Montenegro(tiny).png|frameless]] [[Будучнаст Падгорыца|Будучнаст]] ([[Падгорыца]]) (1-ая)
|[[Файл:Estonia.png|frameless]] [[Флёра Талін|Флёра]] ([[Талін]]) (1-ая)
|
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Папярэдні раўнд
|[[Файл:Kosovo.png|frameless]] [[Прышціна (футбольны клюб)|Прышціна]] (1-ая)
|[[Файл:Faroe-islands.png|frameless]] [[ГБ Торсгаўн]] ([[Торсгаўн]]) (1-ы)
|[[Файл:Andorra-flag.png|frameless]] [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы)
|[[Файл:San-marino-flag.png|frameless]] [[Фальгорэ Фальчыяна|Фальгорэ]] ([[Фальчыяна]]) (1-ае)
|}
Заўвагі:

# '''[[Ісьляндыя]]:''' Па рашэньні Ісьляндзкай фэдэрацыі футболу, чэмпіёнам быў абвешчаны [[Валюр Рэйк’явік|Валюр]] з Рэйк’явіку, бо ён знаходзіўся першым у табліцы нацыянальнага спаборніцтва, якое было прыпынена праз панэмію [[Ковід-19]].
# '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай Футбольнай Фэдэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор для іх праходзіць па швайцарскай квоце. Адзінае Эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны Кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]].
# '''[[Мальта]]:''' Па рашэньні Мальтыйскай фэдэрацыі футболу, чэмпіёнам быў абвешчаны [[Гамрун Спартанз]] з Гамруна, але ён быў адхілены ад удзелу ў Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22 праз забарону за ўдзел у дамоўленых матчах у 2013. [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] з Паолы заняў месца Гамрун Спартанз, ён знаходзіўся другім у табліцы нацыянальнага спаборніцтва, якое было прыпынена праз [[Пандэмія каранавіруснай інфэкцыі (2019)|пандэмію Ковід-19]].

== Расклад матчаў ==
Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які прайшоў у пятніцу, а гэтаксама асноўнага фіналу, які прайшоў у суботу. Некаторыя адпаведныя матчы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду згулялі толькі ў аўторак праз [[Супэркубак УЭФА 2021 году]] ў наступную сераду (адносна таго гульнявога тыдня). Заплянаваны час пачаткаў, пачынаючы з раўнду плэй-оф: 19:45 (замест 19:55 раней) і 22:00 (па Менскаму часе).

Усе лёсаваньні прайшлі ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Наён|Ньёне]], за выключэньнем лёсаваньня групавога этапу, якое адбылося ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]], 26 жніўня 2021 году.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Расклад матчаў на Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22
!Фаза
!Раўнд
!Лёсаваньне
!Першы матч
!Другі матч
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Кваліфікацыя
|Папярэдні раўнд
|8 Чэрвеня 2021
|22 Чэрвеня 2021 (паўфіналы)
|25 Чэрвеня 2021 (фінал)
|-
|Першы кваліфікацыйны раўнд
|15 Чэрвеня 2021
|6-7 Ліпеня 2021
|13-14 Ліпеня 2021
|-
|Другі кваліфікацыйны раўнд
|16 Чэрвеня 2021
|20-21 Ліпеня 2021
|27-28 Ліпеня 2021
|-
|Трэці кваліфікацыйны раўнд
|19 Ліпеня 2021
|3-4 Жніўня 2021
|10 Жніўня 2021
|-
|Плэй-оф
|Кваліфікацыйны плэй-оф
|2 Жніўня 2021
|17-18 Жніўня 2021
|24-25 Жніўня 2021
|-
| rowspan=&quot;6&quot; |Групавы этап
|1 гульнявы дзень
| rowspan=&quot;6&quot; |26 Жніўня 2021
| colspan=&quot;2&quot; |14-15 Верасьня 2021
|-
|2 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |28-29 Верасьня 2021
|-
|3 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |19-20 Кастрычніка 2021
|-
|4 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |2-3 Лістапада 2021
|-
|5 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |23-24 Лістапада 2021
|-
|6 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |7-8 Сьнежня 2021
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Гульні на вылет
|Раўнд шаснаццаці
|13 Сьнежня 2021
|15-16 &amp; 22-23 Лютага 2022
|8-9 &amp; 15-16 Сакавіка 2022
|-
|Чвэрцьфіналы
| rowspan=&quot;3&quot; |18 Сакавіка 2022
|5-6 Красавіка 2022
|12-13 Красавіка 2022
|-
|Паўфіналы
|26-27 Красавіка 2022
|3-4 Траўня 2022
|-
|Фінал
| colspan=&quot;2&quot; |28 Траўня 2022 году на стадыёне «[[Істадыя да Луз|Стад дэ Франс]]» у [[Сэн-Дэні (Сэн-Сэн-Дэні)|Сэн-Дэні]]
|}

== Кваліфікацыйныя раўнды ==

=== Папярэдні раўнд ===
Лёсаваньне адбылося па раскладзе 8 чэрвеня а 13 гадзіны па Менскаму часе. Матчы папярэдняга раўнду складаліся з паўфіналаў 22 жніўня ды фіналу 25 жніўня, спачатку матчы мусілі прайсьці на [[Фарэрскія астравы|Фарэрскіх астравах]], але праз абмежаваньні ў сувязі з пандэміяй [[ковід-19]] на [[Фарэрскія астравы|Фарэрскіх астравах]] былі перанесеныя ў [[Альбанія|Альбанію]] ў гарады [[Эльбасан]] і [[Дурэс]].

Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Астатнія ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна перайшлі ў другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!Лік
!Каманда 2
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Паўфіналы
|-
|[[Файл:San-marino-flag.png|frameless]] [[Фальгорэ Фальчыяна|Фальгорэ]] ([[Фальчыяна]])
|0:2
|[[Файл:Kosovo.png|frameless]] '''[[Прышціна (футбольны клюб)|Прышціна]] ([[Прышціна|з аднайменнага горада]])'''
|-
|[[Файл:Faroe-islands.png|frameless]] [[ГБ Торсгаўн]] ([[Торсгаўн]])
|0:1
|[[Файл:Andorra-flag.png|frameless]] '''[[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])'''
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Фінал
|-
|[[Файл:Kosovo.png|frameless]] '''[[Прышціна (футбольны клюб)|Прышціна]] ([[Прышціна|з аднайменнага горада]])'''
|2:0
|[[Файл:Andorra-flag.png|frameless]] [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])
|}

=== Першы кваліфікацыйны раўнд ===
Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 15 чэрвеня 2021 году а 13 гадзіне па Менскаму часе. Першыя матчы прайшлі 6 й 7 ліпеня, а матчы ў адказ — 13 й 14 ліпеня 2021 году.

Пераможцы двубою выйшлі ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Хто атрымаў паразу — былі пераведзеныя ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|[[Файл:Luxembourg-flag.png|frameless]] [[Фоля Эш|Фоля]] ([[Эш-сюр-Альзэт]])
|2-7
|[[Файл:Gibraltar-flag.png|frameless]] '''[[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]])'''
|2-2
|0-5
|-
|[[Файл:Slovakia-flag.png|frameless]] '''[[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])'''
|3-2&lt;ref&gt;Удзельнікі, якія атрымалі паразу тут, перайшлі ў трэці кваліфікацыйны раўнд Лігі канферэнцыяў Эўропы.&lt;/ref&gt;
|[[Файл:Ireland-flag.png|frameless]] [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])
|2-0
|1-2
|-
|[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] '''[[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] ([[Мальмё|з аднайменнага горада]])'''
|2-1
|[[Файл:Latvia-flag.png|frameless]] [[Рыга (футбольны клюб)|Рыга]] ([[Рыга|з аднайменнага горада]])
|1-0
|1-1
|-
|[[Файл:Norway-flag.png|frameless]] [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] ([[Будэ|з гораду Будэ]])
|2-5
|[[Файл:Poland-flag.png|frameless]] '''[[Легія Варшава|Легія]] ([[Варшава]])'''
|2-3
|0-2
|-
|[[Файл:Wales.png|frameless]] [[Конас-Кій Номадс|Номадс]] ([[Конас-Кій]])
|2-3
|[[Файл:Armenia-flag.png|frameless]] '''[[Алашкерт Ерэван|Алашкерт]] ([[Ерэван]])'''
|2-2
|0-1 (д. ч.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Пераможца быў вызначаны ў дадатковы час&lt;/ref&gt;)
|-
|[[Файл:Finland-flag.png|frameless]] '''[[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])'''
|7-1
|[[Файл:Montenegro(tiny).png|frameless]] [[Будучнаст Падгорыца|Будучнаст]] ([[Падгорыца]])
|3-1
|4-0
|-
|[[Файл:Romania-flag.png|frameless]] '''[[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока|Клуж-Напокі]])'''
|4-3
|[[Файл:Bosnian-flag.png|frameless]] [[Борац Баня-Лука|Борац]] ([[Баня Лука|Баня-Лука]])
|3-1
|1-2 (д. ч.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;)
|-
|[[Файл:Macedonia-flag.png|frameless]] [[Шкендыя Тэтава|Шкендыя]] ([[Тэтава]])
|0-6
|[[Файл:Slovenia-flag.png|frameless]] '''[[Мура Мурска-Сабота|Мура]] ([[Мурска-Саботы|Мурска-Сабота]])'''
|0-1
|0-5
|-
|[[Файл:Albania-flag.png|frameless]] [[Тэўта Дурэс|Тэўта]] ([[Дурэс]])
|0-5
|[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] '''[[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|0-4
|0-1
|-
|[[Файл:Georgia-flag.png|frameless]] [[Дынама Тбілісі|Дынама]] ([[Тбілісі]])
|2-4
|[[Файл:Azerbaijan-flag.png|frameless]] '''[[Нэфтчы Баку|Нэфтчы]] ([[Баку]])'''
|1-2
|1-2
|-
|[[Файл:Israel-flag.png|frameless]] [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])
|1-3
|[[Файл:Kazakhstan-flag.png|frameless]] '''[[Кайрат Алматы|Кайрат]] ([[Алматы]])'''
|1-1
|0-2
|-
|[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] '''[[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])'''
|2-0
|[[Файл:FreeBelarus(tiny).png|frameless]] [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]])
|1-0
|1-0
|-
|[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] '''[[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])'''
|6-1
|[[Файл:Kosovo.png|frameless]] [[Прышціна (футбольны клюб)|Прышціна]] ([[Прышціна|з аднайменнага горада]])
|3-0
|3-1
|-
|[[Файл:Lithuania-flag.png|frameless]] '''[[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])'''
|5-2
|[[Файл:Northern-ireland.png|frameless]] [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])
|3-1
|2-1
|-
|[[Файл:Estonia.png|frameless]] '''[[Флёра Талін|Флёра]] ([[Талін]])'''
|5-0
|[[Файл:Malta-flag.png|frameless]] [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]])
|2-0
|3-0
|-
|[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] '''[[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])'''
|5-2
|[[Файл:Iceland-flag.png|frameless]] [[Валюр Рэйк’явік|Валюр]] ([[Рэйк’явік]])
|3-2
|2-0
|}

=== Другі кваліфікацыцны раўнд ===
Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 16 чэрвеня 2021 году а 13 гадзіне па Менскаму часе. Першыя гульні прайшлі 20 й 21 ліпеня, другія — 27 ды 28 ліпеня 2021 году адпаведна.

Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Хто атрымаў паразу на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі атрымалі наступныя месцы працягваньня ўдзелу ў частцы шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|+Чэмпіёнскі шлях
|[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] '''[[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])'''
|3-0
|[[Файл:Cyprus-flag.png|frameless]] [[Амонія Нікасія|Амонія]] ([[Нікасія]])
|2-0
|1-0
|-
|[[Файл:Slovakia-flag.png|frameless]] [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])
|2-3
|[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] '''[[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]] ([[Бэрн]])'''
|0-0
|2-3
|-
|'''[[Файл:Poland-flag.png|frameless]] [[Легія Варшава|Легія]] ([[Варшава]])'''
|3-1
|[[Файл:Estonia.png|frameless]] [[Флёра Талін|Флёра]] ([[Талін]])
|2-1
|1-0
|-
|[[Файл:Armenia-flag.png|frameless]] [[Алашкерт Ерэван|Алашкерт]] ([[Ерэван]])
|1-4
|'''[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|0-1
|1-3
|-
|[[Файл:Greece-flag.png|frameless]] '''[[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]])'''
|2-0
|[[Файл:Azerbaijan-flag.png|frameless]] [[Нэфтчы Баку|Нэфтчы]] ([[Баку]])
|1-0
|1-0
|-
|[[Файл:Kazakhstan-flag.png|frameless]] [[Кайрат Алматы|Кайрат]] ([[Алматы]])
|2-6
|[[Файл:Serbia-flag.png|frameless]] '''[[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])'''
|2-1
|0-5
|-
|[[Файл:Gibraltar-flag.png|frameless]] [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]])
|1-4
|'''[[Файл:Romania-flag.png|frameless]] [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока|Клуж-Напокі]])'''
|1-2
|0-2
|-
|'''[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] ([[Мальмё|з аднайменнага горада]])'''
|4-3
|[[Файл:Finland-flag.png|frameless]] [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])
|2-1
|2-2
|-
|'''[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])'''
|5-1
|[[Файл:Lithuania-flag.png|frameless]] [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])
|2-0
|3-1
|-
|[[Файл:Slovenia-flag.png|frameless]] [[Мура Мурска-Сабота|Мура]] ([[Мурска-Саботы|Мурска-Сабота]])
|1-3
|'''[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])'''
|0-0
|1-3
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|+Шлях прадстаўнікоў лігі
|[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] [[Рапід Вена|Рапід]] ([[Вена]])
|2-3
|[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] '''[[Спарта Прага|Спарта]] ([[Прага]])'''
|2-1
|0-2
|-
|[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]])
|2-3
|[[Файл:Denmark.png|frameless]] '''[[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])'''
|1-1
|1-2 (д. ч.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;)
|-
|[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] '''[[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])'''
|7-2
|[[Файл:Turkey-flag.png|frameless]] [[Галатасарай Стамбул|Галатасарай]] ([[Стамбул]])
|5-1
|2-1
|}

=== Трэці кваліфікацыйны раўнд ===
Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 19 ліпеня 2021 году а 13 гадзіне па Менскаму часе. Першыя гульні прайшлі 3 й 4 жніўня, другія — 10 жніўня 2021 году.

Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў кваліфікацыйны раўнд плэй-оф адпаведнага шляху. Хто атрымаў паразу на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях кваліфікацыйнага раўнду плэй-оф [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія з паразай са шляху прадстаўнікоў лігі трапілі адразу ў групавы этап [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|+Чэмпіёнскі шлях
|'''[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])'''
|2-1
|'''[[Файл:Poland-flag.png|frameless]]''' [[Легія Варшава|Легія]] ([[Варшава]])
|1-1
|1-0
|-
|'''[[Файл:Romania-flag.png|frameless]]''' [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока|Клуж-Напокі]])
|2-4
|'''[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] [[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]] ([[Бэрн]])'''
|1-1
|1-3
|-
|[[Файл:Greece-flag.png|frameless]] [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]])
|3-3 (1-4&lt;ref&gt;Вынік матчу быў вызначаны па [[Пэнальці (футбол)|пэнальці]]&lt;/ref&gt;)
|'''[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])'''
|1-1
|2-2 (д. ч.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;)
|-
|[[Файл:Serbia-flag.png|frameless]] [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])
|1-2
|'''[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|1-1
|0-1
|-
|'''[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] ([[Мальмё|з аднайменнага горада]])'''
|4-2
|[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])
|2-1
|2-1
|-
|'''[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])'''
|2-1
|[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Славія Прага|Славія]] ([[Прага]])
|2-0
|0-1
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|+Шлях прадстаўнікоў лігі
|'''[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])'''
|4-0
|[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])
|3-0
|1-0
|-
|[[Файл:Russia-flag(tiny).png|frameless]] [[Спартак Масква (футбольны клюб)|Спартак]] ([[Масква]])
|0-4
|[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] '''[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])'''
|0-2
|0-2
|-
|[[Файл:Belgium-flag.png|frameless]] [[Генк (футбольны клюб)|Генк]] ([[Генк|з аднайменнага горада]])
|2-4
|[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] '''[[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]])'''
|1-2
|1-2
|-
|[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Спарта Прага|Спарта]] ([[Прага]])
|1-5
|'''[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Манака|з аднайменнага горада]])'''
|0-2
|1-3
|}

=== Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф ===
Лёсаваньне раўнду плэй-оф адбылося 2 жніўня 2021 году а 13:00 па Менскаму часе. Першыя матчы прайшлі 17 й 18 жніўня, гасьцёвыя — 24 й 25 жніўня 2021 году.

Пераможцы матчаў выйшлі ў групавы этап. Пераможаныя былі пераведзены ў групавы этап [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022|Лігі Эўропы]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|+Чэмпіёнскі шлях
|[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] '''[[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]])'''
|4-2
|[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Брэнбю Капэнгаген|Брэнбю]] ([[Капэнгаген]])
|2-1
|2-1
|-
|'''[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] [[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]] ([[Бэрн]])'''
|6-4
|'''[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]]''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])
|3-2
|3-2
|-
|'''[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] ([[Мальмё|з аднайменнага горада]])'''
|3-2
|'''[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]]''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])
|2-0
|1-2
|-
|'''[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|3-0
|'''[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]]''' [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])
|3-0
|0-0
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|+Шлях прадстаўнікоў лігі
|'''[[Файл:France-flag.png|frameless]]''' [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Манака|з аднайменнага горада]])
|2-3
|'''[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]])'''
|0-1
|2-2 (д. ч.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;)
|-
|[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] '''[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])'''
|2-1
|'''[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]]''' [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])
|2-1
|0-0
|}

== Групавы этап ==
Лёсаваньне групавога этапу прайшло ў [[Стамбул]]е ([[Турэччына]]) 26 жніўня 2021 году. 32 каманды былі падзеленыя на восем групаў па чатыры ў кожнай. Для лёсаваньня каманды былі разьмеркаваныя на чатыры кошыкі, кожны з васьмі камандаў, паводля наступных прынцыпаў:

* У кошык 1 трапілі [[Ліга Чэмпіёнаў 2020-2021|чэмпіёны Лігі Чэмпіёнаў]] і [[Ліга Эўропы 2020-2021|Лігі Еўропы]], а таксама чэмпіёны шасьці лепшых асацыяцыяў на падставе іх [[Табліца прадстаўніцтва краін у эўракубках|каэфіцыентаў УЭФА 2021 году]].
* Кошыкі 2, 3 й 4 зьмяшчаюць астатнія каманды, пасеяныя паводля іхных клюбных [[Табліца каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] 2021 году.

Каманды з адной асацыяцыі, гэтаксама па палітычных матывах каманды [[Украіна|Ўкраіны]] ды [[Расея|Расеі]], не маглі трапіць у адну групу.

Матчы прайшлі 14-15 верасьня, 28-29 верасьня, 19-20 кастрычніка, 2-3 лістапада, 23-24 лістапада і 7-9 сьнежня 2021 году. Дзьве найлепшыя каманды кожнай групы выйшлі ў 1/8 фіналу. Каманды, якія занялі трэцяе месца, былі пераведзены ў раўнд плэй-оф [[Лігі Эўропы УЭФА 2020-2021|Лігі Эўропы]], а каманды, якія занялі чацьвёртае месца, выбылі з эўрапейскіх спаборніцтваў у гэтым сэзоне.

[[Тыраспаль]]скі «[[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]]» дэбютаваў на групавым этапе. Ён стаў першай камандай з [[Малдова|Малдовы]], якая згуляла ў групавым этапе Лігі чэмпіёнаў.{{Легенда|#ccffcc|Каманды, якія выйшлі ў 1/8 фіналу}}{{Легенда|#ccccff|Каманды, якія перайшлі ў 1/16 фіналу [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы]]}}'''Група А'''
{{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=МСц|Ініцыялы Каманды2=ПСЖ|Ініцыялы Каманды3=РБЛ|Ініцыялы Каманды4=Брг|Колер1=#ccffcc|Колер2=#ccffcc|Колер3=#ccccff|Каманда1=[[Манчэстэр Сіці|Манчэстэр Сіці]]|В1=4|Н1=0|П1=2|РМ1=18-10 (+8)|Лік1=2–1|Лік2=6–3|Лік3=4–1|Каманда2=[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]]|В2=3|Н2=2|П2=1|РМ2=13–8 (+5)|Лік4=2–0|Лік5=3–2|Лік6=4–1|Каманда3=[[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ Ляйпцыг]]|В3=2|Н3=1|П3=3|РМ3=15–14 (+1)|Лік7=2–1|Лік8=2–2|Лік9=1–2|Каманда4=[[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]]|В4=1|Н4=1|П4=4|РМ4=6–20 (-14)|Лік10=1–5|Лік11=1–1|Лік12=0–5}}
'''Група Б'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]|В1=6|Н1=0|П1=0|РМ1=17–6|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]]|В2=2|Н2=1|П2=3|РМ2=7–8|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Порту (футбольны клюб)|Порту]]|В3=1|Н3=2|П3=3|РМ3=4–11|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]]|В4=1|Н4=1|П4=4|РМ4=6–9}}
'''Група В&lt;ref&gt;Пры роўнай колькасьці пунктаў далей у Лізе чэмпіёнаў рушыў Спортынг празь лепшую розьніцу забітых галоў у асабістых сустрэчах +1 &gt; −1&lt;/ref&gt;'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Аякс Амстэрдам|Аякс]]|В1=6|Н1=0|П1=0|РМ1=20–5|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Спортынг Лісабон|Спортынг]]|В2=3|Н2=0|П2=3|РМ2=14–12|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Барусія Дортмунд|Барусія]]|В3=3|Н3=0|П3=3|РМ3=10–11|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Бэшыкташ Стамбул|Бэшыкташ]]|В4=0|Н4=0|П4=6|РМ4=3–19}}
'''Група Г'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Рэал Мадрыд|Рэал]]|В1=5|Н1=0|П1=1|РМ1=14–3|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]]|В2=3|Н2=1|П2=2|РМ2=8–5|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]]|В3=2|Н3=1|П3=3|РМ3=7–11|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Шахтар Данецк|Шахтар]]|В4=0|Н4=2|П4=4|РМ4=2–12}}
'''Група Д'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]]|В1=6|Н1=0|П1=0|РМ1=22–3|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]]|В2=2|Н2=2|П2=2|РМ2=7–9|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]]|В3=2|Н3=1|П3=3|РМ3=2–9|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Дынама Кіеў|Дынама]]|В4=0|Н4=1|П4=5|РМ4=1–11}}
'''Група Е'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Манчэстэр Юнайтэд|Юнайтэд]]|В1=3|Н1=2|П1=1|РМ1=11–8|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]]|В2=3|Н2=1|П2=2|РМ2=12–9|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Аталянта Бэргама|Аталянта]]|В3=1|Н3=3|П3=2|РМ3=12–13|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]]|В4=1|Н4=2|П4=3|РМ4=7–12}}
'''Група Ё'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Ліль (футбольны клюб)|Ліль]]|В1=3|Н1=2|П1=1|РМ1=7–4|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]]|В2=3|Н2=1|П2=2|РМ2=8–6|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]]|В3=1|Н3=3|П3=2|РМ3=5–5|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Вольфсбург (футбольны клюб)|Вольфсбург]]|В4=1|Н4=2|П4=3|РМ4=5–10}}
'''Група Ж'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]]|В1=5|Н1=0|П1=1|РМ1=10–6|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]|В2=4|Н2=1|П2=1|РМ2=13–4|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Зэніт Санкт-Пецярбург|Зэніт]]|В3=1|Н3=2|П3=3|РМ3=10–10|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]|В4=0|Н4=1|П4=5|РМ4=1–14}}

== Плэй-оф ==
У раўндзе асноўнага плэй-оф каманды гулялі паміж сабою ў двух матчах дома і ў гасьцях, за выключэненем аднаматчавага фіналу. Мэханізм лёсаваньняў ды гульняў кожнага раўнду быў наступным:

* У лёсаваньні 1/8 фіналу восем пераможцаў групаў былі пасеянымі, а восем тых, што занялі другое месца, выцягваліся з другога кошыка. Да пасеяных камандаў выцягваліся ў супэрнікі тыя, хто ня быў пасеянымі. Каманды з адной групы або з адной асацыяцыі не маглі трапіць адна супраць адной.
* У лёсаваньні чвэрцьфіналаў і паўфіналаў не было пасеяў, і каманды з адной групы або з аднаго аб’яднаньня маглі згуляць паміж сабой. Паколькі лёсаваньні чвэрцьфіналаў і паўфіналаў праводзіліся разам да вынікаў чвэрцьфіналаў, асобы пераможцаў чвэрцьфіналу не былі вядомыя на момант лёсаваньня. Таксама было праведзена лёсаваньне, каб вызначыць, які пераможца паўфіналу быў вызначаны ў якасьці «хатняй» каманды для фіналу (у адміністрацыйных мэтах, паколькі ён праходзіў на нэўтральнай пляцоўцы).

== 1/8 фіналу ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!Агульны лік
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
|-
|[[Бэнфіка Лісабон|'''Бэнфіка''']]
|3:2
|[[Аякс Амстэрдам|Аякс]]
|2:2
|1:0
|
# [[Душан Тадыч|Тадыч]] 18' (0:1), [[Сэбаст’ен Алер|Алер]] 28' ([[Аўтагол|аўта]]) (1:1), 29' (1:2), [[Раман Ярамчук|Ярамчук]] 72' (2:2)
# [[Дарвін Нуньес|Нуньес]] 77' (3:2)
|-
|[[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]]
|1:2
|[[Лівэрпул (футбольны клюб)|'''Лівэрпул''']]
|0:2
|1:0
|
# [[Рабэрту Фірміну|Фірміну]] 75' (0:1), [[Магамэд Саляг|Саляг]] 83' (0:2)
# [[Ляўтара Мартынэс|Мартынэс]] 62' (1:2)
|-
|[[Вільярэал (футбольны клюб)|'''Вільярэал''']]
|4:1
|[[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]]
|1:1
|3:0
|
# [[Душан Влахавіч|Влахавіч]] 1' (0:1), [[Даніель Парэха|Парэха]] 66' (1:1)
# [[Жэрар Марэна Балягера|Марэна]] 78' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:1), [[Паў Франсіска Торэс|Торэс]] 85' (3:1), [[Арно Грунэвэльд|Грунэвэльд]] 90+2' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:1)
|-
|[[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]]
|2:8
|[[Баварыя Мюнхэн|'''Баварыя''']]
|1:1
|1:7
|
# [[Чуквубуіке Адаму|Адаму]] 21' (1:0), [[Кінгсьлі Каман|Каман]] 90' (1:1)
# [[Робэрт Левандоўскі|Левандоўскі]] 12' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:3), 23' (1:4), [[Сэрж Гнабры|Гнабры]] 31' (1:5), [[Томас Мюлер|Мюлер]] 54' (1:6), [[Маўрыц К’ергор|К’ергор]] 70' (2:6), [[Томас Мюлер|Мюлер]] 54' (2:7), [[Лерой Санэ|Санэ]] 85' (2:8)
|-
|[[Спортынг Лісабон|Спортынг]]
|0:5
|'''[[Манчэстэр Сіці|Сіці]]'''
|0:5
|0:0
|
# [[Рыяд Магрэз|Магрэз]] 7' (0:1), [[Бэрнарду Сылва|Сылва]] 17' (0:2), [[Філ Фодэн|Фодэн]] 32' (0:3), [[Бэрнарду Сылва|Сылва]] 44' (0:4), [[Рагім Стэрлінг|Стэрлінг]] 58' (0:5)
# -
|-
|[[Атлетыка Мадрыд|'''Атлетыка''']]
|2:1
|[[Манчэстэр Юнайтэд|Юнайтэд]]
|1:1
|1:0
|
# [[Жуан Фэлікс|Фэлікс]] 7' (1:0), [[Энтані Элянга|Элянга]] 80' (1:1)
# [[Рэнан Лодзі|Лодзі]] 41' (2:1)
|-
|[[Чэлсі Лёндан|'''Чэлсі''']]
|4:1
|[[Ліль (футбольны клюб)|Ліль]]
|2:0
|2:1
|
# [[Кай Гавэрц|Гавэрц]] 8' (1:0), [[Крыстыян Пулішыч|Пулішыч]] 63' (2:0)
# [[Бурак Ілмаз|Ілмаз]] 38' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:1), [[Крыстыян Пулішыч|Пулішыч]] 45+3' (3:1), [[Сэсар Асьпілікуэта|Асьпілікуэта]] 71' (4:1)
|-
|[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]]
|2:3
|[[Рэал Мадрыд|'''Рэал''']]
|1:0
|1:3
|
# [[Кіліян Мбапэ]] 90+4' (1:0)
# [[Кіліян Мбапэ]] 39' (2:0), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 61' (2:1), 76' (2:2), 78' (2:3)
|}

== Чвэрцьфіналы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!Агульны лік
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
|-
|[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]]
|4:6
|'''[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]'''
|1:3
|3:3
|
# [[Ібраіма Канатэ|Канатэ]] 17' (0:1), [[Садыё Манэ|Манэ]] 34' (0:2), [[Дарвін Нуньес|Нуньес]] 49' (1:2), [[Люіс Фэрнанда Дыяс|Дыяс]] 87' (1:3)
# [[Ібраіма Канатэ|Канатэ]] 21' (1:4), [[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 32' (2:4), [[Рабэрту Фірміну|Фірміну]] 55' (2:5), 65' (2:6), [[Раман Ярамчук|Ярамчук]] 73' (3:6), [[Дарвін Нуньес|Нуньес]] 82' (4:6)
|-
|'''[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]]'''
|2:1
|[[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]]
|1:0
|1:1
|
# [[Арно Грунэвэльд|Грунэвэльд]] 90+2' (1:0)
# [[Робэрт Левандоўскі|Левандоўскі]] 52' (1:1), [[Самуэль Чуквуэзэ|Чуквуэзэ]] 88' (2:1)
|-
|'''[[Манчэстэр Сіці|Сіці]]'''
|1:0
|[[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]]
|1:0
|0:0
|
# [[Кевін дэ Бройнэ|дэ Бройнэ]] 70' (1:0)
# -
|-
|[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]
|4:5(д. ч.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;)
|'''[[Рэал Мадрыд|Рэал]]'''
|1:3
|3:2
|
# [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 21' (0:1), 24' (0:2), [[Кай Гавэрц|Гавэрц]] 40' (1:2), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 46' (1:3)
# [[Мэйсан Маўнт|Маўнт]] 15' (2:3), [[Антоніё Рудыгер|Рудыгер]] 51' (3:3), [[Тыма Вэрнэр|Вэрнэр]] 75' (4:3), [[Радрыгу Сылва дэ Гоіш|Радрыгу]] 80' (4:4), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 96' (4:5)
|}

== Паўфіналы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!Агульны лік
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
|-
|'''[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]'''
|5:2
|[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]]
|2:0
|3:2
|
# [[Пэрвіс Эступіньян|Эступіньян]] 53' ([[Аўтагол|аўта]]) (1:0), [[Садыё Манэ|Манэ]] 55' (2:0)
# [[Буляй Дыя|Дыя]] 3' (2:1), [[Франсіс Каклен|Каклен]] 41' (2:2), [[Фабію Энрыке Таварэс|Фабію]] 62' (3:2), [[Люіс Фэрнанда Дыяс|Дыяс]] 67' (4:2), [[Садыё Манэ|Манэ]] 74' (5:2)
|-
|[[Манчэстэр Сіці|Сіці]]
|5:6(д. ч.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;)
|'''[[Рэал Мадрыд|Рэал]]'''
|4:3
|1:3
|
# [[Кевін дэ Бройнэ|дэ Бройнэ]] 2' (1:0), [[Габрыел Жэзус|Жэзус]] 11' (2:0),[[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 33' (2:1), [[Філ Фодэн|Фодэн]] 53' (3:1), [[Вінісіюс Жуніёр|Вінісіюс]] 55' (3:2), [[Бэрнарду Сылва|Сылва]] 74' (4:2), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 82' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:3)
# [[Рыяд Магрэз|Магрэз]] 73' (5:3), [[Радрыгу Сылва дэ Гоіш|Радрыгу]] 90' (5:4), 90+1' (5:5), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 95' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (5:6)
|}

== Фінал ==
{{Асноўны артыкул|Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022 году}} {{Справаздача пра матч|дата=28 траўня 2022|час=22:36 (Па менскаму часе)|стадыён=[[Стад дэ Франс]], [[Сэн-Дэні]]|гледачы=каля 75,000|судзьдзя=[[Клеман Цюрпэн]] ([[Францыя]])|каманда1=[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]|лік=0:1|каманда2=[[Рэал Мадрыд|Рэал]]|галы1=|галы2=[[Вінісіюс Жуніёр|Вінісіюс]], 59’|пратакол=[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/match/2034586--liverpool-vs-real-madrid/ Справаздача]}}

== Статыстыка ==
У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды плэй-оф.

=== Сьпіс найлепшых галеадораў ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Гулец
!Каманда
!Галы
!За якую колькасьць хвілін
|-
|1
|[[Карым Бэнзэма]]
|[[Рэал Мадрыд]]
|15
|1106
|-
|2
|[[Робэрт Левандоўскі]]
|[[Баварыя Мюнхэн]]
|13
|876
|-
|3
|[[Сэбаст’ен Алер]]
|[[Аякс Амстэрдам]]
|11
|668
|-
|4
|[[Магамэд Саляг]]
|[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]
|8
|1008
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |5
|[[Крыстафэр Нкюнкю]]
|[[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ Ляйпцыг]]
| rowspan=&quot;2&quot; |7
|531
|-
|[[Рыяд Магрэз]]
|[[Манчэстэр Сіці]]
|986
|-
| rowspan=&quot;5&quot; |7
|[[Крыштыяну Раналду]]
|[[Манчэстэр Юнайтэд]]
| rowspan=&quot;5&quot; |6
|611
|-
|[[Дарвін Нуньес]]
|[[Бэнфіка Лісабон]]
|613
|-
|[[Кіліян Мбапэ]]
|[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж]]
|673
|-
|[[Лерой Санэ]]
|[[Баварыя Мюнхэн]]
|798
|-
|[[Арно Грунэвэльд]]
|[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]]
|906
|}

=== Сьпіс найлепшых асістэнтаў ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Гулец
!Каманда
!Асісты
!За якую колькасьць хвілін
|-
|1
|[[Бруну Фэрнандыш]]
|[[Манчэстэр Юнайтэд]]
|7
|520
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |2
|[[Лерой Санэ]]
|[[Баварыя Мюнхэн]]
| rowspan=&quot;2&quot; |6
|798
|-
|[[Вінісіюс Жуніёр]]
|[[Рэал Мадрыд]]
|1199
|-
|4
|[[Антані Матэўс дус Сантус]]
|[[Аякс Амстэрдам]]
|5
|577
|-
| rowspan=&quot;7&quot; |5
|[[Жуан Марыю]]
|[[Бэнфіка Лісабон]]
| rowspan=&quot;7&quot; |4
|493
|-
|[[Жэрар Марэна Балягера]]
|[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]]
|524
|-
|[[Кіліян Мбапэ]]
|[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж]]
|673
|-
|[[Кевін дэ Бройнэ]]
|[[Манчэстэр Сіці]]
|734
|-
|[[Трэнт Аляксандар-Арнальд]]
|[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]
|794
|-
|[[Эт’ен Капу]]
|[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]]
|1046
|-
|[[Лука Модрыч]]
|[[Рэал Мадрыд]]
|1077
|}

=== Каманда сэзону ===
Група тэхнічнага вывучэньня УЭФА выбрала ў якасьці каманды турніру наступных гульцоў.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Пазыцыя
!Гулец
!Каманда
|-
|Брамнік
|[[Тыбо Куртуа]]
|[[Рэал Мадрыд]]
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Абаронцы
|[[Трэнт Аляксандар-Арнальд]]
|[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]
|-
|[[Антоніё Рудыгер]]
|[[Чэлсі Лёндан]]
|-
|[[Вірджыл ван Дэйк]]
|[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]
|-
|[[Эндру Робэртсан]]
|[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |Паўабаронцы
|[[Кевін дэ Бройнэ]]
|[[Манчэстэр Сіці]]
|-
|[[Фабію Энрыке Таварэс]]
|[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]
|-
|[[Лука Модрыч]]
|[[Рэал Мадрыд]]
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |Нападнікі
|[[Кіліян Мбапэ]]
|[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж]]
|-
|[[Карым Бэнзэма]]
|[[Рэал Мадрыд]]
|-
|[[Вінісіюс Жуніёр]]
|[[Рэал Мадрыд]]
|}

=== Гулец сэзону ===

* [[Карым Бэнзэма]] (Рэал Мадрыд)

=== Малады гулец сэзону ===

* [[Вінісіюс Жуніёр]] (Рэал Мадрыд)

Крыніцы
{{Крыніцы}}

{{Парады артыкулу|няма крыніцаў|артаграфія}}
{{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}}

[[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА|2021]]
[[Катэгорыя:2021 год у футболе]]
[[Катэгорыя:2022 год у футболе]]</text>
      <sha1>h4zcplkvseenvzvkihw8eq4afmejm6a</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333338</id>
      <parentid>2333327</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T07:37:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hleb23</username>
        <id>72152</id>
      </contributor>
      <comment>/* Групавы этап */ даданьне галеадораў</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78903" xml:space="preserve">{{Картка
|пазнака    = Картка/дакумэнтацыя
|назва      = Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў
|выява      = [[Файл:StadeFranceNationsLeague2018.jpg|360x360пкс]]
|подпіс     = Стад Дэ Франс

|шапка1     = 
|метка1     = 
|інфо1      = '''Дата:'''   '''''Кваліфікацыя:''''' 22 чэрвеня — 25 жніўня 2021&lt;br /&gt;'''''Уласна спаборніцтва:''''' 14 верасьня 2021 — 28 траўня 2022
|шапка2     = 
|метка2     = 
|інфо2      = '''Каманды:'''	'''''Удзельнікі асноўнай часткі:''''' 32&lt;br /&gt;'''''Усяго:''''' 80 (зь 54 асацыяцый)
|шапка3     =
|метка3     = 
|інфо3      = '''Статыстыка турніру:'''  '''''Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі:'''''&lt;br /&gt;Чэмпіён — [[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Рэал Мадрыд]]&lt;br /&gt;Срэбны чэмпіён — [[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]&lt;br /&gt;Паўфіналісты — [[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]], [[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Манчэстэр Сіці]]&lt;br /&gt;Чвэрцьфіналісты — [[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]], [[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]],&lt;br /&gt;[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]], [[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Атлетыка Мадрыд]]
|шапка4     = 
|метка4     = 
|інфо4      = '''''Матчаў згулялі'''''&lt;br /&gt;125 (без уліку кваліфікацыі)
|шапка5     =
|метка5     = 
|інфо5      = '''''Забілі галоў'''''&lt;br /&gt;380 (без уліку кваліфікацыі) —	3.04 штоматч
|шапка6     =
|метка6     = 
|інфо6      = '''''Наведвальнасьць'''''&lt;br /&gt;4,402,255 (35,218 штоматч у сярэднім)
|шапка7     =
|метка7     = 
|інфо7      = '''''Найлепшы галеадор'''''&lt;br /&gt;[[Карым Бэнзэма]] ([[Рэал Мадрыд]], 15 галоў)
|нізстыль   = background:#ddf;
|ніз        = [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2020—2021 гадоў|← 2020—21]]  І  2021—2022 І  ''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|2022—23 →]]''
}}
'''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021-22''' — 67 розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 30-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА.

Дзейным чэмпіёнам на пачатак турніру зьяўляўся [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]], які перамог у двух сэзонах розыгрышаў(заваяваў 2 тытулы), апошні ў папярэднім розыгрышы.

[[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022 году|Фінал]] адбыўся на стадыёне «[[Істадыя да Луз|Стад дэ Франс]]» у камуне [[Сэн-Дэні (Сэн-Сэн-Дэні)|Сэн-Дэні]] за 5 км на поўнач ад Парыжу, Францыя. Першапачаткова плянавалася згуляць фінал на [[Альянц Арэна|Альянц Арэне]] ў [[Мюнхэн]]е. Аднак празь перанос ды зьмену месца [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу 2020 году]], усе гаспадары фіналаў былі перанесены гэтакім жа чынам на год раней, таму [[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022 году|фінал 2022 году]] мусіў прыняць [[Санкт-Пецярбург]]. Але праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], [[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022 году|фінал]] у рэшце рэшт быў перанесены ў [[Сэн-Дэні (Сэн-Сэн-Дэні)|Сэн-Дэні]]. Пераможца розыгрышу Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў розыгрыш наступнага году ў групавы этап [[Ліга Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў|Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў]], таксама атрымлівае права на ўдзел у гульне супраць пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021-22 гадоў]] за [[Супэркубак УЭФА]].

Гэты сэзон быў першым з 1999—2000 (то быў першы сэзон пасьля роспуску [[Кубак уладальнікаў кубкаў УЭФА|Кубка Ўладальнікаў Кубкаў]]) дзе 3 галоўных Эўрапейскіх клюбных спаборніцтвы (УЭФА Ліга Чэмпіёнаў, [[Ліга Эўропы УЭФА|УЭФА Ліга Эўропы]], [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|УЭФА Ліга Канфэрэнцыяў]]) былі арганізаваныя УЭФА. Фармат Лігі Чэмпіёнаў застаўся безь зьмяненьняў, але каманды, якія выбылі з папярэдняга раўнду й першага кваліфікацыйнага, цяпер пераводзілісь у Лігу Канфэрэнцыяў замест Лігі Эўропы. Абаронца тытулу, Лёнданскі [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] быў выбіты ў чвэрцьфінале [[Рэал Мадрыд|Мадрыдскім Рэалам]].

24 чэрвеня 2021 году УЭФА ўхваліў прапанову аб адмене [[правіла выязнога голу]] ва ўсіх [[Клюбныя спаборніцтвы УЭФА|клюбных спаборніцтвах УЭФА]], якое выкарыстоўвалася з 1965 году. Адпаведна, калі ў двухматчавым супрацьстаяньні дзьве каманды заб’юць аднолькавую колькасьць галоў, пераможца ня будзе вызначацца колькасьцю галоў у гасьцях, забітых кожнай камандай, а будзе праводзіцца яшчэ 30 хвілін дадатковага часу, і калі дзьве каманды зноў заб’юць (не заб’юць) аднолькавую колькасьць галоў у дадатковы час, пераможца будзе вызначаны ў выніку серыі пэнальці.

== Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях ==
Усяго 80 камандаў ад 54 з 55 асацыяцый чальцоў УЭФА ўдзельнічалі ў Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках каманд у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі:

* Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА.
* 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш.
* Кожная з асацыяцый 7-15 месцаў кваліфікуюць па дзьве каманды.
* Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе.
* Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2020—2021 гадоў|Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2020-21]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2020-21|Лігі Эўропы УЭФА 2020-21]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2021-22 праз Ангельскую Прэмьер Лігу, але як пермаможца Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2020-21 будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызэру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] перамог у Лізе Эўропы 2020-21, праваліўшы адбор ў Ля Лізе, заняўшы там сёмае месца, значыць [[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў замест месца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лізе Канфэрэныяў]] празь 7 месца ў Ля Лізе.

=== Рэйтынг асацыяцыяў ===

* (УЭЛ) — Дадтковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]].
* (АУС) — Адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22'''
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!Нататкі
|-
!1
|[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Гішпанія]]
|102.283
| rowspan=&quot;4&quot; |4
| +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2020-21|УЭЛ]])
|-
!2
|[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Ангельшчына]]
|90.462
|
|-
!3
|[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Нямеччына]]
|74.784
|
|-
!4
|[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Італія]]
|70.653
|
|-
!5
|[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Францыя]]
|59.248
| rowspan=&quot;2&quot; |3
|
|-
!6
|[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Партугалія]]
|49.449
|
|-
!7
|[[Файл:Russia-flag(tiny).png|frameless]] [[Расея]]
|45.549
| rowspan=&quot;9&quot; |2
|
|-
!8
|[[Файл:Belgium-flag.png|frameless]] [[Бэльгія]]
|37.900
|
|-
!9
|[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] [[Украіна]]
|36.100
|
|-
!10
|[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] [[Нідэрлянды]]
|35.750
|
|-
!11
|[[Файл:Turkey-flag.png|frameless]] [[Турэччына]]
|33.600
|
|-
!12
|[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] [[Аўстрыя]]
|32.925
|
|-
!13
|[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Данія]]
|29.250
|
|-
!14
|[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Шатляндыя]]
|27.875
|
|-
!15
|[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Чэхія]]
|27.300
|
|-
!16
|[[Файл:Cyprus-flag.png|frameless]] [[Кіпр]]
|26.750
| rowspan=&quot;4&quot; |1
|
|-
!17
|[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] [[Швайцарыя]]
|26.400
|
|-
!18
|[[Файл:Greece-flag.png|frameless]] [[Грэцыя]]
|26.300
|
|-
!19
|[[Файл:Serbia-flag.png|frameless]] [[Сэрбія]]
|25.500
|
|}
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!Нататкі
|-
!20
|[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] [[Харватыя]]
|24.875
| rowspan=&quot;11&quot; |1
|
|-
!21
|[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Швэцыя]]
|22.750
|
|-
!22
|[[Файл:Norway-flag.png|frameless]] [[Нарвэгія]]
|21.750
|
|-
!23
|[[Файл:Israel-flag.png|frameless]] [[Ізраіль]]
|19.625
|
|-
!24
|[[Файл:Kazakhstan-flag.png|frameless]] [[Казахстан]]
|19.250
|
|-
!25
|[[Файл:FreeBelarus(tiny).png|frameless]] [[Беларусь]]
|18.875
|
|-
!26
|[[Файл:Azerbaijan-flag.png|frameless]] [[Азэрбайджан]]
|18.750
|
|-
!27
|[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] [[Баўгарыя]]
|17.375
|
|-
!28
|[[Файл:Romania-flag.png|frameless]] [[Румынія]]
|16.700
|
|-
!29
|[[Файл:Poland-flag.png|frameless]] [[Польшча]]
|16.625
|
|-
!30
|[[Файл:Slovakia-flag.png|frameless]] [[Славаччына]]
|15.875
|
|-
!31
|[[Файл:Liechtenstein-flag.png|frameless]] [[Ліхтэнштайн]]
|13.500
|0
|(АУС)
|-
!32
|[[Файл:Slovenia-flag.png|frameless]] [[Славенія]]
|13.000
| rowspan=&quot;6&quot; |1
|
|-
!33
|[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] [[Вугоршчына]]
|12.875
|
|-
!34
|[[Файл:Luxembourg-flag.png|frameless]] [[Люксэмбург]]
|8.000
|
|-
!35
|[[Файл:Lithuania-flag.png|frameless]] [[Летува]]
|7.875
|
|-
!36
|[[Файл:Armenia-flag.png|frameless]] [[Армэнія]]
|7.625
|
|-
!37
|[[Файл:Latvia-flag.png|frameless]] [[Латвія]]
|7.625
|
|}
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!Нататкі
|-
!38
|[[Файл:Albania-flag.png|frameless]] [[Альбанія]]
|7.375
| rowspan=&quot;18&quot; |1
|
|-
!39
|[[Файл:Macedonia-flag.png|frameless]] [[Паўночная Македонія]]
|7.375
|
|-
!40
|[[Файл:Bosnian-flag.png|frameless]] [[Босьнія і Герцагавіна]]
|6.875
|
|-
!41
|[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Малдова]]
|6.750
|
|-
!42
|[[Файл:Ireland-flag.png|frameless]] [[Ірляндыя]]
|6.700
|
|-
!43
|[[Файл:Finland-flag.png|frameless]] [[Фінляндыя]]
|6.500
|
|-
!44
|[[Файл:Georgia-flag.png|frameless]] [[Грузія]]
|5.750
|
|-
!45
|[[Файл:Malta-flag.png|frameless]] [[Мальта]]
|5.750
|
|-
!46
|[[Файл:Iceland-flag.png|frameless]] [[Ісьляндыя]]
|5.375
|
|-
!47
|[[Файл:Wales.png|frameless]] [[Ўэйлз]]
|5.000
|
|-
!48
|[[Файл:Northern-ireland.png|frameless]] [[Паўночная Ірляндыя]]
|4.875
|
|-
!49
|[[Файл:Gibraltar-flag.png|frameless]] [[Гібральтар]]
|4.750
|
|-
!50
|[[Файл:Montenegro(tiny).png|frameless]] [[Чарнагорыя]]
|4.375
|
|-
!51
|[[Файл:Estonia.png|frameless]] [[Эстонія]]
|4.375
|
|-
!52
|[[Файл:Kosovo.png|frameless]] [[Косава]]
|4.000
|
|-
!53
|[[Файл:Faroe-islands.png|frameless]] [[Фарэрскія астравы]]
|3.750
|
|-
!54
|[[Файл:Andorra-flag.png|frameless]] [[Андора]]
|2.831
|
|-
!55
|[[Файл:San-marino-flag.png|frameless]] [[Сан-Марына|Сан Марына]]
|0.666
|
|}
|}

=== Разьмеркаваньне ===
Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што празь перамогу ў пяпярэднім розыгрышу, што праз трапляньне ў чацьвёрку найлепшых ангельскіх камандаў, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся й у месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў:

* Чэмпіён 11 асацыяцыі (Турэччыны) ўступае ў розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыі плэй-оф.
* Чэмпіён 13 асацыяцыі (Даніі) ўступае ў розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыі замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду.
* Чэмпіён 15 асацыяцыі (Чэхіі) ўступае ў розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду.
* Чэмпіёны 18 ды 19 асацыяцый (Грэцыі й Сэрбіі адпаведна) уступаюць ў розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22
! colspan=&quot;2&quot; |
!Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш
!Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Папярэдні раўнд
(4 каманды)
|
* 4 чэмпіёны з асацыяцый 52-55
|
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Першы кваліфікацыйны раўнд
(32 каманды)
|
* 31 чэмпіён з асацыяцый 20-51 (акрамя Ліхтэнштайну)
|
* 1 пераможца папярэдняга раўнду
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Другі кваліфікацыйны раўнд
(26 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(20 камандаў)
|
* 4 чэмпіёны з асацыяцый 16-19
|
* 16 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(6 камандаў)
|
* 6 срэбных чэмпёнаў з асацыяцый 10-15
|
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Трэці кваліфікацыйны раўнд
(20 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(12 камандаў)
|
* 2 чэмпіёны з асацыяцый 14-15
|
* 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў)
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(8 камандаў)
|
* 3 срэбных чэмпіёны з асацыяцый 7-9
* 2 бронзавыя прызэры з асацыяцый 5-6
|
* 3 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф
(12 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(8 камандаў)
|
* 2 чэмпіёны з асацыяцый 12-13
|
* 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў)
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(4 каманды)
|
|
* 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Групавы этап
(32 каманды)
|
* Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы
* 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-11
* 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцый 1-6
* 4 бронзавыя прызэры з асацыяцый 1-4
* 4 уладальніка чацьвёртых месцаў з асацыяцый 1-4
|
* 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў)
* 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Плэй-оф асноўнай часткі
(16 камандаў)
|
|
* 8 пераможцаў груповога этапу
* 8 срэбных пераможцаў групавога этапу
|}

=== Каманды-ўдзельнікі ===
Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры:

* ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў.
* ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы.
* 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазыцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сэзону.
* Прп-: пазыцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сэзонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамэндацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах.

Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ''').
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22
! colspan=&quot;2&quot; |Раўнд уступленьня
! colspan=&quot;4&quot; |Каманды
|-
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;7&quot; |Групавы этап
|[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (4-ы)&lt;sup&gt;ЛЧ&lt;/sup&gt;
|[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] (ЛЭ)
|[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (1-ы)
|[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (2-і)
|-
|[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (3-яя)
|[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая)
|[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы)
|[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Манчэстэр Юнайтэд|Юнайтэд]] ([[Манчэстэр Юнайтэд|Манчэстэр]]) (2-і)
|-
|[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (3-і)
|[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая)
|[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (2-і)
|[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (3-яя)
|-
|[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Вольфсбург (футбольны клюб)|Вольфсбург]] (4-ы)
|[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (1-ы)
|[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (2-і)
|[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Аталянта Бэргама|Аталянта]] ([[Бэргама]]) (3-яя)
|-
|[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы)
|[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Ліль (футбольны клюб)|Ліль]] (1-ы)
|[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (2-і)
|[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (1-ы)
|-
|[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (2-і)
|[[Файл:Russia-flag(tiny).png|frameless]] [[Зэніт Санкт-Пецярбург|Зэніт]] ([[Санкт-Пецярбург]]) (1-ы)
|[[Файл:Belgium-flag.png|frameless]] [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы)
|[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (1-ае)
|-
|[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы)
|[[Файл:Turkey-flag.png|frameless]] [[Бэшыкташ Стамбул|Бэшыкташ]] ([[Стамбул]]) (1-ы)
| colspan=&quot;3&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
!Плэй-оф кваліфікацыі
!ЧШ
|[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы)
|[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Брэнбю Капэнгаген|Брэнбю]] ([[Капэнгаген]]) (1-ы)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Трэці кваліфікацыйны раўнд
!&lt;abbr&gt;ЧШ&lt;/abbr&gt;
|[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (1-ы)
|[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Славія Прага|Славія]] ([[Прага]]) (1-ая)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |&lt;abbr&gt;ШПЛ&lt;/abbr&gt;
|[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе)
|[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя)
|[[Файл:Russia-flag(tiny).png|frameless]] [[Спартак Масква (футбольны клюб)|Спартак]] ([[Масква]]) (2-ы)
|[[Файл:Belgium-flag.png|frameless]] [[Генк (футбольны клюб)|Генк]] (2-і)
|-
|[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (2-і)
| colspan=&quot;3&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Другі кваліфікацыйны раўнд
!&lt;abbr&gt;ЧШ&lt;/abbr&gt;
|[[Файл:Cyprus-flag.png|frameless]] [[Амонія Нікасія|Амонія]] ([[Нікасія]]) (1-ая)
|[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] [[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]] ([[Бэрн]]) (1-ыя)
|[[Файл:Greece-flag.png|frameless]] [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы)
|[[Файл:Serbia-flag.png|frameless]] [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая)
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |&lt;abbr&gt;ШПЛ&lt;/abbr&gt;
|[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і)
|[[Файл:Turkey-flag.png|frameless]] [[Галатасарай Стамбул|Галатасарай]] ([[Стамбул]]) (2-і)
|[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] [[Рапід Вена|Рапід]] ([[Вена]]) (2-і)
|[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і)
|-
|[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (2-і)
|[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Спарта Прага|Спарта]] ([[Прага]]) (2-ая)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;8&quot; |Першы кваліфікацыйны раўнд
|[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае)
|[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае)
|[[Файл:Norway-flag.png|frameless]] [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы)
|[[Файл:Israel-flag.png|frameless]] [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае)
|-
|[[Файл:Kazakhstan-flag.png|frameless]] [[Кайрат Алматы|Кайрат]] ([[Алматы]]) (1-ы)
|[[Файл:FreeBelarus(tiny).png|frameless]] [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы)
|[[Файл:Azerbaijan-flag.png|frameless]] [[Нэфтчы Баку|Нэфтчы]] ([[Баку]]) (1-ыя)
|[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы)
|-
|[[Файл:Romania-flag.png|frameless]] [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока|Клуж-Напокі]]) (1-ы)
|[[Файл:Poland-flag.png|frameless]] [[Легія Варшава|Легія]] ([[Варшава]]) (1-ая)
|[[Файл:Slovakia-flag.png|frameless]] [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы)
|[[Файл:Slovenia-flag.png|frameless]] [[Мура Мурска-Сабота|Мура]] ([[Мурска-Сабота]]) (1-ая)
|-
|[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы)
|[[Файл:Luxembourg-flag.png|frameless]] [[Фоля Эш|Фоля]] ([[Эш-сюр-Альзэт]]) (1-ая)
|[[Файл:Lithuania-flag.png|frameless]] [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы)
|[[Файл:Armenia-flag.png|frameless]] [[Алашкерт Ерэван|Алашкерт]] ([[Ерэван]]) (1-ы)
|-
|[[Файл:Latvia-flag.png|frameless]] [[Рыга (футбольны клюб)|Рыга]](1-ая)
|[[Файл:Albania-flag.png|frameless]] [[Тэўта Дурэс|Тэўта]] ([[Дурэс]]) (1-ая)
|[[Файл:Macedonia-flag.png|frameless]] [[Шкендыя Тэтава|Шкендыя]] ([[Тэтава]]) (1-ая)
|[[Файл:Bosnian-flag.png|frameless]] [[Борац Баня-Лука|Борац]] ([[Баня Лука|Баня-Лука]]) (1-ы)
|-
|[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы)
|[[Файл:Ireland-flag.png|frameless]] [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя)
|[[Файл:Finland-flag.png|frameless]] [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы)
|[[Файл:Georgia-flag.png|frameless]] [[Дынама Тбілісі|Дынама]] ([[Тбілісі]]) (1-ае)
|-
|[[Файл:Malta-flag.png|frameless]] [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (Прп-2-і)
|[[Файл:Iceland-flag.png|frameless]] [[Валюр Рэйк’явік|Валюр]] ([[Рэйк’явік]]) (Прп-1-ы)
|[[Файл:Wales.png|frameless]] [[Конас-Кій Номадс|Номадс]] ([[Конас-Кій]]) (1-ыя)
|[[Файл:Northern-ireland.png|frameless]] [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы)
|-
|[[Файл:Gibraltar-flag.png|frameless]] [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы)
|[[Файл:Montenegro(tiny).png|frameless]] [[Будучнаст Падгорыца|Будучнаст]] ([[Падгорыца]]) (1-ая)
|[[Файл:Estonia.png|frameless]] [[Флёра Талін|Флёра]] ([[Талін]]) (1-ая)
|
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Папярэдні раўнд
|[[Файл:Kosovo.png|frameless]] [[Прышціна (футбольны клюб)|Прышціна]] (1-ая)
|[[Файл:Faroe-islands.png|frameless]] [[ГБ Торсгаўн]] ([[Торсгаўн]]) (1-ы)
|[[Файл:Andorra-flag.png|frameless]] [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы)
|[[Файл:San-marino-flag.png|frameless]] [[Фальгорэ Фальчыяна|Фальгорэ]] ([[Фальчыяна]]) (1-ае)
|}
Заўвагі:

# '''[[Ісьляндыя]]:''' Па рашэньні Ісьляндзкай фэдэрацыі футболу, чэмпіёнам быў абвешчаны [[Валюр Рэйк’явік|Валюр]] з Рэйк’явіку, бо ён знаходзіўся першым у табліцы нацыянальнага спаборніцтва, якое было прыпынена праз панэмію [[Ковід-19]].
# '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай Футбольнай Фэдэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор для іх праходзіць па швайцарскай квоце. Адзінае Эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны Кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]].
# '''[[Мальта]]:''' Па рашэньні Мальтыйскай фэдэрацыі футболу, чэмпіёнам быў абвешчаны [[Гамрун Спартанз]] з Гамруна, але ён быў адхілены ад удзелу ў Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22 праз забарону за ўдзел у дамоўленых матчах у 2013. [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] з Паолы заняў месца Гамрун Спартанз, ён знаходзіўся другім у табліцы нацыянальнага спаборніцтва, якое было прыпынена праз [[Пандэмія каранавіруснай інфэкцыі (2019)|пандэмію Ковід-19]].

== Расклад матчаў ==
Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які прайшоў у пятніцу, а гэтаксама асноўнага фіналу, які прайшоў у суботу. Некаторыя адпаведныя матчы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду згулялі толькі ў аўторак праз [[Супэркубак УЭФА 2021 году]] ў наступную сераду (адносна таго гульнявога тыдня). Заплянаваны час пачаткаў, пачынаючы з раўнду плэй-оф: 19:45 (замест 19:55 раней) і 22:00 (па Менскаму часе).

Усе лёсаваньні прайшлі ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Наён|Ньёне]], за выключэньнем лёсаваньня групавога этапу, якое адбылося ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]], 26 жніўня 2021 году.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Расклад матчаў на Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22
!Фаза
!Раўнд
!Лёсаваньне
!Першы матч
!Другі матч
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Кваліфікацыя
|Папярэдні раўнд
|8 Чэрвеня 2021
|22 Чэрвеня 2021 (паўфіналы)
|25 Чэрвеня 2021 (фінал)
|-
|Першы кваліфікацыйны раўнд
|15 Чэрвеня 2021
|6-7 Ліпеня 2021
|13-14 Ліпеня 2021
|-
|Другі кваліфікацыйны раўнд
|16 Чэрвеня 2021
|20-21 Ліпеня 2021
|27-28 Ліпеня 2021
|-
|Трэці кваліфікацыйны раўнд
|19 Ліпеня 2021
|3-4 Жніўня 2021
|10 Жніўня 2021
|-
|Плэй-оф
|Кваліфікацыйны плэй-оф
|2 Жніўня 2021
|17-18 Жніўня 2021
|24-25 Жніўня 2021
|-
| rowspan=&quot;6&quot; |Групавы этап
|1 гульнявы дзень
| rowspan=&quot;6&quot; |26 Жніўня 2021
| colspan=&quot;2&quot; |14-15 Верасьня 2021
|-
|2 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |28-29 Верасьня 2021
|-
|3 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |19-20 Кастрычніка 2021
|-
|4 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |2-3 Лістапада 2021
|-
|5 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |23-24 Лістапада 2021
|-
|6 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |7-8 Сьнежня 2021
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Гульні на вылет
|Раўнд шаснаццаці
|13 Сьнежня 2021
|15-16 &amp; 22-23 Лютага 2022
|8-9 &amp; 15-16 Сакавіка 2022
|-
|Чвэрцьфіналы
| rowspan=&quot;3&quot; |18 Сакавіка 2022
|5-6 Красавіка 2022
|12-13 Красавіка 2022
|-
|Паўфіналы
|26-27 Красавіка 2022
|3-4 Траўня 2022
|-
|Фінал
| colspan=&quot;2&quot; |28 Траўня 2022 году на стадыёне «[[Істадыя да Луз|Стад дэ Франс]]» у [[Сэн-Дэні (Сэн-Сэн-Дэні)|Сэн-Дэні]]
|}

== Кваліфікацыйныя раўнды ==

=== Папярэдні раўнд ===
Лёсаваньне адбылося па раскладзе 8 чэрвеня а 13 гадзіны па Менскаму часе. Матчы папярэдняга раўнду складаліся з паўфіналаў 22 жніўня ды фіналу 25 жніўня, спачатку матчы мусілі прайсьці на [[Фарэрскія астравы|Фарэрскіх астравах]], але праз абмежаваньні ў сувязі з пандэміяй [[ковід-19]] на [[Фарэрскія астравы|Фарэрскіх астравах]] былі перанесеныя ў [[Альбанія|Альбанію]] ў гарады [[Эльбасан]] і [[Дурэс]].

Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Астатнія ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна перайшлі ў другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!Лік
!Каманда 2
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Паўфіналы
|-
|[[Файл:San-marino-flag.png|frameless]] [[Фальгорэ Фальчыяна|Фальгорэ]] ([[Фальчыяна]])
|0:2
|[[Файл:Kosovo.png|frameless]] '''[[Прышціна (футбольны клюб)|Прышціна]] ([[Прышціна|з аднайменнага горада]])'''
|-
|[[Файл:Faroe-islands.png|frameless]] [[ГБ Торсгаўн]] ([[Торсгаўн]])
|0:1
|[[Файл:Andorra-flag.png|frameless]] '''[[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])'''
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Фінал
|-
|[[Файл:Kosovo.png|frameless]] '''[[Прышціна (футбольны клюб)|Прышціна]] ([[Прышціна|з аднайменнага горада]])'''
|2:0
|[[Файл:Andorra-flag.png|frameless]] [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])
|}

=== Першы кваліфікацыйны раўнд ===
Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 15 чэрвеня 2021 году а 13 гадзіне па Менскаму часе. Першыя матчы прайшлі 6 й 7 ліпеня, а матчы ў адказ — 13 й 14 ліпеня 2021 году.

Пераможцы двубою выйшлі ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Хто атрымаў паразу — былі пераведзеныя ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|[[Файл:Luxembourg-flag.png|frameless]] [[Фоля Эш|Фоля]] ([[Эш-сюр-Альзэт]])
|2-7
|[[Файл:Gibraltar-flag.png|frameless]] '''[[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]])'''
|2-2
|0-5
|-
|[[Файл:Slovakia-flag.png|frameless]] '''[[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])'''
|3-2&lt;ref&gt;Удзельнікі, якія атрымалі паразу тут, перайшлі ў трэці кваліфікацыйны раўнд Лігі канферэнцыяў Эўропы.&lt;/ref&gt;
|[[Файл:Ireland-flag.png|frameless]] [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])
|2-0
|1-2
|-
|[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] '''[[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] ([[Мальмё|з аднайменнага горада]])'''
|2-1
|[[Файл:Latvia-flag.png|frameless]] [[Рыга (футбольны клюб)|Рыга]] ([[Рыга|з аднайменнага горада]])
|1-0
|1-1
|-
|[[Файл:Norway-flag.png|frameless]] [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] ([[Будэ|з гораду Будэ]])
|2-5
|[[Файл:Poland-flag.png|frameless]] '''[[Легія Варшава|Легія]] ([[Варшава]])'''
|2-3
|0-2
|-
|[[Файл:Wales.png|frameless]] [[Конас-Кій Номадс|Номадс]] ([[Конас-Кій]])
|2-3
|[[Файл:Armenia-flag.png|frameless]] '''[[Алашкерт Ерэван|Алашкерт]] ([[Ерэван]])'''
|2-2
|0-1 (д. ч.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Пераможца быў вызначаны ў дадатковы час&lt;/ref&gt;)
|-
|[[Файл:Finland-flag.png|frameless]] '''[[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])'''
|7-1
|[[Файл:Montenegro(tiny).png|frameless]] [[Будучнаст Падгорыца|Будучнаст]] ([[Падгорыца]])
|3-1
|4-0
|-
|[[Файл:Romania-flag.png|frameless]] '''[[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока|Клуж-Напокі]])'''
|4-3
|[[Файл:Bosnian-flag.png|frameless]] [[Борац Баня-Лука|Борац]] ([[Баня Лука|Баня-Лука]])
|3-1
|1-2 (д. ч.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;)
|-
|[[Файл:Macedonia-flag.png|frameless]] [[Шкендыя Тэтава|Шкендыя]] ([[Тэтава]])
|0-6
|[[Файл:Slovenia-flag.png|frameless]] '''[[Мура Мурска-Сабота|Мура]] ([[Мурска-Саботы|Мурска-Сабота]])'''
|0-1
|0-5
|-
|[[Файл:Albania-flag.png|frameless]] [[Тэўта Дурэс|Тэўта]] ([[Дурэс]])
|0-5
|[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] '''[[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|0-4
|0-1
|-
|[[Файл:Georgia-flag.png|frameless]] [[Дынама Тбілісі|Дынама]] ([[Тбілісі]])
|2-4
|[[Файл:Azerbaijan-flag.png|frameless]] '''[[Нэфтчы Баку|Нэфтчы]] ([[Баку]])'''
|1-2
|1-2
|-
|[[Файл:Israel-flag.png|frameless]] [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])
|1-3
|[[Файл:Kazakhstan-flag.png|frameless]] '''[[Кайрат Алматы|Кайрат]] ([[Алматы]])'''
|1-1
|0-2
|-
|[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] '''[[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])'''
|2-0
|[[Файл:FreeBelarus(tiny).png|frameless]] [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]])
|1-0
|1-0
|-
|[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] '''[[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])'''
|6-1
|[[Файл:Kosovo.png|frameless]] [[Прышціна (футбольны клюб)|Прышціна]] ([[Прышціна|з аднайменнага горада]])
|3-0
|3-1
|-
|[[Файл:Lithuania-flag.png|frameless]] '''[[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])'''
|5-2
|[[Файл:Northern-ireland.png|frameless]] [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])
|3-1
|2-1
|-
|[[Файл:Estonia.png|frameless]] '''[[Флёра Талін|Флёра]] ([[Талін]])'''
|5-0
|[[Файл:Malta-flag.png|frameless]] [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]])
|2-0
|3-0
|-
|[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] '''[[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])'''
|5-2
|[[Файл:Iceland-flag.png|frameless]] [[Валюр Рэйк’явік|Валюр]] ([[Рэйк’явік]])
|3-2
|2-0
|}

=== Другі кваліфікацыцны раўнд ===
Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 16 чэрвеня 2021 году а 13 гадзіне па Менскаму часе. Першыя гульні прайшлі 20 й 21 ліпеня, другія — 27 ды 28 ліпеня 2021 году адпаведна.

Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Хто атрымаў паразу на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі атрымалі наступныя месцы працягваньня ўдзелу ў частцы шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|+Чэмпіёнскі шлях
|[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] '''[[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])'''
|3-0
|[[Файл:Cyprus-flag.png|frameless]] [[Амонія Нікасія|Амонія]] ([[Нікасія]])
|2-0
|1-0
|-
|[[Файл:Slovakia-flag.png|frameless]] [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])
|2-3
|[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] '''[[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]] ([[Бэрн]])'''
|0-0
|2-3
|-
|'''[[Файл:Poland-flag.png|frameless]] [[Легія Варшава|Легія]] ([[Варшава]])'''
|3-1
|[[Файл:Estonia.png|frameless]] [[Флёра Талін|Флёра]] ([[Талін]])
|2-1
|1-0
|-
|[[Файл:Armenia-flag.png|frameless]] [[Алашкерт Ерэван|Алашкерт]] ([[Ерэван]])
|1-4
|'''[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|0-1
|1-3
|-
|[[Файл:Greece-flag.png|frameless]] '''[[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]])'''
|2-0
|[[Файл:Azerbaijan-flag.png|frameless]] [[Нэфтчы Баку|Нэфтчы]] ([[Баку]])
|1-0
|1-0
|-
|[[Файл:Kazakhstan-flag.png|frameless]] [[Кайрат Алматы|Кайрат]] ([[Алматы]])
|2-6
|[[Файл:Serbia-flag.png|frameless]] '''[[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])'''
|2-1
|0-5
|-
|[[Файл:Gibraltar-flag.png|frameless]] [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]])
|1-4
|'''[[Файл:Romania-flag.png|frameless]] [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока|Клуж-Напокі]])'''
|1-2
|0-2
|-
|'''[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] ([[Мальмё|з аднайменнага горада]])'''
|4-3
|[[Файл:Finland-flag.png|frameless]] [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])
|2-1
|2-2
|-
|'''[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])'''
|5-1
|[[Файл:Lithuania-flag.png|frameless]] [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])
|2-0
|3-1
|-
|[[Файл:Slovenia-flag.png|frameless]] [[Мура Мурска-Сабота|Мура]] ([[Мурска-Саботы|Мурска-Сабота]])
|1-3
|'''[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])'''
|0-0
|1-3
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|+Шлях прадстаўнікоў лігі
|[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] [[Рапід Вена|Рапід]] ([[Вена]])
|2-3
|[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] '''[[Спарта Прага|Спарта]] ([[Прага]])'''
|2-1
|0-2
|-
|[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]])
|2-3
|[[Файл:Denmark.png|frameless]] '''[[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])'''
|1-1
|1-2 (д. ч.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;)
|-
|[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] '''[[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])'''
|7-2
|[[Файл:Turkey-flag.png|frameless]] [[Галатасарай Стамбул|Галатасарай]] ([[Стамбул]])
|5-1
|2-1
|}

=== Трэці кваліфікацыйны раўнд ===
Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 19 ліпеня 2021 году а 13 гадзіне па Менскаму часе. Першыя гульні прайшлі 3 й 4 жніўня, другія — 10 жніўня 2021 году.

Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў кваліфікацыйны раўнд плэй-оф адпаведнага шляху. Хто атрымаў паразу на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях кваліфікацыйнага раўнду плэй-оф [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія з паразай са шляху прадстаўнікоў лігі трапілі адразу ў групавы этап [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|+Чэмпіёнскі шлях
|'''[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])'''
|2-1
|'''[[Файл:Poland-flag.png|frameless]]''' [[Легія Варшава|Легія]] ([[Варшава]])
|1-1
|1-0
|-
|'''[[Файл:Romania-flag.png|frameless]]''' [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока|Клуж-Напокі]])
|2-4
|'''[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] [[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]] ([[Бэрн]])'''
|1-1
|1-3
|-
|[[Файл:Greece-flag.png|frameless]] [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]])
|3-3 (1-4&lt;ref&gt;Вынік матчу быў вызначаны па [[Пэнальці (футбол)|пэнальці]]&lt;/ref&gt;)
|'''[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])'''
|1-1
|2-2 (д. ч.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;)
|-
|[[Файл:Serbia-flag.png|frameless]] [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])
|1-2
|'''[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|1-1
|0-1
|-
|'''[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] ([[Мальмё|з аднайменнага горада]])'''
|4-2
|[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])
|2-1
|2-1
|-
|'''[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])'''
|2-1
|[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Славія Прага|Славія]] ([[Прага]])
|2-0
|0-1
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|+Шлях прадстаўнікоў лігі
|'''[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])'''
|4-0
|[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])
|3-0
|1-0
|-
|[[Файл:Russia-flag(tiny).png|frameless]] [[Спартак Масква (футбольны клюб)|Спартак]] ([[Масква]])
|0-4
|[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] '''[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])'''
|0-2
|0-2
|-
|[[Файл:Belgium-flag.png|frameless]] [[Генк (футбольны клюб)|Генк]] ([[Генк|з аднайменнага горада]])
|2-4
|[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] '''[[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]])'''
|1-2
|1-2
|-
|[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Спарта Прага|Спарта]] ([[Прага]])
|1-5
|'''[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Манака|з аднайменнага горада]])'''
|0-2
|1-3
|}

=== Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф ===
Лёсаваньне раўнду плэй-оф адбылося 2 жніўня 2021 году а 13:00 па Менскаму часе. Першыя матчы прайшлі 17 й 18 жніўня, гасьцёвыя — 24 й 25 жніўня 2021 году.

Пераможцы матчаў выйшлі ў групавы этап. Пераможаныя былі пераведзены ў групавы этап [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022|Лігі Эўропы]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|+Чэмпіёнскі шлях
|[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] '''[[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]])'''
|4-2
|[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Брэнбю Капэнгаген|Брэнбю]] ([[Капэнгаген]])
|2-1
|2-1
|-
|'''[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] [[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]] ([[Бэрн]])'''
|6-4
|'''[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]]''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])
|3-2
|3-2
|-
|'''[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] ([[Мальмё|з аднайменнага горада]])'''
|3-2
|'''[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]]''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])
|2-0
|1-2
|-
|'''[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|3-0
|'''[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]]''' [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])
|3-0
|0-0
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|+Шлях прадстаўнікоў лігі
|'''[[Файл:France-flag.png|frameless]]''' [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Манака|з аднайменнага горада]])
|2-3
|'''[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]])'''
|0-1
|2-2 (д. ч.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;)
|-
|[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] '''[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])'''
|2-1
|'''[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]]''' [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])
|2-1
|0-0
|}

== Групавы этап ==
Лёсаваньне групавога этапу прайшло ў [[Стамбул]]е ([[Турэччына]]) 26 жніўня 2021 году. 32 каманды былі падзеленыя на восем групаў па чатыры ў кожнай. Для лёсаваньня каманды былі разьмеркаваныя на чатыры кошыкі, кожны з васьмі камандаў, паводля наступных прынцыпаў:

* У кошык 1 трапілі [[Ліга Чэмпіёнаў 2020-2021|чэмпіёны Лігі Чэмпіёнаў]] і [[Ліга Эўропы 2020-2021|Лігі Еўропы]], а таксама чэмпіёны шасьці лепшых асацыяцыяў на падставе іх [[Табліца прадстаўніцтва краін у эўракубках|каэфіцыентаў УЭФА 2021 году]].
* Кошыкі 2, 3 й 4 зьмяшчаюць астатнія каманды, пасеяныя паводля іхных клюбных [[Табліца каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] 2021 году.

Каманды з адной асацыяцыі, гэтаксама па палітычных матывах каманды [[Украіна|Ўкраіны]] ды [[Расея|Расеі]], не маглі трапіць у адну групу.

Матчы прайшлі 14-15 верасьня, 28-29 верасьня, 19-20 кастрычніка, 2-3 лістапада, 23-24 лістапада і 7-9 сьнежня 2021 году. Дзьве найлепшыя каманды кожнай групы выйшлі ў 1/8 фіналу. Каманды, якія занялі трэцяе месца, былі пераведзены ў раўнд плэй-оф [[Лігі Эўропы УЭФА 2020-2021|Лігі Эўропы]], а каманды, якія занялі чацьвёртае месца, выбылі з эўрапейскіх спаборніцтваў у гэтым сэзоне.

[[Тыраспаль]]скі «[[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]]» дэбютаваў на групавым этапе. Ён стаў першай камандай з [[Малдова|Малдовы]], якая згуляла ў групавым этапе Лігі чэмпіёнаў.{{Легенда|#ccffcc|Каманды, якія выйшлі ў 1/8 фіналу}}{{Легенда|#ccccff|Каманды, якія перайшлі ў 1/16 фіналу [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы]]}}'''Група А'''
{{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=МСц|Ініцыялы Каманды2=ПСЖ|Ініцыялы Каманды3=РБЛ|Ініцыялы Каманды4=Брг|Колер1=#ccffcc|Колер2=#ccffcc|Колер3=#ccccff|Каманда1=[[Манчэстэр Сіці|Манчэстэр Сіці]]|В1=4|Н1=0|П1=2|РМ1=18-10 (+8)|Лік1=2–1|Лік2=6–3|Лік3=4–1|Каманда2=[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]]|В2=3|Н2=2|П2=1|РМ2=13–8 (+5)|Лік4=2–0|Лік5=3–2|Лік6=4–1|Каманда3=[[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ Ляйпцыг]]|В3=2|Н3=1|П3=3|РМ3=15–14 (+1)|Лік7=2–1|Лік8=2–2|Лік9=1–2|Каманда4=[[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]]|В4=1|Н4=1|П4=4|РМ4=6–20 (-14)|Лік10=1–5|Лік11=1–1|Лік12=0–5|Галеадоры1=[[Натан Аке|Аке]]-1;[[Нардзі Мюкіеле|Мюкіеле]]-1([[аўтагол|аўта]]);[[Рыяд Магрэз|Магрэз]]-5;[[Джэк Грыліш|Грыліш]]-1;[[Жуан Кансэлу|Кансэлу]]-2;[[Габрыел Жэзус|Жэзус]]-3;[[Кайл Ўокер|Ўокер]]-1;[[Коўл Палмэр|Палмэр]]-1;[[Філ Фодэн|Фодэн]]-1;[[Рагім Стэрлінг|Стэрлінг]]-2;|Галеадоры2=[[Андэр Эрэра|Эрэра]]-1;[[Ідрыса Гуе|Гуе]]-1;[[Ліянэль Мэсі|Мэсі]]-5;[[Кіліян Мбапэ|Мбапэ]]-4;[[Джарджыніё Вэйнальдум|Вэйнальдум]]-2;|Галеадоры3=[[Крыстафэр Нкюнкю|Нкюнкю]]-7;[[Нардзі Мюкіеле|Мюкіеле]]-1;[[Андрэ Сылва|Сылва]]-3;[[Домінік Собаслаі|Собаслаі]]-2;[[Эміль Форсбэрг|Форсбэрг]]-2;|Галеадоры4=[[Ганс Ванакен|Ванакен]]-3;[[Матс Рытс|Рытс]]-2;[[Джон Стоўнз|Стоўнз]]-1([[аўтагол|аўта]]);}}
'''Група Б'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]|В1=6|Н1=0|П1=0|РМ1=17–6|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]]|В2=2|Н2=1|П2=3|РМ2=7–8|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Порту (футбольны клюб)|Порту]]|В3=1|Н3=2|П3=3|РМ3=4–11|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]]|В4=1|Н4=1|П4=4|РМ4=6–9}}
'''Група В&lt;ref&gt;Пры роўнай колькасьці пунктаў далей у Лізе чэмпіёнаў рушыў Спортынг празь лепшую розьніцу забітых галоў у асабістых сустрэчах +1 &gt; −1&lt;/ref&gt;'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Аякс Амстэрдам|Аякс]]|В1=6|Н1=0|П1=0|РМ1=20–5|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Спортынг Лісабон|Спортынг]]|В2=3|Н2=0|П2=3|РМ2=14–12|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Барусія Дортмунд|Барусія]]|В3=3|Н3=0|П3=3|РМ3=10–11|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Бэшыкташ Стамбул|Бэшыкташ]]|В4=0|Н4=0|П4=6|РМ4=3–19}}
'''Група Г'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Рэал Мадрыд|Рэал]]|В1=5|Н1=0|П1=1|РМ1=14–3|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]]|В2=3|Н2=1|П2=2|РМ2=8–5|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]]|В3=2|Н3=1|П3=3|РМ3=7–11|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Шахтар Данецк|Шахтар]]|В4=0|Н4=2|П4=4|РМ4=2–12}}
'''Група Д'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]]|В1=6|Н1=0|П1=0|РМ1=22–3|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]]|В2=2|Н2=2|П2=2|РМ2=7–9|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]]|В3=2|Н3=1|П3=3|РМ3=2–9|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Дынама Кіеў|Дынама]]|В4=0|Н4=1|П4=5|РМ4=1–11}}
'''Група Е'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Манчэстэр Юнайтэд|Юнайтэд]]|В1=3|Н1=2|П1=1|РМ1=11–8|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]]|В2=3|Н2=1|П2=2|РМ2=12–9|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Аталянта Бэргама|Аталянта]]|В3=1|Н3=3|П3=2|РМ3=12–13|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]]|В4=1|Н4=2|П4=3|РМ4=7–12}}
'''Група Ё'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Ліль (футбольны клюб)|Ліль]]|В1=3|Н1=2|П1=1|РМ1=7–4|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]]|В2=3|Н2=1|П2=2|РМ2=8–6|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]]|В3=1|Н3=3|П3=2|РМ3=5–5|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Вольфсбург (футбольны клюб)|Вольфсбург]]|В4=1|Н4=2|П4=3|РМ4=5–10}}
'''Група Ж'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]]|В1=5|Н1=0|П1=1|РМ1=10–6|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]|В2=4|Н2=1|П2=1|РМ2=13–4|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Зэніт Санкт-Пецярбург|Зэніт]]|В3=1|Н3=2|П3=3|РМ3=10–10|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]|В4=0|Н4=1|П4=5|РМ4=1–14}}

== Плэй-оф ==
У раўндзе асноўнага плэй-оф каманды гулялі паміж сабою ў двух матчах дома і ў гасьцях, за выключэненем аднаматчавага фіналу. Мэханізм лёсаваньняў ды гульняў кожнага раўнду быў наступным:

* У лёсаваньні 1/8 фіналу восем пераможцаў групаў былі пасеянымі, а восем тых, што занялі другое месца, выцягваліся з другога кошыка. Да пасеяных камандаў выцягваліся ў супэрнікі тыя, хто ня быў пасеянымі. Каманды з адной групы або з адной асацыяцыі не маглі трапіць адна супраць адной.
* У лёсаваньні чвэрцьфіналаў і паўфіналаў не было пасеяў, і каманды з адной групы або з аднаго аб’яднаньня маглі згуляць паміж сабой. Паколькі лёсаваньні чвэрцьфіналаў і паўфіналаў праводзіліся разам да вынікаў чвэрцьфіналаў, асобы пераможцаў чвэрцьфіналу не былі вядомыя на момант лёсаваньня. Таксама было праведзена лёсаваньне, каб вызначыць, які пераможца паўфіналу быў вызначаны ў якасьці «хатняй» каманды для фіналу (у адміністрацыйных мэтах, паколькі ён праходзіў на нэўтральнай пляцоўцы).

== 1/8 фіналу ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!Агульны лік
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
|-
|[[Бэнфіка Лісабон|'''Бэнфіка''']]
|3:2
|[[Аякс Амстэрдам|Аякс]]
|2:2
|1:0
|
# [[Душан Тадыч|Тадыч]] 18' (0:1), [[Сэбаст’ен Алер|Алер]] 28' ([[Аўтагол|аўта]]) (1:1), 29' (1:2), [[Раман Ярамчук|Ярамчук]] 72' (2:2)
# [[Дарвін Нуньес|Нуньес]] 77' (3:2)
|-
|[[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]]
|1:2
|[[Лівэрпул (футбольны клюб)|'''Лівэрпул''']]
|0:2
|1:0
|
# [[Рабэрту Фірміну|Фірміну]] 75' (0:1), [[Магамэд Саляг|Саляг]] 83' (0:2)
# [[Ляўтара Мартынэс|Мартынэс]] 62' (1:2)
|-
|[[Вільярэал (футбольны клюб)|'''Вільярэал''']]
|4:1
|[[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]]
|1:1
|3:0
|
# [[Душан Влахавіч|Влахавіч]] 1' (0:1), [[Даніель Парэха|Парэха]] 66' (1:1)
# [[Жэрар Марэна Балягера|Марэна]] 78' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:1), [[Паў Франсіска Торэс|Торэс]] 85' (3:1), [[Арно Грунэвэльд|Грунэвэльд]] 90+2' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:1)
|-
|[[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]]
|2:8
|[[Баварыя Мюнхэн|'''Баварыя''']]
|1:1
|1:7
|
# [[Чуквубуіке Адаму|Адаму]] 21' (1:0), [[Кінгсьлі Каман|Каман]] 90' (1:1)
# [[Робэрт Левандоўскі|Левандоўскі]] 12' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:3), 23' (1:4), [[Сэрж Гнабры|Гнабры]] 31' (1:5), [[Томас Мюлер|Мюлер]] 54' (1:6), [[Маўрыц К’ергор|К’ергор]] 70' (2:6), [[Томас Мюлер|Мюлер]] 54' (2:7), [[Лерой Санэ|Санэ]] 85' (2:8)
|-
|[[Спортынг Лісабон|Спортынг]]
|0:5
|'''[[Манчэстэр Сіці|Сіці]]'''
|0:5
|0:0
|
# [[Рыяд Магрэз|Магрэз]] 7' (0:1), [[Бэрнарду Сылва|Сылва]] 17' (0:2), [[Філ Фодэн|Фодэн]] 32' (0:3), [[Бэрнарду Сылва|Сылва]] 44' (0:4), [[Рагім Стэрлінг|Стэрлінг]] 58' (0:5)
# -
|-
|[[Атлетыка Мадрыд|'''Атлетыка''']]
|2:1
|[[Манчэстэр Юнайтэд|Юнайтэд]]
|1:1
|1:0
|
# [[Жуан Фэлікс|Фэлікс]] 7' (1:0), [[Энтані Элянга|Элянга]] 80' (1:1)
# [[Рэнан Лодзі|Лодзі]] 41' (2:1)
|-
|[[Чэлсі Лёндан|'''Чэлсі''']]
|4:1
|[[Ліль (футбольны клюб)|Ліль]]
|2:0
|2:1
|
# [[Кай Гавэрц|Гавэрц]] 8' (1:0), [[Крыстыян Пулішыч|Пулішыч]] 63' (2:0)
# [[Бурак Ілмаз|Ілмаз]] 38' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:1), [[Крыстыян Пулішыч|Пулішыч]] 45+3' (3:1), [[Сэсар Асьпілікуэта|Асьпілікуэта]] 71' (4:1)
|-
|[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]]
|2:3
|[[Рэал Мадрыд|'''Рэал''']]
|1:0
|1:3
|
# [[Кіліян Мбапэ]] 90+4' (1:0)
# [[Кіліян Мбапэ]] 39' (2:0), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 61' (2:1), 76' (2:2), 78' (2:3)
|}

== Чвэрцьфіналы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!Агульны лік
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
|-
|[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]]
|4:6
|'''[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]'''
|1:3
|3:3
|
# [[Ібраіма Канатэ|Канатэ]] 17' (0:1), [[Садыё Манэ|Манэ]] 34' (0:2), [[Дарвін Нуньес|Нуньес]] 49' (1:2), [[Люіс Фэрнанда Дыяс|Дыяс]] 87' (1:3)
# [[Ібраіма Канатэ|Канатэ]] 21' (1:4), [[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 32' (2:4), [[Рабэрту Фірміну|Фірміну]] 55' (2:5), 65' (2:6), [[Раман Ярамчук|Ярамчук]] 73' (3:6), [[Дарвін Нуньес|Нуньес]] 82' (4:6)
|-
|'''[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]]'''
|2:1
|[[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]]
|1:0
|1:1
|
# [[Арно Грунэвэльд|Грунэвэльд]] 90+2' (1:0)
# [[Робэрт Левандоўскі|Левандоўскі]] 52' (1:1), [[Самуэль Чуквуэзэ|Чуквуэзэ]] 88' (2:1)
|-
|'''[[Манчэстэр Сіці|Сіці]]'''
|1:0
|[[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]]
|1:0
|0:0
|
# [[Кевін дэ Бройнэ|дэ Бройнэ]] 70' (1:0)
# -
|-
|[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]
|4:5(д. ч.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;)
|'''[[Рэал Мадрыд|Рэал]]'''
|1:3
|3:2
|
# [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 21' (0:1), 24' (0:2), [[Кай Гавэрц|Гавэрц]] 40' (1:2), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 46' (1:3)
# [[Мэйсан Маўнт|Маўнт]] 15' (2:3), [[Антоніё Рудыгер|Рудыгер]] 51' (3:3), [[Тыма Вэрнэр|Вэрнэр]] 75' (4:3), [[Радрыгу Сылва дэ Гоіш|Радрыгу]] 80' (4:4), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 96' (4:5)
|}

== Паўфіналы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!Агульны лік
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
|-
|'''[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]'''
|5:2
|[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]]
|2:0
|3:2
|
# [[Пэрвіс Эступіньян|Эступіньян]] 53' ([[Аўтагол|аўта]]) (1:0), [[Садыё Манэ|Манэ]] 55' (2:0)
# [[Буляй Дыя|Дыя]] 3' (2:1), [[Франсіс Каклен|Каклен]] 41' (2:2), [[Фабію Энрыке Таварэс|Фабію]] 62' (3:2), [[Люіс Фэрнанда Дыяс|Дыяс]] 67' (4:2), [[Садыё Манэ|Манэ]] 74' (5:2)
|-
|[[Манчэстэр Сіці|Сіці]]
|5:6(д. ч.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;)
|'''[[Рэал Мадрыд|Рэал]]'''
|4:3
|1:3
|
# [[Кевін дэ Бройнэ|дэ Бройнэ]] 2' (1:0), [[Габрыел Жэзус|Жэзус]] 11' (2:0),[[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 33' (2:1), [[Філ Фодэн|Фодэн]] 53' (3:1), [[Вінісіюс Жуніёр|Вінісіюс]] 55' (3:2), [[Бэрнарду Сылва|Сылва]] 74' (4:2), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 82' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:3)
# [[Рыяд Магрэз|Магрэз]] 73' (5:3), [[Радрыгу Сылва дэ Гоіш|Радрыгу]] 90' (5:4), 90+1' (5:5), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 95' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (5:6)
|}

== Фінал ==
{{Асноўны артыкул|Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022 году}} {{Справаздача пра матч|дата=28 траўня 2022|час=22:36 (Па менскаму часе)|стадыён=[[Стад дэ Франс]], [[Сэн-Дэні]]|гледачы=каля 75,000|судзьдзя=[[Клеман Цюрпэн]] ([[Францыя]])|каманда1=[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]|лік=0:1|каманда2=[[Рэал Мадрыд|Рэал]]|галы1=|галы2=[[Вінісіюс Жуніёр|Вінісіюс]], 59’|пратакол=[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/match/2034586--liverpool-vs-real-madrid/ Справаздача]}}

== Статыстыка ==
У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды плэй-оф.

=== Сьпіс найлепшых галеадораў ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Гулец
!Каманда
!Галы
!За якую колькасьць хвілін
|-
|1
|[[Карым Бэнзэма]]
|[[Рэал Мадрыд]]
|15
|1106
|-
|2
|[[Робэрт Левандоўскі]]
|[[Баварыя Мюнхэн]]
|13
|876
|-
|3
|[[Сэбаст’ен Алер]]
|[[Аякс Амстэрдам]]
|11
|668
|-
|4
|[[Магамэд Саляг]]
|[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]
|8
|1008
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |5
|[[Крыстафэр Нкюнкю]]
|[[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ Ляйпцыг]]
| rowspan=&quot;2&quot; |7
|531
|-
|[[Рыяд Магрэз]]
|[[Манчэстэр Сіці]]
|986
|-
| rowspan=&quot;5&quot; |7
|[[Крыштыяну Раналду]]
|[[Манчэстэр Юнайтэд]]
| rowspan=&quot;5&quot; |6
|611
|-
|[[Дарвін Нуньес]]
|[[Бэнфіка Лісабон]]
|613
|-
|[[Кіліян Мбапэ]]
|[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж]]
|673
|-
|[[Лерой Санэ]]
|[[Баварыя Мюнхэн]]
|798
|-
|[[Арно Грунэвэльд]]
|[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]]
|906
|}

=== Сьпіс найлепшых асістэнтаў ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Гулец
!Каманда
!Асісты
!За якую колькасьць хвілін
|-
|1
|[[Бруну Фэрнандыш]]
|[[Манчэстэр Юнайтэд]]
|7
|520
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |2
|[[Лерой Санэ]]
|[[Баварыя Мюнхэн]]
| rowspan=&quot;2&quot; |6
|798
|-
|[[Вінісіюс Жуніёр]]
|[[Рэал Мадрыд]]
|1199
|-
|4
|[[Антані Матэўс дус Сантус]]
|[[Аякс Амстэрдам]]
|5
|577
|-
| rowspan=&quot;7&quot; |5
|[[Жуан Марыю]]
|[[Бэнфіка Лісабон]]
| rowspan=&quot;7&quot; |4
|493
|-
|[[Жэрар Марэна Балягера]]
|[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]]
|524
|-
|[[Кіліян Мбапэ]]
|[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж]]
|673
|-
|[[Кевін дэ Бройнэ]]
|[[Манчэстэр Сіці]]
|734
|-
|[[Трэнт Аляксандар-Арнальд]]
|[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]
|794
|-
|[[Эт’ен Капу]]
|[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]]
|1046
|-
|[[Лука Модрыч]]
|[[Рэал Мадрыд]]
|1077
|}

=== Каманда сэзону ===
Група тэхнічнага вывучэньня УЭФА выбрала ў якасьці каманды турніру наступных гульцоў.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Пазыцыя
!Гулец
!Каманда
|-
|Брамнік
|[[Тыбо Куртуа]]
|[[Рэал Мадрыд]]
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Абаронцы
|[[Трэнт Аляксандар-Арнальд]]
|[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]
|-
|[[Антоніё Рудыгер]]
|[[Чэлсі Лёндан]]
|-
|[[Вірджыл ван Дэйк]]
|[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]
|-
|[[Эндру Робэртсан]]
|[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |Паўабаронцы
|[[Кевін дэ Бройнэ]]
|[[Манчэстэр Сіці]]
|-
|[[Фабію Энрыке Таварэс]]
|[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]
|-
|[[Лука Модрыч]]
|[[Рэал Мадрыд]]
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |Нападнікі
|[[Кіліян Мбапэ]]
|[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж]]
|-
|[[Карым Бэнзэма]]
|[[Рэал Мадрыд]]
|-
|[[Вінісіюс Жуніёр]]
|[[Рэал Мадрыд]]
|}

=== Гулец сэзону ===

* [[Карым Бэнзэма]] (Рэал Мадрыд)

=== Малады гулец сэзону ===

* [[Вінісіюс Жуніёр]] (Рэал Мадрыд)

Крыніцы
{{Крыніцы}}

{{Парады артыкулу|няма крыніцаў|артаграфія}}
{{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}}

[[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА|2021]]
[[Катэгорыя:2021 год у футболе]]
[[Катэгорыя:2022 год у футболе]]</text>
      <sha1>hammzwwt88lg50ee2q8hiydi8kb0trk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333381</id>
      <parentid>2333338</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T10:16:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hleb23</username>
        <id>72152</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Групавы этап */ замена інфармацыі ў зьмененых палях ды выдаленьне непатрэбнага</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="79167" xml:space="preserve">{{Картка
|пазнака    = Картка/дакумэнтацыя
|назва      = Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў
|выява      = [[Файл:StadeFranceNationsLeague2018.jpg|360x360пкс]]
|подпіс     = Стад Дэ Франс

|шапка1     = 
|метка1     = 
|інфо1      = '''Дата:'''   '''''Кваліфікацыя:''''' 22 чэрвеня — 25 жніўня 2021&lt;br /&gt;'''''Уласна спаборніцтва:''''' 14 верасьня 2021 — 28 траўня 2022
|шапка2     = 
|метка2     = 
|інфо2      = '''Каманды:'''	'''''Удзельнікі асноўнай часткі:''''' 32&lt;br /&gt;'''''Усяго:''''' 80 (зь 54 асацыяцый)
|шапка3     =
|метка3     = 
|інфо3      = '''Статыстыка турніру:'''  '''''Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі:'''''&lt;br /&gt;Чэмпіён — [[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Рэал Мадрыд]]&lt;br /&gt;Срэбны чэмпіён — [[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]&lt;br /&gt;Паўфіналісты — [[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]], [[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Манчэстэр Сіці]]&lt;br /&gt;Чвэрцьфіналісты — [[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]], [[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]],&lt;br /&gt;[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]], [[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Атлетыка Мадрыд]]
|шапка4     = 
|метка4     = 
|інфо4      = '''''Матчаў згулялі'''''&lt;br /&gt;125 (без уліку кваліфікацыі)
|шапка5     =
|метка5     = 
|інфо5      = '''''Забілі галоў'''''&lt;br /&gt;380 (без уліку кваліфікацыі) —	3.04 штоматч
|шапка6     =
|метка6     = 
|інфо6      = '''''Наведвальнасьць'''''&lt;br /&gt;4,402,255 (35,218 штоматч у сярэднім)
|шапка7     =
|метка7     = 
|інфо7      = '''''Найлепшы галеадор'''''&lt;br /&gt;[[Карым Бэнзэма]] ([[Рэал Мадрыд]], 15 галоў)
|нізстыль   = background:#ddf;
|ніз        = [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2020—2021 гадоў|← 2020—21]]  І  2021—2022 І  ''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў|2022—23 →]]''
}}
'''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021-22''' — 67 розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 30-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА.

Дзейным чэмпіёнам на пачатак турніру зьяўляўся [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]], які перамог у двух сэзонах розыгрышаў(заваяваў 2 тытулы), апошні ў папярэднім розыгрышы.

[[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022 году|Фінал]] адбыўся на стадыёне «[[Істадыя да Луз|Стад дэ Франс]]» у камуне [[Сэн-Дэні (Сэн-Сэн-Дэні)|Сэн-Дэні]] за 5 км на поўнач ад Парыжу, Францыя. Першапачаткова плянавалася згуляць фінал на [[Альянц Арэна|Альянц Арэне]] ў [[Мюнхэн]]е. Аднак празь перанос ды зьмену месца [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу 2020 году]], усе гаспадары фіналаў былі перанесены гэтакім жа чынам на год раней, таму [[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022 году|фінал 2022 году]] мусіў прыняць [[Санкт-Пецярбург]]. Але праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], [[Фінал Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022 году|фінал]] у рэшце рэшт быў перанесены ў [[Сэн-Дэні (Сэн-Сэн-Дэні)|Сэн-Дэні]]. Пераможца розыгрышу Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў розыгрыш наступнага году ў групавы этап [[Ліга Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў|Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў]], таксама атрымлівае права на ўдзел у гульне супраць пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021-22 гадоў]] за [[Супэркубак УЭФА]].

Гэты сэзон быў першым з 1999—2000 (то быў першы сэзон пасьля роспуску [[Кубак уладальнікаў кубкаў УЭФА|Кубка Ўладальнікаў Кубкаў]]) дзе 3 галоўных Эўрапейскіх клюбных спаборніцтвы (УЭФА Ліга Чэмпіёнаў, [[Ліга Эўропы УЭФА|УЭФА Ліга Эўропы]], [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|УЭФА Ліга Канфэрэнцыяў]]) былі арганізаваныя УЭФА. Фармат Лігі Чэмпіёнаў застаўся безь зьмяненьняў, але каманды, якія выбылі з папярэдняга раўнду й першага кваліфікацыйнага, цяпер пераводзілісь у Лігу Канфэрэнцыяў замест Лігі Эўропы. Абаронца тытулу, Лёнданскі [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] быў выбіты ў чвэрцьфінале [[Рэал Мадрыд|Мадрыдскім Рэалам]].

24 чэрвеня 2021 году УЭФА ўхваліў прапанову аб адмене [[правіла выязнога голу]] ва ўсіх [[Клюбныя спаборніцтвы УЭФА|клюбных спаборніцтвах УЭФА]], якое выкарыстоўвалася з 1965 году. Адпаведна, калі ў двухматчавым супрацьстаяньні дзьве каманды заб’юць аднолькавую колькасьць галоў, пераможца ня будзе вызначацца колькасьцю галоў у гасьцях, забітых кожнай камандай, а будзе праводзіцца яшчэ 30 хвілін дадатковага часу, і калі дзьве каманды зноў заб’юць (не заб’юць) аднолькавую колькасьць галоў у дадатковы час, пераможца будзе вызначаны ў выніку серыі пэнальці.

== Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях ==
Усяго 80 камандаў ад 54 з 55 асацыяцый чальцоў УЭФА ўдзельнічалі ў Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках каманд у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі:

* Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА.
* 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш.
* Кожная з асацыяцый 7-15 месцаў кваліфікуюць па дзьве каманды.
* Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе.
* Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2020—2021 гадоў|Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2020-21]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2020-21|Лігі Эўропы УЭФА 2020-21]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2021-22 праз Ангельскую Прэмьер Лігу, але як пермаможца Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2020-21 будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызэру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] перамог у Лізе Эўропы 2020-21, праваліўшы адбор ў Ля Лізе, заняўшы там сёмае месца, значыць [[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў замест месца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лізе Канфэрэныяў]] празь 7 месца ў Ля Лізе.

=== Рэйтынг асацыяцыяў ===

* (УЭЛ) — Дадтковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]].
* (АУС) — Адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22'''
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!Нататкі
|-
!1
|[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Гішпанія]]
|102.283
| rowspan=&quot;4&quot; |4
| +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2020-21|УЭЛ]])
|-
!2
|[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Ангельшчына]]
|90.462
|
|-
!3
|[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Нямеччына]]
|74.784
|
|-
!4
|[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Італія]]
|70.653
|
|-
!5
|[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Францыя]]
|59.248
| rowspan=&quot;2&quot; |3
|
|-
!6
|[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Партугалія]]
|49.449
|
|-
!7
|[[Файл:Russia-flag(tiny).png|frameless]] [[Расея]]
|45.549
| rowspan=&quot;9&quot; |2
|
|-
!8
|[[Файл:Belgium-flag.png|frameless]] [[Бэльгія]]
|37.900
|
|-
!9
|[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] [[Украіна]]
|36.100
|
|-
!10
|[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] [[Нідэрлянды]]
|35.750
|
|-
!11
|[[Файл:Turkey-flag.png|frameless]] [[Турэччына]]
|33.600
|
|-
!12
|[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] [[Аўстрыя]]
|32.925
|
|-
!13
|[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Данія]]
|29.250
|
|-
!14
|[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Шатляндыя]]
|27.875
|
|-
!15
|[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Чэхія]]
|27.300
|
|-
!16
|[[Файл:Cyprus-flag.png|frameless]] [[Кіпр]]
|26.750
| rowspan=&quot;4&quot; |1
|
|-
!17
|[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] [[Швайцарыя]]
|26.400
|
|-
!18
|[[Файл:Greece-flag.png|frameless]] [[Грэцыя]]
|26.300
|
|-
!19
|[[Файл:Serbia-flag.png|frameless]] [[Сэрбія]]
|25.500
|
|}
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!Нататкі
|-
!20
|[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] [[Харватыя]]
|24.875
| rowspan=&quot;11&quot; |1
|
|-
!21
|[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Швэцыя]]
|22.750
|
|-
!22
|[[Файл:Norway-flag.png|frameless]] [[Нарвэгія]]
|21.750
|
|-
!23
|[[Файл:Israel-flag.png|frameless]] [[Ізраіль]]
|19.625
|
|-
!24
|[[Файл:Kazakhstan-flag.png|frameless]] [[Казахстан]]
|19.250
|
|-
!25
|[[Файл:FreeBelarus(tiny).png|frameless]] [[Беларусь]]
|18.875
|
|-
!26
|[[Файл:Azerbaijan-flag.png|frameless]] [[Азэрбайджан]]
|18.750
|
|-
!27
|[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] [[Баўгарыя]]
|17.375
|
|-
!28
|[[Файл:Romania-flag.png|frameless]] [[Румынія]]
|16.700
|
|-
!29
|[[Файл:Poland-flag.png|frameless]] [[Польшча]]
|16.625
|
|-
!30
|[[Файл:Slovakia-flag.png|frameless]] [[Славаччына]]
|15.875
|
|-
!31
|[[Файл:Liechtenstein-flag.png|frameless]] [[Ліхтэнштайн]]
|13.500
|0
|(АУС)
|-
!32
|[[Файл:Slovenia-flag.png|frameless]] [[Славенія]]
|13.000
| rowspan=&quot;6&quot; |1
|
|-
!33
|[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] [[Вугоршчына]]
|12.875
|
|-
!34
|[[Файл:Luxembourg-flag.png|frameless]] [[Люксэмбург]]
|8.000
|
|-
!35
|[[Файл:Lithuania-flag.png|frameless]] [[Летува]]
|7.875
|
|-
!36
|[[Файл:Armenia-flag.png|frameless]] [[Армэнія]]
|7.625
|
|-
!37
|[[Файл:Latvia-flag.png|frameless]] [[Латвія]]
|7.625
|
|}
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Асацыяцыя
!Каэфіцыент
!Колькасьць клюбаў
!Нататкі
|-
!38
|[[Файл:Albania-flag.png|frameless]] [[Альбанія]]
|7.375
| rowspan=&quot;18&quot; |1
|
|-
!39
|[[Файл:Macedonia-flag.png|frameless]] [[Паўночная Македонія]]
|7.375
|
|-
!40
|[[Файл:Bosnian-flag.png|frameless]] [[Босьнія і Герцагавіна]]
|6.875
|
|-
!41
|[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Малдова]]
|6.750
|
|-
!42
|[[Файл:Ireland-flag.png|frameless]] [[Ірляндыя]]
|6.700
|
|-
!43
|[[Файл:Finland-flag.png|frameless]] [[Фінляндыя]]
|6.500
|
|-
!44
|[[Файл:Georgia-flag.png|frameless]] [[Грузія]]
|5.750
|
|-
!45
|[[Файл:Malta-flag.png|frameless]] [[Мальта]]
|5.750
|
|-
!46
|[[Файл:Iceland-flag.png|frameless]] [[Ісьляндыя]]
|5.375
|
|-
!47
|[[Файл:Wales.png|frameless]] [[Ўэйлз]]
|5.000
|
|-
!48
|[[Файл:Northern-ireland.png|frameless]] [[Паўночная Ірляндыя]]
|4.875
|
|-
!49
|[[Файл:Gibraltar-flag.png|frameless]] [[Гібральтар]]
|4.750
|
|-
!50
|[[Файл:Montenegro(tiny).png|frameless]] [[Чарнагорыя]]
|4.375
|
|-
!51
|[[Файл:Estonia.png|frameless]] [[Эстонія]]
|4.375
|
|-
!52
|[[Файл:Kosovo.png|frameless]] [[Косава]]
|4.000
|
|-
!53
|[[Файл:Faroe-islands.png|frameless]] [[Фарэрскія астравы]]
|3.750
|
|-
!54
|[[Файл:Andorra-flag.png|frameless]] [[Андора]]
|2.831
|
|-
!55
|[[Файл:San-marino-flag.png|frameless]] [[Сан-Марына|Сан Марына]]
|0.666
|
|}
|}

=== Разьмеркаваньне ===
Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што празь перамогу ў пяпярэднім розыгрышу, што праз трапляньне ў чацьвёрку найлепшых ангельскіх камандаў, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся й у месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў:

* Чэмпіён 11 асацыяцыі (Турэччыны) ўступае ў розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыі плэй-оф.
* Чэмпіён 13 асацыяцыі (Даніі) ўступае ў розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыі замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду.
* Чэмпіён 15 асацыяцыі (Чэхіі) ўступае ў розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду.
* Чэмпіёны 18 ды 19 асацыяцый (Грэцыі й Сэрбіі адпаведна) уступаюць ў розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22
! colspan=&quot;2&quot; |
!Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш
!Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Папярэдні раўнд
(4 каманды)
|
* 4 чэмпіёны з асацыяцый 52-55
|
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Першы кваліфікацыйны раўнд
(32 каманды)
|
* 31 чэмпіён з асацыяцый 20-51 (акрамя Ліхтэнштайну)
|
* 1 пераможца папярэдняга раўнду
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Другі кваліфікацыйны раўнд
(26 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(20 камандаў)
|
* 4 чэмпіёны з асацыяцый 16-19
|
* 16 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(6 камандаў)
|
* 6 срэбных чэмпёнаў з асацыяцый 10-15
|
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Трэці кваліфікацыйны раўнд
(20 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(12 камандаў)
|
* 2 чэмпіёны з асацыяцый 14-15
|
* 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў)
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(8 камандаў)
|
* 3 срэбных чэмпіёны з асацыяцый 7-9
* 2 бронзавыя прызэры з асацыяцый 5-6
|
* 3 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф
(12 камандаў)
!Шлях чэмпіёнаў
(8 камандаў)
|
* 2 чэмпіёны з асацыяцый 12-13
|
* 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў)
|-
!Шлях прадстаўнікоў лігаў
(4 каманды)
|
|
* 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Групавы этап
(32 каманды)
|
* Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы
* 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-11
* 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцый 1-6
* 4 бронзавыя прызэры з асацыяцый 1-4
* 4 уладальніка чацьвёртых месцаў з асацыяцый 1-4
|
* 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў)
* 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў)
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Плэй-оф асноўнай часткі
(16 камандаў)
|
|
* 8 пераможцаў груповога этапу
* 8 срэбных пераможцаў групавога этапу
|}

=== Каманды-ўдзельнікі ===
Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры:

* ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў.
* ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы.
* 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазыцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сэзону.
* Прп-: пазыцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сэзонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамэндацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах.

Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ''').
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22
! colspan=&quot;2&quot; |Раўнд уступленьня
! colspan=&quot;4&quot; |Каманды
|-
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;7&quot; |Групавы этап
|[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (4-ы)&lt;sup&gt;ЛЧ&lt;/sup&gt;
|[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]] (ЛЭ)
|[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (1-ы)
|[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (2-і)
|-
|[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (3-яя)
|[[Файл:Spain-flag.png|frameless]] [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая)
|[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы)
|[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Манчэстэр Юнайтэд|Юнайтэд]] ([[Манчэстэр Юнайтэд|Манчэстэр]]) (2-і)
|-
|[[Файл:England-flag.png|frameless]] [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (3-і)
|[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая)
|[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (2-і)
|[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (3-яя)
|-
|[[Файл:Germany-flag.png|frameless]] [[Вольфсбург (футбольны клюб)|Вольфсбург]] (4-ы)
|[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (1-ы)
|[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (2-і)
|[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Аталянта Бэргама|Аталянта]] ([[Бэргама]]) (3-яя)
|-
|[[Файл:Italy-flag.png|frameless]] [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы)
|[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Ліль (футбольны клюб)|Ліль]] (1-ы)
|[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (2-і)
|[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (1-ы)
|-
|[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (2-і)
|[[Файл:Russia-flag(tiny).png|frameless]] [[Зэніт Санкт-Пецярбург|Зэніт]] ([[Санкт-Пецярбург]]) (1-ы)
|[[Файл:Belgium-flag.png|frameless]] [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы)
|[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (1-ае)
|-
|[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы)
|[[Файл:Turkey-flag.png|frameless]] [[Бэшыкташ Стамбул|Бэшыкташ]] ([[Стамбул]]) (1-ы)
| colspan=&quot;3&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
!Плэй-оф кваліфікацыі
!ЧШ
|[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы)
|[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Брэнбю Капэнгаген|Брэнбю]] ([[Капэнгаген]]) (1-ы)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Трэці кваліфікацыйны раўнд
!&lt;abbr&gt;ЧШ&lt;/abbr&gt;
|[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (1-ы)
|[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Славія Прага|Славія]] ([[Прага]]) (1-ая)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |&lt;abbr&gt;ШПЛ&lt;/abbr&gt;
|[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе)
|[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя)
|[[Файл:Russia-flag(tiny).png|frameless]] [[Спартак Масква (футбольны клюб)|Спартак]] ([[Масква]]) (2-ы)
|[[Файл:Belgium-flag.png|frameless]] [[Генк (футбольны клюб)|Генк]] (2-і)
|-
|[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (2-і)
| colspan=&quot;3&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Другі кваліфікацыйны раўнд
!&lt;abbr&gt;ЧШ&lt;/abbr&gt;
|[[Файл:Cyprus-flag.png|frameless]] [[Амонія Нікасія|Амонія]] ([[Нікасія]]) (1-ая)
|[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] [[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]] ([[Бэрн]]) (1-ыя)
|[[Файл:Greece-flag.png|frameless]] [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы)
|[[Файл:Serbia-flag.png|frameless]] [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая)
|-
! rowspan=&quot;2&quot; |&lt;abbr&gt;ШПЛ&lt;/abbr&gt;
|[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і)
|[[Файл:Turkey-flag.png|frameless]] [[Галатасарай Стамбул|Галатасарай]] ([[Стамбул]]) (2-і)
|[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] [[Рапід Вена|Рапід]] ([[Вена]]) (2-і)
|[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і)
|-
|[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (2-і)
|[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Спарта Прага|Спарта]] ([[Прага]]) (2-ая)
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;8&quot; |Першы кваліфікацыйны раўнд
|[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае)
|[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае)
|[[Файл:Norway-flag.png|frameless]] [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы)
|[[Файл:Israel-flag.png|frameless]] [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае)
|-
|[[Файл:Kazakhstan-flag.png|frameless]] [[Кайрат Алматы|Кайрат]] ([[Алматы]]) (1-ы)
|[[Файл:FreeBelarus(tiny).png|frameless]] [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы)
|[[Файл:Azerbaijan-flag.png|frameless]] [[Нэфтчы Баку|Нэфтчы]] ([[Баку]]) (1-ыя)
|[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы)
|-
|[[Файл:Romania-flag.png|frameless]] [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока|Клуж-Напокі]]) (1-ы)
|[[Файл:Poland-flag.png|frameless]] [[Легія Варшава|Легія]] ([[Варшава]]) (1-ая)
|[[Файл:Slovakia-flag.png|frameless]] [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы)
|[[Файл:Slovenia-flag.png|frameless]] [[Мура Мурска-Сабота|Мура]] ([[Мурска-Сабота]]) (1-ая)
|-
|[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы)
|[[Файл:Luxembourg-flag.png|frameless]] [[Фоля Эш|Фоля]] ([[Эш-сюр-Альзэт]]) (1-ая)
|[[Файл:Lithuania-flag.png|frameless]] [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы)
|[[Файл:Armenia-flag.png|frameless]] [[Алашкерт Ерэван|Алашкерт]] ([[Ерэван]]) (1-ы)
|-
|[[Файл:Latvia-flag.png|frameless]] [[Рыга (футбольны клюб)|Рыга]](1-ая)
|[[Файл:Albania-flag.png|frameless]] [[Тэўта Дурэс|Тэўта]] ([[Дурэс]]) (1-ая)
|[[Файл:Macedonia-flag.png|frameless]] [[Шкендыя Тэтава|Шкендыя]] ([[Тэтава]]) (1-ая)
|[[Файл:Bosnian-flag.png|frameless]] [[Борац Баня-Лука|Борац]] ([[Баня Лука|Баня-Лука]]) (1-ы)
|-
|[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы)
|[[Файл:Ireland-flag.png|frameless]] [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя)
|[[Файл:Finland-flag.png|frameless]] [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы)
|[[Файл:Georgia-flag.png|frameless]] [[Дынама Тбілісі|Дынама]] ([[Тбілісі]]) (1-ае)
|-
|[[Файл:Malta-flag.png|frameless]] [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (Прп-2-і)
|[[Файл:Iceland-flag.png|frameless]] [[Валюр Рэйк’явік|Валюр]] ([[Рэйк’явік]]) (Прп-1-ы)
|[[Файл:Wales.png|frameless]] [[Конас-Кій Номадс|Номадс]] ([[Конас-Кій]]) (1-ыя)
|[[Файл:Northern-ireland.png|frameless]] [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы)
|-
|[[Файл:Gibraltar-flag.png|frameless]] [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы)
|[[Файл:Montenegro(tiny).png|frameless]] [[Будучнаст Падгорыца|Будучнаст]] ([[Падгорыца]]) (1-ая)
|[[Файл:Estonia.png|frameless]] [[Флёра Талін|Флёра]] ([[Талін]]) (1-ая)
|
|-
! colspan=&quot;6&quot; |
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Папярэдні раўнд
|[[Файл:Kosovo.png|frameless]] [[Прышціна (футбольны клюб)|Прышціна]] (1-ая)
|[[Файл:Faroe-islands.png|frameless]] [[ГБ Торсгаўн]] ([[Торсгаўн]]) (1-ы)
|[[Файл:Andorra-flag.png|frameless]] [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы)
|[[Файл:San-marino-flag.png|frameless]] [[Фальгорэ Фальчыяна|Фальгорэ]] ([[Фальчыяна]]) (1-ае)
|}
Заўвагі:

# '''[[Ісьляндыя]]:''' Па рашэньні Ісьляндзкай фэдэрацыі футболу, чэмпіёнам быў абвешчаны [[Валюр Рэйк’явік|Валюр]] з Рэйк’явіку, бо ён знаходзіўся першым у табліцы нацыянальнага спаборніцтва, якое было прыпынена праз панэмію [[Ковід-19]].
# '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай Футбольнай Фэдэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор для іх праходзіць па швайцарскай квоце. Адзінае Эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны Кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]].
# '''[[Мальта]]:''' Па рашэньні Мальтыйскай фэдэрацыі футболу, чэмпіёнам быў абвешчаны [[Гамрун Спартанз]] з Гамруна, але ён быў адхілены ад удзелу ў Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22 праз забарону за ўдзел у дамоўленых матчах у 2013. [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] з Паолы заняў месца Гамрун Спартанз, ён знаходзіўся другім у табліцы нацыянальнага спаборніцтва, якое было прыпынена праз [[Пандэмія каранавіруснай інфэкцыі (2019)|пандэмію Ковід-19]].

== Расклад матчаў ==
Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які прайшоў у пятніцу, а гэтаксама асноўнага фіналу, які прайшоў у суботу. Некаторыя адпаведныя матчы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду згулялі толькі ў аўторак праз [[Супэркубак УЭФА 2021 году]] ў наступную сераду (адносна таго гульнявога тыдня). Заплянаваны час пачаткаў, пачынаючы з раўнду плэй-оф: 19:45 (замест 19:55 раней) і 22:00 (па Менскаму часе).

Усе лёсаваньні прайшлі ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Наён|Ньёне]], за выключэньнем лёсаваньня групавога этапу, якое адбылося ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]], 26 жніўня 2021 году.
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Расклад матчаў на Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2021-22
!Фаза
!Раўнд
!Лёсаваньне
!Першы матч
!Другі матч
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Кваліфікацыя
|Папярэдні раўнд
|8 Чэрвеня 2021
|22 Чэрвеня 2021 (паўфіналы)
|25 Чэрвеня 2021 (фінал)
|-
|Першы кваліфікацыйны раўнд
|15 Чэрвеня 2021
|6-7 Ліпеня 2021
|13-14 Ліпеня 2021
|-
|Другі кваліфікацыйны раўнд
|16 Чэрвеня 2021
|20-21 Ліпеня 2021
|27-28 Ліпеня 2021
|-
|Трэці кваліфікацыйны раўнд
|19 Ліпеня 2021
|3-4 Жніўня 2021
|10 Жніўня 2021
|-
|Плэй-оф
|Кваліфікацыйны плэй-оф
|2 Жніўня 2021
|17-18 Жніўня 2021
|24-25 Жніўня 2021
|-
| rowspan=&quot;6&quot; |Групавы этап
|1 гульнявы дзень
| rowspan=&quot;6&quot; |26 Жніўня 2021
| colspan=&quot;2&quot; |14-15 Верасьня 2021
|-
|2 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |28-29 Верасьня 2021
|-
|3 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |19-20 Кастрычніка 2021
|-
|4 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |2-3 Лістапада 2021
|-
|5 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |23-24 Лістапада 2021
|-
|6 гульнявы дзень
| colspan=&quot;2&quot; |7-8 Сьнежня 2021
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Гульні на вылет
|Раўнд шаснаццаці
|13 Сьнежня 2021
|15-16 &amp; 22-23 Лютага 2022
|8-9 &amp; 15-16 Сакавіка 2022
|-
|Чвэрцьфіналы
| rowspan=&quot;3&quot; |18 Сакавіка 2022
|5-6 Красавіка 2022
|12-13 Красавіка 2022
|-
|Паўфіналы
|26-27 Красавіка 2022
|3-4 Траўня 2022
|-
|Фінал
| colspan=&quot;2&quot; |28 Траўня 2022 году на стадыёне «[[Істадыя да Луз|Стад дэ Франс]]» у [[Сэн-Дэні (Сэн-Сэн-Дэні)|Сэн-Дэні]]
|}

== Кваліфікацыйныя раўнды ==

=== Папярэдні раўнд ===
Лёсаваньне адбылося па раскладзе 8 чэрвеня а 13 гадзіны па Менскаму часе. Матчы папярэдняга раўнду складаліся з паўфіналаў 22 жніўня ды фіналу 25 жніўня, спачатку матчы мусілі прайсьці на [[Фарэрскія астравы|Фарэрскіх астравах]], але праз абмежаваньні ў сувязі з пандэміяй [[ковід-19]] на [[Фарэрскія астравы|Фарэрскіх астравах]] былі перанесеныя ў [[Альбанія|Альбанію]] ў гарады [[Эльбасан]] і [[Дурэс]].

Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Астатнія ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна перайшлі ў другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!Лік
!Каманда 2
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Паўфіналы
|-
|[[Файл:San-marino-flag.png|frameless]] [[Фальгорэ Фальчыяна|Фальгорэ]] ([[Фальчыяна]])
|0:2
|[[Файл:Kosovo.png|frameless]] '''[[Прышціна (футбольны клюб)|Прышціна]] ([[Прышціна|з аднайменнага горада]])'''
|-
|[[Файл:Faroe-islands.png|frameless]] [[ГБ Торсгаўн]] ([[Торсгаўн]])
|0:1
|[[Файл:Andorra-flag.png|frameless]] '''[[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])'''
|-
! colspan=&quot;3&quot; |Фінал
|-
|[[Файл:Kosovo.png|frameless]] '''[[Прышціна (футбольны клюб)|Прышціна]] ([[Прышціна|з аднайменнага горада]])'''
|2:0
|[[Файл:Andorra-flag.png|frameless]] [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])
|}

=== Першы кваліфікацыйны раўнд ===
Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 15 чэрвеня 2021 году а 13 гадзіне па Менскаму часе. Першыя матчы прайшлі 6 й 7 ліпеня, а матчы ў адказ — 13 й 14 ліпеня 2021 году.

Пераможцы двубою выйшлі ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Хто атрымаў паразу — былі пераведзеныя ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|-
|[[Файл:Luxembourg-flag.png|frameless]] [[Фоля Эш|Фоля]] ([[Эш-сюр-Альзэт]])
|2-7
|[[Файл:Gibraltar-flag.png|frameless]] '''[[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]])'''
|2-2
|0-5
|-
|[[Файл:Slovakia-flag.png|frameless]] '''[[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])'''
|3-2&lt;ref&gt;Удзельнікі, якія атрымалі паразу тут, перайшлі ў трэці кваліфікацыйны раўнд Лігі канферэнцыяў Эўропы.&lt;/ref&gt;
|[[Файл:Ireland-flag.png|frameless]] [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])
|2-0
|1-2
|-
|[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] '''[[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] ([[Мальмё|з аднайменнага горада]])'''
|2-1
|[[Файл:Latvia-flag.png|frameless]] [[Рыга (футбольны клюб)|Рыга]] ([[Рыга|з аднайменнага горада]])
|1-0
|1-1
|-
|[[Файл:Norway-flag.png|frameless]] [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] ([[Будэ|з гораду Будэ]])
|2-5
|[[Файл:Poland-flag.png|frameless]] '''[[Легія Варшава|Легія]] ([[Варшава]])'''
|2-3
|0-2
|-
|[[Файл:Wales.png|frameless]] [[Конас-Кій Номадс|Номадс]] ([[Конас-Кій]])
|2-3
|[[Файл:Armenia-flag.png|frameless]] '''[[Алашкерт Ерэван|Алашкерт]] ([[Ерэван]])'''
|2-2
|0-1 (д. ч.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Пераможца быў вызначаны ў дадатковы час&lt;/ref&gt;)
|-
|[[Файл:Finland-flag.png|frameless]] '''[[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])'''
|7-1
|[[Файл:Montenegro(tiny).png|frameless]] [[Будучнаст Падгорыца|Будучнаст]] ([[Падгорыца]])
|3-1
|4-0
|-
|[[Файл:Romania-flag.png|frameless]] '''[[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока|Клуж-Напокі]])'''
|4-3
|[[Файл:Bosnian-flag.png|frameless]] [[Борац Баня-Лука|Борац]] ([[Баня Лука|Баня-Лука]])
|3-1
|1-2 (д. ч.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;)
|-
|[[Файл:Macedonia-flag.png|frameless]] [[Шкендыя Тэтава|Шкендыя]] ([[Тэтава]])
|0-6
|[[Файл:Slovenia-flag.png|frameless]] '''[[Мура Мурска-Сабота|Мура]] ([[Мурска-Саботы|Мурска-Сабота]])'''
|0-1
|0-5
|-
|[[Файл:Albania-flag.png|frameless]] [[Тэўта Дурэс|Тэўта]] ([[Дурэс]])
|0-5
|[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] '''[[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|0-4
|0-1
|-
|[[Файл:Georgia-flag.png|frameless]] [[Дынама Тбілісі|Дынама]] ([[Тбілісі]])
|2-4
|[[Файл:Azerbaijan-flag.png|frameless]] '''[[Нэфтчы Баку|Нэфтчы]] ([[Баку]])'''
|1-2
|1-2
|-
|[[Файл:Israel-flag.png|frameless]] [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])
|1-3
|[[Файл:Kazakhstan-flag.png|frameless]] '''[[Кайрат Алматы|Кайрат]] ([[Алматы]])'''
|1-1
|0-2
|-
|[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] '''[[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])'''
|2-0
|[[Файл:FreeBelarus(tiny).png|frameless]] [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]])
|1-0
|1-0
|-
|[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] '''[[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])'''
|6-1
|[[Файл:Kosovo.png|frameless]] [[Прышціна (футбольны клюб)|Прышціна]] ([[Прышціна|з аднайменнага горада]])
|3-0
|3-1
|-
|[[Файл:Lithuania-flag.png|frameless]] '''[[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])'''
|5-2
|[[Файл:Northern-ireland.png|frameless]] [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])
|3-1
|2-1
|-
|[[Файл:Estonia.png|frameless]] '''[[Флёра Талін|Флёра]] ([[Талін]])'''
|5-0
|[[Файл:Malta-flag.png|frameless]] [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]])
|2-0
|3-0
|-
|[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] '''[[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])'''
|5-2
|[[Файл:Iceland-flag.png|frameless]] [[Валюр Рэйк’явік|Валюр]] ([[Рэйк’явік]])
|3-2
|2-0
|}

=== Другі кваліфікацыцны раўнд ===
Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 16 чэрвеня 2021 году а 13 гадзіне па Менскаму часе. Першыя гульні прайшлі 20 й 21 ліпеня, другія — 27 ды 28 ліпеня 2021 году адпаведна.

Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Хто атрымаў паразу на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі атрымалі наступныя месцы працягваньня ўдзелу ў частцы шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|+Чэмпіёнскі шлях
|[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] '''[[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])'''
|3-0
|[[Файл:Cyprus-flag.png|frameless]] [[Амонія Нікасія|Амонія]] ([[Нікасія]])
|2-0
|1-0
|-
|[[Файл:Slovakia-flag.png|frameless]] [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])
|2-3
|[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] '''[[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]] ([[Бэрн]])'''
|0-0
|2-3
|-
|'''[[Файл:Poland-flag.png|frameless]] [[Легія Варшава|Легія]] ([[Варшава]])'''
|3-1
|[[Файл:Estonia.png|frameless]] [[Флёра Талін|Флёра]] ([[Талін]])
|2-1
|1-0
|-
|[[Файл:Armenia-flag.png|frameless]] [[Алашкерт Ерэван|Алашкерт]] ([[Ерэван]])
|1-4
|'''[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|0-1
|1-3
|-
|[[Файл:Greece-flag.png|frameless]] '''[[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]])'''
|2-0
|[[Файл:Azerbaijan-flag.png|frameless]] [[Нэфтчы Баку|Нэфтчы]] ([[Баку]])
|1-0
|1-0
|-
|[[Файл:Kazakhstan-flag.png|frameless]] [[Кайрат Алматы|Кайрат]] ([[Алматы]])
|2-6
|[[Файл:Serbia-flag.png|frameless]] '''[[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])'''
|2-1
|0-5
|-
|[[Файл:Gibraltar-flag.png|frameless]] [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]])
|1-4
|'''[[Файл:Romania-flag.png|frameless]] [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока|Клуж-Напокі]])'''
|1-2
|0-2
|-
|'''[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] ([[Мальмё|з аднайменнага горада]])'''
|4-3
|[[Файл:Finland-flag.png|frameless]] [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])
|2-1
|2-2
|-
|'''[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])'''
|5-1
|[[Файл:Lithuania-flag.png|frameless]] [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])
|2-0
|3-1
|-
|[[Файл:Slovenia-flag.png|frameless]] [[Мура Мурска-Сабота|Мура]] ([[Мурска-Саботы|Мурска-Сабота]])
|1-3
|'''[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])'''
|0-0
|1-3
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|+Шлях прадстаўнікоў лігі
|[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] [[Рапід Вена|Рапід]] ([[Вена]])
|2-3
|[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] '''[[Спарта Прага|Спарта]] ([[Прага]])'''
|2-1
|0-2
|-
|[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]])
|2-3
|[[Файл:Denmark.png|frameless]] '''[[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])'''
|1-1
|1-2 (д. ч.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;)
|-
|[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] '''[[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])'''
|7-2
|[[Файл:Turkey-flag.png|frameless]] [[Галатасарай Стамбул|Галатасарай]] ([[Стамбул]])
|5-1
|2-1
|}

=== Трэці кваліфікацыйны раўнд ===
Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 19 ліпеня 2021 году а 13 гадзіне па Менскаму часе. Першыя гульні прайшлі 3 й 4 жніўня, другія — 10 жніўня 2021 году.

Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў кваліфікацыйны раўнд плэй-оф адпаведнага шляху. Хто атрымаў паразу на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях кваліфікацыйнага раўнду плэй-оф [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія з паразай са шляху прадстаўнікоў лігі трапілі адразу ў групавы этап [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|+Чэмпіёнскі шлях
|'''[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]] [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])'''
|2-1
|'''[[Файл:Poland-flag.png|frameless]]''' [[Легія Варшава|Легія]] ([[Варшава]])
|1-1
|1-0
|-
|'''[[Файл:Romania-flag.png|frameless]]''' [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока|Клуж-Напокі]])
|2-4
|'''[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] [[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]] ([[Бэрн]])'''
|1-1
|1-3
|-
|[[Файл:Greece-flag.png|frameless]] [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]])
|3-3 (1-4&lt;ref&gt;Вынік матчу быў вызначаны па [[Пэнальці (футбол)|пэнальці]]&lt;/ref&gt;)
|'''[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]] [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])'''
|1-1
|2-2 (д. ч.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;)
|-
|[[Файл:Serbia-flag.png|frameless]] [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])
|1-2
|'''[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|1-1
|0-1
|-
|'''[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] ([[Мальмё|з аднайменнага горада]])'''
|4-2
|[[Файл:Scotland(tiny).png|frameless]] [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])
|2-1
|2-1
|-
|'''[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]] [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])'''
|2-1
|[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Славія Прага|Славія]] ([[Прага]])
|2-0
|0-1
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|+Шлях прадстаўнікоў лігі
|'''[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]] [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])'''
|4-0
|[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])
|3-0
|1-0
|-
|[[Файл:Russia-flag(tiny).png|frameless]] [[Спартак Масква (футбольны клюб)|Спартак]] ([[Масква]])
|0-4
|[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] '''[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])'''
|0-2
|0-2
|-
|[[Файл:Belgium-flag.png|frameless]] [[Генк (футбольны клюб)|Генк]] ([[Генк|з аднайменнага горада]])
|2-4
|[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] '''[[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]])'''
|1-2
|1-2
|-
|[[Файл:Czech-republic.png|frameless]] [[Спарта Прага|Спарта]] ([[Прага]])
|1-5
|'''[[Файл:France-flag.png|frameless]] [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Манака|з аднайменнага горада]])'''
|0-2
|1-3
|}

=== Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф ===
Лёсаваньне раўнду плэй-оф адбылося 2 жніўня 2021 году а 13:00 па Менскаму часе. Першыя матчы прайшлі 17 й 18 жніўня, гасьцёвыя — 24 й 25 жніўня 2021 году.

Пераможцы матчаў выйшлі ў групавы этап. Пераможаныя былі пераведзены ў групавы этап [[Ліга Эўропы УЭФА 2021-2022|Лігі Эўропы]].
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|+Чэмпіёнскі шлях
|[[Файл:Austria-flag.png|frameless]] '''[[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]])'''
|4-2
|[[Файл:Denmark.png|frameless]] [[Брэнбю Капэнгаген|Брэнбю]] ([[Капэнгаген]])
|2-1
|2-1
|-
|'''[[Файл:Switzerland-flag.png|frameless]] [[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]] ([[Бэрн]])'''
|6-4
|'''[[Файл:Hungary-flag.png|frameless]]''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])
|3-2
|3-2
|-
|'''[[Файл:Sweden-flag.png|frameless]] [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] ([[Мальмё|з аднайменнага горада]])'''
|3-2
|'''[[Файл:Bulgaria-flag.png|frameless]]''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])
|2-0
|1-2
|-
|'''[[Файл:Moldova-flag.png|frameless]] [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])'''
|3-0
|'''[[Файл:Croatian-flag.png|frameless]]''' [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])
|3-0
|0-0
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!&lt;abbr&gt;Агульны лік&lt;/abbr&gt;
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
|+Шлях прадстаўнікоў лігі
|'''[[Файл:France-flag.png|frameless]]''' [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Манака|з аднайменнага горада]])
|2-3
|'''[[Файл:Ukraine-flag.png|frameless]] [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]])'''
|0-1
|2-2 (д. ч.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;)
|-
|[[Файл:Portugal-flag.png|frameless]] '''[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])'''
|2-1
|'''[[Файл:Netherlands-flag.png|frameless]]''' [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])
|2-1
|0-0
|}

== Групавы этап ==
Лёсаваньне групавога этапу прайшло ў [[Стамбул]]е ([[Турэччына]]) 26 жніўня 2021 году. 32 каманды былі падзеленыя на восем групаў па чатыры ў кожнай. Для лёсаваньня каманды былі разьмеркаваныя на чатыры кошыкі, кожны з васьмі камандаў, паводля наступных прынцыпаў:

* У кошык 1 трапілі [[Ліга Чэмпіёнаў 2020-2021|чэмпіёны Лігі Чэмпіёнаў]] і [[Ліга Эўропы 2020-2021|Лігі Еўропы]], а таксама чэмпіёны шасьці лепшых асацыяцыяў на падставе іх [[Табліца прадстаўніцтва краін у эўракубках|каэфіцыентаў УЭФА 2021 году]].
* Кошыкі 2, 3 й 4 зьмяшчаюць астатнія каманды, пасеяныя паводля іхных клюбных [[Табліца каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] 2021 году.

Каманды з адной асацыяцыі, гэтаксама па палітычных матывах каманды [[Украіна|Ўкраіны]] ды [[Расея|Расеі]], не маглі трапіць у адну групу.

Матчы прайшлі 14-15 верасьня, 28-29 верасьня, 19-20 кастрычніка, 2-3 лістапада, 23-24 лістапада і 7-9 сьнежня 2021 году. Дзьве найлепшыя каманды кожнай групы выйшлі ў 1/8 фіналу. Каманды, якія занялі трэцяе месца, былі пераведзены ў раўнд плэй-оф [[Лігі Эўропы УЭФА 2020-2021|Лігі Эўропы]], а каманды, якія занялі чацьвёртае месца, выбылі з эўрапейскіх спаборніцтваў у гэтым сэзоне.

[[Тыраспаль]]скі «[[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]]» дэбютаваў на групавым этапе. Ён стаў першай камандай з [[Малдова|Малдовы]], якая згуляла ў групавым этапе Лігі чэмпіёнаў.{{Легенда|#ccffcc|Каманды, якія выйшлі ў 1/8 фіналу}}{{Легенда|#ccccff|Каманды, якія перайшлі ў 1/16 фіналу [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы]]}}'''Група А'''
{{ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024|Ініцыялы Каманды1=МСц|Ініцыялы Каманды2=ПСЖ|Ініцыялы Каманды3=РБЛ|Ініцыялы Каманды4=Брг|Колер1=#ccffcc|Колер2=#ccffcc|Колер3=#ccccff|Каманда1=[[Манчэстэр Сіці|Манчэстэр Сіці]]|В1=4|Н1=0|П1=2|РМ1=18-10 (+8)|Каманда2=[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]]|В2=3|Н2=2|П2=1|РМ2=13–8 (+5)|Каманда3=[[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ Ляйпцыг]]|В3=2|Н3=1|П3=3|РМ3=15–14 (+1)|Каманда4=[[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]]|В4=1|Н4=1|П4=4|РМ4=6–20 (-14)|Галеадоры1=[[Натан Аке|Аке]]-1;[[Нардзі Мюкіеле|Мюкіеле]]-1([[аўтагол|аўта]]);[[Рыяд Магрэз|Магрэз]]-5;[[Джэк Грыліш|Грыліш]]-1;[[Жуан Кансэлу|Кансэлу]]-2;[[Габрыел Жэзус|Жэзус]]-3;[[Кайл Ўокер|Ўокер]]-1;[[Коўл Палмэр|Палмэр]]-1;[[Філ Фодэн|Фодэн]]-1;[[Рагім Стэрлінг|Стэрлінг]]-2;|Галеадоры2=[[Андэр Эрэра|Эрэра]]-1;[[Ідрыса Гуе|Гуе]]-1;[[Ліянэль Мэсі|Мэсі]]-5;[[Кіліян Мбапэ|Мбапэ]]-4;[[Джарджыніё Вэйнальдум|Вэйнальдум]]-2;|Галеадоры3=[[Крыстафэр Нкюнкю|Нкюнкю]]-7;[[Нардзі Мюкіеле|Мюкіеле]]-1;[[Андрэ Сылва|Сылва]]-3;[[Домінік Собаслаі|Собаслаі]]-2;[[Эміль Форсбэрг|Форсбэрг]]-2;|Галеадоры4=[[Ганс Ванакен|Ванакен]]-3;[[Матс Рытс|Рытс]]-2;[[Джон Стоўнз|Стоўнз]]-1([[аўтагол|аўта]]);|Лік1/Дата гульні=2–1|Лік2/Дата гульні=6–3|Лік3/Дата гульні=4–1|Лік4/Дата гульні=2–0|Лік5/Дата гульні=3–2|Лік6/Дата гульні=4–1|Лік9/Дата гульні=1–2|Лік8/Дата гульні=2–2|Лік7/Дата гульні=2–1|Лік12/Дата гульні=0–5|Лік11/Дата гульні=1–1|Лік10/Дата гульні=1–5}}
'''Група Б'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]|В1=6|Н1=0|П1=0|РМ1=17–6|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]]|В2=2|Н2=1|П2=3|РМ2=7–8|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Порту (футбольны клюб)|Порту]]|В3=1|Н3=2|П3=3|РМ3=4–11|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]]|В4=1|Н4=1|П4=4|РМ4=6–9}}
'''Група В&lt;ref&gt;Пры роўнай колькасьці пунктаў далей у Лізе чэмпіёнаў рушыў Спортынг празь лепшую розьніцу забітых галоў у асабістых сустрэчах +1 &gt; −1&lt;/ref&gt;'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Аякс Амстэрдам|Аякс]]|В1=6|Н1=0|П1=0|РМ1=20–5|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Спортынг Лісабон|Спортынг]]|В2=3|Н2=0|П2=3|РМ2=14–12|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Барусія Дортмунд|Барусія]]|В3=3|Н3=0|П3=3|РМ3=10–11|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Бэшыкташ Стамбул|Бэшыкташ]]|В4=0|Н4=0|П4=6|РМ4=3–19}}
'''Група Г'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Рэал Мадрыд|Рэал]]|В1=5|Н1=0|П1=1|РМ1=14–3|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]]|В2=3|Н2=1|П2=2|РМ2=8–5|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]]|В3=2|Н3=1|П3=3|РМ3=7–11|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Шахтар Данецк|Шахтар]]|В4=0|Н4=2|П4=4|РМ4=2–12}}
'''Група Д'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]]|В1=6|Н1=0|П1=0|РМ1=22–3|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]]|В2=2|Н2=2|П2=2|РМ2=7–9|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]]|В3=2|Н3=1|П3=3|РМ3=2–9|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Дынама Кіеў|Дынама]]|В4=0|Н4=1|П4=5|РМ4=1–11}}
'''Група Е'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Манчэстэр Юнайтэд|Юнайтэд]]|В1=3|Н1=2|П1=1|РМ1=11–8|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]]|В2=3|Н2=1|П2=2|РМ2=12–9|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Аталянта Бэргама|Аталянта]]|В3=1|Н3=3|П3=2|РМ3=12–13|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Янг Бойз Бэрн|Янг Бойз]]|В4=1|Н4=2|П4=3|РМ4=7–12}}
'''Група Ё'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Ліль (футбольны клюб)|Ліль]]|В1=3|Н1=2|П1=1|РМ1=7–4|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]]|В2=3|Н2=1|П2=2|РМ2=8–6|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]]|В3=1|Н3=3|П3=2|РМ3=5–5|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Вольфсбург (футбольны клюб)|Вольфсбург]]|В4=1|Н4=2|П4=3|РМ4=5–10}}
'''Група Ж'''{{ФутболТабліца10||Каманда1=[[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]]|В1=5|Н1=0|П1=1|РМ1=10–6|Колер1=#ccffcc|Каманда2=[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]|В2=4|Н2=1|П2=1|РМ2=13–4|Колер2=#ccffcc|Каманда3=[[Зэніт Санкт-Пецярбург|Зэніт]]|В3=1|Н3=2|П3=3|РМ3=10–10|Колер3=#ccccff|Каманда4=[[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]|В4=0|Н4=1|П4=5|РМ4=1–14}}

== Плэй-оф ==
У раўндзе асноўнага плэй-оф каманды гулялі паміж сабою ў двух матчах дома і ў гасьцях, за выключэненем аднаматчавага фіналу. Мэханізм лёсаваньняў ды гульняў кожнага раўнду быў наступным:

* У лёсаваньні 1/8 фіналу восем пераможцаў групаў былі пасеянымі, а восем тых, што занялі другое месца, выцягваліся з другога кошыка. Да пасеяных камандаў выцягваліся ў супэрнікі тыя, хто ня быў пасеянымі. Каманды з адной групы або з адной асацыяцыі не маглі трапіць адна супраць адной.
* У лёсаваньні чвэрцьфіналаў і паўфіналаў не было пасеяў, і каманды з адной групы або з аднаго аб’яднаньня маглі згуляць паміж сабой. Паколькі лёсаваньні чвэрцьфіналаў і паўфіналаў праводзіліся разам да вынікаў чвэрцьфіналаў, асобы пераможцаў чвэрцьфіналу не былі вядомыя на момант лёсаваньня. Таксама было праведзена лёсаваньне, каб вызначыць, які пераможца паўфіналу быў вызначаны ў якасьці «хатняй» каманды для фіналу (у адміністрацыйных мэтах, паколькі ён праходзіў на нэўтральнай пляцоўцы).

== 1/8 фіналу ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!Агульны лік
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
|-
|[[Бэнфіка Лісабон|'''Бэнфіка''']]
|3:2
|[[Аякс Амстэрдам|Аякс]]
|2:2
|1:0
|
# [[Душан Тадыч|Тадыч]] 18' (0:1), [[Сэбаст’ен Алер|Алер]] 28' ([[Аўтагол|аўта]]) (1:1), 29' (1:2), [[Раман Ярамчук|Ярамчук]] 72' (2:2)
# [[Дарвін Нуньес|Нуньес]] 77' (3:2)
|-
|[[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]]
|1:2
|[[Лівэрпул (футбольны клюб)|'''Лівэрпул''']]
|0:2
|1:0
|
# [[Рабэрту Фірміну|Фірміну]] 75' (0:1), [[Магамэд Саляг|Саляг]] 83' (0:2)
# [[Ляўтара Мартынэс|Мартынэс]] 62' (1:2)
|-
|[[Вільярэал (футбольны клюб)|'''Вільярэал''']]
|4:1
|[[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]]
|1:1
|3:0
|
# [[Душан Влахавіч|Влахавіч]] 1' (0:1), [[Даніель Парэха|Парэха]] 66' (1:1)
# [[Жэрар Марэна Балягера|Марэна]] 78' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:1), [[Паў Франсіска Торэс|Торэс]] 85' (3:1), [[Арно Грунэвэльд|Грунэвэльд]] 90+2' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:1)
|-
|[[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]]
|2:8
|[[Баварыя Мюнхэн|'''Баварыя''']]
|1:1
|1:7
|
# [[Чуквубуіке Адаму|Адаму]] 21' (1:0), [[Кінгсьлі Каман|Каман]] 90' (1:1)
# [[Робэрт Левандоўскі|Левандоўскі]] 12' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:3), 23' (1:4), [[Сэрж Гнабры|Гнабры]] 31' (1:5), [[Томас Мюлер|Мюлер]] 54' (1:6), [[Маўрыц К’ергор|К’ергор]] 70' (2:6), [[Томас Мюлер|Мюлер]] 54' (2:7), [[Лерой Санэ|Санэ]] 85' (2:8)
|-
|[[Спортынг Лісабон|Спортынг]]
|0:5
|'''[[Манчэстэр Сіці|Сіці]]'''
|0:5
|0:0
|
# [[Рыяд Магрэз|Магрэз]] 7' (0:1), [[Бэрнарду Сылва|Сылва]] 17' (0:2), [[Філ Фодэн|Фодэн]] 32' (0:3), [[Бэрнарду Сылва|Сылва]] 44' (0:4), [[Рагім Стэрлінг|Стэрлінг]] 58' (0:5)
# -
|-
|[[Атлетыка Мадрыд|'''Атлетыка''']]
|2:1
|[[Манчэстэр Юнайтэд|Юнайтэд]]
|1:1
|1:0
|
# [[Жуан Фэлікс|Фэлікс]] 7' (1:0), [[Энтані Элянга|Элянга]] 80' (1:1)
# [[Рэнан Лодзі|Лодзі]] 41' (2:1)
|-
|[[Чэлсі Лёндан|'''Чэлсі''']]
|4:1
|[[Ліль (футбольны клюб)|Ліль]]
|2:0
|2:1
|
# [[Кай Гавэрц|Гавэрц]] 8' (1:0), [[Крыстыян Пулішыч|Пулішыч]] 63' (2:0)
# [[Бурак Ілмаз|Ілмаз]] 38' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:1), [[Крыстыян Пулішыч|Пулішыч]] 45+3' (3:1), [[Сэсар Асьпілікуэта|Асьпілікуэта]] 71' (4:1)
|-
|[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]]
|2:3
|[[Рэал Мадрыд|'''Рэал''']]
|1:0
|1:3
|
# [[Кіліян Мбапэ]] 90+4' (1:0)
# [[Кіліян Мбапэ]] 39' (2:0), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 61' (2:1), 76' (2:2), 78' (2:3)
|}

== Чвэрцьфіналы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!Агульны лік
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
|-
|[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]]
|4:6
|'''[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]'''
|1:3
|3:3
|
# [[Ібраіма Канатэ|Канатэ]] 17' (0:1), [[Садыё Манэ|Манэ]] 34' (0:2), [[Дарвін Нуньес|Нуньес]] 49' (1:2), [[Люіс Фэрнанда Дыяс|Дыяс]] 87' (1:3)
# [[Ібраіма Канатэ|Канатэ]] 21' (1:4), [[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 32' (2:4), [[Рабэрту Фірміну|Фірміну]] 55' (2:5), 65' (2:6), [[Раман Ярамчук|Ярамчук]] 73' (3:6), [[Дарвін Нуньес|Нуньес]] 82' (4:6)
|-
|'''[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]]'''
|2:1
|[[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]]
|1:0
|1:1
|
# [[Арно Грунэвэльд|Грунэвэльд]] 90+2' (1:0)
# [[Робэрт Левандоўскі|Левандоўскі]] 52' (1:1), [[Самуэль Чуквуэзэ|Чуквуэзэ]] 88' (2:1)
|-
|'''[[Манчэстэр Сіці|Сіці]]'''
|1:0
|[[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]]
|1:0
|0:0
|
# [[Кевін дэ Бройнэ|дэ Бройнэ]] 70' (1:0)
# -
|-
|[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]
|4:5(д. ч.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;)
|'''[[Рэал Мадрыд|Рэал]]'''
|1:3
|3:2
|
# [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 21' (0:1), 24' (0:2), [[Кай Гавэрц|Гавэрц]] 40' (1:2), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 46' (1:3)
# [[Мэйсан Маўнт|Маўнт]] 15' (2:3), [[Антоніё Рудыгер|Рудыгер]] 51' (3:3), [[Тыма Вэрнэр|Вэрнэр]] 75' (4:3), [[Радрыгу Сылва дэ Гоіш|Радрыгу]] 80' (4:4), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 96' (4:5)
|}

== Паўфіналы ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Каманда 1
!Агульны лік
!Каманда 2
!Першы матч
!Другі матч
!Галы й галеадоры
|-
|'''[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]'''
|5:2
|[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]]
|2:0
|3:2
|
# [[Пэрвіс Эступіньян|Эступіньян]] 53' ([[Аўтагол|аўта]]) (1:0), [[Садыё Манэ|Манэ]] 55' (2:0)
# [[Буляй Дыя|Дыя]] 3' (2:1), [[Франсіс Каклен|Каклен]] 41' (2:2), [[Фабію Энрыке Таварэс|Фабію]] 62' (3:2), [[Люіс Фэрнанда Дыяс|Дыяс]] 67' (4:2), [[Садыё Манэ|Манэ]] 74' (5:2)
|-
|[[Манчэстэр Сіці|Сіці]]
|5:6(д. ч.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;)
|'''[[Рэал Мадрыд|Рэал]]'''
|4:3
|1:3
|
# [[Кевін дэ Бройнэ|дэ Бройнэ]] 2' (1:0), [[Габрыел Жэзус|Жэзус]] 11' (2:0),[[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 33' (2:1), [[Філ Фодэн|Фодэн]] 53' (3:1), [[Вінісіюс Жуніёр|Вінісіюс]] 55' (3:2), [[Бэрнарду Сылва|Сылва]] 74' (4:2), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 82' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:3)
# [[Рыяд Магрэз|Магрэз]] 73' (5:3), [[Радрыгу Сылва дэ Гоіш|Радрыгу]] 90' (5:4), 90+1' (5:5), [[Карым Бэнзэма|Бэнзэма]] 95' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (5:6)
|}

== Фінал ==
{{Асноўны артыкул|Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022 году}} {{Справаздача пра матч|дата=28 траўня 2022|час=22:36 (Па менскаму часе)|стадыён=[[Стад дэ Франс]], [[Сэн-Дэні]]|гледачы=каля 75,000|судзьдзя=[[Клеман Цюрпэн]] ([[Францыя]])|каманда1=[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]|лік=0:1|каманда2=[[Рэал Мадрыд|Рэал]]|галы1=|галы2=[[Вінісіюс Жуніёр|Вінісіюс]], 59’|пратакол=[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/match/2034586--liverpool-vs-real-madrid/ Справаздача]}}

== Статыстыка ==
У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды плэй-оф.

=== Сьпіс найлепшых галеадораў ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Гулец
!Каманда
!Галы
!За якую колькасьць хвілін
|-
|1
|[[Карым Бэнзэма]]
|[[Рэал Мадрыд]]
|15
|1106
|-
|2
|[[Робэрт Левандоўскі]]
|[[Баварыя Мюнхэн]]
|13
|876
|-
|3
|[[Сэбаст’ен Алер]]
|[[Аякс Амстэрдам]]
|11
|668
|-
|4
|[[Магамэд Саляг]]
|[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]
|8
|1008
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |5
|[[Крыстафэр Нкюнкю]]
|[[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ Ляйпцыг]]
| rowspan=&quot;2&quot; |7
|531
|-
|[[Рыяд Магрэз]]
|[[Манчэстэр Сіці]]
|986
|-
| rowspan=&quot;5&quot; |7
|[[Крыштыяну Раналду]]
|[[Манчэстэр Юнайтэд]]
| rowspan=&quot;5&quot; |6
|611
|-
|[[Дарвін Нуньес]]
|[[Бэнфіка Лісабон]]
|613
|-
|[[Кіліян Мбапэ]]
|[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж]]
|673
|-
|[[Лерой Санэ]]
|[[Баварыя Мюнхэн]]
|798
|-
|[[Арно Грунэвэльд]]
|[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]]
|906
|}

=== Сьпіс найлепшых асістэнтаў ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Месца
!Гулец
!Каманда
!Асісты
!За якую колькасьць хвілін
|-
|1
|[[Бруну Фэрнандыш]]
|[[Манчэстэр Юнайтэд]]
|7
|520
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |2
|[[Лерой Санэ]]
|[[Баварыя Мюнхэн]]
| rowspan=&quot;2&quot; |6
|798
|-
|[[Вінісіюс Жуніёр]]
|[[Рэал Мадрыд]]
|1199
|-
|4
|[[Антані Матэўс дус Сантус]]
|[[Аякс Амстэрдам]]
|5
|577
|-
| rowspan=&quot;7&quot; |5
|[[Жуан Марыю]]
|[[Бэнфіка Лісабон]]
| rowspan=&quot;7&quot; |4
|493
|-
|[[Жэрар Марэна Балягера]]
|[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]]
|524
|-
|[[Кіліян Мбапэ]]
|[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж]]
|673
|-
|[[Кевін дэ Бройнэ]]
|[[Манчэстэр Сіці]]
|734
|-
|[[Трэнт Аляксандар-Арнальд]]
|[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]
|794
|-
|[[Эт’ен Капу]]
|[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэал]]
|1046
|-
|[[Лука Модрыч]]
|[[Рэал Мадрыд]]
|1077
|}

=== Каманда сэзону ===
Група тэхнічнага вывучэньня УЭФА выбрала ў якасьці каманды турніру наступных гульцоў.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Пазыцыя
!Гулец
!Каманда
|-
|Брамнік
|[[Тыбо Куртуа]]
|[[Рэал Мадрыд]]
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Абаронцы
|[[Трэнт Аляксандар-Арнальд]]
|[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]
|-
|[[Антоніё Рудыгер]]
|[[Чэлсі Лёндан]]
|-
|[[Вірджыл ван Дэйк]]
|[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]
|-
|[[Эндру Робэртсан]]
|[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |Паўабаронцы
|[[Кевін дэ Бройнэ]]
|[[Манчэстэр Сіці]]
|-
|[[Фабію Энрыке Таварэс]]
|[[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]]
|-
|[[Лука Модрыч]]
|[[Рэал Мадрыд]]
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |Нападнікі
|[[Кіліян Мбапэ]]
|[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж]]
|-
|[[Карым Бэнзэма]]
|[[Рэал Мадрыд]]
|-
|[[Вінісіюс Жуніёр]]
|[[Рэал Мадрыд]]
|}

=== Гулец сэзону ===

* [[Карым Бэнзэма]] (Рэал Мадрыд)

=== Малады гулец сэзону ===

* [[Вінісіюс Жуніёр]] (Рэал Мадрыд)

Крыніцы
{{Крыніцы}}

{{Парады артыкулу|няма крыніцаў|артаграфія}}
{{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}}

[[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА|2021]]
[[Катэгорыя:2021 год у футболе]]
[[Катэгорыя:2022 год у футболе]]</text>
      <sha1>l84y6qygyzwxqiai82gsz4n4qsx0n4a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Управа КДК па Берасьцейскае вобласьці</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256108</id>
    <revision>
      <id>2333375</id>
      <parentid>2322322</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T10:11:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12010" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Управа Камітэту дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Берасьцейскае вобласьці
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = КДК РБ па Віцебскае вобласьці
|позва           = 
|папярэднік      = няма
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 224005, [[Беларусь]], [[Берасьцейская вобласьць]], м. [[Берасьце]], вул. Міцкевіча, 3
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Берасьцейская вобласьць]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Старшыня
|імя кіраўніка   = [[Аксана Цылько|Цылько Аксана Мікалаеўна]]
|пасада кіраўніка 2 = Першы намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 2 = [[Вячаслаў Бычкоўскі|Бычкоўскі Вячаслаў Мікалаевіч]]
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 3 = Пузік Аляксандар Уладзімеравіч
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[КДК РБ]]
|галоўная ўправа = [[Прэзыдэнт Беларусі]]
|зьвязаныя службы = [[Управа Сьледчага камітэта Рэспублікі Беларусь па Берасьцейскае вобласьці|Абласны СК]]&lt;br&gt;[[Інспэкцыя Міністэрства па падатках і зборах па Берасьцейскае вобласьці|Падатковая інспэкцыя]]&lt;br&gt;[[Управа КДБ па Берасьцейскае вобласьці|КДБ]]&lt;br&gt;[[УУС Берасьцейскага аблвыканкаму|МУС]]&lt;br&gt;[[Берасьцейскі аблвыканкам|Аблвыканкам]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/kgk_brest-com_obl-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Управа Камітэту дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Берасьцейскае вобласьці'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/kgk_brest-com_obl-by/|загаловак = Земскія ўстановы КДК РБ па Берасьцейскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — абласны аддзел [[КДК РБ|камітэту дзяржаўнага кантролю Беларусі]]. Акруга дзейнасьці — [[Берасьцейская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 224005, [[Беларусь]], [[Берасьцейская вобласьць]], м. [[Берасьце]], вул. Міцкевіча, 3.

У залежнасьці ад правапісу ўстанова мае розныя назвы:
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
| {{Сьцяг БНР}}
|Управа Камітэту дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Берасьцейскае вобласьці
|-
|{{Сьцяг БССР}}
|Камітэт дзяржаўнага кантролю Брэсцкай вобласьці
|-
|}

== Земскія ўстановы ==
Абласная ўправа мае дзьве земскія ўстановы:
* [[Баранавіцкі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю]]
* [[Пінскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю]]

== Будова абласное ўправы ==
Абласная ўправа мае свае начальства і раду. Начальства складаецца са старшыні, яго намесьнікаў, начальнікаў управаў, загадчыкаў аддзелаў.

=== Сьпіс начальнікаў ===
Сьпіс начальнікаў па стане на 1 траўня 2022 году&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/brest_rukovodstvo-by/|загаловак = Начальнікі ўправы КДК РБ па Берасьцейскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt;:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
| Пасада
| Імя
|-
|Старшыня ўправы КДК Берасьцейскае вобласьці
|[[Аксана Цылько|Цылько Аксана Мікалаеўна]]
|-
|Першы намесьнік старшыні
|[[Вячаслаў Бычкоўскі|Бычкоўскі Вячаслаў Мікалаевіч]]
|-
|Намесьнік старшыні
|Пузік Аляксандар Уладзімеравіч
|-
|Управа кантролю бюджэтна-фінансавай сфэры{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне кантролю бюджэтна-фінансавай сферы&quot;.}}
|Бобель Мікалай Пятровіч
|-
|Управа спраўленьня назіральнае дзейнасьці і спраўнае работы{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне каардынацыі кантрольнай дзейнасці і арганізацыйнай працы&quot;.}}
|Плотка Павел Уладзімеравіч
|-
|Управа экспэртна-прававой работы і зваротаў грамадзян{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне экспертна-прававой работы і зваротаў грамадзян&quot;.}}
|Ляпёшка Міхаіл Барысавіч
|-
|[[Баранавіцкі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю]]
|Данілаў Алег Валер’евіч

|-
|[[Пінскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю]]
|Гордзіч Віктар Васільевіч
|-
|}

=== Рада ===
Абласная ўправа Віцебскае вобласьці мае сваю раду, якая называецца '''''Калегія'''''. Раднікамі ў ёй усе начальнікі. Старшыня рады па сваёй пасадзе зьяўляецца старшыня абласное ўправы. Ніжэй сьпіс раднікаў абласное ўправы&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/kollegii-kgk_brest-by/|загаловак = Рада ўправы КДК РБ па Берасьцейскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt;:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
| Імя
| Пасада
|-
|[[Аксана Цылько|Цылько Аксана Мікалаеўна]]
|старшыня абласное ўправы Камітэта дзяржаўнага кантролю Берасьцейскае вобласьці і старшыня калегіі;
|-
|[[Вячаслаў Бычкоўскі|Бычкоўскі Вячаслаў Мікалаевіч]]
|першы намесьнік старшыні абласное ўправы Камітэта дзяржаўнага кантролю па Берасьцейскае вобласьці
|-
|Пузік Аляксандар Уладзімеравіч
|намесьнік старшыні абласное ўправы Камітэта дзяржаўнага кантролю па Берасьцейскае вобласьці
|-
|Дзямко Юры Рыгоравіч
|начальнік управы [[ДФР КДК РБ па Берасьцейскае вобласьці|Дэпартамэнта фінансавых расьсьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Берасьцейскае вобласьці]]
|-
|Ляпёшка Міхаіл Барысавіч
|начальнік управы экспэртна-прававой работы і зваротаў грамадзян
|-
|Бобель Мікалай Пятровіч
|начальнік управы кантролю бюджэтна-фінансавай сфэры
|-
|}

Дзейнасьць рады тайная. Яе дзейнасьць не магчыма знайсьці ў адкрытых крыніцах: сеціва, газэты, часопісы і г.д.

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Берасьцейскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Абласныя ўправы КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Абласная ўправа КДК РБ (Берасьцейская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Берасьцейскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Берасьцейская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Берасьце]]</text>
      <sha1>jtankhz2p3pcnawdhlquwsrobe1au5q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пінскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256110</id>
    <revision>
      <id>2333330</id>
      <parentid>2322345</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T06:20:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5399" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Пінскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = 
|позва           = 
|папярэднік      = няма
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 225710, [[Беларусь]], [[Берасьцейская вобласьць]], м. [[Пінск]], вул. Леніна, 25
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Берасьцейская вобласьць]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Старшыня
|імя кіраўніка   = Гордзіч Віктар Васільевіч
|пасада кіраўніка 2 = Намесьнік страшыні
|імя кіраўніка 2 = 
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 3 = 
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[Управа Камітэту дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Берасьцейскае вобласьці|КДК РБ па Берасьцейскае вобласьці]]
|галоўная ўправа = [[КДК РБ]]
|зьвязаныя службы = [[СК РБ]]&lt;br&gt;[[МПЗ РБ]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/kgk_brest-com_obl-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Пінскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/kgk_brest-com_obl-by/|загаловак = Земскія ўстановы КДК РБ па Берасьцейскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — міжраённы аддзел [[КДК РБ|камітэту дзяржаўнага кантролю Беларусі]]. Акруга дзейнасьці — [[Берасьцейская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 225710, [[Беларусь]], [[Берасьцейская вобласьць]], м. [[Пінск]], вул. Леніна, 25.

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Берасьцейскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Абласныя ўправы КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Абласная ўправа КДК РБ (Берасьцейская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Міжраённыя камітэты КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Міжраённыя камітэты КДК РБ (Берасьцейская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Берасьцейскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Берасьцейская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Пінск]]</text>
      <sha1>qodcvnwosic42gf8u1qzugwxgm3jv77</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Управа КДК па Віцебскае вобласьці</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256117</id>
    <revision>
      <id>2333376</id>
      <parentid>2322321</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T10:11:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13496" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Управа Камітэту дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Віцебскае вобласьці
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = КДК РБ па Віцебскае вобласьці
|позва           = 
|папярэднік      = няма
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 210015, [[Беларусь]], [[Віцебская вобласьць]], [[Віцебск]], вул. Леніна, 15/9
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Віцебская вобласьць]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Старшыня
|імя кіраўніка   = [[Уладзімер Гадзяцкі|У. У. Гадзяцкі]]
|пасада кіраўніка 2 = Першы намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 2 = [[Вадзім Генадзевіч Валовіч|В. Г. Валовіч]]
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 3 = [[Натальля Нікіфарава|Н. В. Нікіфарава]]
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[КДК РБ]]
|галоўная ўправа = [[Прэзыдэнт Беларусі]]
|зьвязаныя службы = [[Управа Сьледчага камітэта Рэспублікі Беларусь па Віцебскае вобласьці|Абласны СК]]&lt;br&gt;[[Інспэкцыя Міністэрства па падатках і зборах па Віцебскае вобласьці|Падатковая інспэкцыя]]&lt;br&gt;[[Управа КДБ па Віцебскае вобласьці|КДБ]]&lt;br&gt;[[УУС Віцебскага аблвыканкаму|МУС]]&lt;br&gt;[[Віцебскі аблвыканкам|Аблвыканкам]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/kgk_vitebsk-com_obl-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Управа Камітэту дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Віцебскае вобласьці'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/kgk_vitebsk-com_obl-by/|загаловак = Земскія ўстановы КДК РБ па Віцебскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — абласны аддзел [[КДК РБ|камітэту дзяржаўнага кантролю Беларусі]]. Акруга дзейнасьці — [[Віцебская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 210015, [[Беларусь]], [[Віцебская вобласьць]], м. [[Віцебск]], вул. Леніна, 15/9.

У залежнасьці ад правапісу ўстанова мае розныя назвы:
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
| {{Сьцяг БНР}}
|Управа Камітэту дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Віцебскае вобласьці
|-
|{{Сьцяг БССР}}
|Камітэт дзяржаўнага кантролю Віцебскай вобласьці
|-
|}

== Земскія ўстановы ==
Абласная ўправа мае дзьве земскія ўстановы:
* [[Аршанскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю]]
* [[Полацкі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю]]

== Будова абласное ўправы ==
Абласная ўправа мае свае начальства і раду. Начальства складаецца са старшыні, яго намесьнікаў, начальнікаў управаў, загадчыкаў аддзелаў.

=== Сьпіс начальнікаў ===
Сьпіс начальнікаў па стане на 1 траўня 2022 году&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/vitebsk_rukovodstvo-by/|загаловак = Начальнікі ўправы КДК РБ па Віцебскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt;:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
| Пасада
| Імя
|-
|Старшыня ўправы КДК Віцебскае вобласьці
|[[Уладзімер Гадзяцкі|Гадзяцкі Уладзімер Уладзімеравіч]]
|-
|Першы намесьнік старшыні
|[[Вадзім Генадзевіч Валовіч|Валовіч Вадзім Генадзевіч]]
|-
|Намесьнік старшыні
|[[Натальля Нікіфарава|Нікіфарава Натальля Вадзімаўна]]
|-
|Управа кантролю бюджэтна-фінансавай сфэры{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне кантролю бюджэтна-фінансавай сферы&quot;.}}
|Камінскі Аляксандар Аляксандравіч
|-
|Управа кантролю за работай галін гаспадаркі{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне кантролю за работай галін гаспадаркі&quot;.}}
|Кундзелеў Алег Мікалаевіч
|-
|Управа спраўленьня назіральнае дзейнасьці і спраўнае работы{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне каардынацыі кантрольнай дзейнасці і арганізацыйнай працы&quot;.}}
|Кузьняцова Алена Віктараўна
|-
|Управа экспэртна-прававой работы і зваротаў грамадзян{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне экспертна-прававой работы і зваротаў грамадзян&quot;.}}
|Рудніцкая Аксана Генадзеўна
|-
|Аддзел назіраньня дзяржаўнае ўласнасьці і выкарыстаньня зямель{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Аддзел кантролю дзяржаўнай уласнасці і выкарыстання зямель&quot;.}}
|Жаваранкава Алена Васільеўна
|-
|[[Аршанскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю]]
|Макараў Ільля Сяргеевіч
|-
|[[Полацкі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю]]
|Хітрова Тацьцяна Ўладзімераўна
|-
|}

=== Рада ===
Абласная ўправа Віцебскае вобласьці мае сваю раду, якая называецца '''''Калегія'''''. Раднікамі ў ёй усе начальнікі. Старшыня рады па сваёй пасадзе зьяўляецца старшыня абласное ўправы. Ніжэй сьпіс раднікаў абласное ўправы&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/kollegii-kgk_vitebsk-by/|загаловак = Рада ўправы КДК РБ па Віцебскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt;:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
| Імя
| Пасада
|-
|[[Уладзімер Гадзяцкі|Гадзяцкі Уладзімер Уладзімеравіч]]
|старшыня абласное ўправы Камітэта дзяржаўнага кантролю Віцебскае вобласьці і старшыня калегіі;
|-
|[[Вадзім Генадзевіч Валовіч|Валовіч Вадзім Генадзевіч]]
|першы намесьнік старшыні абласное ўправы Камітэта дзяржаўнага кантролю па Віцебскае вобласьці
|-
|[[Натальля Нікіфарава|Нікіфарава Натальля Вадзімаўна]]
|намесьнік старшыні абласное ўправы Камітэта дзяржаўнага кантролю па Віцебскае вобласьці
|-
|Скоры Аляксандар Аляксандравіч
|начальнік управы [[ДФР КДК РБ па Віцебскае вобласьці|Дэпартамэнта фінансавых расьсьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Віцебскае вобласьці]]
|-
|Кундзелеў Алег Мікалаевіч
|начальнік управы кантролю за работай галін гаспадаркі
|-
|Камінскі Аляксандар Аляксандравіч
|начальнік управы кантролю бюджэтна-фінансавай сфэры
|-
|Кузьняцова Алена Віктараўна
|начальнік управы спраўленьня назіральнае дзейнасьці і спраўнае работы{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне каардынацыі кантрольнай дзейнасці і арганізацыйнай працы&quot;.}}
|-
|Рудніцкая Аксана Генадзеўна
|начальнік управы экспэртна-прававой работы і зваротаў грамадзян
|-
|Жаваранкава Алена Васільеўна
|начальнік аддзелу назіраньня дзяржаўнае ўласнасьці і выкарыстаньня зямель{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Аддзел кантролю дзяржаўнай уласнасці і выкарыстання зямель&quot;.}}
|-
|}

Дзейнасьць рады тайная. Яе дзейнасьць не магчыма знайсьці ў адкрытых крыніцах: сеціва, газэты, часопісы і г.д.

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Віцебскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Абласныя ўправы КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Абласная ўправа КДК РБ (Віцебская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Віцебскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Віцебская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Віцебск]]</text>
      <sha1>qvwofid85ocaz5e81lvwozn9ub8fg9k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Полацкі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256121</id>
    <revision>
      <id>2333326</id>
      <parentid>2322348</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T05:42:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5333" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Полацкі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = 
|позва           = 
|папярэднік      = няма
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 211400, [[Беларусь]], [[Віцебская вобласьць]], м. [[Полацак]], пр. Скарыны, 10
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Віцебская вобласьць]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Старшыня
|імя кіраўніка   = Хітрова Тацьцяна Уладзімераўна
|пасада кіраўніка 2 = Намесьнік страшыні
|імя кіраўніка 2 = 
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 3 = 
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[Управа Камітэту дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Віцебскае вобласьці|КДК РБ па Віцебскае вобласьці]]
|галоўная ўправа = [[КДК РБ]]
|зьвязаныя службы = [[СК РБ]]&lt;br&gt;[[МПЗ РБ]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/kgk_vitebsk-com_obl-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Полацкі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/kgk_vitebsk-com_obl-by/|загаловак = Земскія ўстановы КДК РБ па Віцебскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — міжраённы аддзел [[КДК РБ|камітэту дзяржаўнага кантролю Беларусі]]. Акруга дзейнасьці — [[Віцебская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 211400, [[Беларусь]], [[Віцебская вобласьць]], м. [[Полацак]], пр. Скарыны, 10.

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Віцебскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Абласныя ўправы КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Абласная ўправа КДК РБ (Віцебская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Міжраённыя камітэты КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Міжраённыя камітэты КДК РБ (Віцебская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Віцебскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Віцебская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Полацак]]</text>
      <sha1>o2fngs6uep2ejktukz5vg6vrzvts3zn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уладзімер Гадзяцкі</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256123</id>
    <revision>
      <id>2333367</id>
      <parentid>2322329</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T10:02:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6126" xml:space="preserve">{{Міліцыянэр
|імя                 = Уладзімер Уладзімеравіч Гадзяцкі
|арыгінал імя        = 
|ганаровы прэфікс    = 
|ганаровы суфікс     = 
|партрэт             = 
|памер партрэту      = 
|апісаньне партрэту  = 
|імя пры нараджэньні = 
|род дзейнасьці      = нагляд за выкананьнем права
|дата нараджэньня    = 1967
|месца нараджэньня   = {{Сьцяг СССР}}[[СССР]], [[УССР]],&lt;br&gt;[[Крымская вобласьць]],&lt;br&gt;[[Лепельскі раён]],&lt;br&gt;[[Места|м.]] [[Джанкой]]
|дата хросту         = 
|дата сьмерці        = 
|месца сьмерці       = 
|прычына сьмерці     = 
|дата зьнікненьня    = 
|месца пахаваньня    = 
|грамадзянства       = Беларусь
|нацыянальнасьць     = 
|адукацыя            = вышэйшая
|месца вучобы        = Балашоўскае вышэйшае ваеннае авіяцыйнае вучылішча лётчыкаў (1988 год)&lt;br&gt;
Акадэмію кіраваньня пры Прэзыдэнце Рэспублікі Беларусь (2002год)
|работа              = 
|гады дзейнасьці     = 
|вядомасьць          = 
|пасада              = Старшыня [[Управа КДК па Віцебскае вобласьці|КДК па Віцебскае вобласьці]]
|час                 = 17 сакавіка 2020
|папярэднік          = 
|наступнік           = 
|партыя              = 
|рух                 = 
|бацька              = 
|маці                = 
|муж                 = 
|жонка               = 
|дзеці               = 
|узнагароды          = 
|абвінавачваньне     = 
|пакараньне          = 
|рост                = 
|маса                = 
|пазыўны             = 
|подпіс              = 
|сайт                = [http://kgk.gov.by/ru/vitebsk_rukovodstvo-ru/view/godjatskij-vladimir-000854-608173-62/ Старонка ў сеціве]
|дадаткова           = 
|commons             = 
}}

'''Уладзімер Уладзімеравіч Гадзяцкі'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/ru/vitebsk_rukovodstvo-ru/view/godjatskij-vladimir-000854-608173-62/|загаловак = Начальнікі КДК РБ па Гомельскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — Старшыня [[Управа КДК па Віцебскае вобласьці|Камітэта дзяржаўнага кантролю Віцебскае вобласьці]]. Ён нарадзіўся ў 1967 годзе ў горадзе Джанкой Крымскае вобласьці. Вучыўся ў сярэдняе школе. Затым скончыў Балашоўскае вышэйшае ваеннае авіяцыйнае вучылішча лётчыкаў у 1988 годзе. Акадэмію кіраваньня пры Прэзыдэнце Рэспублікі Беларусь скончыў у 2002 г. 
З 1988 г. служыў у Савецкім войску, а пасьля распаду СССР да 1998 г. праходзіў службу ва Ўзброеных Сілах Беларусі на камандных пасадах. 
Пасьля звальненьня ў запас з 1998 г. па 2004 г. рабіў у [[Інспэкцыя Міністэрства па падатках і зборах Рэспублікі Беларусь па Першатравенскім раёне места Віцебск|інспэкцыі па падатках і зборах па Першамайскім раёне г. Віцебска]].

== КДК ==
З 2004 г. па 2017 г. рабіў на пасадах у Камітэце дзяржкантролю:
* галоўны спэцыяліст,
* намесьнік начальніка ўправы,
* начальнік управы кантролю бюджэтна-фінансавай сфэры Камітэта дзяржаўнага кантролю Віцебскае вобласьці.

З 2017 г. робіць на пасадзе першы намесьнік старшыні Камітэта дзяржаўнага кантролю Віцебскае вобласьці.

З 17 сакавіка 2020 году прызначаны на пасаду старшыні Камітэта дзяржаўнага кантролю Віцебскае вобласьці.

== Вучоба ==
* Балашоўскае вышэйшае ваеннае авіяцыйнае вучылішча лётчыкаў (1988 год)
* Акадэмію кіраваньня пры Прэзыдэнце Рэспублікі Беларусь (2002год)

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Віцебскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Абласныя ўправы КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Віцебскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Віцебская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Віцебск]]</text>
      <sha1>0ye3q1kt71k6tua0yc02fvy54m8aj7t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Натальля Нікіфарава</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256125</id>
    <revision>
      <id>2333322</id>
      <parentid>2322358</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T04:14:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5633" xml:space="preserve">{{Міліцыянэр
|імя                 = Натальля Вадзімаўна Нікіфарава
|арыгінал імя        = 
|ганаровы прэфікс    = 
|ганаровы суфікс     = 
|партрэт             = 
|памер партрэту      = 
|апісаньне партрэту  = 
|імя пры нараджэньні = 
|род дзейнасьці      = нагляд за выкананьнем права
|дата нараджэньня    = 1972
|месца нараджэньня   = {{Сьцяг СССР}}[[СССР]], [[БССР]], [[Віцебская вобласьць]], м. [[Віцебск]]
|дата хросту         = 
|дата сьмерці        = 
|месца сьмерці       = 
|прычына сьмерці     = 
|дата зьнікненьня    = 
|месца пахаваньня    = 
|грамадзянства       = Беларусь
|нацыянальнасьць     = 
|адукацыя            = вышэйшая
|месца вучобы        = Віцебскі тэхналягічны інстытут лёгкае прамысловасьці (1994 год)
|работа              = 
|гады дзейнасьці     = 
|вядомасьць          = 
|пасада              = Намесьнік старшыні [[Управа КДК па Віцебскае вобласьці|КДК па Віцебскае вобласьці]]
|час                 = 1 лютага 2021
|папярэднік          = 
|наступнік           = 
|партыя              = 
|рух                 = 
|бацька              = 
|маці                = 
|муж                 = 
|жонка               = 
|дзеці               = 
|узнагароды          = 
|абвінавачваньне     = 
|пакараньне          = 
|рост                = 
|маса                = 
|пазыўны             = 
|подпіс              = 
|сайт                = [http://kgk.gov.by/ru/vitebsk_rukovodstvo-ru/view/nikiforova-natalja-000854-31733-60/ Старонка ў сеціве]
|дадаткова           = 
|commons             = 
}}
'''Натальля Вадзімаўна Нікіфарава'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/ru/vitebsk_rukovodstvo-ru/view/nikiforova-natalja-000854-31733-60/|загаловак = Начальнікі КДК РБ па Гомельскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — Намесьнік старшыні [[Управа КДК па Віцебскае вобласьці|Камітэта дзяржаўнага кантролю Віцебскае вобласьці]]. Яна нарадзілася ў 1972 годзе ў горадзе Віцебску.

Вучылася ў сярэдняе школе. У 1994 годзе скончыла Віцебскі тэхналягічны інстытут лёгкае прамысловасьці. У 1994—2003 гадах рабіла на розных пасадах у [[Інспэкцыя МПЗ Беларусі па Чыгуначным раёне Віцебску|інспэкцыі Міністэрства па падатках і зборах па Чыгуначным раёне г. Віцебска]].

== КДК ==
З 2003 году робіць у Камітэце дзяржаўнага кантролю Віцебскае вобласьці. Займала наступныя пасады: 
* галоўны спэцыяліст управы кантролю бюджэтна-фінансавае і сацыяльнае сфэры (2003—2007), 
* намесьнік начальніка ўправы кантролю органаў выканаўчае ўлады і каардынацыі кантрольнае дзейнасьці (2007—2011), 
* начальнік управы кантролю органаў выканаўчае ўлады і каардынацыі кантрольнае дзейнасьці (2011—2013), 
* начальнік управы каардынацыі кантрольнай дзейнасьці і арганізацыйнае работы (2013—2021).

Зь 1 лютага 2021 г. назначана на пасаду намесьніка старшыні Камітэта дзяржаўнага кантролю Віцебскае вобласьці.

== Вучоба ==
* Віцебскі тэхналягічны інстытут лёгкае прамысловасьці (1994 год)

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Віцебскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Абласныя ўправы КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Віцебскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Віцебская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Віцебск]]</text>
      <sha1>q36kl4ur111joia7jmjabo2lk81gwx7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Управа КДК па Гарадзенскае вобласьці</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256126</id>
    <revision>
      <id>2333377</id>
      <parentid>2322320</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T10:12:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13283" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Управа Камітэту дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Гарадзенскае вобласьці
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = КДК РБ па Гарадзенскае вобласьці
|позва           = 
|папярэднік      = няма
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 230023, [[Беларусь]], [[Гарадзенская вобласьць]], м. [[Горадня]], вул. Карбышава, 15
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Гарадзенская вобласьць]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Старшыня
|імя кіраўніка   = [[Анатоль Дарожка|Дарожка Анатоль Андрэевіч]]
|пасада кіраўніка 2 = Першы намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 2 = [[Аляксандар Садоўнічы|Садоўнічы Аляксандар Міхайлавіч]]
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 3 = Крывіцкая Натальля Іванаўна
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[КДК РБ]]
|галоўная ўправа = [[Прэзыдэнт Беларусі]]
|зьвязаныя службы = [[Управа Сьледчага камітэта Рэспублікі Беларусь па Гарадзенскае вобласьці|Абласны СК]]&lt;br&gt;[[Інспэкцыя Міністэрства па падатках і зборах па Гарадзенскае вобласьці|Падатковая інспэкцыя]]&lt;br&gt;[[Управа КДБ па Гарадзенскае вобласьці|КДБ]]&lt;br&gt;[[УУС Гарадзенскага аблвыканкаму|МУС]]&lt;br&gt;[[Гарадзенскі аблвыканкам|Аблвыканкам]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/kgk_grodno-com_obl-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Управа Камітэту дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Гарадзенскае вобласьці'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url =http://kgk.gov.by/by/kgk_grodno-com_obl-by/|загаловак = Земскія ўстановы КДК РБ па Гарадзенскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — абласны аддзел [[КДК РБ|камітэту дзяржаўнага кантролю Беларусі]]. Акруга дзейнасьці — [[Гарадзенская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 230023, [[Беларусь]], [[Гарадзенская вобласьць]], м. [[Горадня]], вул. Карбышава, 15.

У залежнасьці ад правапісу ўстанова мае розныя назвы:
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
| {{Сьцяг БНР}}
|Управа Камітэту дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Гарадзенскае вобласьці
|-
|{{Сьцяг БССР}}
|Камітэт дзяржаўнага кантролю Гарадзенскай вобласьці
|-
|}

== Земскія ўстановы ==
Абласная ўправа мае адну земскую ўстанову:
* [[Лідзкі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю]]

== Будова абласное ўправы ==
Абласная ўправа мае свае начальства і раду. Начальства складаецца са старшыні, яго намесьнікаў, начальнікаў управаў, загадчыкаў аддзелаў.

=== Сьпіс начальнікаў ===
Сьпіс начальнікаў па стане на 1 траўня 2022 году&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/grodno_rukovodstvo-by/|загаловак = Начальнікі ўправы КДК РБ па Гарадзенскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt;:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
| Пасада
| Імя
|-
|Старшыня ўправы КДК Гарадзенскае вобласьці
|[[Анатоль Дарожка|Дарожка Анатоль Андрэевіч]]
|-
|Першы намесьнік старшыні
|[[Аляксандар Садоўнічы|Садоўнічы Аляксандар Міхайлавіч]]
|-
|Намесьнік старшыні
|Крывіцкая Натальля Іванаўна
|-
|Управа бюджэтна-фінансавай сфэры{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне бюджэтна-фінансавай сферы&quot;.}}
|Слабыш Тацьцяна Тадэвушаўна
|-
|Управа спраўленьня назіральнае дзейнасьці і спраўнае работы{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне каардынацыі кантрольнай дзейнасці і арганізацыйнай працы&quot;.}}
|Красноўскі Міхаіл Вячаслававіч
|-
|Управа кантролю за работай аграпрамысловага і прыродаахоўнага комплексаў{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне кантролю за работай аграпрамысловага і прыродаахоўнага комплексаў&quot;.}}
|Піўко Віктар Аляксандравіч
|-
|Управа кантролю галін гаспадаркі{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне кантролю галін гаспадаркі&quot;.}}
|Жур Натальля Ёсіфаўна
|-
|Управа экспэртна-прававой работы і зваротаў грамадзян{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне экспертна-прававой работы і зваротаў грамадзян&quot;.}}
|Кебец Анатоль Аляксандравіч
|-
|[[Лідзкі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю]]
|Сяліцкі Аляксандар Ёсіфавіч
|-
|}

=== Рада ===
Абласная ўправа Гарадзенскае вобласьці мае сваю раду, якая называецца '''''Калегія'''''. Раднікамі ў ёй усе начальнікі. Старшыня рады па сваёй пасадзе зьяўляецца старшыня абласное ўправы. Ніжэй сьпіс раднікаў абласное ўправы&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/kollegii-kgk_grodno-by/|загаловак = Рада ўправы КДК РБ па Гарадзенскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt;:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
| Імя
| Пасада
|-
|[[Анатоль Дарожка|Дарожка Анатоль Андрэевіч]]
|старшыня абласное ўправы Камітэта дзяржаўнага кантролю Гарадзенскае вобласьці і старшыня калегіі;
|-
|[[Аляксандар Садоўнічы|Садоўнічы Аляксандар Міхайлавіч]]
|першы намесьнік старшыні абласное ўправы Камітэта дзяржаўнага кантролю па Гарадзенскае вобласьці
|-
|Крывіцкая Натальля Іванаўна
|намесьнік старшыні абласное ўправы Камітэта дзяржаўнага кантролю па Гарадзенскае вобласьці
|-
|Вішэнькоў Сяргей Вячаслававіч
|начальнік управы [[ДФР КДК РБ па Гарадзенскае вобласьці|Дэпартамэнта фінансавых расьсьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Гарадзенскае вобласьці]]
|-
|Жур Натальля Ёсіфаўна
|начальнік управы кантролю галін гаспадаркі
|-
|Кебец Анатоль Аляксандравіч
|начальнік управы экспэртна-прававой работы і зваротаў грамадзян
|-
|Сяліцкі Аляксандар Ёсіфавіч
|старшыня [[Лідзкі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю|Лідзкага міжраённага камітэта]]
|-
|Слабыш Тацьцяна Тадэвушаўна
|начальнік управы бюджэтна-фінансавай сфэры
|-
|Піўко Віктар Аляксандравіч
|начальнік управы кантролю за работай аграпрамысловага і прыродаахоўнага комплексаў
|-
|Красноўскі Міхаіл Вячаслававіч
|Управа спраўленьня назіральнае дзейнасьці і спраўнае работы{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне каардынацыі кантрольнай дзейнасці і арганізацыйнай працы&quot;.}}
|-
|}

Дзейнасьць рады тайная. Яе дзейнасьць не магчыма знайсьці ў адкрытых крыніцах: сеціва, газэты, часопісы і г.д.

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Гарадзенскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Абласныя ўправы КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Абласная ўправа КДК РБ (Гарадзенская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Гарадзенскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Гарадзенская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Горадня]]</text>
      <sha1>40t3gd8jl437z7x96c3fvysbywubsrj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Лідзкі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256128</id>
    <revision>
      <id>2333315</id>
      <parentid>2322374</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T01:55:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5383" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Лідзкі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = 
|позва           = 
|папярэднік      = няма
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 231300, [[Беларусь]], [[Гарадзенская вобласьць]], м. [[Ліда]], вул. Савецкая, 21
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Гарадзенская вобласьць]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Старшыня
|імя кіраўніка   = Сяліцкі Аляксандар Ёсіфавіч
|пасада кіраўніка 2 = Намесьнік страшыні
|імя кіраўніка 2 = 
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 3 = 
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[Управа Камітэту дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Гарадзенскае вобласьці|КДК РБ па Гарадзенскае вобласьці]]
|галоўная ўправа = [[КДК РБ]]
|зьвязаныя службы = [[СК РБ]]&lt;br&gt;[[МПЗ РБ]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/kgk_grodno-com_obl-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Лідзкі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/kgk_grodno-com_obl-by/|загаловак = Земскія ўстановы КДК РБ па Гарадзенскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — міжраённы аддзел [[КДК РБ|камітэту дзяржаўнага кантролю Беларусі]]. Акруга дзейнасьці — [[Гарадзенская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 231300, [[Беларусь]], [[Гарадзенская вобласьць]], м. [[Ліда]], вул. Савецкая, 21.

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Гарадзенскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Абласныя ўправы КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Абласная ўправа КДК РБ (Гарадзенская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Міжраённыя камітэты КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Міжраённыя камітэты КДК РБ (Гарадзенская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Гарадзенскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Гарадзенская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Ліда]]</text>
      <sha1>twbxw65pwusa9unowkm7r7pey31eck8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Управа КДК па Гомельскае вобласьці</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256133</id>
    <revision>
      <id>2333378</id>
      <parentid>2322319</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T10:12:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13717" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Управа Камітэту дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Гомельскае вобласьці
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = КДК РБ па Гомельскае вобласьці
|позва           = 
|папярэднік      = няма
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 246050, [[Беларусь]], [[Гомельская вобласьць]], [[Гомель]], вул. Пралетарская, 15
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Гомельская вобласьць]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Старшыня
|імя кіраўніка   = [[Аляксей Іглікаў|Іглікаў Аляксей Аляксеевіч]]
|пасада кіраўніка 2 = Першы намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 2 = [[Андрэй Прыкота|Прыкота Андрэй Сяргеевіч]]
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 3 = [[Вольга Салаўёва|Салаўёва Вольга Пятроўна]]
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[КДК РБ]]
|галоўная ўправа = [[Прэзыдэнт Беларусі]]
|зьвязаныя службы = [[Управа Сьледчага камітэта Рэспублікі Беларусь па Гомельскае вобласьці|Абласны СК]]&lt;br&gt;[[Інспэкцыя Міністэрства па падатках і зборах па Гомельскае вобласьці|Падатковая інспэкцыя]]&lt;br&gt;[[Управа КДБ па Гомельскае вобласьці|КДБ]]&lt;br&gt;[[УУС Гомельскага аблвыканкаму|МУС]]&lt;br&gt;[[Гомельскі аблвыканкам|Аблвыканкам]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/kgk_gomel-com_obl-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Управа Камітэту дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Гомельскае вобласьці'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/kgk_gomel-com_obl-by/|загаловак = Земскія ўстановы КДК РБ па Гомельскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — абласны аддзел [[КДК РБ|камітэту дзяржаўнага кантролю Беларусі]]. Акруга дзейнасьці — [[Гомельская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 246050, [[Беларусь]], [[Гомельская вобласьць]], [[Гомель]], вул. Пралетарская, 15.

У залежнасьці ад правапісу ўстанова мае розныя назвы:
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
| {{Сьцяг БНР}}
|Управа Камітэту дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Гомельскае вобласьці
|-
|{{Сьцяг БССР}}
|Камітэт дзяржаўнага кантролю Гомельскай вобласьці
|-
|}

== Земскія ўстановы ==
Абласная ўправа мае дзьве земскія ўстановы:
* [[Жлобінскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю]]
* [[Мазырскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю]]

== Будова абласное ўправы ==
Абласная ўправа мае свае начальства і раду. Начальства складаецца са старшыні, яго намесьнікаў, начальнікаў управаў, загадчыкаў аддзелаў.

=== Сьпіс начальнікаў ===
Сьпіс начальнікаў па стане на 1 траўня 2022 году&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/gomel_rukovodstvo-by/|загаловак = Начальнікі ўправы КДК РБ па Гомельскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt;:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
| Пасада
| Імя
|-
|Старшыня ўправы КДК Гомельскае вобласьці
|[[Аляксей Іглікаў|Іглікаў Аляксей Аляксеевіч]]
|-
|Першы намесьнік старшыні
|[[Андрэй Прыкота|Прыкота Андрэй Сяргеевіч]]
|-
|Намесьнік старшыні
|[[Вольга Салаўёва|Салаўёва Вольга Пятроўна]]
|-
|Управа бюджэтна-фінансавай сфэры{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне бюджэтна-фінансавай сферы&quot;.}}
|Прыкота Андрэй Сяргеевіч
|-
|Управа кантролю галін гаспадаркі{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне кантролю галін гаспадаркі&quot;.}}
|Прыкота Дзьмітры Сяргеевіч
|-
|Управа кантролю за работай аграпрамысловага і прыродаахоўнага комплексаў{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне кантролю за работай аграпрамысловага і прыродаахоўнага комплексаў&quot;.}}
|Глоба Сяргей Міхайлавіч
|-
|Управа экспэртна-прававой работы і зваротаў грамадзян{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне экспертна-прававой работы і зваротаў грамадзян&quot;.}}
|Лісун Яўген Анатольевіч
|-
|Управа спраўленьня назіральнае дзейнасьці і спраўнае работы{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне каардынацыі кантрольнай дзейнасці і арганізацыйнай працы&quot;.}}
|Ноздрын Віталь Леанідавіч
|-
|Аддзел назіраньня дзяржаўнае ўласнасьці і выкарыстаньня зямель{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Аддзел кантролю дзяржаўнай уласнасці і выкарыстання зямель&quot;.}}
|Крывусеў Тарас Валер’евіч
|-
|Сэктар кантролю спажывецкага рынку і сфэры паслуг{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Сектар кантролю спажывецкага рынку і сферы паслуг&quot;.}}
|Салаўёва Вольга Пятроўна
|-
|[[Жлобінскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю]]
|Глушко Руслан Аляксандравіч
|-
|[[Мазырскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю]]
|Тарасенка Аляксандар Аляксеевіч
|-
|}

=== Рада ===
Абласная ўправа Гомельскае вобласьці мае сваю раду, якая называецца '''''Калегія'''''. Раднікамі ў ёй усе начальнікі. Старшыня рады па сваёй пасадзе зьяўляецца старшыня абласное ўправы. Ніжэй сьпіс раднікаў абласное ўправы&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/kollegii-kgk_gomel-by/|загаловак = Рада ўправы КДК РБ па Гомельскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt;:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
| Імя
| Пасада
|-
|[[Аляксей Іглікаў|Іглікаў Аляксей Аляксеевіч]]
|старшыня абласное ўправы Камітэта дзяржаўнага кантролю Гомельскае вобласьці і старшыня калегіі;
|-
|[[Андрэй Прыкота|Прыкота Андрэй Сяргеевіч]]
|першы намесьнік старшыні абласное ўправы Камітэта дзяржаўнага кантролю па Гомельскае вобласьці
|-
|[[Вольга Салаўёва|Салаўёва Вольга Пятроўна]]
|намесьнік старшыні абласное ўправы Камітэта дзяржаўнага кантролю па Гомельскае вобласьці
|-
|Германчук Вадзім Уладзімеравіч
|начальнік управы [[ДФР КДК РБ па Гомельскае вобласьці|Дэпартамэнта фінансавых расьсьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Гомельскае вобласьці]]
|-
|Тарасенка Аляксандар Аляксеевіч
|старшыня [[Мазырскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю|Мазырскага міжраённага камітэта]]
|-
|Прыкота Дзьмітры Сяргеевіч
|начальнік управы кантролю галін гаспадаркі
|-
|Глоба Сяргей Міхайлавіч
|начальнік управы кантролю за работай аграпрамысловага і прыродаахоўнага комплексаў
|-
|Лісун Яўген Анатольевіч
|начальнік управы экспэртна-прававой работы і зваротаў грамадзян
|-
|Цімашэнка Аляксей Уладзімеравіч
|начальнік управы бюджэтна-фінансавай сфэры
|-
|}

Дзейнасьць рады тайная. Яе дзейнасьць не магчыма знайсьці ў адкрытых крыніцах: сеціва, газэты, часопісы і г.д.

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Гомельскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Абласныя ўправы КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Абласная ўправа КДК РБ (Гомельская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Гомельскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Гомельская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Гомель]]</text>
      <sha1>3bqh25152xxwkxvngo8ed1obeefwd41</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мазырскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256135</id>
    <revision>
      <id>2333317</id>
      <parentid>2322371</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T02:18:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5361" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Мазырскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = 
|позва           = 
|папярэднік      = няма
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 247760, [[Беларусь]], [[Гомельская вобласьць]], м. [[Мазыр]], вул. Ленінская, 58
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Гомельская вобласьць]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Старшыня
|імя кіраўніка   = Тарасенка Аляксандар Аляксеевіч
|пасада кіраўніка 2 = Намесьнік страшыні
|імя кіраўніка 2 = 
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 3 = 
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[Управа Камітэту дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Гомельскае вобласьці|КДК РБ па Гомельскае вобласьці]]
|галоўная ўправа = [[КДК РБ]]
|зьвязаныя службы = [[СК РБ]]&lt;br&gt;[[МПЗ РБ]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/kgk_gomel-com_obl-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Мазырскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/kgk_gomel-com_obl-by/|загаловак = Земскія ўстановы КДК РБ па Магілеўскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — міжраённы аддзел [[КДК РБ|камітэту дзяржаўнага кантролю Беларусі]]. Акруга дзейнасьці — [[Гомельская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 247760, [[Беларусь]], [[Гомельская вобласьць]], м. [[Мазыр]], вул. Ленінская, 58.

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Гомельскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Абласныя ўправы КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Абласная ўправа КДК РБ (Гомельская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Міжраённыя камітэты КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Міжраённыя камітэты КДК РБ (Гомельская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Гомельскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Гомельская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Мазыр]]</text>
      <sha1>0rrpmbioaafvxunzyj8wrs9hslbm3jy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Управа КДК па Менскае вобласьці</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256142</id>
    <revision>
      <id>2333380</id>
      <parentid>2322317</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T10:12:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13461" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Управа Камітэту дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Менскае вобласьці
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = КДК РБ па Менскае вобласьці
|позва           = 
|папярэднік      = няма
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 220013, [[Беларусь]], [[Менск]], вул. П. Броўкі, д. 3, корп. 2
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Менская вобласьць]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Старшыня
|імя кіраўніка   = [[Максім Аляшкевіч]]
|пасада кіраўніка 2 = Першы намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 2 = [[Сьвятлана Сакалоўская]]
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 3 = 
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[КДК РБ]]
|галоўная ўправа = [[Прэзыдэнт Беларусі]]
|зьвязаныя службы = [[Управа Сьледчага камітэта Рэспублікі Беларусь па Менскае вобласьці|Абласны СК]]&lt;br&gt;[[Інспэкцыя Міністэрства па падатках і зборах па Менскае вобласьці|Падатковая інспэкцыя]]&lt;br&gt;[[Управа КДБ па месьце Менск і Менскае вобласьці|КДБ]]&lt;br&gt;[[УУС Менскага аблвыканкаму|МУС]]&lt;br&gt;[[Менскі аблвыканкам|Аблвыканкам]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/kgk_minsk-com_obl-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Управа Камітэту дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Менскае вобласьці'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/kgk_minsk-com_obl-by/|загаловак = Земскія ўстановы КДК РБ па Менскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — абласны аддзел [[КДК РБ|камітэту дзяржаўнага кантролю Беларусі]]. Акруга дзейнасьці — [[Менская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 220013, [[Беларусь]], [[Менск]], вул. П. Броўкі, д. 3, корп. 2.

У залежнасьці ад правапісу ўстанова мае розныя назвы:
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
| {{Сьцяг БНР}}
|Управа Камітэту дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Менскае вобласьці
|-
|{{Сьцяг БССР}}
|Камітэт дзяржаўнага кантролю Менскай вобласьці
|-
|}

== Земскія ўстановы ==
Абласная ўправа мае тры земскія ўстановы:
* [[Барысаўскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю]]
* [[Маладэчанскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю]]
* [[Салігорскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю]]

== Будова абласное ўправы ==
Абласная ўправа мае свае начальства і раду. Начальства складаецца са старшыні, яго намесьнікаў, начальнікаў управаў, загадчыкаў аддзелаў.

=== Сьпіс начальнікаў ===
Сьпіс начальнікаў па стане на 1 траўня 2022 году&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/minsk_rukovodstvo-by/|загаловак = Начальнікі ўправы КДК РБ па Менскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt;:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
| Пасада
| Імя
|-
|Старшыня ўправы КДК Менскае вобласьці
|Аляшкевіч Максім Мікалаевіч
|-
|Першы намесьнік старшыні
|[[Сьвятлана Сакалоўская|Сакалоўская Сьвятлана Іванаўна]]
|-
|Намесьнік старшыні — начальнік управы кантролю за работай аграпрамысловага і прыродаахоўнага комплексаў{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Намеснік старшыні Камітэта &amp;mdash; начальнік упраўлення кантролю за работай аграпрамысловага і прыродаахоўнага комплексаў&quot;.}}
|Якаўлеў Віктар Віктаравіч
|-
|Управа каардынацыі кантрольнай дзейнасьці і арганізацыйнай работы{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне каардынацыі кантрольнай дзейнасці і арганізацыйнай работы Камітэта&quot;.}}
|Шпакоўскі Аляксандар Антонавіч
|-
|Управа кантролю бюджэтна-фінансавай сфэры{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне кантролю бюджэтна-фінансавай сферы&quot;.}}
|Барсукова Ніна Ўладзімераўна
|-
|Управа экспэртна-прававой работы і зваротаў грамадзян{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне экспертна-прававой работы і зваротаў грамадзян&quot;.}}
|Несьцярэнка Сяргей Уладзімеравіч
|-
|Управа кантролю дзяржаўнай уласнасьці і выкарыстаньня зямель{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне кантролю дзяржаўнай уласнасці і выкарыстання зямель&quot;.}}
|Гарэцкі Раман Генадзевіч
|-
|Управа кантролю галін гаспадаркі{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне кантролю галін гаспадаркі&quot;.}}
|Хлебавец Натальля Мікалаеўна
|-
|Управа кантролю за работай аграпрамысловага і прыродаахоўнага комплексаў{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне кантролю за работай аграпрамысловага і прыродаахоўнага комплексаў&quot;.}}
|Якаўлеў Віктар Віктаравіч
|-
|Барысаўскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю
|Камісарава Эльвіра Мікалаеўна
|-
|Маладэчанскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю
|Целяціцкі Яўген Вячаслававіч
|-
|Салігорскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю
|Ахрэм Дзьмітры Іванавіч
|-
|}

=== Рада ===
Абласная ўправа Менскае вобласьці мае сваю раду, якая называецца '''''Калегія'''''. Раднікамі ў ёй усе начальнікі. Старшыня рады па сваёй пасадзе зьяўляецца старшыня абласное ўправы. Ніжэй сьпіс раднікаў абласное ўправы&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/kollegii-kgk_minsk-by/|загаловак = Рада ўправы КДК РБ па Менскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt;:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
| Імя
| Пасада
|-
|[[Максім Аляшкевіч|Аляшкевіч Максім Мікалаевіч]]
|старшыня абласное ўправы Камітэта дзяржаўнага кантролю Менскае вобласьці і старшыня калегіі;
|-
|[[Сьвятлана Сакалоўская|Сакалоўская Сьвятлана Іванаўна]]
|першы намесьнік старшыні абласное ўправы Камітэта дзяржаўнага кантролю па Менскае вобласьці
|-
|Якаўлеў Віктар Віктаравіч
|намесьнік старшыні — начальнік управы кантролю за работай аграпрамысловага і прыродаахоўнага комплексаў{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Намеснік старшыні Камітэта &amp;mdash; начальнік упраўлення кантролю за работай аграпрамысловага і прыродаахоўнага комплексаў&quot;.}}
|-
|Несьцярэнка Сяргей Уладзімеравіч
|начальнік управы экспэртна-прававой работы і зваротаў грамадзян 
|-
|Шпакоўскі Аляксандар Антонавіч
|начальнік управы каардынацыі кантрольнай дзейнасьці і арганізацыйнае работы
|-
|Барсукова Ніна Ўладзімераўна
|начальнік управы кантролю бюджэтна-фінансавай сфэры
|-
|Сяліцкі Віктар Францавіч
|начальнік управы [[Управа ДФР КДК РБ па Менскае вобласьці|Дэпартамэнта фінансавых расьсьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Менскае вобласьці]]
|-
|}

Дзейнасьць рады тайная. Яе дзейнасьць не магчыма знайсьці ў адкрытых крыніцах: сеціва, газэты, часопісы і г.д.

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Менскай вобласьці]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Абласная ўправа КДК РБ (Менская вобласьць)]]</text>
      <sha1>jmsnfy5zu4xhtvkpg8zfp5q283zcl5t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Маладэчанскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256149</id>
    <revision>
      <id>2333319</id>
      <parentid>2322368</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T02:25:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5341" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Маладэчанскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = 
|позва           = 
|папярэднік      = няма
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 222306, [[Беларусь]], [[Менская вобласьць]], м. [[Маладэчна]], вул. Льва Талстога, 4
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Менская вобласьць]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Старшыня
|імя кіраўніка   = Целяціцкі Яўген Вячаслававіч
|пасада кіраўніка 2 = Намесьнік страшыні
|імя кіраўніка 2 = 
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 3 = 
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[Управа Камітэту дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Менскае вобласьці|КДК РБ па Магілеўскае вобласьці]]
|галоўная ўправа = [[КДК РБ]]
|зьвязаныя службы = [[СК РБ]]&lt;br&gt;[[МПЗ РБ]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/kgk_minsk-com_obl-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Маладэчанскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/kgk_minsk-com_obl-by/|загаловак = Земскія ўстановы КДК РБ па Менскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — міжраённы аддзел [[КДК РБ|камітэту дзяржаўнага кантролю Беларусі]]. Акруга дзейнасьці — [[Менская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 222306, [[Беларусь]], [[Менская вобласьць]], м. [[Маладэчна]], вул. Льва Талстога, 4.

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Менскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Абласныя ўправы КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Абласная ўправа КДК РБ (Менская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Міжраённыя камітэты КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Міжраённыя камітэты КДК РБ (Менская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Менскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Менская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Маладэчна]]</text>
      <sha1>8ebwskk3ifbxtnby8gn865q9hq56je5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Салігорскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256150</id>
    <revision>
      <id>2333337</id>
      <parentid>2322342</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T07:27:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5299" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Салігорскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = 
|позва           = 
|папярэднік      = няма
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 223710, [[Беларусь]], [[Менская вобласьць]], м. [[Салігорск]], вул. Багамолава, 1
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Менская вобласьць]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Старшыня
|імя кіраўніка   = Ахрэм Дзьмітры Іванавіч
|пасада кіраўніка 2 = Першы намесьнік
|імя кіраўніка 2 = 
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 3 = 
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[Управа Камітэту дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Менскае вобласьці|КДК РБ па Менскае вобласьці]]
|галоўная ўправа = [[КДК РБ]]
|зьвязаныя службы = [[СК РБ]]&lt;br&gt;[[МПЗ РБ]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/kgk_minsk-com_obl-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Салігорскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/kgk_minsk-com_obl-by/|загаловак = Земскія ўстановы КДК РБ па Менскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — міжраённы аддзел [[КДК РБ|камітэту дзяржаўнага кантролю Беларусі]]. Акруга дзейнасьці — [[Менская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 223710, [[Беларусь]], [[Менская вобласьць]], м. [[Салігорск]], вул. Багамолава, 1.

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Менскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Абласныя ўправы КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Абласная ўправа КДК РБ (Менская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Міжраённыя камітэты КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Міжраённыя камітэты КДК РБ (Менская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Менскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Менская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Салігорск]]</text>
      <sha1>f6vu8qukx4luha3gdtipsu5yvbu0jy8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сьвятлана Сакалоўская</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256152</id>
    <revision>
      <id>2333349</id>
      <parentid>2322335</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T08:40:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5735" xml:space="preserve">{{Міліцыянэр
|імя                 = Сьвятлана Іванаўна Сакалоўская
|арыгінал імя        = 
|ганаровы прэфікс    = 
|ганаровы суфікс     = 
|партрэт             = 
|памер партрэту      = 
|апісаньне партрэту  = 
|імя пры нараджэньні = 
|род дзейнасьці      = нагляд за выкананьнем права
|дата нараджэньня    = 1970
|месца нараджэньня   = {{Сьцяг СССР}}[[СССР]], [[БССР]], [[Віцебская вобласьць]], п.[[Кавалёва]]
|дата хросту         = 
|дата сьмерці        = 
|месца сьмерці       = 
|прычына сьмерці     = 
|дата зьнікненьня    = 
|месца пахаваньня    = 
|грамадзянства       = Беларусь
|нацыянальнасьць     = 
|адукацыя            = вышэйшая
|месца вучобы        = [[Беларускі дзяржаўны эканамічны ўніверсітэт|БДЭУ]]&lt;br&gt;[[Акадэмію кіраваньня пры Прэзыдэнце Рэспублікі Беларусь|Акадэмія Прэзыдэнта]]
|работа              = 
|гады дзейнасьці     = 
|вядомасьць          = 
|пасада              = Першы намесьнік старшыні КДК па Менскае вобласьці
|час                 = 
|папярэднік          = 
|наступнік           = 
|партыя              = 
|рух                 = 
|бацька              = 
|маці                = 
|муж                 = 
|жонка               = 
|дзеці               = 
|узнагароды          = 
|абвінавачваньне     = 
|пакараньне          = 
|рост                = 
|маса                = 
|пазыўны             = 
|подпіс              = 
|сайт                = [http://kgk.gov.by/ru/minsk_rukovodstvo-ru/view/aleshkevich-maksim-220/ Старонка ў сеціве]
|дадаткова           = 
|commons             = 
}}
'''Сьвятлана Іванаўна Сакалоўская'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/ru/minsk_rukovodstvo-ru/view/aleshkevich-maksim-220/|загаловак = Начальнікі КДК РБ па Менскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; нарадзілася ў 1970 годзе ў п.Кавалёва Віцебскае вобласьці. Вучылася ў сярэднае школе. 
У 1994 годзе скончыла Беларускі дзяржаўны эканамічны ўнівэрсытэт, а ў 2003 годзе — Акадэмію кіраваньня пры Прэзыдэнце Рэспублікі Беларусь. Рабіць пачала ў 1988 годзе падатковым інспэктарам у фінансавым аддзеле Цэнтральнага райвыканкама г. Магілёва.  
У 1991—1995 гадах рабіла эканамістам, а затым намесьнікам загадчыка — начальнікам бюджэтнае інспэкцыі фінансавага аддзела Цэнтральнага райвыканкама г.Магілёва. 
З 1995 па 1997 год займала пасаду загадчыка сэктара Кантрольнай палаты Рэспублікі Беларусь па Магілёўскай вобласьці.

== КДК ==
У Камітэце дзяржаўнага кантролю робіць з 1999 году. Займала розныя пасады. Да 2003 год на пасадах загадчыка аддзела, начальніка ўправы, намесьніка старшыні Камітэта дзяржаўнага кантролю Менскае вобласьці, да 2010 год займала пасаду намесьніка начальніка галоўнае ўправы — начальніка ўправы абласное ўправы Камітэта дзяржаўнага кантролю.
 У студзені 2010 году прызначылі першым намесьнікам старшыні Камітэта дзяржаўнага кантролю Менскае вобласьці.

== Узнагароды ==
Узнагароджана:
* мэдаль &quot;За працоўныя заслугі&quot;,
* мэдаль &quot;Прэпадобная Эўфрасіньня Полацкая&quot;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Менскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Абласныя ўправы КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Менскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Менская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Менск]]</text>
      <sha1>d5ha9dubflqvu2mav8wn7h1m1y1svui</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Управа КДК па Магілеўскае вобласьці</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256153</id>
    <revision>
      <id>2333379</id>
      <parentid>2322318</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T10:12:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12060" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Управа Камітэту дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Магілеўскае вобласьці
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = КДК РБ па Магілеўскае вобласьці
|позва           = 
|папярэднік      = няма
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 212030, [[Беларусь]], [[Магілёўская вобласьць|Магілеўская вобласьць]], [[Магілёў|Магілеў]], вул. Яцыны, 3
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Магілёўская вобласьць|Магілеўская вобласьць]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Старшыня
|імя кіраўніка   = [[Алег Садоўскі|Алег Віктаравіч Садоўскі]]
|пасада кіраўніка 2 = Першы намесьнік
|імя кіраўніка 2 = [[Юры Фралоў|Фралоў Юрый Мікалаевіч]]
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 3 = [[Алег Стрыгун|Стрыгун Алег Яўгеньевіч]]
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[КДК РБ]]
|галоўная ўправа = [[Прэзыдэнт Беларусі]]
|зьвязаныя службы = [[СК РБ]]&lt;br&gt;[[МПЗ РБ]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/kgk_mogilev-com_obl-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Управа Камітэту дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Магілеўскае вобласьці'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/kgk_mogilev-com_obl-by/|загаловак = Земскія ўстановы КДК РБ па Магілеўскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — абласны аддзел [[КДК РБ|камітэту дзяржаўнага кантролю Беларусі]]. Акруга дзейнасьці — [[Магілёўская вобласьць|Магілеўская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 212030, [[Беларусь]], [[Магілёўская вобласьць|Магілеўская вобласьць]], [[Магілёў|Магілеў]], вул. Яцыны, 3.

У залежнасьці ад правапісу ўстанова мае розныя назвы:
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
| {{Сьцяг БНР}}
|Управа Камітэту дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Магілеўскае вобласьці
|-
|{{Сьцяг БССР}}
|Камітэт дзяржаўнага кантролю Магілёўскай вобласьці
|-
|}

== Земскія ўстановы ==
Абласная ўправа мае дзьве земскія ўстановы:
* [[Бабруйскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю]]
* [[Крычаўскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю]]

== Будова абласное ўправы ==
Абласная мае свае начальства і раду. Начальства складаецца са старшыні, яго намесьнікаў, начальнікаў управаў, загадчыкаў аддзелаў.

=== Сьпіс начальнікаў ===
Сьпіс начальнікаў па стане на 1 траўня 2022 году&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/magilev_rukovodstvo-by/|загаловак = Начальнікі ўправы КДК РБ па Магілеўскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt;:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
| Пасада
| Імя
|-
|Старшыня ўправы КДК Магілеўскае вобласьці
|[[Алег Садоўскі|Алег Віктаравіч Садоўскі]]
|-
|Першы намесьнік старшыні
|Фралоў Юрыяў Мікалаевіч
|-
|Намесьнік старшыні
|Іглікаў Аляксей Аляксеевіч
|-
|Управа кантролю за работай аграпрамысловага і прыродаахоўнага комплексаў{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне кантролю за работай аграпрамысловага і прыродаахоўнага комплексаў&quot;.}}
|Асмалоўскі Вячаслаў Міхайлавіч
|-
|Управа кантролю бюджэтна-фінансавай сфэры{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне кантролю бюджэтна-фінансавай сферы&quot;.}}
|Стрыгун Алег Яўгенавіч
|-
|Управа кантролю за работай галін гаспадаркі{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне кантролю за работай галін гаспадаркі&quot;.}}
|Захараў Дзьмітры Ўладзімеравіч
|-
|Управа экспэртна-прававой работы і зваротаў грамадзян{{Заўвага|На наркамаўцы: &quot;Упраўленне экспертна-прававой работы і зваротаў грамадзян&quot;.}}
|Аленькоў Сяргей Яўгенавіч
|-
|Аддзел каардынацыі кантрольнай дзейнасьці
|Камісараў Вячаслаў Юр’евіч
|-
|Аддзел дзяржаўнае ўласнасьці і выкарыстаньня зямель
|Дзімідзюк Тацьцяна Васільеўна
|-
|[[Бабруйскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю]]
|Фёдараў Аляксей Пятровіч
|-
|[[Крычаўскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю]]
|Уласенка Сяргей Васільевіч
|-
|}

=== Рада ===
Абласная ўправа Магілеўскае вобласьці мае сваю раду, якая называецца '''''Калегія'''''. Раднікамі ў ёй усе начальнікі. Старшыня рады па сваёй пасадзе зьяўляецца старшыня абласное ўправы. Ніжэй сьпіс раднікаў абласное ўправы&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/kollegii-kgk_magilev-by/|загаловак = Рада ўправы КДК РБ па Магілеўскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt;:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
| Імя
| Пасада
|-
|[[Алег Садоўскі|Садоўскі Алег Віктаравіч]]
|старшыня абласное ўправы Камітэта дзяржаўнага кантролю Магілескае вобласьці і старшыня калегіі;
|-
|Фралоў Юрыяў Мікалаевіч
|першы намесьнік старшыні абласное ўправы Камітэта дзяржаўнага кантролю па Магілеўскае вобласьці
|-
|Іглікаў Аляксей Аляксеевіч
|намесьнік старшыні абласное ўправы Камітэта дзяржаўнага кантролю па Магілеўскае вобласьці
|-
|Аленькоў Сяргей Яўгенавіч
|начальнік управы экспэртна-прававой работы і зваротаў грамадзян 
|-
|Асмалоўскі Вячаслаў Міхайлавіч
|начальнік управы кантролю за работай аграпрамысловага і прыродаахоўнага комплексаў
|-
|Стрыгун Алег Яўгенавіч
|начальнік управы кантролю бюджэтна-фінансавай сфэры
|-
|Захараў Дзьмітры Уладзімеравіч
|начальнік управы кантролю за работай галін гаспадаркі
|-
|}

Дзейнасьць рады тайная. Яе дзейнасьць не магчыма знайсьці ў адкрытых крыніцах: сеціва, газэты, часопісы і г.д.

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Магілеўскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Абласныя ўправы КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Абласная ўправа КДК РБ (Магілеўская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Магілеўскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Магілёўская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Магілёў]]</text>
      <sha1>4er1kz4vkwcthtyf49q3qra9a8ooy5u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Крычаўскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256158</id>
    <revision>
      <id>2333313</id>
      <parentid>2322387</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T00:22:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5672" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Крычаўскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = 
|позва           = 
|папярэднік      = няма
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 213500, [[Беларусь]],&lt;br&gt;[[Магілёўская вобласьць|Магілеўская вобласьць]],&lt;br&gt;м. [[Крычаў]], вул. Савецкая, 36
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Магілёўская вобласьць|Магілеўская вобласьць]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Старшыня
|імя кіраўніка   = [[Сяргей Уласенка|Уласенка Сяргей Васільевіч]]
|пасада кіраўніка 2 = Намесьнік страшыні
|імя кіраўніка 2 = 
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 3 = 
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[Управа Камітэту дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Магілеўскае вобласьці|КДК РБ па Магілеўскае вобласьці]]
|галоўная ўправа = [[КДК РБ]]
|зьвязаныя службы = [[СК РБ]]&lt;br&gt;[[МПЗ РБ]]&lt;br&gt;[[Управа КДБ па Магілеўскае вобласьці|КДБ]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/kgk_mogilev-com_obl-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Крычаўскі міжраённы камітэт дзяржаўнага кантролю'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/kgk_mogilev-com_obl-by/|загаловак = Земскія ўстановы КДК РБ па Магілеўскае вобласьці|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — міжраённы аддзел [[КДК РБ|камітэту дзяржаўнага кантролю Беларусі]]. Акруга дзейнасьці — [[Магілёўская вобласьць|Магілеўская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 213500, [[Беларусь]], [[Магілёўская вобласьць|Магілеўская вобласьць]], м. [[Крычаў]], вул. Савецкая, 36.

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Магілеўскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Абласныя ўправы КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Абласная ўправа КДК РБ (Магілеўская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Міжраённыя камітэты КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Міжраённыя камітэты КДК РБ (Магілеўская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Магілеўскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Магілёўская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Крычаў]]</text>
      <sha1>ek7ckakp9e6n12056vnewtx3ukosoa0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Управа ДФР КДК РБ па Берасьцейскае вобласьці</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256163</id>
    <revision>
      <id>2333369</id>
      <parentid>2322328</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T10:11:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5902" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Управа ДФР КДК РБ па Берасьцейскае вобласьці
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = ДФР КДК РБ па Берасьцейскае вобласьці
|позва           = 
|папярэднік      = [[Дзяржаўны камітэт фінансавых расьсьледаваньняў Рэспублікі Беларусь]]
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 224005, [[Беларусь]], [[Берасьцейская вобласьць]], г. [[Берасьце]], вул.Міцкевіча, 3.
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Берасьцейская вобласьць]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Начальнік управы
|імя кіраўніка   = [[Юры Дзямко|Дзямко Юрый Рыгоравіч]]
|пасада кіраўніка 2 = Намесьнік начальніка
|імя кіраўніка 2 = 
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік начальніка
|імя кіраўніка 3 = 
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[КДК РБ]]
|галоўная ўправа = [[Прэзыдэнт Беларусі]]
|зьвязаныя службы = [[СК РБ]]&lt;br&gt;[[МПЗ РБ]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/dfr-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Управа Дэпартамэнта фінансавых расьсьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Берасьцейскае вобласьці'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/dfr-by/|загаловак = Земскія ўстановы ДФР КДК РБ|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — абласны аддзел Дэпартамэнту фінансавых расьсьледаваньняў. Акруга дзейнасьці — [[Берасьцейская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 224005, [[Беларусь]], [[Берасьцейская вобласьць]] г. [[Берасьце]], вул.Міцкевіча, 3.

У залежнасьці ад правапісу ўстанова мае розныя назвы:
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
| {{Сьцяг БНР}}
|Управа Дэпартамэнта фінансавых расьсьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Берасьцейскае вобласьці
|-
|{{Сьцяг БССР}}
|Упраўленьне Дэпартамэнта фінансавых рассьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Брэсцкай вобласьці
|-
|}

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Берасьцейскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Абласныя ўправы ДФР КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Берасьцейскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Берасьцейская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Берасьце]]</text>
      <sha1>qtju8hbmlp4gb4hbtxxml6eav16gjpg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пінскі міжраённы аддзел ДФР КДК РБ па Берасьцейскае вобласьці</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256166</id>
    <revision>
      <id>2333329</id>
      <parentid>2322346</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T06:20:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5261" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Пінскі міжраённы аддзел ДФР КДК РБ па Берасьцейскае вобласьці
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = 
|позва           = 
|папярэднік      = 
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 225710, [[Беларусь]], [[Берасьцейская вобласьць]] г. [[Пінск]], вул. Леніна, 25.
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Берасьцейская вобласьць]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Старшыня
|імя кіраўніка   = [[Павел Плотка|Плотка Павел Уладзімеравіч]]
|пасада кіраўніка 2 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 2 = 
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 3 = 
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[Управа ДФР КДК РБ па Берасьцейскае вобласьці]]
|галоўная ўправа = [[Прэзыдэнт Беларусі]]&lt;br&gt;[[КДК РБ]]&lt;br&gt;[[Дэпартамэнт фінансавых расьсьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь|ДФР КДК РБ]]
|зьвязаныя службы = [[СК РБ]]&lt;br&gt;[[МПЗ РБ]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/dfr-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Пінскі міжраённы аддзел'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/dfr-by/|загаловак = Земскія ўстановы ДФР КДК РБ|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — міжраённы аддзел Дэпартамэнту фінансавых расьсьледаваньняў. Акруга дзейнасьці — [[Берасьцейская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 225710, [[Беларусь]], [[Берасьцейская вобласьць]] г. [[Пінск]], вул. Леніна, 25.

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Берасьцейскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Міжраённыя аддзелы ДФР КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Міжраённыя аддзелы ДФР КДК РБ (Берасьцейская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Берасьцейскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Берасьцейская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Пінск]]</text>
      <sha1>buj649fp3615rbv70yswxxgq15iej2w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Управа ДФР КДК РБ па Віцебскае вобласьці</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256170</id>
    <revision>
      <id>2333370</id>
      <parentid>2322327</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T10:11:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5810" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Управа ДФР КДК РБ па Віцебскае вобласьці
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = ДФР КДК РБ па Віцебскае вобласьці
|позва           = 
|папярэднік      = [[Дзяржаўны камітэт фінансавых расьсьледаваньняў Рэспублікі Беларусь]]
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 210010, [[Беларусь]], [[Віцебская вобласьць]] г. [[Віцебск]], вул. Праўды, 18.
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Віцебская вобласьць]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Старшыня
|імя кіраўніка   = [[Аляксандар Скоры|Скоры Аляксандар Аляксандаравіч]]
|пасада кіраўніка 2 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 2 = 
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 3 = 
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[КДК РБ]]
|галоўная ўправа = [[Прэзыдэнт Беларусі]]
|зьвязаныя службы = [[СК РБ]]&lt;br&gt;[[МПЗ РБ]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/dfr-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Управа Дэпартамэнта фінансавых расьсьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Віцебскае вобласьці'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/dfr-by/|загаловак = Земскія ўстановы ДФР КДК РБ|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — абласны аддзел Дэпартамэнту фінансавых расьсьледаваньняў. Акруга дзейнасьці — [[Віцебская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 210010, [[Беларусь]], [[Віцебская вобласьць]] г. [[Віцебск]], вул. Праўды, 18.

У залежнасьці ад правапісу ўстанова мае розныя назвы:
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
| {{Сьцяг БНР}}
|Управа Дэпартамэнта фінансавых расьсьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Віцебскае вобласьці
|-
|{{Сьцяг БССР}}
|Упраўленьне Дэпартамэнта фінансавых рассьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Віцебскай вобласьці
|-
|}

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Віцебскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Абласныя ўправы ДФР КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Віцебскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Віцебская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Віцебск]]</text>
      <sha1>g3n0v44tyq1w4qoigrxtx7lul93sfwt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Новаполацкі міжраённы аддзел ДФР КДК РБ па Віцебскае вобласьці</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256171</id>
    <revision>
      <id>2333323</id>
      <parentid>2322356</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T04:22:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5176" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Новаполацкі міжраённы аддзел ДФР КДК РБ па Віцебскае вобласьці
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = 
|позва           = 
|папярэднік      = 
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 211440, [[Беларусь]], [[Віцебская вобласьць]], г. [[Наваполацак]], вул. Пятая лінія, 3
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Віцебская вобласьць]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Старшыня
|імя кіраўніка   = 
|пасада кіраўніка 2 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 2 = 
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 3 = 
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[Управа ДФР КДК РБ па Віцебскае вобласьці]]
|галоўная ўправа = [[Прэзыдэнт Беларусі]]&lt;br&gt;[[КДК РБ]]&lt;br&gt;[[Дэпартамэнт фінансавых расьсьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь|ДФР КДК РБ]]
|зьвязаныя службы = [[СК РБ]]&lt;br&gt;[[МПЗ РБ]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/dfr-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Наваполацкі міжраённы аддзел'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/dfr-by/|загаловак = Земскія ўстановы ДФР КДК РБ|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — міжраённы аддзел Дэпартамэнту фінансавых расьсьледаваньняў. Акруга дзейнасьці — [[Віцебская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 211440, [[Беларусь]], [[Віцебская вобласьць]], г. [[Наваполацак]], вул. Пятая лінія, 3.

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Віцебскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Міжраённыя аддзелы ДФР КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Міжраённыя аддзелы ДФР КДК РБ (Віцебская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Віцебскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Віцебская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Наваполацак]]</text>
      <sha1>c6codxa80b0zz4sy566lh158rc7zrru</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Управа ДФР КДК РБ па Гомельскае вобласьці</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256174</id>
    <revision>
      <id>2333372</id>
      <parentid>2322325</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T10:11:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5876" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Управа ДФР КДК РБ па Гомельскае вобласьці
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = ДФР КДК РБ па Гомельскае вобласьці
|позва           = 
|папярэднік      = [[Дзяржаўны камітэт фінансавых расьсьледаваньняў Рэспублікі Беларусь]]
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 246050, [[Беларусь]], [[Гомельская вобласьць]] г. [[Гомель]], Інтэрнацыянальны праезд, 13.
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Гомельская вобласьць]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Старшыня
|імя кіраўніка   = [[Вадзім Германчук|Германчук Вадзім Уладзімеравіч]]
|пасада кіраўніка 2 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 2 = 
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 3 = 
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[КДК РБ]]
|галоўная ўправа = [[Прэзыдэнт Беларусі]]
|зьвязаныя службы = [[СК РБ]]&lt;br&gt;[[МПЗ РБ]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/dfr-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Управа Дэпартамэнта фінансавых расьсьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Гомельскае вобласьці'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/dfr-by/|загаловак = Земскія ўстановы ДФР КДК РБ|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — абласны аддзел Дэпартамэнту фінансавых расьсьледаваньняў. Акруга дзейнасьці — [[Гомельская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 246050, [[Беларусь]], [[Гомельская вобласьць]] г. [[Гомель]], Інтэрнацыянальны праезд, 13.

У залежнасьці ад правапісу ўстанова мае розныя назвы:
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
| {{Сьцяг БНР}}
|Управа Дэпартамэнта фінансавых расьсьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Гомельскае вобласьці
|-
|{{Сьцяг БССР}}
|Упраўленьне Дэпартамэнта фінансавых рассьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Гомельскай вобласьці
|-
|}

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Гомельскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Абласныя ўправы ДФР КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Гомельскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Гомельская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Гомель]]</text>
      <sha1>c1sjsz43qmwdbxpojfciob6ri398xou</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мазырскі міжраённы аддзел ДФР КДК РБ па Гомельскае вобласьці</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256176</id>
    <revision>
      <id>2333316</id>
      <parentid>2322372</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T02:18:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5146" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Мазырскі міжраённы аддзел ДФР КДК РБ па Гомельскае вобласьці
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = 
|позва           = 
|папярэднік      = 
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 247760, [[Беларусь]], [[Гомельская вобласьць]], г. [[Мазыр]], вул. Ленінская, 64
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Гомельская вобласьць]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Старшыня
|імя кіраўніка   = 
|пасада кіраўніка 2 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 2 = 
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 3 = 
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[Управа ДФР КДК РБ па Гомельскае вобласьці]]
|галоўная ўправа = [[Прэзыдэнт Беларусі]]&lt;br&gt;[[КДК РБ]]&lt;br&gt;[[Дэпартамэнт фінансавых расьсьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь|ДФР КДК РБ]]
|зьвязаныя службы = [[СК РБ]]&lt;br&gt;[[МПЗ РБ]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/dfr-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Мазырскі міжраённы аддзел'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/dfr-by/|загаловак = Земскія ўстановы ДФР КДК РБ|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — міжраённы аддзел Дэпартамэнту фінансавых расьсьледаваньняў. Акруга дзейнасьці — [[Гомельская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 247760, [[Беларусь]], [[Гомельская вобласьць]], г. [[Мазыр]], вул. Ленінская, 64.

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Гомельскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Міжраённыя аддзелы ДФР КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Міжраённыя аддзелы ДФР КДК РБ (Гомельская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Гомельскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Гомельская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Жлобін]]</text>
      <sha1>b5wjn55ql1i084kpgitnplxdft5nxks</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шацілавіцкі міжраённы аддзел ДФР КДК РБ па Гомельскае вобласьці</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256177</id>
    <revision>
      <id>2333395</id>
      <parentid>2322310</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T11:42:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5456" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Шацілавіцкі міжраённы аддзел ДФР КДК РБ па Гомельскае вобласьці
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = 
|позва           = 
|папярэднік      = 
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 247434, [[Беларусь]], [[Гомельская вобласьць]], г. [[Мазыр]], вул. Лясная, 4
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Гомельская вобласьць]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Старшыня
|імя кіраўніка   = 
|пасада кіраўніка 2 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 2 = 
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 3 = 
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[Управа ДФР КДК РБ па Гомельскае вобласьці]]
|галоўная ўправа = [[Прэзыдэнт Беларусі]]&lt;br&gt;[[КДК РБ]]&lt;br&gt;[[Дэпартамэнт фінансавых расьсьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь|ДФР КДК РБ]]
|зьвязаныя службы = [[СК РБ]]&lt;br&gt;[[МПЗ РБ]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/dfr-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Шацілавіцкі міжраённы аддзел'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/dfr-by/|загаловак = Земскія ўстановы ДФР КДК РБ|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — міжраённы аддзел Дэпартамэнту фінансавых расьсьледаваньняў. Акруга дзейнасьці — [[Гомельская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 247434, [[Беларусь]], [[Гомельская вобласьць]], г. [[Мазыр]], вул. Лясная, 4.

У залежнасьці ад правапісу ўстанова мае розныя назвы:
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
| {{Сьцяг БНР}}
|Шацілавіцкі міжраённы аддзел
|-
|{{Сьцяг БССР}}
|Сьветлагорскі міжраённы аддзел
|-
|}

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Гомельскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Міжраённыя аддзелы ДФР КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Міжраённыя аддзелы ДФР КДК РБ (Гомельская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Гомельскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Гомельская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Шацілавічы]]</text>
      <sha1>sxad8h5qhhaww5jqatsf1ksn4gzywqp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Управа ДФР КДК РБ па Гарадзенскае вобласьці</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256179</id>
    <revision>
      <id>2333371</id>
      <parentid>2322326</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T10:11:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5913" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Управа ДФР КДК РБ па Гарадзенскае вобласьці
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = ДФР КДК РБ па Гарадзенскае вобласьці
|позва           = 
|папярэднік      = [[Дзяржаўны камітэт фінансавых расьсьледаваньняў Рэспублікі Беларусь]]
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 230023, [[Беларусь]], [[Гарадзенская вобласьць]] г. [[Горадня]], вул. Карбышава, 15.
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Гарадзенская вобласьць]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Начальнік управы
|імя кіраўніка   = [[Сяргей Вішэнькоў|Вішэнькоў Сяргей Вячаслававіч]]
|пасада кіраўніка 2 = Намесьнік начальніка
|імя кіраўніка 2 = 
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік начальніка
|імя кіраўніка 3 = 
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[КДК РБ]]
|галоўная ўправа = [[Прэзыдэнт Беларусі]]
|зьвязаныя службы = [[СК РБ]]&lt;br&gt;[[МПЗ РБ]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/dfr-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Управа Дэпартамэнта фінансавых расьсьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Гарадзенскае вобласьці'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/dfr-by/|загаловак = Земскія ўстановы ДФР КДК РБ|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — абласны аддзел Дэпартамэнту фінансавых расьсьледаваньняў. Акруга дзейнасьці — [[Гарадзенская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 230023, [[Беларусь]], [[Гарадзенская вобласьць]] г. [[Горадня]], вул. Карбышава, 15.

У залежнасьці ад правапісу ўстанова мае розныя назвы:
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
| {{Сьцяг БНР}}
|Управа Дэпартамэнта фінансавых расьсьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Гарадзенскае вобласьці
|-
|{{Сьцяг БССР}}
|Упраўленьне Дэпартамэнта фінансавых рассьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Гарадзенскай вобласьці
|-
|}

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Гарадзенскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Абласныя ўправы ДФР КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Гарадзенскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Гарадзенская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Горадня]]</text>
      <sha1>5q803ccjfinyj22phy5kjkxuhoeg7hg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Лідзкі міжраённы аддзел ДФР КДК РБ па Гарадзенскае вобласьці</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256182</id>
    <revision>
      <id>2333314</id>
      <parentid>2322375</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T01:55:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5190" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Лідзкі міжраённы аддзел ДФР КДК РБ па Гарадзенскае вобласьці
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = 
|позва           = 
|папярэднік      = 
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 231300, [[Беларусь]], [[Гарадзенская вобласьць]], г. [[Ліда]], вул. Савецкая, ???????????????
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Гарадзенская вобласьць]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Старшыня
|імя кіраўніка   = 
|пасада кіраўніка 2 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 2 = 
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 3 = 
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[Управа ДФР КДК РБ па Гарадзенскае вобласьці]]
|галоўная ўправа = [[Прэзыдэнт Беларусі]]&lt;br&gt;[[КДК РБ]]&lt;br&gt;[[Дэпартамэнт фінансавых расьсьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь|ДФР КДК РБ]]
|зьвязаныя службы = [[СК РБ]]&lt;br&gt;[[МПЗ РБ]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/dfr-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Лідзкі міжраённы аддзел'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/dfr-by/|загаловак = Земскія ўстановы ДФР КДК РБ|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — міжраённы аддзел Дэпартамэнту фінансавых расьсьледаваньняў. Акруга дзейнасьці — [[Гарадзенская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 231300, [[Беларусь]], [[Гарадзенская вобласьць]], г. [[Ліда]], вул. Савецкая.  

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Гарадзенскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Міжраённыя аддзелы ДФР КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Міжраённыя аддзелы ДФР КДК РБ (Гарадзенская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Гарадзенскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Гарадзенская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Лідзкі раён]]</text>
      <sha1>84imd41abb7athv7sui9ncz9ra5q387</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Слонімскі міжраённы аддзел ДФР КДК РБ па Гарадзенскае вобласьці</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256183</id>
    <revision>
      <id>2333340</id>
      <parentid>2322339</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T07:54:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5201" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Слонімскі міжраённы аддзел ДФР КДК РБ па Гарадзенскае вобласьці
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = 
|позва           = 
|папярэднік      = 
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 231800, [[Беларусь]], [[Гарадзенская вобласьць]], г. [[Слонім]], вул. Горкага, 22
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Гарадзенская вобласьць]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Старшыня
|імя кіраўніка   = 
|пасада кіраўніка 2 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 2 = 
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 3 = 
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[Управа ДФР КДК РБ па Гарадзенскае вобласьці]]
|галоўная ўправа = [[Прэзыдэнт Беларусі]]&lt;br&gt;[[КДК РБ]]&lt;br&gt;[[Дэпартамэнт фінансавых расьсьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь|ДФР КДК РБ]]
|зьвязаныя службы = [[СК РБ]]&lt;br&gt;[[МПЗ РБ]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/dfr-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Слонімскі міжраённы аддзел'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/dfr-by/|загаловак = Земскія ўстановы ДФР КДК РБ|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — міжраённы аддзел Дэпартамэнту фінансавых расьсьледаваньняў. Акруга дзейнасьці — [[Гарадзенская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 231800, [[Беларусь]], [[Гарадзенская вобласьць]], г. [[Слонім]], вул. Горкага, 22.

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Гарадзенскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Міжраённыя аддзелы ДФР КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Міжраённыя аддзелы ДФР КДК РБ (Гарадзенская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Гарадзенскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Гарадзенская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Слонімскі раён]]</text>
      <sha1>tpfdgzfkiqa21boge8tq2xj9nyxevwd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Управа ДФР КДК РБ па Магілеўскае вобласьці</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256184</id>
    <revision>
      <id>2333373</id>
      <parentid>2322324</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T10:11:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6005" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Управа ДФР КДК РБ па Магілеўскае вобласьці
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = ДФР КДК РБ па Магілеўскае вобласьці
|позва           = 
|папярэднік      = [[Дзяржаўны камітэт фінансавых расьсьледаваньняў Рэспублікі Беларусь]]
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 212030, [[Беларусь]], [[Магілёўская вобласьць|Магілеўская вобласьць]], г. [[Магілёў|Магілеў]], вул. Ціміразеўская, 29.
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Магілёўская вобласьць|Магілеўская вобласьць]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Начальнік управы
|імя кіраўніка   = 
|пасада кіраўніка 2 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 2 = 
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 3 = 
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[КДК РБ]]
|галоўная ўправа = [[Прэзыдэнт Беларусі]]
|зьвязаныя службы = [[СК РБ]]&lt;br&gt;[[МПЗ РБ]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/dfr-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Управа Дэпартамэнта фінансавых расьсьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Магілеўскае вобласьці'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/dfr-by/|загаловак = Земскія ўстановы ДФР КДК РБ|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — абласны аддзел Дэпартамэнту фінансавых расьсьледаваньняў. Акруга дзейнасьці — [[Магілёўская вобласьць|Магілеўская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 212030, [[Беларусь]], [[Магілёўская вобласьць|Магілеўская вобласьць]], г. [[Магілёў|Магілеў]], вул. Ціміразеўская, 29.

У залежнасьці ад правапісу ўстанова мае розныя назвы:
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
| {{Сьцяг БНР}}
|Управа Дэпартамэнта фінансавых расьсьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Магілеўскае вобласьці
|-
|{{Сьцяг БССР}}
|Упраўленьне Дэпартамэнта фінансавых рассьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Магілёўскай вобласьці
|-
|}

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Магілеўскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Абласныя ўправы ДФР КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Магілеўскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Магілёўская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Магілёў]]</text>
      <sha1>sg1y0r8eanrsdrjmjpp7j5zvopjz11l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Крычаўскі міжраённы аддзел ДФР КДК РБ па Магілеўскае вобласьці</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256187</id>
    <revision>
      <id>2333312</id>
      <parentid>2322388</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T00:22:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5389" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Крычаўскі міжраённы аддзел ДФР КДК РБ па Магілеўскае вобласьці
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = 
|позва           = 
|папярэднік      = 
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 213500, [[Беларусь]], [[Магілёўская вобласьць|Магілеўская вобласьць]], г. [[Крычаў]], вул. Савецкая, 36
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Магілёўская вобласьць|Магілеўская вобласьць]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Старшыня
|імя кіраўніка   = 
|пасада кіраўніка 2 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 2 = 
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 3 = 
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[Управа ДФР КДК РБ па Магілеўскае вобласьці]]
|галоўная ўправа = [[Прэзыдэнт Беларусі]]&lt;br&gt;[[КДК РБ]]&lt;br&gt;[[Дэпартамэнт фінансавых расьсьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь|ДФР КДК РБ]]
|зьвязаныя службы = [[СК РБ]]&lt;br&gt;[[МПЗ РБ]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/dfr-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Крычаўскі міжраённы аддзел'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/dfr-by/|загаловак = Земскія ўстановы ДФР КДК РБ|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — міжраённы аддзел Дэпартамэнту фінансавых расьсьледаваньняў. Акруга дзейнасьці — [[Магілёўская вобласьць|Магілеўская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 213500, [[Беларусь]], [[Магілёўская вобласьць|Магілеўская вобласьць]], г. [[Крычаў]], вул. Савецкая, 36.

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Магілеўскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Міжраённыя аддзелы ДФР КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Міжраённыя аддзелы ДФР КДК РБ (Магілеўская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Магілеўскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Магілёўская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Крычаўскі раён]]
[[Катэгорыя:Крычаў]]</text>
      <sha1>2ovxvu72c6gfinjzcrc1yvx1d2jb926</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Управа ДФР КДК РБ па Менскае вобласьці і месьце Менск</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256188</id>
    <revision>
      <id>2333374</id>
      <parentid>2322323</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T10:11:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6112" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Управа ДФР КДК РБ па Менскае вобласьці і месьце Менск
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = ДФР КДК РБ па Менскае вобласьці і месьце Менск
|позва           = 
|папярэднік      = [[Дзяржаўны камітэт фінансавых расьсьледаваньняў Рэспублікі Беларусь]]
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 220013, [[Беларусь]], [[Менская вобласьць]], г. [[Менск]], вул. П. Броўкі, д.3, корп. 2
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Менская вобласьць]]&lt;br&gt;м. [[Менск]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Начальнік управы
|імя кіраўніка   = [[Віктар Сяліцкі|Сяліцкі Віктар Францавіч]]
|пасада кіраўніка 2 = Намесьнік начальніка
|імя кіраўніка 2 = 
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік начальніка
|імя кіраўніка 3 = 
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[КДК РБ]]
|галоўная ўправа = [[Прэзыдэнт Беларусі]]
|зьвязаныя службы = [[СК РБ]]&lt;br&gt;[[МПЗ РБ]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/dfr-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Управа Дэпартамэнта фінансавых расьсьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Менскае вобласьці і месьце Менск'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/dfr-by/|загаловак = Земскія ўстановы ДФР КДК РБ|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — абласны аддзел Дэпартамэнту фінансавых расьсьледаваньняў. Акруга дзейнасьці — [[Менская вобласьць]] і м. [[Менск]].

Знаходзіцца ў месцы: 220013, [[Беларусь]], [[Менская вобласьць]], г. [[Менск]], вул. П. Броўкі, д.3, корп. 2.

У залежнасьці ад правапісу ўстанова мае розныя назвы:
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
| {{Сьцяг БНР}}
|Управа Дэпартамэнта фінансавых расьсьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Менскае вобласьці і месьце Менск
|-
|{{Сьцяг БССР}}
|Упраўленьне Дэпартамэнта фінансавых рассьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь па Менскай вобласьці і гораду Менску
|-
|}

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Менскае вобласьці]]
* [[Выканаўчая ўлада места Менск]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Абласныя ўправы ДФР КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Менскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада места Менск]]
[[Катэгорыя:Менская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Менск]]</text>
      <sha1>h9fxsf6z0ge7tl5ld43sbl9aywdraj1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Менскі міжраённы аддзел ДФР КДК РБ па Менскае вобласьці і месьце Менск</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256191</id>
    <revision>
      <id>2333320</id>
      <parentid>2322365</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T03:05:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5231" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Менскі міжраённы аддзел ДФР КДК РБ па Менскае вобласьці і месьце Менск
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = 
|позва           = 
|папярэднік      = 
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 220013, [[Беларусь]], г. [[Менск]], вул. П. Броўкі, д. 3, кв. 2
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Менская вобласьць]]&lt;br&gt;м. [[Менск]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Старшыня
|імя кіраўніка   = 
|пасада кіраўніка 2 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 2 = 
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 3 = 
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[Управа ДФР КДК РБ па Менскае вобласьці і месьце Менск]]
|галоўная ўправа = [[Прэзыдэнт Беларусі]]&lt;br&gt;[[КДК РБ]]&lt;br&gt;[[Дэпартамэнт фінансавых расьсьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь|ДФР КДК РБ]]
|зьвязаныя службы = [[СК РБ]]&lt;br&gt;[[МПЗ РБ]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/dfr-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Менскі міжраённы аддзел'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/dfr-by/|загаловак = Земскія ўстановы ДФР КДК РБ|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — міжраённы аддзел Дэпартамэнту фінансавых расьсьледаваньняў. Акруга дзейнасьці — [[Менская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 220013, [[Беларусь]], г. [[Менск]], вул. П. Броўкі, д. 3, кв. 2.

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Менскае вобласьці]]
* [[Выканаўчая ўлада места Менск]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Міжраённыя аддзелы ДФР КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Міжраённыя аддзелы ДФР КДК РБ (Менская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Менскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада места Менск]]
[[Катэгорыя:Менская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Менск]]</text>
      <sha1>i8szzxz7lprt3c75ttpwrqp4pblxe5u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Маладэчанскі міжраённы аддзел ДФР КДК РБ па Менскае вобласьці і месьце Менск</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256192</id>
    <revision>
      <id>2333318</id>
      <parentid>2322369</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T02:24:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5192" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Маладэчанскі міжраённы аддзел ДФР КДК РБ па Менскае вобласьці і месьце Менск
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = 
|позва           = 
|папярэднік      = 
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 222310, [[Беларусь]], [[Менская вобласьць]], г. [[Менск]], вул. В. Гасьцінец, 56
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Менская вобласьць]]&lt;br&gt;м. [[Менск]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Старшыня
|імя кіраўніка   = 
|пасада кіраўніка 2 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 2 = 
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 3 = 
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[Управа ДФР КДК РБ па Менскае вобласьці і месьце Менск]]
|галоўная ўправа = [[Прэзыдэнт Беларусі]]&lt;br&gt;[[КДК РБ]]&lt;br&gt;[[Дэпартамэнт фінансавых расьсьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь|ДФР КДК РБ]]
|зьвязаныя службы = [[СК РБ]]&lt;br&gt;[[МПЗ РБ]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/dfr-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Маладэчанскі міжраённы аддзел'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/dfr-by/|загаловак = Земскія ўстановы ДФР КДК РБ|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — міжраённы аддзел Дэпартамэнту фінансавых расьсьледаваньняў. Акруга дзейнасьці — [[Менская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 222310, [[Беларусь]], [[Менская вобласьць]], г. [[Менск]], вул. В. Гасьцінец, 56.

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Менскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Міжраённыя аддзелы ДФР КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Міжраённыя аддзелы ДФР КДК РБ (Менская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Менскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Менская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Маладэчна]]</text>
      <sha1>12tq7b4txa8mgpux4z0attep4n865ew</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Салігорскі міжраённы аддзел ДФР КДК РБ па Менскае вобласьці і месьце Менск</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256193</id>
    <revision>
      <id>2333336</id>
      <parentid>2322343</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T07:27:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>67502</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5211" xml:space="preserve">{{Дзяржаўная ўстанова
|назва           = Салігорскі міжраённы аддзел ДФР КДК РБ па Менскае вобласьці і месьце Менск
|першасная назва = &lt;!-- назва арганізацыі на арыгінальнай мове (калі не беларуская) --&gt;
|выява           = 
|рамка выявы     = 
|памер выявы     = &lt;!-- па змоўчаньні 200пкс --&gt;
|альтэрнатыўны тэкст выявы = 
|подпіс выявы    = 
|мапа            = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|памер мапы      = 
|альтэрнатыўны тэкст мапы = 
|подпіс мапы     = &lt;!-- неабавязковы --&gt;
|мапа 2          = 
|скарот          = 
|позва           = 
|папярэднік      = 
|наступнік       = 
|дзень утварэньня = {{Дата пачатку|02|11|2001|Паказаць колькасьць гадоў}}
|дзень спыненьня існаваньня  = &lt;!-- дата спыненьня існаваньня, неабавязковы --&gt;
|від             = &lt;!-- дзяржаўная арганізацыя, недзяржаўная арганізацыя, міжнародная арганізацыя, і г. д. --&gt;
|праўны стан     = &lt;!-- фундацыя, асацыяцыя і г. д. --&gt;
|задача          = &lt;!-- фокус дзеяньня арганізацыі: гуманітарная, міратворчая і інш. --&gt;
|сядзіба         = 223710, [[Беларусь]], [[Менская вобласьць]], г. [[Салігорск]], вул. Набярэжная, 24а
|месцазнаходжаньне = 
|каардынаты      = &lt;!-- Месцазнаходжаньне і каардынаты з дапамогай шаблёну {{Каардынаты}} --&gt;
|дзейнічае ў месцах = [[Менская вобласьць]]&lt;br&gt;м. [[Менск]]
|сяброўства      = 
|службовыя мовы  = [[Расейская мова|расейская]]&lt;br&gt;[[Беларуская мова|беларуская]]
|начальнік       = 
|пасада кіраўніка = Старшыня
|імя кіраўніка   = 
|пасада кіраўніка 2 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 2 = 
|пасада кіраўніка 3 = Намесьнік старшыні
|імя кіраўніка 3 = 
|пасада кіраўніка 4 = 
|імя кіраўніка 4 = 
|асноўныя асобы  = 
|управа   = [[Управа ДФР КДК РБ па Менскае вобласьці і месьце Менск]]
|галоўная ўправа = [[Прэзыдэнт Беларусі]]&lt;br&gt;[[КДК РБ]]&lt;br&gt;[[Дэпартамэнт фінансавых расьсьледаваньняў Камітэта дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь|ДФР КДК РБ]]
|зьвязаныя службы = [[СК РБ]]&lt;br&gt;[[МПЗ РБ]]
|расходы          = 
|колькасьць работнікаў = 
|колькасьць дабраахвотнікаў = 
|старонка          = [http://kgk.gov.by/by/dfr-by/ Старонка ў сеціве]
|заўвагі         = 
|колішняя назва  = 
}}
'''Салігорскі міжраённы аддзел'''&lt;ref&gt;{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://kgk.gov.by/by/dfr-by/|загаловак = Земскія ўстановы ДФР КДК РБ|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[КДК РБ]]|дата доступу = 1 траўня 2022|мова = |камэнтар = }}&lt;/ref&gt; — міжраённы аддзел Дэпартамэнту фінансавых расьсьледаваньняў. Акруга дзейнасьці — [[Менская вобласьць]].

Знаходзіцца ў месцы: 223710, [[Беларусь]], [[Менская вобласьць]], г. [[Салігорск]], вул. Набярэжная, 24а.

== Глядзіце таксама ==
* [[Выканаўчая ўлада Беларусі]]
* [[Выканаўчая ўлада Менскае вобласьці]]

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://sk.gov.by/by/structure-by/ Сьледчы камітэт Беларусі.]
* [https://web.archive.org/web/20220111065305/http://nalog.gov.by/by/structura_by/ Міністэрства па падатках і зборах Беларусі.]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{КДКБ}}

[[Катэгорыя:Міжраённыя аддзелы ДФР КДК РБ]]
[[Катэгорыя:Міжраённыя аддзелы ДФР КДК РБ (Менская вобласьць)]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Беларусі]]
[[Катэгорыя:Выканаўчая ўлада Менскае вобласьці]]
[[Катэгорыя:Менская вобласьць]]
[[Катэгорыя:Салігорскі раён]]</text>
      <sha1>o6639rk3pragkxvecp1y4c0hn8o9txw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аб’яднаны пашыральны інтэрфэйс ушытага ПЗ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>256958</id>
    <revision>
      <id>2333213</id>
      <parentid>2333195</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T12:30:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>да выдаленьня</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3686" xml:space="preserve">{{Выдаліць|Няма крыніцаў}}
[[Файл:Efi-simple-be-tarask.svg|значак|upright=1.4|Разьмяшчэньне EFI ў {{Не перакладзена|Праграмны стэк|тэхналягічным арсэнале||Software stack}}]]
'''Аб’ядна́ны пашыра́льны інтэрфэ́йс ушы́тага ПЗ'''{{Няма крыніцы}} ({{Мова-анг|Unified Extensible Firmware Interface}}), скарочана '''UEFI''' — агульнадаступная спэцыфікацыя праграмнага [[інтэрфэйс]]у паміж [[Апэрацыйная сыстэма|апэрацыйнай сыстэмай]] і [[Ушытае праграмнае забесьпячэньне|ушытым праграмным забесьпячэньнем]] плятформы. UEFI замяніў стары ўшыты інтэрфэйс [[BIOS|Базавай сыстэмы ўводу-вываду]] (BIOS), які ад пачатку працаваў на ўсіх [[IBM PC-сумяшчальны кампутар|IBM PC-сумяшчальных]] [[Пэрсанальны кампутар|пэрсанальных кампутарах]]&lt;ref name=&quot;Intel2000&quot;&gt;{{cite web|url=http://systems.cs.colorado.edu/Documentation/IntelDataSheets/xscalemagazine.pdf | title =Solving BIOS Boot Issues with EFI |first=Michael |last=Kinney |date=1 September 2000 |access-date=14 September 2010 |pages=47–50}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ElReg1&quot;&gt;{{cite news|url=https://www.theregister.co.uk/2011/09/23/ms_denies_uefi_lock_in/|title=MS denies secure boot will exclude Linux|publisher=The Register|date=23 September 2011|access-date=24 September 2011}}&lt;/ref&gt;, прычым большасьць сучасных варыянтаў ушытага UEFI прадугледжвае адваротную падтрымку службаў BIOS. UEFI можа прадугледжваць і аддаленую дыягностыку і аднаўленьне кампутара нават без усталяванай апэрацыйнай сыстэмы&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://h30565.www3.hp.com/t5/Feature-Articles/The-30-year-long-Reign-of-BIOS-is-Over-Why-UEFI-Will-Rock-Your/ba-p/198 | archive-url=https://web.archive.org/web/20130626000135/http://h30565.www3.hp.com/t5/Feature-Articles/The-30-year-long-Reign-of-BIOS-is-Over-Why-UEFI-Will-Rock-Your/ba-p/198 | archive-date=26 June 2013 | title=The 30-year-long Reign of BIOS is Over: Why UEFI W... - Input Output |website=HP.com |access-date=6 March 2012}}&lt;/ref&gt;.

Першапачатковую спэцыфікацыю '''пашыральнага інтэрфэйсу ўшытага ПЗ''' ('''EFI''') распрацавала кампанія [[Intel]]. У 2005 року UEFI замяніла спэцыфікацыю EFI 1.10 (апошнюю вэрсію EFI). Цяпер падтрымкай спэцыфікацыі UEFI займаецца [[Форум аб’яднанага EFI]].

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|30em}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://uefi.org/ Афіцыйная бачына]
* [https://uefi.org/specifications Спэцыфікацыі UEFI]
* [https://www.tianocore.org/ Ініцыятыва за адкрыты EFI]

{{Накід}}

[[Катэгорыя:Загрузчыкі апэрацыйных сыстэмаў]]
[[Катэгорыя:Ушытае праграмнае забесьпячэньне]]
[[Катэгорыя:Забесьпячэньне, сумяшчальнае з IBM PC]]
[[Катэгорыя:Мацярынская плата]]
[[Катэгорыя:Стандарты апаратнага забесьпячэньня]]</text>
      <sha1>711n4nu18ud15jpu4zald2fqdx4nfdp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шаблён:Сэзон футбольнага спаборніцтва/Дакумэнтацыя</title>
    <ns>10</ns>
    <id>257851</id>
    <revision>
      <id>2333352</id>
      <parentid>2329394</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T08:50:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыя]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1320" xml:space="preserve">{{Падстаронка-дакумэнтацыя}}
&lt;!-- Катэгорыі зьмяшчайце ўнізе старонкі --&gt;

== Выкарыстаньне ==
&lt;pre style=&quot;overflow:auto;&quot;&gt;
{{Сэзон футбольнага спаборніцтва
| назва турніру = 
| арыгінальнае  = 
| выява         = 
| памер         = 
| апісаньне     = 
| час_праведзеньня = 
| краіна        = 
| горад         =
| колькасьць камандаў = 
| сайт          = 
| пераможца     = 
| фіналіст      = 
| паўфіналісты  = 
| чвэрцьфіналісты = 
| матчаў ўсяго  = 
| галоў         = 
| гледачоў_на_стадыёнах = 
| наведвальнасьць у сярэднім = 
| найлепшы_галеадор = 
| найлепшы_гулец = 
| найлепшы_малады_гулец = 
| найлепшы_брамнік = 
| апошні_папярэдні_сэзон = 
| чарговы_наступны_сэзон = 
| абноўлена = 
}}
&lt;/pre&gt;

== Глядзіце таксама ==

&lt;includeonly&gt;
&lt;!-- Катэгорыі зьмяшчайце тут --&gt;
[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Інфармацыя:Футбол]]
&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>pdwim54i20ou1d0lsh96ldk4kv6wnjs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Летувіская кірыліца</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258144</id>
    <revision>
      <id>2333228</id>
      <parentid>2333194</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T14:42:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>W</username>
        <id>11741</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>+2 унутраныя спасылкі</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7229" xml:space="preserve">[[Файл:Auksa altorius cirillics.jpg|значак|Другі выпуск [[малітоўнік]]а «Стары залаты алтар». Выдадзены ў 1866 г.і быў ўхвалены расейскім ўрадам і аплачаны ўрадам.]]
'''Летувіская кірыліца''' ({{мова-lt|Абецеле лѣтувишка|скарочана}}) — [[Кірыліца|кірылічная]] азбука [[Летувіская мова|летувіскае мовы]].

Выкарыстоўваецца здаўна. Сярод творцаў [[Азбука|азбукі]] можна назваць:
* [[Станіслаў Мікуцкі|Станіслаў Паўлавіч Мікуцкі]],
* Л. Івінскі,
* Й. Крэчынскі,
* [[Філіп Фартунатаў|Філіп Фёдаравіч Фартунатаў]],
* В. Мілер,
* [[Іпаліт Лютастанскі|Іпаліт Ёсіфавіч Лютастанскі]],
* Й. Грабаўскас і інш. 

Кожны зь іх па розных поглядах стварыў вельмі блізкую да гутарковае мовы азбуку&lt;ref name=&quot;subacius2004&quot;&gt;G. Subačius. Lietuviška ir rusiška lietuviškų spauginių kirilika 1864—1904 metams // Staliūnas D. (red.) Raidžių draudimo metai. — Vilnius: Lietuvos istorijos instituto leidykla, 2004{{ref-lt}}&lt;/ref&gt;.

{{Кірылічныя альфабэты
|Выява=Cyrillic_letter_Short_U.svg
}}

У 19 ст. С. П. Мікуцкі стварыў азбуку, якую ўрад узяў за аснову для выданьняў на летувіскае мове&lt;ref name=&quot;subacius2004&quot; /&gt;&lt;ref&gt;Л. Владимировас. Черты развития литовской книги // Lietuvos TSR bibliografija. Serija A. Knygos lietuvių kalba. Т. 2. 1862—1904. Kn. 1(A-P). — Vilnius: Mintis, 1985&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Merkys V. Nelegalioji lietuvių spauda kapitalizmo laikotarpiu (ligi 1904 m.). — Vilnius: Mokslas, 1978{{ref-lt}}&lt;/ref&gt;. На аснове тае азбукі былі выдадзеныя ў 1864 годзе летувіскі [[буквар]] «''Абецеле жемайтишкай лѣтувишка''»&lt;ref&gt;Азбука С. Микуцкого и Л. Ивинского. Абецеле жемайтишкай-лѣтувишка… — 1864&lt;/ref&gt;.

&lt;blockquote&gt;'''а б в г д е е̂ ж з и и̂ й і к л м н о о̂ п р с т у ў ц ч ш щ ь ѣ э ю я ʼ''' (знак апострофа)&lt;/blockquote&gt;

Па словах С. П. Мікуцкого&lt;ref&gt;Merkys V. Nelegalioji lietuvių spauda kapitalizmo laikotarpiu (ligi 1904 m.). — Vilnius: Mokslas, 1978 — Стр. 31{{ref-lt}}&lt;/ref&gt;, 28 кірылічных знакаў былі дастаткова прымальнымі для летувіскага вымаўленьня без усялякіх зьменаў, і толькі для некаторых [[гук]]аў і двухгукавых спалучэньняў трэба было ўвесьці асобныя абазначэньні:
&lt;blockquote&gt;
''ė'' — '''е̂''',&lt;br /&gt;
для доўгага ''y'' — '''и̂''',&lt;br /&gt;
для доўгіх ''o'', ''uo'', ''ua'' — '''о̂''',&lt;br /&gt;
для двагукаў ''ei'', ''ij'', ''ie'' — '''ѣ''',&lt;br /&gt;
''j'' перад ''o'', ''uo'' — '''і''', '''и''',&lt;br /&gt;
''u'' у двагуках ''au'', ''eu'', ''iau'' — '''ў'''.&lt;br /&gt;
Апострафам абазначалася скарочанае заканчэньне або выдзяляліся прыстаўкі, напрыклад: '''эйн’''' ('''эйна'''), '''атʼіоти'''.
&lt;/blockquote&gt;

У азбуцы С. Мікуцкага было 34 знакі (без уліку [[апостраф]]а), і ў ім не было знакаў: «ы», «ф», «х» и «ъ».

Ставаральнікі «''Абецеле жемайтишкай лѣтувишка''» — С. Мікуцкі і Л. Івінскі — не зьвярталі ўвагі пры перадачы летувіскае мовы на доўгія [[Насавыя зычныя|насавыя гукі]], таму на пісьме яны абазначаліся як: «а», «е», «и», «я», «ю» або «у»&lt;ref name=&quot;subacius2004&quot; /&gt;.

36-знакавая азбука І. Крэчынскага&lt;ref&gt;Моксласъ скайтима рашта летувишка дѣль мажу вайку… — Вильнюс, 1867 — Стр. 3&lt;/ref&gt;, у адрозьненьне ад азбукі С. Мікуцкага, меў у сваім складзе знакі «ф», «х», «ы», [[фіта]] «ѳ» і [[іжыца]] «ѵ»:
&lt;blockquote&gt;'''а б в г д е ж з и і й к л м н о п р с т у ф х ц ч ш щ ъ ы ь ѣ э ю я ѳ ѵ'''&lt;/blockquote&gt;

Яшчэ адну азбуку І. Крэчынскага выкарыстоўвалі ў кнізе «Ді&lt;sup&gt;е&lt;/sup&gt;вишка літургіја Швэн́то Јо́но Аӯксобу́рніо» в 1887 году&lt;ref&gt;Ді&lt;sup&gt;е&lt;/sup&gt;вишка літургіја Швэн́то Јо́но Аӯксобу́рніо СПб. год=1887 страницы=40&lt;/ref&gt;:

&lt;blockquote&gt;'''а а̄ б б́ ц д д́ э е̇ е і&lt;sup&gt;е&lt;/sup&gt; і́&lt;sup&gt;е&lt;/sup&gt; г г̀ і і̄̀ і́ ј к к̀ л љ м м̀ н њ н̨ о п п̀ р р̀ с с̀ ш т т́ ч у ӯ у̊ з ж дж в'''&lt;/blockquote&gt;

Сьпіс кнігаў летувіскае мовы на кірыліцы, якія былі выдадзеныя ў 19 ст.:
&lt;blockquote&gt;
* Евангеліесъ антъ недѣліос денунъ иръ китунъ швенчю, куріос Ира скайтомасъ бажниціосњ швентосѣ паръ иштисусъ метусъ пагалъ Рима иредима. — Вильнюс, 1865 (Л. Ивинский)
* Трумпасъ катехизмасъ, аукщяусей крашта виреснибей лійпантъ, парашитасъ дѣл каталику яунуменесъ, и мокслусъ лейдамосъ. — Вильнюс, 1865 (И. Кречинский)
* J. Krečinskis. Русишкай летувишкасисъ календорюсъ антъ 1868 (прибувимасъ) мѣту. — Вильнюс, 1867 (И. Кречинский)
* Моксласъ скайтима рашта летувишка дѣль мажу вайку… — Вильнюс, 1867 (И. Кречинский)
* &quot;Ді&lt;sup&gt;е&lt;/sup&gt;вишка літургіја Швэн́то Јо́но Аӯксобу́рніо. 1887 (Й. Кречинский)
* Л. Н. Толстой. Кауказа невальникасъ. — Вильнюс, 1891 (И. Лютостанский)
* J. Grabauskas. Укишкасис календорюс 1902 метамс. — Сувалки, 1902 (Й. Грабаускас)
&lt;/blockquote&gt;

== Глядзіце таксама ==
* [[Ажэмойчваньне назваў і імёнаў]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

[[Катэгорыя:Летувіская мова]]
[[Катэгорыя:Кірыліца]]
[[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1864 годзе]]</text>
      <sha1>d4ycub02s250hzbydza7o63xsbo0ie5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Летувізацыя</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258145</id>
    <revision>
      <id>2333226</id>
      <parentid>2331243</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T14:40:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Kazimier Lachnovič перанёс старонку [[Ажэмойчваньне назваў і імёнаў]] у [[Летувізацыя]] без пакінутага перанакіраваньня: асноўная назва ў вартых даверу крыніцах + паводле інтэрвікаў</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2453" xml:space="preserve">{{Перанесьці|што-небудзь з пісьменнай назвай, якая б ня ўводзіла ў зман}}
'''Ажэмойчваньне назваў і імёнаў''' — дзейнасьць у СССР па зьмене назваў мясьцінаў, местаў, весяў; імёнаў, прозьвішчаў людзей на вымову з жэмойцкае мовы. Замена назваў была ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. Беларуская мова таксама мела замену са сваіх старажытных назваў на новыя, якія былі ўзятыя з жэмойцкае мовы. Напрыклад, імёны вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Назва старадяўняя
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Назва замененая
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Назва жэмойцкая
|-
|Вильно&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковно&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедымін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Швідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

== Выданьні ==
Асноўныя выданьні з жэмойцкімі назвамі былі выдадзеныя ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* Беларуская савецкая энцыкляпэдыя
* навуковыя работы Абэцэдарскага

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{Парады артыкулу|артаграфія}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>bucxzuxanlcsi12hstoppuwmp105cqs</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333229</id>
      <parentid>2333226</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T14:55:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>назва паводле вартых даверу крыніцаў</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2884" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — дзейнасьць у СССР па зьмене назваў мясьцінаў, местаў, весяў; імёнаў, прозьвішчаў людзей на вымову зь [[Летувіская мова|летувіскае мовы]]. Замена назваў была ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. Беларуская мова таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, якія былі ўзятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёны вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Назва старадяўняя
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Назва замененая
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Назва жэмойцкая
|-
|Вильно&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковно&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедымін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Швідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

== Выданьні ==
Асноўныя выданьні з жэмойцкімі назвамі былі выдадзеныя ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* Беларуская савецкая энцыкляпэдыя
* навуковыя работы Абэцэдарскага

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{Парады артыкулу|артаграфія}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>b4ctcoh5gpfg02nstppx64emge28xka</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333230</id>
      <parentid>2333229</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T15:01:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>артаграфія</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3093" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка ўладаў [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік]], скіраваная на зьмену традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў, імёнаў і прозьвішчаў людзей паводле іх формаў зь [[Летувіская мова|летувіскае мовы]]. Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. Беларуская мова таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйнай гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

== Выданьні ==
Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>6h1v6io6vxxl9vkw8tw1mwhunaxkiad</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333231</id>
      <parentid>2333230</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T15:02:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3102" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка ўладаў [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]], скіраваная на зьмену традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў, імёнаў і прозьвішчаў людзей паводле іх формаў зь [[Летувіская мова|летувіскае мовы]]. Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. Беларуская мова таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйнай гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

== Выданьні ==
Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>ghgydldhh2xd9cgy6jjjbapdd5phoi8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333233</id>
      <parentid>2333231</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T15:04:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>удакл.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3186" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка ўладаў [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]], скіраваная на зьмену традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў, імёнаў і прозьвішчаў людзей паводле іх формаў зь [[Летувіская мова|летувіскае мовы]]. Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйнай гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

== Выданьні ==
Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>j49a6yy7oc50iouv6tjf5ce4hw1qd14</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333245</id>
      <parentid>2333233</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T17:07:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>{{Культурная асыміляцыя}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3233" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка ўладаў [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]], скіраваная на зьмену традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў, імёнаў і прозьвішчаў людзей паводле іх формаў зь [[Летувіская мова|летувіскае мовы]]. Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйнай гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

== Выданьні ==
Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>1sakshf0cjauqxfjkfgeh3drf7x65et</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333248</id>
      <parentid>2333245</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T19:02:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>+</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10184" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], дэнацыяналізацыі жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю беларускіх адукацыйных і культурных установаў, перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;. 

== Расейская імпэрыя ==
Паводле Ігната Казлоўскага за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. 

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйнай гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

== Выданьні ==
Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>q0sn1h3bnynrwmxhfjq1ja30q20bla1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333249</id>
      <parentid>2333248</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T19:04:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10186" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], дэнацыяналізацыі жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю беларускіх адукацыйных і культурных установаў, перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;. 

== Расейская імпэрыя ==
Паводле Ігната Казлоўскага за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. 

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйнай гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

== Выданьні ==
Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>s3dxygsm1x8llcb1g1ic47cktao0ktq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333254</id>
      <parentid>2333249</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T19:23:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ліцьвін</username>
        <id>847</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Летувіскія перайменаваньні */ артаграфія</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10186" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], дэнацыяналізацыі жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю беларускіх адукацыйных і культурных установаў, перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;. 

== Расейская імпэрыя ==
Паводле Ігната Казлоўскага за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. 

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

== Выданьні ==
Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>mabbnjmviouwrthwwrw8amw9kctpsa8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333255</id>
      <parentid>2333254</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T19:26:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>+</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11076" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], дэнацыяналізацыі жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю беларускіх адукацыйных і культурных установаў, перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;. 

== Расейская імпэрыя ==
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваё кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай», [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць у гісторыі Літвы і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]], а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, што іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

== Выданьні ==
Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>72b0eyhce59pd2wt3m3ot005hgjbgmv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333256</id>
      <parentid>2333255</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T19:28:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Расейская імпэрыя */ а.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11078" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], дэнацыяналізацыі жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю беларускіх адукацыйных і культурных установаў, перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;. 

== Расейская імпэрыя ==
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай», [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць у гісторыі Літвы і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]], а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, што іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

== Выданьні ==
Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>7kv5bm3lced6e8wshvcz0jaz7lbiquf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333257</id>
      <parentid>2333256</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T19:39:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Расейская імпэрыя */ +</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20635" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], дэнацыяналізацыі жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю беларускіх адукацыйных і культурных установаў, перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;. 

== Расейская імпэрыя ==
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай», [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць у гісторыі Літвы і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]], а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, што іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;.

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

== Выданьні ==
Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>h8gy5zockguaf5mkwvn0k7fkui7kgp5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333258</id>
      <parentid>2333257</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T19:39:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20634" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], дэнацыяналізацыі жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю беларускіх адукацыйных і культурных установаў, перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;. 

== Расейская імпэрыя ==
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай», [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць у гісторыі Літвы і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]], а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, што іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;.

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Заўвагі ==

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>n41dl6k9c2iwob1ybjgvo1yhlsmoofo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333259</id>
      <parentid>2333258</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T19:39:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Заўвагі */ пунктуацыя</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20653" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], дэнацыяналізацыі жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю беларускіх адукацыйных і культурных установаў, перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;. 

== Расейская імпэрыя ==
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай», [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць у гісторыі Літвы і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]], а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, што іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;.

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>o8zn90kgeai927m6v9px6o1t4rrai81</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333263</id>
      <parentid>2333259</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T20:02:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Рэч Паспалітая */ +</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31990" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], дэнацыяналізацыі жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю беларускіх адукацыйных і культурных установаў, перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы («''Kathechismas arba mokslas kiekwienam priwalvs''», 1595 год). Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася на вокладках як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] мовы [[Летувісы|летувісаў]] (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай», [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць у гісторыі Літвы і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]], а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, што іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;.

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>i9dfu4xapa6guye4e8zn9s517h9au60</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333264</id>
      <parentid>2333263</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T20:04:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Расейская імпэрыя */ п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31990" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], дэнацыяналізацыі жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю беларускіх адукацыйных і культурных установаў, перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы («''Kathechismas arba mokslas kiekwienam priwalvs''», 1595 год). Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася на вокладках як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] мовы [[Летувісы|летувісаў]] (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай», [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, што іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;.

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>dsrbtklikzswlu2ar4ond9v4ud407uv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333265</id>
      <parentid>2333264</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T20:05:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Расейская імпэрыя */ стыль</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31992" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], дэнацыяналізацыі жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю беларускіх адукацыйных і культурных установаў, перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы («''Kathechismas arba mokslas kiekwienam priwalvs''», 1595 год). Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася на вокладках як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] мовы [[Летувісы|летувісаў]] (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай», [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;.

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>dk061x3y22aiw0az9yovf5hb2rpbo0u</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333266</id>
      <parentid>2333265</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T20:06:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Рэч Паспалітая */ п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31918" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], дэнацыяналізацыі жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю беларускіх адукацыйных і культурных установаў, перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы («''Kathechismas arba mokslas kiekwienam priwalvs''», 1595 год). Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася на вокладках як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай», [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;.

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>igxm57rnb4ja6kxxguffnr44tm4impj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333267</id>
      <parentid>2333266</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T20:09:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Расейская імпэрыя */ +</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35117" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], дэнацыяналізацыі жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю беларускіх адукацыйных і культурных установаў, перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы («''Kathechismas arba mokslas kiekwienam priwalvs''», 1595 год). Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася на вокладках як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;.

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>blfjhk35h9i03e0tig8zyhq1x9khjfu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333268</id>
      <parentid>2333267</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T20:19:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Расейская імпэрыя */ +</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44147" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], дэнацыяналізацыі жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю беларускіх адукацыйных і культурных установаў, перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы («''Kathechismas arba mokslas kiekwienam priwalvs''», 1595 год). Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася на вокладках як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. Разам з тым, яшчэ ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку [[жамойць|жамойцкага]] насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>eangak3kq238954jjpj3yow9e69knzf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333269</id>
      <parentid>2333268</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T20:22:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Рэч Паспалітая */ стыль</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44097" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], дэнацыяналізацыі жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю беларускіх адукацыйных і культурных установаў, перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася на вокладках як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. Разам з тым, яшчэ ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку [[жамойць|жамойцкага]] насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>f9nzfssv7e5707d4kx9pivev5dnnegv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333270</id>
      <parentid>2333269</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T20:25:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>выява</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45700" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], дэнацыяналізацыі жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю беларускіх адукацыйных і культурных установаў, перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}
{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася на вокладках як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. Разам з тым, яшчэ ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку [[жамойць|жамойцкага]] насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>mzz2re66p7im1zcjjx8cclpvrfj227n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333271</id>
      <parentid>2333270</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T20:26:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>пунктуацыя</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45700" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, дэнацыяналізацыі жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю беларускіх адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}
{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася на вокладках як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. Разам з тым, яшчэ ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку [[жамойць|жамойцкага]] насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>ctjxcefzj5l4zlaqzsr5lyx6sk843bj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333272</id>
      <parentid>2333271</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T20:28:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>стыль</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45885" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, дэнацыяналізацыі жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю беларускіх адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}
{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася на вокладках як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. Разам з тым, яшчэ ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку [[жамойць|жамойцкага]] насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>5tfmqowkbv03em1eqbtsgyfsququfg6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333273</id>
      <parentid>2333272</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T20:29:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45922" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю беларускіх адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}
{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася на вокладках як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. Разам з тым, яшчэ ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку [[жамойць|жамойцкага]] насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>mp62dp2pvs9g17fm4mf0eo2u0jcy52k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333274</id>
      <parentid>2333273</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T20:33:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Рэч Паспалітая */ стыль</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45986" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю беларускіх адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася на вокладках як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. Разам з тым, яшчэ ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку [[жамойць|жамойцкага]] насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>gq9jm5wv4qoirfdhxiknuffvlbooc3i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333275</id>
      <parentid>2333274</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T20:33:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Расейская імпэрыя */ стыль</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46039" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю беларускіх адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася на вокладках як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. Разам з тым, яшчэ ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку [[жамойць|жамойцкага]] насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>5gdauia304m79f9rq05r4avhjz98ykn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333276</id>
      <parentid>2333275</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T20:36:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Рэч Паспалітая */ стыль</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46015" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю беларускіх адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. Разам з тым, яшчэ ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку [[жамойць|жамойцкага]] насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>p1v1uz7r2gw6tgy5lj91j92whlmkdit</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333277</id>
      <parentid>2333276</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T20:38:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46049" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. Разам з тым, яшчэ ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку [[жамойць|жамойцкага]] насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>ngojdlfsor9p81xakcac465vmohovc6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333279</id>
      <parentid>2333277</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T20:41:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Расейская імпэрыя */ выява</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48025" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. Разам з тым, яшчэ ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку [[жамойць|жамойцкага]] насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>1zhfgkbxgjh77go0fdgop77or7ssnea</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333280</id>
      <parentid>2333279</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T20:47:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Расейская імпэрыя */ +</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51331" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы»), увогуле, крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>4ol8b0kpab77dl3iwyzm49evc89kdyu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333281</id>
      <parentid>2333280</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T20:48:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Расейская імпэрыя */ пунктуацыя</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51314" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>3anwbawn1o1rl1jqx3piuxpg16nrvsk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333282</id>
      <parentid>2333281</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T21:07:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>+</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51428" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>bj26ua1ljm57uz5xm9j3xhtz5nwmv8j</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333284</id>
      <parentid>2333282</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T21:12:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Расейская імпэрыя */ +</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60356" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;/&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>d8nblstl9wyjpzg9jsedazql8kr56sn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333285</id>
      <parentid>2333284</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T21:17:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>+</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="68308" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==
[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>7olry0cfyx9lozdz75e84097sjg1q43</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333287</id>
      <parentid>2333285</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T21:20:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>выява</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="68809" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>gboo4vs1qgfv01ksgagvefuvcx924su</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333291</id>
      <parentid>2333287</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T21:29:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Першая Летувіская рэспубліка */ +</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="71141" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] ў выніку супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала ''«прымусіць усіх думаць, як летувісы»'' і ''«вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт»''. Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 69—70.&lt;/ref&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>91hqeurpbq1ykh7s0wc7z918h64udm6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333292</id>
      <parentid>2333291</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T21:31:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Першая Летувіская рэспубліка */ пунктуацыя</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="71357" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 69—70.&lt;/ref&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>24i8uk648zvrd25vyityjhel7wkanei</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333293</id>
      <parentid>2333292</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T21:35:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Першая Летувіская рэспубліка */ +</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="72854" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 69—70.&lt;/ref&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>n230qlgatt8e2w07dga6lc6dj586s0t</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333294</id>
      <parentid>2333293</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T21:36:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="72863" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-69-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 69—70.&lt;/ref&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
=== Летувіскія перайменаваньні ===
Такая замена праводзілася ў розных мовах народаў, якія насялялі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама мела замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Асноўныя выданьні зь летувіскімі назвамі выйшлі ў БССР. Сярод іх можна назваць:
* [[Беларуская савецкая энцыкляпэдыя]]
* Навуковыя работы [[Лаўрэнці Абэцэдарскі|Абэцэдарскага]]

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>2qn4rscdib5qkqe66gyqm0t6xzh6p0s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333295</id>
      <parentid>2333294</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T21:43:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* СССР */ +</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="82322" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-69-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 69—70.&lt;/ref&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі беларускую гімназію і настаўніцкую сэмінарыю, а Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-69-70&quot;/&gt;. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў ([[Трокі]] — Тракай, [[Друскенікі]] — Друскенінкай, [[Сьвянцяны]] — Швянчоніс, [[Лаварышкі]] — Лаварышкес і г. д.). У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама зазнала замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх. Прыклады такіх перакручваньня прыводзяцца ў табліцы.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}


Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. 

Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;katl&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>scre9806jgrojsn61r6np9ovdymjxwm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333296</id>
      <parentid>2333295</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T21:45:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* СССР */ п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="82433" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-69-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 69—70.&lt;/ref&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-69-70&quot;/&gt;. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў ([[Трокі]] — Тракай, [[Друскенікі]] — Друскенінкай, [[Сьвянцяны]] — Швянчоніс, [[Лаварышкі]] — Лаварышкес і г. д.). У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. [[Беларуская мова]] ([[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама зазнала замену з сваіх старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх. Прыклады такіх перакручваньня прыводзяцца ў табліцы.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}


Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. 

Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;katl&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>ie6lnmei498zxgcyd18w0jtbyyhk21v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333297</id>
      <parentid>2333296</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T21:47:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* СССР */ п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="82533" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-69-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 69—70.&lt;/ref&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-69-70&quot;/&gt;. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў ([[Трокі]] — Тракай, [[Друскенікі]] — Друскенінкай, [[Сьвянцяны]] — Швянчоніс, [[Лаварышкі]] — Лаварышкес і г. д.). У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] ([[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]]) таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх. Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;katl&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>qditvs7nf6bbhyo7o1n3gvlbgp876p5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333298</id>
      <parentid>2333297</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T21:48:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* СССР */ п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="82539" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-69-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 69—70.&lt;/ref&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-69-70&quot;/&gt;. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў ([[Трокі]] — Тракай, [[Друскенікі]] — Друскенінкай, [[Сьвянцяны]] — Швянчоніс, [[Лаварышкі]] — Лаварышкес і г. д.). У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх. Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}}&lt;br /&gt;Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}}&lt;br /&gt;Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}}&lt;br /&gt;Арыгінальная летувіская назва
|-
|Вильна&lt;br /&gt;Вільня
|Вільнюс
|Вілнюс
|-
|Трокі
|Тракай
|Трокаі
|-
|Ковна&lt;br /&gt;Коўна
|Каунас
|Каунас
|-
|Друскенікі
|Друскінінкай
|Друскінінкай
|-
|Меднікі
|Мяднінкай
|Мяднінкаі
|-
|Эйшышкі
|Эйшышкас
|Эйшішкас
|-
|Витолдъ&lt;br /&gt;Витолтъ&lt;br /&gt;Вітаўт
|Вітаутас
|Вітаутас
|-
|Гедеминъ&lt;br /&gt;Едеминъ&lt;br /&gt;Гедзімін
|Гедымінас
|Кгедімінас
|-
|Войшалк
|Вайшвілкас
|Войшвілкас
|-
|Ольгердъ&lt;br /&gt;Альгерд
|Альгірдас
|Олкгірдас
|-
|Кейстутъ&lt;br /&gt;Кейстут
|Кейстутас
|Кэйстутас
|-
|Сьвідрыгайла&lt;br /&gt;Сьвідрыгайла
|Швідрыгайлас
|Швідрігайлас
|-
|Мендогъ&lt;br /&gt;Міндоўг
|Міндаугас
|Міндаукгас
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;katl&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>0qnpqx9ibxpqfqk802osky33brr2372</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333299</id>
      <parentid>2333298</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T22:00:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* СССР */ божухна, хоць бы ўсе імёны правільна напісалі па-летувіску (&quot;Швідрыгайлас&quot;, &quot;Кэйстутас&quot;), замяніў на лацінскае напісаньне, бо бачу &quot;ўзровень&quot; і правяраць кожны выпадак ня маю часу</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="82200" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-69-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 69—70.&lt;/ref&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-69-70&quot;/&gt;. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў ([[Трокі]] — Тракай, [[Друскенікі]] — Друскенінкай, [[Сьвянцяны]] — Швянчоніс, [[Лаварышкі]] — Лаварышкес і г. д.). У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх. Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Друскенікі]]
|Друскінінкай
|Druskininkai
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;katl&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>mr7qbdwm1r7g6d2tgzx2bmdvjluwmau</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333300</id>
      <parentid>2333299</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T22:02:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Заўвагі */ п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="82202" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-69-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 69—70.&lt;/ref&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-69-70&quot;/&gt;. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў ([[Трокі]] — Тракай, [[Друскенікі]] — Друскенінкай, [[Сьвянцяны]] — Швянчоніс, [[Лаварышкі]] — Лаварышкес і г. д.). У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх. Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Друскенікі]]
|Друскінінкай
|Druskininkai
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;katl&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>6yltto5mnh4q5a0r1uzlz573wnh28ws</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333301</id>
      <parentid>2333300</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T22:10:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="82280" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў ([[Трокі]] — Тракай, [[Друскенікі]] — Друскенінкай, [[Сьвянцяны]] — Швянчоніс, [[Лаварышкі]] — Лаварышкес і г. д.). У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх. Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Друскенікі]]
|Друскінінкай
|Druskininkai
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>elqzecf4ngiultgjfgnewxc1tmlhwpj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333302</id>
      <parentid>2333301</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T22:10:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>стыль</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="82305" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў ([[Трокі]] — Тракай, [[Друскенікі]] — Друскенінкай, [[Сьвянцяны]] — Швянчоніс, [[Лаварышкі]] — Лаварышкес і г. д.). У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх. Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Друскенікі]]
|Друскінінкай
|Druskininkai
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>qsngo72k20evu9xldv2qitls2yttn89</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333303</id>
      <parentid>2333302</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T22:11:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>ужо ёсьць у табліцы</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="82109" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы. Напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх. Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Друскенікі]]
|Друскінінкай
|Druskininkai
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>6p1awopu5bz54ivkw085ap2gt7d49dk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333304</id>
      <parentid>2333303</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T22:12:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* СССР */ п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="82110" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і мас-мэдыя на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Друскенікі]]
|Друскінінкай
|Druskininkai
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>2bmm8fg43sw775hifja70eukl8tmh28</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333305</id>
      <parentid>2333304</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T22:13:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="82163" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Друскенікі]]
|Друскінінкай
|Druskininkai
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>dq8yzm2ux0w8xsr7l04t1ycfnhlkhea</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333306</id>
      <parentid>2333305</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T22:14:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>стыль</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="82259" xml:space="preserve">'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (зь іх частковай [[палянізацыя]]й або [[русіфікацыя]]й) празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Друскенікі]]
|Друскінінкай
|Druskininkai
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>byq7bdzs5g9t3vvmmmf8zbi1bj0d5yc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333308</id>
      <parentid>2333306</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T22:26:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>выява</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="82879" xml:space="preserve">[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]

'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (зь іх частковай [[палянізацыя]]й або [[русіфікацыя]]й) празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Друскенікі]]
|Друскінінкай
|Druskininkai
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>5igh2jfmuqdft9w1x30hlfgqrm1wgim</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333309</id>
      <parentid>2333308</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T22:28:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* СССР */ выява</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="83368" xml:space="preserve">[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]

'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (зь іх частковай [[палянізацыя]]й або [[русіфікацыя]]й) празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
[[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы (Вільня — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]]

Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Друскенікі]]
|Друскінінкай
|Druskininkai
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>ts5yhcyr1emfs5uhp8ajaubnwam5yhi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333310</id>
      <parentid>2333309</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T22:28:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* СССР */ п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="83372" xml:space="preserve">[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]

'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (зь іх частковай [[палянізацыя]]й або [[русіфікацыя]]й) празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
[[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы ([[Вільня]] — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]]

Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Друскенікі]]
|Друскінінкай
|Druskininkai
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>9nl07hpxkrfvlgmlze1mp47btytiv6s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333311</id>
      <parentid>2333310</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T23:13:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="83403" xml:space="preserve">[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]

'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод [[Славянскія мовы|славянскага]] насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (зь іх частковай [[палянізацыя]]й або [[русіфікацыя]]й) празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
[[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы ([[Вільня]] — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]]

Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Друскенікі]]
|Друскінінкай
|Druskininkai
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>1uwg47w4ntrc475mi7babpcn87x7ufb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333356</id>
      <parentid>2333311</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T09:17:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>стыль</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="83365" xml:space="preserve">[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]

'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод нелетувіскага насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (зь іх частковай [[палянізацыя]]й або [[русіфікацыя]]й) празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
[[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы ([[Вільня]] — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]]

Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Сьвянцяны]]
|Швянчоніс
|Švenčionys
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>ft8wupa8orqgn2w06jv4od6au3hjqvf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333357</id>
      <parentid>2333356</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T09:19:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>стыль</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="83390" xml:space="preserve">[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]

'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод нелетувіскага насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей у іншых мовах паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (зь іх частковай [[палянізацыя]]й або [[русіфікацыя]]й) празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
[[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы ([[Вільня]] — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]]

Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Сьвянцяны]]
|Швянчоніс
|Švenčionys
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>r5duo51gw5gzo2qyruyx2avqwqm75ec</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333364</id>
      <parentid>2333357</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T09:35:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>+</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="99204" xml:space="preserve">[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]

'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод нелетувіскага насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей у іншых мовах паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (зь іх частковай [[палянізацыя]]й або [[русіфікацыя]]й) празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
[[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы ([[Вільня]] — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]]

Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Сьвянцяны]]
|Швянчоніс
|Švenčionys
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся&lt;ref name=&quot;Arlou-2005&quot;/&gt;. Да прыкладу, у кнігу «Lietuvos piles» ({{мова-be|Летувіскія замкі|скарочана}}) улучылі [[Наваградзкі замак|Наваградзкі]], [[Мірскі замак|Мірскі]], [[Лідзкі замак|Лідзкі]], [[Полацкія замкі|Полацкі]] і дзясяткі іншых беларускіх замкаў. Таксама рабіліся спробы залічыць у лік выдатных дзеячоў летувіскай культуры [[Францішак Скарына|Францішка Скарыну]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Летувіская рэспубліка ==
=== У дзяржаўнай палітыцы ===
У Прэамбуле Канстытуцыі Летувы падкрэсьліваецца, што менавіта [[летувісы|летувіскі народ]] ''«шмат вякоў таму стварыў Летувіскую дзяржаву»'' і што ''«яго (народу) праўны фундамэнт грунтуецца на (сярэднявечных) Літоўскіх Статутах»'', а ў артыкуле 17 сьцьвярджаецца, што ''«сталіцай Летувіскай дзяржавы ёсьць места [[Вільня]] — шматвекавая гістарычная сталіца Летувы»''&lt;ref&gt;[http://www3.lrs.lt/home/Konstitucija/Constitution.htm Ангельскі пераклад Канстытуцыі Летувіскай Рэспублікі, даступны на афіцыйным сайце Сойму ЛР]&lt;/ref&gt;. Усе гэтыя палажэньні грунтуюцца на ''«гістарычных правах»'', а ў цэнтры ўсёй канцэпцыі знаходзіцца паняцьце народ ({{мова-lt|tauta|скарочана}}). Такім чынам, на падставе ''«гістарычных правоў летувіскага народу»'' сучасная Летувіская дзяржава прэзэнтуе сябе ў якасьці адзінай праваспадкаемцы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а сучасных летувісаў народам, цалкам тоесным [[ліцьвіны|ліцьвінам]] Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;Kaścian K. Die Litauische Verfassung und die Auslegung des Begriffs «Volk» in historischer Perspektive // Osteuropa-Recht. Nr. 5, 2008, S. 290—297 (291—292).&lt;/ref&gt;. Больш таго, аналіз гэтых палажэньняў Канстытуцыі дазваляе сказаць, што афіцыйнымі ўладамі Летувы Вялікае Княства Літоўскае разглядаецца як летувіская нацыянальная дзяржава&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Зьвяртаючыся, аднак, да значэньня слова народ (tauta) у летувіскай мове і вылучыўшы такім парадкам тры ключавыя словы дзеля аналізу адпаведнасьці паміж літоўскай нацыяй Вялікага Княства Літоўскага і летувіскай нацыяй Летувіскай Рэспублікі — тэрыторыя, мова і культура — можна прыйсьці да высновы, што тлумачэньне гістарычнай ролі летувіскага народу, якое прапануе Канстытуцыя Летувіскай Рэспублікі, ёсьць больш чым спрэчным, а летувіская нацыя не эквівалентная літоўскай нацыі ў аніводным з гэтых трох кампанэнтаў. З гэтай прычыны нельга казаць пра дзяржавастваральную ролю і дамінантнае становішча балтыйскай летувіскай меншасьці ў Вялікім Княстве Літоўскім&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

=== У летувіскай гістарыяграфіі ===
Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў сусьветнай гістарыяграфіі замацавалася «летувісацэнтрычная» канцэпцыя разгляду гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Такая сытуацыя склалася на падставе шматлікіх публікацыяў летувіскіх гісторыкаў у замежных акадэмічных крыніцах яшчэ за савецкім часам. З прычыны браку крытычнага гледзішча (беларускую гістарыяграфію [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі#Наступствы|савецкія ўлады цалкам вынішчылі яшчэ ў 1930-я гады]], а яе аднаўленьне адбылося толькі да пачатку 1990-х гадоў) сусьветная навуковая супольнасьць паступова пачала ўспрымаць нічым не падмацаваныя гіпотэзы гэтых аўтараў як «бясспрэчныя факты»&lt;ref name=&quot;ak&quot;&gt;[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.&lt;/ref&gt;, тым часам некаторыя летувіскія гісторыкі ня грэбавалі нават наўмыснымі падтасоўкамі і фальсыфікацыямі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004.&lt;/ref&gt;.  

З аднаўленьнем дзяржаўнай незалежнасцьі на старонках летувіскіх школьных падручнікаў працягваюць прапагандавацца сьцьверджаньні, што Вялікае Княства Літоўскае было летувіскай дзяржавай, кіроўная дынастыя [[Гедзімінавічы|Гедзімінавічаў]] — летувісамі, што ядро земляў ВКЛ знаходзілася на летувіскіх землях, а сталіца ВКЛ Вільня стаіць у цэнтры тых земляў. Паводле аўтараў летувіскіх падручнікаў «заваяваныя славянскія землі» былі толькі анэксамі (дадаткам), якімі кіравалі прадстаўнікі летувіскай княжай дынастыі. Сваім парадкам [[беларусы]] разглядаюцца ў гэтых выданьнях як бясспрэчная [[нацыянальная меншасьць]], чые здабыткі (у хоць-якой галіне чалавечай дзейнасьці) мала паўплывалі на разьвіцьцё летувіскай нацыі і дзяржавы. Беларускія населеныя пункты згадваюцца аўтарамі звычайна ў выпадку асьвятленьня падзеяў той або іншай вайны&lt;ref&gt;Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.&lt;/ref&gt;.

На думку шэрагу беларускіх гісторыкаў, у сучаснай Летуве ''«гістарычная навука — частка дзяржаўнай ідэалёгіі»'', таму пры падтрымцы Летувіскай дзяржавы тамтэйшыя гісторыкі маюць шырокія магчымасьці ў прасоўваньні сваіх канцэпцыяў навонкі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ak&quot;/&gt;.

=== Змаганьне зь беларускім поглядам на гісторыю Вялікага Княства Літоўскага ===
{{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}}

У 2020 годзе часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў два артыкулы «ліцьвінізму», якія разьмясьцілі ў самым пачатку першага і другога нумароў (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму» які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.&lt;/ref&gt;, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], што тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі&lt;ref&gt;Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/&lt;/ref&gt;. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.&lt;/ref&gt;. Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]] (раней, у 2017 годзе аналягічнае азначэньне Восіпу Сянкоўскаму і Ігнату Кулакоўскаму даў у сваёй публікацыі гісторык-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандыст]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[Ігар Марзалюк]]&lt;ref&gt;Марзалюк І. Ля вытокаў нацыянальнай тоеснасці. Гістарычны наратыў і яго ўплыў на нацыянальную свядомасць у Беларусі канца XVIII—XIX стст. // 1917 год у гістарычных лёсах Беларусі : зб. матэрыялаў Міжнар. навук. канф., Мінск, 30 лістап. — 1 снеж. 2017 г. / рэдкал. : А. Д. Кароль (старш.) [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Выд. цэнтр БДУ, 2017. С. 26—28.&lt;/ref&gt;). 

Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.&lt;/ref&gt;.

8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>86y7sbtdnkrm5q9gszvmvg56ix6ptyf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333365</id>
      <parentid>2333364</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T09:38:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="99180" xml:space="preserve">[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]

'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод нелетувіскага насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей у іншых мовах паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (зь іх частковай [[палянізацыя]]й або [[русіфікацыя]]й) празь ліквідацыю [[Беларуская мова|беларускіх]] адукацыйных і культурных установаў, пераводу адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
[[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы ([[Вільня]] — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]]

Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Сьвянцяны]]
|Швянчоніс
|Švenčionys
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся. Да прыкладу, у кнігу «Lietuvos piles» ({{мова-be|Летувіскія замкі|скарочана}}) улучылі [[Наваградзкі замак|Наваградзкі]], [[Мірскі замак|Мірскі]], [[Лідзкі замак|Лідзкі]], [[Полацкія замкі|Полацкі]] і дзясяткі іншых беларускіх замкаў. Таксама рабіліся спробы залічыць у лік выдатных дзеячоў летувіскай культуры [[Францішак Скарына|Францішка Скарыну]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Летувіская рэспубліка ==
=== У дзяржаўнай палітыцы ===
У Прэамбуле Канстытуцыі Летувы падкрэсьліваецца, што менавіта [[летувісы|летувіскі народ]] ''«шмат вякоў таму стварыў Летувіскую дзяржаву»'' і што ''«яго (народу) праўны фундамэнт грунтуецца на (сярэднявечных) Літоўскіх Статутах»'', а ў артыкуле 17 сьцьвярджаецца, што ''«сталіцай Летувіскай дзяржавы ёсьць места [[Вільня]] — шматвекавая гістарычная сталіца Летувы»''&lt;ref&gt;[http://www3.lrs.lt/home/Konstitucija/Constitution.htm Ангельскі пераклад Канстытуцыі Летувіскай Рэспублікі, даступны на афіцыйным сайце Сойму ЛР]&lt;/ref&gt;. Усе гэтыя палажэньні грунтуюцца на ''«гістарычных правах»'', а ў цэнтры ўсёй канцэпцыі знаходзіцца паняцьце народ ({{мова-lt|tauta|скарочана}}). Такім чынам, на падставе ''«гістарычных правоў летувіскага народу»'' сучасная Летувіская дзяржава прэзэнтуе сябе ў якасьці адзінай праваспадкаемцы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а сучасных летувісаў народам, цалкам тоесным [[ліцьвіны|ліцьвінам]] Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;Kaścian K. Die Litauische Verfassung und die Auslegung des Begriffs «Volk» in historischer Perspektive // Osteuropa-Recht. Nr. 5, 2008, S. 290—297 (291—292).&lt;/ref&gt;. Больш таго, аналіз гэтых палажэньняў Канстытуцыі дазваляе сказаць, што афіцыйнымі ўладамі Летувы Вялікае Княства Літоўскае разглядаецца як летувіская нацыянальная дзяржава&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Зьвяртаючыся, аднак, да значэньня слова народ (tauta) у летувіскай мове і вылучыўшы такім парадкам тры ключавыя словы дзеля аналізу адпаведнасьці паміж літоўскай нацыяй Вялікага Княства Літоўскага і летувіскай нацыяй Летувіскай Рэспублікі — тэрыторыя, мова і культура — можна прыйсьці да высновы, што тлумачэньне гістарычнай ролі летувіскага народу, якое прапануе Канстытуцыя Летувіскай Рэспублікі, ёсьць больш чым спрэчным, а летувіская нацыя не эквівалентная літоўскай нацыі ў аніводным з гэтых трох кампанэнтаў. З гэтай прычыны нельга казаць пра дзяржавастваральную ролю і дамінантнае становішча балтыйскай летувіскай меншасьці ў Вялікім Княстве Літоўскім&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

=== У летувіскай гістарыяграфіі ===
Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў сусьветнай гістарыяграфіі замацавалася «летувісацэнтрычная» канцэпцыя разгляду гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Такая сытуацыя склалася на падставе шматлікіх публікацыяў летувіскіх гісторыкаў у замежных акадэмічных крыніцах яшчэ за савецкім часам. З прычыны браку крытычнага гледзішча (беларускую гістарыяграфію [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі#Наступствы|савецкія ўлады цалкам вынішчылі яшчэ ў 1930-я гады]], а яе аднаўленьне адбылося толькі да пачатку 1990-х гадоў) сусьветная навуковая супольнасьць паступова пачала ўспрымаць нічым не падмацаваныя гіпотэзы гэтых аўтараў як «бясспрэчныя факты»&lt;ref name=&quot;ak&quot;&gt;[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.&lt;/ref&gt;, тым часам некаторыя летувіскія гісторыкі ня грэбавалі нават наўмыснымі падтасоўкамі і фальсыфікацыямі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004.&lt;/ref&gt;.  

З аднаўленьнем дзяржаўнай незалежнасцьі на старонках летувіскіх школьных падручнікаў працягваюць прапагандавацца сьцьверджаньні, што Вялікае Княства Літоўскае было летувіскай дзяржавай, кіроўная дынастыя [[Гедзімінавічы|Гедзімінавічаў]] — летувісамі, што ядро земляў ВКЛ знаходзілася на летувіскіх землях, а сталіца ВКЛ Вільня стаіць у цэнтры тых земляў. Паводле аўтараў летувіскіх падручнікаў «заваяваныя славянскія землі» былі толькі анэксамі (дадаткам), якімі кіравалі прадстаўнікі летувіскай княжай дынастыі. Сваім парадкам [[беларусы]] разглядаюцца ў гэтых выданьнях як бясспрэчная [[нацыянальная меншасьць]], чые здабыткі (у хоць-якой галіне чалавечай дзейнасьці) мала паўплывалі на разьвіцьцё летувіскай нацыі і дзяржавы. Беларускія населеныя пункты згадваюцца аўтарамі звычайна ў выпадку асьвятленьня падзеяў той або іншай вайны&lt;ref&gt;Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.&lt;/ref&gt;.

На думку шэрагу беларускіх гісторыкаў, у сучаснай Летуве ''«гістарычная навука — частка дзяржаўнай ідэалёгіі»'', таму пры падтрымцы Летувіскай дзяржавы тамтэйшыя гісторыкі маюць шырокія магчымасьці ў прасоўваньні сваіх канцэпцыяў навонкі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ak&quot;/&gt;.

=== Змаганьне зь беларускім поглядам на гісторыю Вялікага Княства Літоўскага ===
{{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}}

У 2020 годзе часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў два артыкулы «ліцьвінізму», якія разьмясьцілі ў самым пачатку першага і другога нумароў (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму» які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.&lt;/ref&gt;, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], што тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі&lt;ref&gt;Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/&lt;/ref&gt;. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.&lt;/ref&gt;. Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]] (раней, у 2017 годзе аналягічнае азначэньне Восіпу Сянкоўскаму і Ігнату Кулакоўскаму даў у сваёй публікацыі гісторык-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандыст]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[Ігар Марзалюк]]&lt;ref&gt;Марзалюк І. Ля вытокаў нацыянальнай тоеснасці. Гістарычны наратыў і яго ўплыў на нацыянальную свядомасць у Беларусі канца XVIII—XIX стст. // 1917 год у гістарычных лёсах Беларусі : зб. матэрыялаў Міжнар. навук. канф., Мінск, 30 лістап. — 1 снеж. 2017 г. / рэдкал. : А. Д. Кароль (старш.) [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Выд. цэнтр БДУ, 2017. С. 26—28.&lt;/ref&gt;). 

Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.&lt;/ref&gt;.

8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>rlp5wf7elwqn7ihjuzfdkdkd8xxz6uy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333366</id>
      <parentid>2333365</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T09:40:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>стыль</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="99027" xml:space="preserve">[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]

'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод нелетувіскага насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей у іншых мовах паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (зь іх частковай [[палянізацыя]]й або [[русіфікацыя]]й), пераводу адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
[[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы ([[Вільня]] — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]]

Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Сьвянцяны]]
|Швянчоніс
|Švenčionys
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся. Да прыкладу, у кнігу «Lietuvos piles» ({{мова-be|Летувіскія замкі|скарочана}}) улучылі [[Наваградзкі замак|Наваградзкі]], [[Мірскі замак|Мірскі]], [[Лідзкі замак|Лідзкі]], [[Полацкія замкі|Полацкі]] і дзясяткі іншых беларускіх замкаў. Таксама рабіліся спробы залічыць у лік выдатных дзеячоў летувіскай культуры [[Францішак Скарына|Францішка Скарыну]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Летувіская рэспубліка ==
=== У дзяржаўнай палітыцы ===
У Прэамбуле Канстытуцыі Летувы падкрэсьліваецца, што менавіта [[летувісы|летувіскі народ]] ''«шмат вякоў таму стварыў Летувіскую дзяржаву»'' і што ''«яго (народу) праўны фундамэнт грунтуецца на (сярэднявечных) Літоўскіх Статутах»'', а ў артыкуле 17 сьцьвярджаецца, што ''«сталіцай Летувіскай дзяржавы ёсьць места [[Вільня]] — шматвекавая гістарычная сталіца Летувы»''&lt;ref&gt;[http://www3.lrs.lt/home/Konstitucija/Constitution.htm Ангельскі пераклад Канстытуцыі Летувіскай Рэспублікі, даступны на афіцыйным сайце Сойму ЛР]&lt;/ref&gt;. Усе гэтыя палажэньні грунтуюцца на ''«гістарычных правах»'', а ў цэнтры ўсёй канцэпцыі знаходзіцца паняцьце народ ({{мова-lt|tauta|скарочана}}). Такім чынам, на падставе ''«гістарычных правоў летувіскага народу»'' сучасная Летувіская дзяржава прэзэнтуе сябе ў якасьці адзінай праваспадкаемцы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а сучасных летувісаў народам, цалкам тоесным [[ліцьвіны|ліцьвінам]] Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;Kaścian K. Die Litauische Verfassung und die Auslegung des Begriffs «Volk» in historischer Perspektive // Osteuropa-Recht. Nr. 5, 2008, S. 290—297 (291—292).&lt;/ref&gt;. Больш таго, аналіз гэтых палажэньняў Канстытуцыі дазваляе сказаць, што афіцыйнымі ўладамі Летувы Вялікае Княства Літоўскае разглядаецца як летувіская нацыянальная дзяржава&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Зьвяртаючыся, аднак, да значэньня слова народ (tauta) у летувіскай мове і вылучыўшы такім парадкам тры ключавыя словы дзеля аналізу адпаведнасьці паміж літоўскай нацыяй Вялікага Княства Літоўскага і летувіскай нацыяй Летувіскай Рэспублікі — тэрыторыя, мова і культура — можна прыйсьці да высновы, што тлумачэньне гістарычнай ролі летувіскага народу, якое прапануе Канстытуцыя Летувіскай Рэспублікі, ёсьць больш чым спрэчным, а летувіская нацыя не эквівалентная літоўскай нацыі ў аніводным з гэтых трох кампанэнтаў. З гэтай прычыны нельга казаць пра дзяржавастваральную ролю і дамінантнае становішча балтыйскай летувіскай меншасьці ў Вялікім Княстве Літоўскім&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

=== У летувіскай гістарыяграфіі ===
Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў сусьветнай гістарыяграфіі замацавалася «летувісацэнтрычная» канцэпцыя разгляду гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Такая сытуацыя склалася на падставе шматлікіх публікацыяў летувіскіх гісторыкаў у замежных акадэмічных крыніцах яшчэ за савецкім часам. З прычыны браку крытычнага гледзішча (беларускую гістарыяграфію [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі#Наступствы|савецкія ўлады цалкам вынішчылі яшчэ ў 1930-я гады]], а яе аднаўленьне адбылося толькі да пачатку 1990-х гадоў) сусьветная навуковая супольнасьць паступова пачала ўспрымаць нічым не падмацаваныя гіпотэзы гэтых аўтараў як «бясспрэчныя факты»&lt;ref name=&quot;ak&quot;&gt;[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.&lt;/ref&gt;, тым часам некаторыя летувіскія гісторыкі ня грэбавалі нават наўмыснымі падтасоўкамі і фальсыфікацыямі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004.&lt;/ref&gt;.  

З аднаўленьнем дзяржаўнай незалежнасцьі на старонках летувіскіх школьных падручнікаў працягваюць прапагандавацца сьцьверджаньні, што Вялікае Княства Літоўскае было летувіскай дзяржавай, кіроўная дынастыя [[Гедзімінавічы|Гедзімінавічаў]] — летувісамі, што ядро земляў ВКЛ знаходзілася на летувіскіх землях, а сталіца ВКЛ Вільня стаіць у цэнтры тых земляў. Паводле аўтараў летувіскіх падручнікаў «заваяваныя славянскія землі» былі толькі анэксамі (дадаткам), якімі кіравалі прадстаўнікі летувіскай княжай дынастыі. Сваім парадкам [[беларусы]] разглядаюцца ў гэтых выданьнях як бясспрэчная [[нацыянальная меншасьць]], чые здабыткі (у хоць-якой галіне чалавечай дзейнасьці) мала паўплывалі на разьвіцьцё летувіскай нацыі і дзяржавы. Беларускія населеныя пункты згадваюцца аўтарамі звычайна ў выпадку асьвятленьня падзеяў той або іншай вайны&lt;ref&gt;Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.&lt;/ref&gt;.

На думку шэрагу беларускіх гісторыкаў, у сучаснай Летуве ''«гістарычная навука — частка дзяржаўнай ідэалёгіі»'', таму пры падтрымцы Летувіскай дзяржавы тамтэйшыя гісторыкі маюць шырокія магчымасьці ў прасоўваньні сваіх канцэпцыяў навонкі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ak&quot;/&gt;.

=== Змаганьне зь беларускім поглядам на гісторыю Вялікага Княства Літоўскага ===
{{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}}

У 2020 годзе часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў два артыкулы «ліцьвінізму», якія разьмясьцілі ў самым пачатку першага і другога нумароў (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму» які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.&lt;/ref&gt;, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], што тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі&lt;ref&gt;Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/&lt;/ref&gt;. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.&lt;/ref&gt;. Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]] (раней, у 2017 годзе аналягічнае азначэньне Восіпу Сянкоўскаму і Ігнату Кулакоўскаму даў у сваёй публікацыі гісторык-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандыст]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[Ігар Марзалюк]]&lt;ref&gt;Марзалюк І. Ля вытокаў нацыянальнай тоеснасці. Гістарычны наратыў і яго ўплыў на нацыянальную свядомасць у Беларусі канца XVIII—XIX стст. // 1917 год у гістарычных лёсах Беларусі : зб. матэрыялаў Міжнар. навук. канф., Мінск, 30 лістап. — 1 снеж. 2017 г. / рэдкал. : А. Д. Кароль (старш.) [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Выд. цэнтр БДУ, 2017. С. 26—28.&lt;/ref&gt;). 

Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.&lt;/ref&gt;.

8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>8vsh8qe8amzm5y6cfkj5aupcvlv15he</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333385</id>
      <parentid>2333366</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T10:55:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Першая Летувіская рэспубліка */+</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="106481" xml:space="preserve">[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]

'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод нелетувіскага насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей у іншых мовах паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (зь іх частковай [[палянізацыя]]й або [[русіфікацыя]]й), пераводу адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==

=== Спроба захопу Вільні ===
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

=== Летувізацыя Ковеншчыны ды іншых мясцовасьцяў ===
У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

=== Спроба атаясаміць гістарычных ліцьвінаў зь летувісамі праз калядную песьню ===
У сакавіку 1923 году ў час выставы беларускага друку ў Коўне начальнік Дэпартамэнту рэлігіі Летувы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Казімерас Прапаляніс||lt|Kazimieras Prapuolenis}} падараваў [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлаву Ластоўскаму]], які знайшоў палітычны прытулак у Летувіскай рэспубліцы, уніяцкі служэбнік, друкаваны у [[Супрасьля|Супрасьлі]] ў 1726 годзе. У скуры аправы (пазьнейшай за саму кнігу і нібыта датаваную 1790 годам паводле налепленага на яе подпісу) Ластоўскі знайшоў укладзены туды тэкст каляднай песьні на беларускай мове. Асаблівасьцю гэтай песьні, невядомай зь іншых крыніцаў, ёсьць называньне «ліцьвінамі» асобаў зь летувіскімі імёнамі: «''Енас з Юргасам з пушчаў літвіны нясьлі Хрыстові з салам бацьвіны''» (тым часам паводле добра вядомай яшчэ з [[Слоўнік Насовіча|слоўніка Насовіча]] беларускай народнай песьні, «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ боцвиння''»&lt;ref name=&quot;Nasovic-1870-31&quot;&gt;Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&amp;pg=PA31&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;f=false С. 31].&lt;/ref&gt;). Таго ж году гэтую песьню з гісторыяй яе зьяўленьня Ластоўскі надрукаваў пад псэнданімам «Юры Верэшчака» ў часопісе [[Крывіч (часопіс)|Крывіч]]&lt;ref&gt;Верэшчака Ю. Старабеларская калядка // Крывіч. № 4, 1923. С. 34—35.&lt;/ref&gt;, а пазьней зьмясьціў яе ў сваёй «[[Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі|Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі]]» (Коўна, 1926 год). Урэшце, у 1926 годзе ў савецкай амбасадзе ў Коўне Ластоўкі прэзэнтаваў канцэпцыю, паводле якой летувісы — гэта нашчадкі гістарычных жамойтаў&lt;ref&gt;«Давялося шмат і шмат працаваць…». З успамінаў беларускага акадэміка Стасіса Матулайціса (1866—1956) / Падрыхтоўка да друку В. Селяніса (Вільня) // Homo Historicus 2019. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. [[Аляксандар Смалянчук|А. Смаленчука]]. — Вiльня: Палітычная сфера, 2019. С. 140—141.&lt;/ref&gt;, па чым перабраўся ў [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Савецкую Беларусь]].

Знойдзеная Ластоўскім песьня трапіла ў некалькі агульных зборнікаў{{Заўвага|Напрыклад, ''Анталогія беларускай паэзіі. Т. 1. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 127—129''.}}, аднак, яе крытычны разгляд не рабіўся (хоць аўтэнтычнасьць некаторых іншых песьняў, апублікаваных Ластоўскім, неаднаразова ставілася пад сумнеў&lt;ref&gt;[[Алег Ліцкевіч|Ліцкевіч А.]] [https://web.archive.org/web/20160305070331/http://beldumka.belta.by/isfiles/000167_167773.pdf «Слава Воршы ўжо не горша…»] // [[Беларуская думка]]. № 3, 2009. С. 92-99.&lt;/ref&gt;). Тым часам адпаведны фрагмэнт песьні, дзе ліцьвінамі называюць асобаў зь летувіскімі імёнамі, актыўна цытуецца (з азначэньнем самой песьні як «традыцыйнай» і «народнай»): летувіскім гісторыкам [[Томас Баранаўскас|Томасам Баранаўскасам]] на яго сайце з тэндэнцыйнай крытыкай «[[Ліцьвінства|ліцьвінізму]]»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/ «Ёнас з Юргасам, з пушчы літвіны»]&lt;/ref&gt;, беларускім гісторыкам кулінарыі [[Алесь Белы|Алесем Белым]]&lt;ref&gt;[https://www.patreon.com/posts/batsvinne-simval-59661281?l=it Бацвінне – гастранамічны сімвал Літвы XVII–XVIII ст.], [[Patreon]], 8 сьнежня 2021 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кухмістр Верашчака. [https://books.google.by/books?id=RQp2DwAAQBAJ&amp;pg=PT41&amp;lpg=PT41&amp;dq=%22%D0%81%D0%BD%D0%B0%D1%81+%D0%B7+%D0%AE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%BC%22&amp;source=bl&amp;ots=_m-G1MRqF7&amp;sig=ACfU3U2h1T0sznVq3sy-1Yx99c5cuBTv2A&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjCxvX11tL5AhVaNewKHbSxBZc4ChDoAXoECAQQAw#v=onepage&amp;q&amp;f=false Літвінская кухня]. — Litres, 2022.&lt;/ref&gt;, які ня маючы профільнай адукацыі атрымаў доктарскую ступень з гісторыі (PhD) у [[Клайпеда|Клайпедзкім]] унівэрсытэце і крытыкуецца за сваё агрэсіўнае стаўленьне да [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Беларускага нацыянальнага адраджэньня]], аўтарам [[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысцкага]] рупару [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[СБ. Беларусь сегодня]] і шэрагу расейскіх шавіністычных сайтаў [[Усевалад Шымаў|Усеваладам Шымавым]]&lt;ref&gt;[https://shimoff.livejournal.com/221913.html Литвинам на заметку], [[LiveJournal]] Усевалада Шымава, 5 верасьня 2013 г.&lt;/ref&gt;, а таксама адной з расейскіх шавіністычных суполак [[У Кантакце]]&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-46503890_144549 К вопросу о том, кто такие «литвины». Белорусская народная колядка начала XVIII века, фрагмент], «Мы патриоты Белой Руси!», 2 сьнежня 2018 г.&lt;/ref&gt;.

=== Супраца з СССР ===
З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

=== Супраца з Трэцім Райхам ===
З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
[[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы ([[Вільня]] — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]]

Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Сьвянцяны]]
|Швянчоніс
|Švenčionys
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся. Да прыкладу, у кнігу «Lietuvos piles» ({{мова-be|Летувіскія замкі|скарочана}}) улучылі [[Наваградзкі замак|Наваградзкі]], [[Мірскі замак|Мірскі]], [[Лідзкі замак|Лідзкі]], [[Полацкія замкі|Полацкі]] і дзясяткі іншых беларускіх замкаў. Таксама рабіліся спробы залічыць у лік выдатных дзеячоў летувіскай культуры [[Францішак Скарына|Францішка Скарыну]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Летувіская рэспубліка ==
=== У дзяржаўнай палітыцы ===
У Прэамбуле Канстытуцыі Летувы падкрэсьліваецца, што менавіта [[летувісы|летувіскі народ]] ''«шмат вякоў таму стварыў Летувіскую дзяржаву»'' і што ''«яго (народу) праўны фундамэнт грунтуецца на (сярэднявечных) Літоўскіх Статутах»'', а ў артыкуле 17 сьцьвярджаецца, што ''«сталіцай Летувіскай дзяржавы ёсьць места [[Вільня]] — шматвекавая гістарычная сталіца Летувы»''&lt;ref&gt;[http://www3.lrs.lt/home/Konstitucija/Constitution.htm Ангельскі пераклад Канстытуцыі Летувіскай Рэспублікі, даступны на афіцыйным сайце Сойму ЛР]&lt;/ref&gt;. Усе гэтыя палажэньні грунтуюцца на ''«гістарычных правах»'', а ў цэнтры ўсёй канцэпцыі знаходзіцца паняцьце народ ({{мова-lt|tauta|скарочана}}). Такім чынам, на падставе ''«гістарычных правоў летувіскага народу»'' сучасная Летувіская дзяржава прэзэнтуе сябе ў якасьці адзінай праваспадкаемцы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а сучасных летувісаў народам, цалкам тоесным [[ліцьвіны|ліцьвінам]] Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;Kaścian K. Die Litauische Verfassung und die Auslegung des Begriffs «Volk» in historischer Perspektive // Osteuropa-Recht. Nr. 5, 2008, S. 290—297 (291—292).&lt;/ref&gt;. Больш таго, аналіз гэтых палажэньняў Канстытуцыі дазваляе сказаць, што афіцыйнымі ўладамі Летувы Вялікае Княства Літоўскае разглядаецца як летувіская нацыянальная дзяржава&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Зьвяртаючыся, аднак, да значэньня слова народ (tauta) у летувіскай мове і вылучыўшы такім парадкам тры ключавыя словы дзеля аналізу адпаведнасьці паміж літоўскай нацыяй Вялікага Княства Літоўскага і летувіскай нацыяй Летувіскай Рэспублікі — тэрыторыя, мова і культура — можна прыйсьці да высновы, што тлумачэньне гістарычнай ролі летувіскага народу, якое прапануе Канстытуцыя Летувіскай Рэспублікі, ёсьць больш чым спрэчным, а летувіская нацыя не эквівалентная літоўскай нацыі ў аніводным з гэтых трох кампанэнтаў. З гэтай прычыны нельга казаць пра дзяржавастваральную ролю і дамінантнае становішча балтыйскай летувіскай меншасьці ў Вялікім Княстве Літоўскім&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

=== У летувіскай гістарыяграфіі ===
Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў сусьветнай гістарыяграфіі замацавалася «летувісацэнтрычная» канцэпцыя разгляду гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Такая сытуацыя склалася на падставе шматлікіх публікацыяў летувіскіх гісторыкаў у замежных акадэмічных крыніцах яшчэ за савецкім часам. З прычыны браку крытычнага гледзішча (беларускую гістарыяграфію [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі#Наступствы|савецкія ўлады цалкам вынішчылі яшчэ ў 1930-я гады]], а яе аднаўленьне адбылося толькі да пачатку 1990-х гадоў) сусьветная навуковая супольнасьць паступова пачала ўспрымаць нічым не падмацаваныя гіпотэзы гэтых аўтараў як «бясспрэчныя факты»&lt;ref name=&quot;ak&quot;&gt;[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.&lt;/ref&gt;, тым часам некаторыя летувіскія гісторыкі ня грэбавалі нават наўмыснымі падтасоўкамі і фальсыфікацыямі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004.&lt;/ref&gt;.  

З аднаўленьнем дзяржаўнай незалежнасцьі на старонках летувіскіх школьных падручнікаў працягваюць прапагандавацца сьцьверджаньні, што Вялікае Княства Літоўскае было летувіскай дзяржавай, кіроўная дынастыя [[Гедзімінавічы|Гедзімінавічаў]] — летувісамі, што ядро земляў ВКЛ знаходзілася на летувіскіх землях, а сталіца ВКЛ Вільня стаіць у цэнтры тых земляў. Паводле аўтараў летувіскіх падручнікаў «заваяваныя славянскія землі» былі толькі анэксамі (дадаткам), якімі кіравалі прадстаўнікі летувіскай княжай дынастыі. Сваім парадкам [[беларусы]] разглядаюцца ў гэтых выданьнях як бясспрэчная [[нацыянальная меншасьць]], чые здабыткі (у хоць-якой галіне чалавечай дзейнасьці) мала паўплывалі на разьвіцьцё летувіскай нацыі і дзяржавы. Беларускія населеныя пункты згадваюцца аўтарамі звычайна ў выпадку асьвятленьня падзеяў той або іншай вайны&lt;ref&gt;Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.&lt;/ref&gt;.

На думку шэрагу беларускіх гісторыкаў, у сучаснай Летуве ''«гістарычная навука — частка дзяржаўнай ідэалёгіі»'', таму пры падтрымцы Летувіскай дзяржавы тамтэйшыя гісторыкі маюць шырокія магчымасьці ў прасоўваньні сваіх канцэпцыяў навонкі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ak&quot;/&gt;.

=== Змаганьне зь беларускім поглядам на гісторыю Вялікага Княства Літоўскага ===
{{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}}

У 2020 годзе часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў два артыкулы «ліцьвінізму», якія разьмясьцілі ў самым пачатку першага і другога нумароў (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму» які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.&lt;/ref&gt;, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], што тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі&lt;ref&gt;Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/&lt;/ref&gt;. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.&lt;/ref&gt;. Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]] (раней, у 2017 годзе аналягічнае азначэньне Восіпу Сянкоўскаму і Ігнату Кулакоўскаму даў у сваёй публікацыі гісторык-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандыст]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[Ігар Марзалюк]]&lt;ref&gt;Марзалюк І. Ля вытокаў нацыянальнай тоеснасці. Гістарычны наратыў і яго ўплыў на нацыянальную свядомасць у Беларусі канца XVIII—XIX стст. // 1917 год у гістарычных лёсах Беларусі : зб. матэрыялаў Міжнар. навук. канф., Мінск, 30 лістап. — 1 снеж. 2017 г. / рэдкал. : А. Д. Кароль (старш.) [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Выд. цэнтр БДУ, 2017. С. 26—28.&lt;/ref&gt;). 

Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.&lt;/ref&gt;.

8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>2k3nj01bhg0vrcga9x6z1lacnyo0ih9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333386</id>
      <parentid>2333385</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T11:00:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>+</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="108199" xml:space="preserve">[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]

'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод нелетувіскага насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей у іншых мовах паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (зь іх частковай [[палянізацыя]]й або [[русіфікацыя]]й), пераводу адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==

=== Спроба захопу Вільні ===
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

=== Летувізацыя Ковеншчыны ды іншых мясцовасьцяў ===
У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

=== Спроба атаясаміць гістарычных ліцьвінаў зь летувісамі праз калядную песьню ===
У сакавіку 1923 году ў час выставы беларускага друку ў Коўне начальнік Дэпартамэнту рэлігіі Летувы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Казімерас Прапаляніс||lt|Kazimieras Prapuolenis}} падараваў [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлаву Ластоўскаму]], які знайшоў палітычны прытулак у Летувіскай рэспубліцы, уніяцкі служэбнік, друкаваны у [[Супрасьля|Супрасьлі]] ў 1726 годзе. У скуры аправы (пазьнейшай за саму кнігу і нібыта датаваную 1790 годам паводле налепленага на яе подпісу) Ластоўскі знайшоў укладзены туды тэкст каляднай песьні на беларускай мове. Асаблівасьцю гэтай песьні, невядомай зь іншых крыніцаў, ёсьць называньне «ліцьвінамі» асобаў зь летувіскімі імёнамі: «''Енас з Юргасам з пушчаў літвіны нясьлі Хрыстові з салам бацьвіны''» (тым часам паводле добра вядомай яшчэ з [[Слоўнік Насовіча|слоўніка Насовіча]] беларускай народнай песьні, «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ боцвиння''»&lt;ref name=&quot;Nasovic-1870-31&quot;&gt;Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&amp;pg=PA31&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;f=false С. 31].&lt;/ref&gt;). Таго ж году гэтую песьню з гісторыяй яе зьяўленьня Ластоўскі надрукаваў пад псэнданімам «Юры Верэшчака» ў часопісе [[Крывіч (часопіс)|Крывіч]]&lt;ref&gt;Верэшчака Ю. Старабеларская калядка // Крывіч. № 4, 1923. С. 34—35.&lt;/ref&gt;, а пазьней зьмясьціў яе ў сваёй «[[Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі|Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі]]» (Коўна, 1926 год). Урэшце, у 1926 годзе ў савецкай амбасадзе ў Коўне Ластоўкі прэзэнтаваў канцэпцыю, паводле якой летувісы — гэта нашчадкі гістарычных жамойтаў&lt;ref&gt;«Давялося шмат і шмат працаваць…». З успамінаў беларускага акадэміка Стасіса Матулайціса (1866—1956) / Падрыхтоўка да друку В. Селяніса (Вільня) // Homo Historicus 2019. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. [[Аляксандар Смалянчук|А. Смаленчука]]. — Вiльня: Палітычная сфера, 2019. С. 140—141.&lt;/ref&gt;, па чым перабраўся ў [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Савецкую Беларусь]].

Знойдзеная Ластоўскім песьня трапіла ў некалькі агульных зборнікаў{{Заўвага|Напрыклад, ''Анталогія беларускай паэзіі. Т. 1. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 127—129''.}}, аднак, яе крытычны разгляд не рабіўся (хоць аўтэнтычнасьць некаторых іншых песьняў, апублікаваных Ластоўскім, неаднаразова ставілася пад сумнеў&lt;ref&gt;[[Алег Ліцкевіч|Ліцкевіч А.]] [https://web.archive.org/web/20160305070331/http://beldumka.belta.by/isfiles/000167_167773.pdf «Слава Воршы ўжо не горша…»] // [[Беларуская думка]]. № 3, 2009. С. 92-99.&lt;/ref&gt;). Тым часам адпаведны фрагмэнт песьні, дзе ліцьвінамі называюць асобаў зь летувіскімі імёнамі, актыўна цытуецца (з азначэньнем самой песьні як «традыцыйнай» і «народнай»): летувіскім гісторыкам [[Томас Баранаўскас|Томасам Баранаўскасам]] на яго сайце з тэндэнцыйнай крытыкай «[[Ліцьвінства|ліцьвінізму]]»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/ «Ёнас з Юргасам, з пушчы літвіны»]&lt;/ref&gt;, беларускім гісторыкам кулінарыі [[Алесь Белы|Алесем Белым]]&lt;ref&gt;[https://www.patreon.com/posts/batsvinne-simval-59661281?l=it Бацвінне – гастранамічны сімвал Літвы XVII–XVIII ст.], [[Patreon]], 8 сьнежня 2021 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кухмістр Верашчака. [https://books.google.by/books?id=RQp2DwAAQBAJ&amp;pg=PT41&amp;lpg=PT41&amp;dq=%22%D0%81%D0%BD%D0%B0%D1%81+%D0%B7+%D0%AE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%BC%22&amp;source=bl&amp;ots=_m-G1MRqF7&amp;sig=ACfU3U2h1T0sznVq3sy-1Yx99c5cuBTv2A&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjCxvX11tL5AhVaNewKHbSxBZc4ChDoAXoECAQQAw#v=onepage&amp;q&amp;f=false Літвінская кухня]. — Litres, 2022.&lt;/ref&gt;, які ня маючы профільнай адукацыі атрымаў доктарскую ступень з гісторыі (PhD) у [[Клайпеда|Клайпедзкім]] унівэрсытэце і крытыкуецца за сваё агрэсіўнае стаўленьне да [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Беларускага нацыянальнага адраджэньня]], аўтарам [[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысцкага]] рупару [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[СБ. Беларусь сегодня]] і шэрагу расейскіх шавіністычных сайтаў [[Усевалад Шымаў|Усеваладам Шымавым]]&lt;ref&gt;[https://shimoff.livejournal.com/221913.html Литвинам на заметку], [[LiveJournal]] Усевалада Шымава, 5 верасьня 2013 г.&lt;/ref&gt;, а таксама адной з расейскіх шавіністычных суполак [[У Кантакце]]&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-46503890_144549 К вопросу о том, кто такие «литвины». Белорусская народная колядка начала XVIII века, фрагмент], «Мы патриоты Белой Руси!», 2 сьнежня 2018 г.&lt;/ref&gt;.

=== Супраца з СССР ===
З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

=== Супраца з Трэцім Райхам ===
З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
[[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы ([[Вільня]] — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]]

Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Сьвянцяны]]
|Швянчоніс
|Švenčionys
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся. Да прыкладу, у кнігу «Lietuvos piles» ({{мова-be|Летувіскія замкі|скарочана}}) улучылі [[Наваградзкі замак|Наваградзкі]], [[Мірскі замак|Мірскі]], [[Лідзкі замак|Лідзкі]], [[Полацкія замкі|Полацкі]] і дзясяткі іншых беларускіх замкаў. Таксама рабіліся спробы залічыць у лік выдатных дзеячоў летувіскай культуры [[Францішак Скарына|Францішка Скарыну]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Летувіская рэспубліка ==
=== У дзяржаўнай палітыцы ===
У Прэамбуле Канстытуцыі Летувы падкрэсьліваецца, што менавіта [[летувісы|летувіскі народ]] ''«шмат вякоў таму стварыў Летувіскую дзяржаву»'' і што ''«яго (народу) праўны фундамэнт грунтуецца на (сярэднявечных) Літоўскіх Статутах»'', а ў артыкуле 17 сьцьвярджаецца, што ''«сталіцай Летувіскай дзяржавы ёсьць места [[Вільня]] — шматвекавая гістарычная сталіца Летувы»''&lt;ref&gt;[http://www3.lrs.lt/home/Konstitucija/Constitution.htm Ангельскі пераклад Канстытуцыі Летувіскай Рэспублікі, даступны на афіцыйным сайце Сойму ЛР]&lt;/ref&gt;. Усе гэтыя палажэньні грунтуюцца на ''«гістарычных правах»'', а ў цэнтры ўсёй канцэпцыі знаходзіцца паняцьце народ ({{мова-lt|tauta|скарочана}}). Такім чынам, на падставе ''«гістарычных правоў летувіскага народу»'' сучасная Летувіская дзяржава прэзэнтуе сябе ў якасьці адзінай праваспадкаемцы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а сучасных летувісаў народам, цалкам тоесным [[ліцьвіны|ліцьвінам]] Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;Kaścian K. Die Litauische Verfassung und die Auslegung des Begriffs «Volk» in historischer Perspektive // Osteuropa-Recht. Nr. 5, 2008, S. 290—297 (291—292).&lt;/ref&gt;. Больш таго, аналіз гэтых палажэньняў Канстытуцыі дазваляе сказаць, што афіцыйнымі ўладамі Летувы Вялікае Княства Літоўскае разглядаецца як летувіская нацыянальная дзяржава&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Зьвяртаючыся, аднак, да значэньня слова народ (tauta) у летувіскай мове і вылучыўшы такім парадкам тры ключавыя словы дзеля аналізу адпаведнасьці паміж літоўскай нацыяй Вялікага Княства Літоўскага і летувіскай нацыяй Летувіскай Рэспублікі — тэрыторыя, мова і культура — можна прыйсьці да высновы, што тлумачэньне гістарычнай ролі летувіскага народу, якое прапануе Канстытуцыя Летувіскай Рэспублікі, ёсьць больш чым спрэчным, а летувіская нацыя не эквівалентная літоўскай нацыі ў аніводным з гэтых трох кампанэнтаў. З гэтай прычыны нельга казаць пра дзяржавастваральную ролю і дамінантнае становішча балтыйскай летувіскай меншасьці ў Вялікім Княстве Літоўскім&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

=== У летувіскай гістарыяграфіі ===
Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў сусьветнай гістарыяграфіі замацавалася «летувісацэнтрычная» канцэпцыя разгляду гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Такая сытуацыя склалася на падставе шматлікіх публікацыяў летувіскіх гісторыкаў у замежных акадэмічных крыніцах яшчэ за савецкім часам. З прычыны браку крытычнага гледзішча (беларускую гістарыяграфію [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі#Наступствы|савецкія ўлады цалкам вынішчылі яшчэ ў 1930-я гады]], а яе аднаўленьне адбылося толькі да пачатку 1990-х гадоў) сусьветная навуковая супольнасьць паступова пачала ўспрымаць нічым не падмацаваныя гіпотэзы гэтых аўтараў як «бясспрэчныя факты»&lt;ref name=&quot;ak&quot;&gt;[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.&lt;/ref&gt;, тым часам некаторыя летувіскія гісторыкі ня грэбавалі нават наўмыснымі падтасоўкамі і фальсыфікацыямі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004.&lt;/ref&gt;.  

З аднаўленьнем дзяржаўнай незалежнасцьі на старонках летувіскіх школьных падручнікаў працягваюць прапагандавацца сьцьверджаньні, што Вялікае Княства Літоўскае было летувіскай дзяржавай, кіроўная дынастыя [[Гедзімінавічы|Гедзімінавічаў]] — летувісамі, што ядро земляў ВКЛ знаходзілася на летувіскіх землях, а сталіца ВКЛ Вільня стаіць у цэнтры тых земляў. Паводле аўтараў летувіскіх падручнікаў «заваяваныя славянскія землі» былі толькі анэксамі (дадаткам), якімі кіравалі прадстаўнікі летувіскай княжай дынастыі. Сваім парадкам [[беларусы]] разглядаюцца ў гэтых выданьнях як бясспрэчная [[нацыянальная меншасьць]], чые здабыткі (у хоць-якой галіне чалавечай дзейнасьці) мала паўплывалі на разьвіцьцё летувіскай нацыі і дзяржавы. Беларускія населеныя пункты згадваюцца аўтарамі звычайна ў выпадку асьвятленьня падзеяў той або іншай вайны&lt;ref&gt;Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.&lt;/ref&gt;.

На думку шэрагу беларускіх гісторыкаў, у сучаснай Летуве ''«гістарычная навука — частка дзяржаўнай ідэалёгіі»'', таму пры падтрымцы Летувіскай дзяржавы тамтэйшыя гісторыкі маюць шырокія магчымасьці ў прасоўваньні сваіх канцэпцыяў навонкі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ak&quot;/&gt;.

=== Змаганьне зь беларускім поглядам на гісторыю Вялікага Княства Літоўскага ===
{{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}}

У 2020 годзе часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў два артыкулы «ліцьвінізму», якія разьмясьцілі ў самым пачатку першага і другога нумароў (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму» які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.&lt;/ref&gt;, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], што тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі&lt;ref&gt;Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/&lt;/ref&gt;. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.&lt;/ref&gt;. Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]] (раней, у 2017 годзе аналягічнае азначэньне Восіпу Сянкоўскаму і Ігнату Кулакоўскаму даў у сваёй публікацыі гісторык-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандыст]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[Ігар Марзалюк]]&lt;ref&gt;Марзалюк І. Ля вытокаў нацыянальнай тоеснасці. Гістарычны наратыў і яго ўплыў на нацыянальную свядомасць у Беларусі канца XVIII—XIX стст. // 1917 год у гістарычных лёсах Беларусі : зб. матэрыялаў Міжнар. навук. канф., Мінск, 30 лістап. — 1 снеж. 2017 г. / рэдкал. : А. Д. Кароль (старш.) [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Выд. цэнтр БДУ, 2017. С. 26—28.&lt;/ref&gt;). 

Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.&lt;/ref&gt;.

8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004
* {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}}
* Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
* [[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.
* [[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>bwuulc9tc6esi3xdsxd7b13pxze8w3b</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333387</id>
      <parentid>2333386</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T11:01:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>+</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="108565" xml:space="preserve">[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]

'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод нелетувіскага насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей у іншых мовах паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (зь іх частковай [[палянізацыя]]й або [[русіфікацыя]]й), пераводу адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==

=== Спроба захопу Вільні ===
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

=== Летувізацыя Ковеншчыны ды іншых мясцовасьцяў ===
У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

=== Спроба атаясаміць гістарычных ліцьвінаў зь летувісамі праз калядную песьню ===
У сакавіку 1923 году ў час выставы беларускага друку ў Коўне начальнік Дэпартамэнту рэлігіі Летувы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Казімерас Прапаляніс||lt|Kazimieras Prapuolenis}} падараваў [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлаву Ластоўскаму]], які знайшоў палітычны прытулак у Летувіскай рэспубліцы, уніяцкі служэбнік, друкаваны у [[Супрасьля|Супрасьлі]] ў 1726 годзе. У скуры аправы (пазьнейшай за саму кнігу і нібыта датаваную 1790 годам паводле налепленага на яе подпісу) Ластоўскі знайшоў укладзены туды тэкст каляднай песьні на беларускай мове. Асаблівасьцю гэтай песьні, невядомай зь іншых крыніцаў, ёсьць называньне «ліцьвінамі» асобаў зь летувіскімі імёнамі: «''Енас з Юргасам з пушчаў літвіны нясьлі Хрыстові з салам бацьвіны''» (тым часам паводле добра вядомай яшчэ з [[Слоўнік Насовіча|слоўніка Насовіча]] беларускай народнай песьні, «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ боцвиння''»&lt;ref name=&quot;Nasovic-1870-31&quot;&gt;Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&amp;pg=PA31&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;f=false С. 31].&lt;/ref&gt;). Таго ж году гэтую песьню з гісторыяй яе зьяўленьня Ластоўскі надрукаваў пад псэнданімам «Юры Верэшчака» ў часопісе [[Крывіч (часопіс)|Крывіч]]&lt;ref&gt;Верэшчака Ю. Старабеларская калядка // Крывіч. № 4, 1923. С. 34—35.&lt;/ref&gt;, а пазьней зьмясьціў яе ў сваёй «[[Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі|Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі]]» (Коўна, 1926 год). Урэшце, у 1926 годзе ў савецкай амбасадзе ў Коўне Ластоўкі прэзэнтаваў канцэпцыю, паводле якой летувісы — гэта нашчадкі гістарычных жамойтаў&lt;ref&gt;«Давялося шмат і шмат працаваць…». З успамінаў беларускага акадэміка Стасіса Матулайціса (1866—1956) / Падрыхтоўка да друку В. Селяніса (Вільня) // Homo Historicus 2019. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. [[Аляксандар Смалянчук|А. Смаленчука]]. — Вiльня: Палітычная сфера, 2019. С. 140—141.&lt;/ref&gt;, па чым перабраўся ў [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Савецкую Беларусь]].

Знойдзеная Ластоўскім песьня трапіла ў некалькі агульных зборнікаў{{Заўвага|Напрыклад, ''Анталогія беларускай паэзіі. Т. 1. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 127—129''.}}, аднак, яе крытычны разгляд не рабіўся (хоць аўтэнтычнасьць некаторых іншых песьняў, апублікаваных Ластоўскім, неаднаразова ставілася пад сумнеў&lt;ref&gt;[[Алег Ліцкевіч|Ліцкевіч А.]] [https://web.archive.org/web/20160305070331/http://beldumka.belta.by/isfiles/000167_167773.pdf «Слава Воршы ўжо не горша…»] // [[Беларуская думка]]. № 3, 2009. С. 92-99.&lt;/ref&gt;). Тым часам адпаведны фрагмэнт песьні, дзе ліцьвінамі называюць асобаў зь летувіскімі імёнамі, актыўна цытуецца (з азначэньнем самой песьні як «традыцыйнай» і «народнай»): летувіскім гісторыкам [[Томас Баранаўскас|Томасам Баранаўскасам]] на яго сайце з тэндэнцыйнай крытыкай «[[Ліцьвінства|ліцьвінізму]]»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/ «Ёнас з Юргасам, з пушчы літвіны»]&lt;/ref&gt;, беларускім гісторыкам кулінарыі [[Алесь Белы|Алесем Белым]]&lt;ref&gt;[https://www.patreon.com/posts/batsvinne-simval-59661281?l=it Бацвінне – гастранамічны сімвал Літвы XVII–XVIII ст.], [[Patreon]], 8 сьнежня 2021 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кухмістр Верашчака. [https://books.google.by/books?id=RQp2DwAAQBAJ&amp;pg=PT41&amp;lpg=PT41&amp;dq=%22%D0%81%D0%BD%D0%B0%D1%81+%D0%B7+%D0%AE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%BC%22&amp;source=bl&amp;ots=_m-G1MRqF7&amp;sig=ACfU3U2h1T0sznVq3sy-1Yx99c5cuBTv2A&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjCxvX11tL5AhVaNewKHbSxBZc4ChDoAXoECAQQAw#v=onepage&amp;q&amp;f=false Літвінская кухня]. — Litres, 2022.&lt;/ref&gt;, які ня маючы профільнай адукацыі атрымаў доктарскую ступень з гісторыі (PhD) у [[Клайпеда|Клайпедзкім]] унівэрсытэце і крытыкуецца за сваё агрэсіўнае стаўленьне да [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Беларускага нацыянальнага адраджэньня]], аўтарам [[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысцкага]] рупару [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[СБ. Беларусь сегодня]] і шэрагу расейскіх шавіністычных сайтаў [[Усевалад Шымаў|Усеваладам Шымавым]]&lt;ref&gt;[https://shimoff.livejournal.com/221913.html Литвинам на заметку], [[LiveJournal]] Усевалада Шымава, 5 верасьня 2013 г.&lt;/ref&gt;, а таксама адной з расейскіх шавіністычных суполак [[У Кантакце]]&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-46503890_144549 К вопросу о том, кто такие «литвины». Белорусская народная колядка начала XVIII века, фрагмент], «Мы патриоты Белой Руси!», 2 сьнежня 2018 г.&lt;/ref&gt;.

=== Супраца з СССР ===
З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

=== Супраца з Трэцім Райхам ===
З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
[[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы ([[Вільня]] — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]]

Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Сьвянцяны]]
|Швянчоніс
|Švenčionys
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся. Да прыкладу, у кнігу «Lietuvos piles» ({{мова-be|Летувіскія замкі|скарочана}}) улучылі [[Наваградзкі замак|Наваградзкі]], [[Мірскі замак|Мірскі]], [[Лідзкі замак|Лідзкі]], [[Полацкія замкі|Полацкі]] і дзясяткі іншых беларускіх замкаў. Таксама рабіліся спробы залічыць у лік выдатных дзеячоў летувіскай культуры [[Францішак Скарына|Францішка Скарыну]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Летувіская рэспубліка ==
=== У дзяржаўнай палітыцы ===
У Прэамбуле Канстытуцыі Летувы падкрэсьліваецца, што менавіта [[летувісы|летувіскі народ]] ''«шмат вякоў таму стварыў Летувіскую дзяржаву»'' і што ''«яго (народу) праўны фундамэнт грунтуецца на (сярэднявечных) Літоўскіх Статутах»'', а ў артыкуле 17 сьцьвярджаецца, што ''«сталіцай Летувіскай дзяржавы ёсьць места [[Вільня]] — шматвекавая гістарычная сталіца Летувы»''&lt;ref&gt;[http://www3.lrs.lt/home/Konstitucija/Constitution.htm Ангельскі пераклад Канстытуцыі Летувіскай Рэспублікі, даступны на афіцыйным сайце Сойму ЛР]&lt;/ref&gt;. Усе гэтыя палажэньні грунтуюцца на ''«гістарычных правах»'', а ў цэнтры ўсёй канцэпцыі знаходзіцца паняцьце народ ({{мова-lt|tauta|скарочана}}). Такім чынам, на падставе ''«гістарычных правоў летувіскага народу»'' сучасная Летувіская дзяржава прэзэнтуе сябе ў якасьці адзінай праваспадкаемцы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а сучасных летувісаў народам, цалкам тоесным [[ліцьвіны|ліцьвінам]] Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;Kaścian K. Die Litauische Verfassung und die Auslegung des Begriffs «Volk» in historischer Perspektive // Osteuropa-Recht. Nr. 5, 2008, S. 290—297 (291—292).&lt;/ref&gt;. Больш таго, аналіз гэтых палажэньняў Канстытуцыі дазваляе сказаць, што афіцыйнымі ўладамі Летувы Вялікае Княства Літоўскае разглядаецца як летувіская нацыянальная дзяржава&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Зьвяртаючыся, аднак, да значэньня слова народ (tauta) у летувіскай мове і вылучыўшы такім парадкам тры ключавыя словы дзеля аналізу адпаведнасьці паміж літоўскай нацыяй Вялікага Княства Літоўскага і летувіскай нацыяй Летувіскай Рэспублікі — тэрыторыя, мова і культура — можна прыйсьці да высновы, што тлумачэньне гістарычнай ролі летувіскага народу, якое прапануе Канстытуцыя Летувіскай Рэспублікі, ёсьць больш чым спрэчным, а летувіская нацыя не эквівалентная літоўскай нацыі ў аніводным з гэтых трох кампанэнтаў. З гэтай прычыны нельга казаць пра дзяржавастваральную ролю і дамінантнае становішча балтыйскай летувіскай меншасьці ў Вялікім Княстве Літоўскім&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

=== У летувіскай гістарыяграфіі ===
Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў сусьветнай гістарыяграфіі замацавалася «летувісацэнтрычная» канцэпцыя разгляду гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Такая сытуацыя склалася на падставе шматлікіх публікацыяў летувіскіх гісторыкаў у замежных акадэмічных крыніцах яшчэ за савецкім часам. З прычыны браку крытычнага гледзішча (беларускую гістарыяграфію [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі#Наступствы|савецкія ўлады цалкам вынішчылі яшчэ ў 1930-я гады]], а яе аднаўленьне адбылося толькі да пачатку 1990-х гадоў) сусьветная навуковая супольнасьць паступова пачала ўспрымаць нічым не падмацаваныя гіпотэзы гэтых аўтараў як «бясспрэчныя факты»&lt;ref name=&quot;ak&quot;&gt;[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.&lt;/ref&gt;, тым часам некаторыя летувіскія гісторыкі ня грэбавалі нават наўмыснымі падтасоўкамі і фальсыфікацыямі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004.&lt;/ref&gt;.  

З аднаўленьнем дзяржаўнай незалежнасцьі на старонках летувіскіх школьных падручнікаў працягваюць прапагандавацца сьцьверджаньні, што Вялікае Княства Літоўскае было летувіскай дзяржавай, кіроўная дынастыя [[Гедзімінавічы|Гедзімінавічаў]] — летувісамі, што ядро земляў ВКЛ знаходзілася на летувіскіх землях, а сталіца ВКЛ Вільня стаіць у цэнтры тых земляў. Паводле аўтараў летувіскіх падручнікаў «заваяваныя славянскія землі» былі толькі анэксамі (дадаткам), якімі кіравалі прадстаўнікі летувіскай княжай дынастыі. Сваім парадкам [[беларусы]] разглядаюцца ў гэтых выданьнях як бясспрэчная [[нацыянальная меншасьць]], чые здабыткі (у хоць-якой галіне чалавечай дзейнасьці) мала паўплывалі на разьвіцьцё летувіскай нацыі і дзяржавы. Беларускія населеныя пункты згадваюцца аўтарамі звычайна ў выпадку асьвятленьня падзеяў той або іншай вайны&lt;ref&gt;Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.&lt;/ref&gt;.

На думку шэрагу беларускіх гісторыкаў, у сучаснай Летуве ''«гістарычная навука — частка дзяржаўнай ідэалёгіі»'', таму пры падтрымцы Летувіскай дзяржавы тамтэйшыя гісторыкі маюць шырокія магчымасьці ў прасоўваньні сваіх канцэпцыяў навонкі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ak&quot;/&gt;.

=== Змаганьне зь беларускім поглядам на гісторыю Вялікага Княства Літоўскага ===
{{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}}

У 2020 годзе часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў два артыкулы «ліцьвінізму», якія разьмясьцілі ў самым пачатку першага і другога нумароў (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму» які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.&lt;/ref&gt;, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], што тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі&lt;ref&gt;Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/&lt;/ref&gt;. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.&lt;/ref&gt;. Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]] (раней, у 2017 годзе аналягічнае азначэньне Восіпу Сянкоўскаму і Ігнату Кулакоўскаму даў у сваёй публікацыі гісторык-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандыст]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[Ігар Марзалюк]]&lt;ref&gt;Марзалюк І. Ля вытокаў нацыянальнай тоеснасці. Гістарычны наратыў і яго ўплыў на нацыянальную свядомасць у Беларусі канца XVIII—XIX стст. // 1917 год у гістарычных лёсах Беларусі : зб. матэрыялаў Міжнар. навук. канф., Мінск, 30 лістап. — 1 снеж. 2017 г. / рэдкал. : А. Д. Кароль (старш.) [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Выд. цэнтр БДУ, 2017. С. 26—28.&lt;/ref&gt;). 

Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.&lt;/ref&gt;.

8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004
* {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}}
* Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
* [[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.
* [[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.

== Вонкавыя спасылкі ==
* [[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>e8tnrrlr3wtzmc8fvosl546j4fxryah</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333388</id>
      <parentid>2333387</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T11:01:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Літаратура */ +</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="108915" xml:space="preserve">[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]

'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод нелетувіскага насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей у іншых мовах паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (зь іх частковай [[палянізацыя]]й або [[русіфікацыя]]й), пераводу адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==

=== Спроба захопу Вільні ===
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

=== Летувізацыя Ковеншчыны ды іншых мясцовасьцяў ===
У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

=== Спроба атаясаміць гістарычных ліцьвінаў зь летувісамі праз калядную песьню ===
У сакавіку 1923 году ў час выставы беларускага друку ў Коўне начальнік Дэпартамэнту рэлігіі Летувы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Казімерас Прапаляніс||lt|Kazimieras Prapuolenis}} падараваў [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлаву Ластоўскаму]], які знайшоў палітычны прытулак у Летувіскай рэспубліцы, уніяцкі служэбнік, друкаваны у [[Супрасьля|Супрасьлі]] ў 1726 годзе. У скуры аправы (пазьнейшай за саму кнігу і нібыта датаваную 1790 годам паводле налепленага на яе подпісу) Ластоўскі знайшоў укладзены туды тэкст каляднай песьні на беларускай мове. Асаблівасьцю гэтай песьні, невядомай зь іншых крыніцаў, ёсьць называньне «ліцьвінамі» асобаў зь летувіскімі імёнамі: «''Енас з Юргасам з пушчаў літвіны нясьлі Хрыстові з салам бацьвіны''» (тым часам паводле добра вядомай яшчэ з [[Слоўнік Насовіча|слоўніка Насовіча]] беларускай народнай песьні, «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ боцвиння''»&lt;ref name=&quot;Nasovic-1870-31&quot;&gt;Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&amp;pg=PA31&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;f=false С. 31].&lt;/ref&gt;). Таго ж году гэтую песьню з гісторыяй яе зьяўленьня Ластоўскі надрукаваў пад псэнданімам «Юры Верэшчака» ў часопісе [[Крывіч (часопіс)|Крывіч]]&lt;ref&gt;Верэшчака Ю. Старабеларская калядка // Крывіч. № 4, 1923. С. 34—35.&lt;/ref&gt;, а пазьней зьмясьціў яе ў сваёй «[[Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі|Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі]]» (Коўна, 1926 год). Урэшце, у 1926 годзе ў савецкай амбасадзе ў Коўне Ластоўкі прэзэнтаваў канцэпцыю, паводле якой летувісы — гэта нашчадкі гістарычных жамойтаў&lt;ref&gt;«Давялося шмат і шмат працаваць…». З успамінаў беларускага акадэміка Стасіса Матулайціса (1866—1956) / Падрыхтоўка да друку В. Селяніса (Вільня) // Homo Historicus 2019. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. [[Аляксандар Смалянчук|А. Смаленчука]]. — Вiльня: Палітычная сфера, 2019. С. 140—141.&lt;/ref&gt;, па чым перабраўся ў [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Савецкую Беларусь]].

Знойдзеная Ластоўскім песьня трапіла ў некалькі агульных зборнікаў{{Заўвага|Напрыклад, ''Анталогія беларускай паэзіі. Т. 1. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 127—129''.}}, аднак, яе крытычны разгляд не рабіўся (хоць аўтэнтычнасьць некаторых іншых песьняў, апублікаваных Ластоўскім, неаднаразова ставілася пад сумнеў&lt;ref&gt;[[Алег Ліцкевіч|Ліцкевіч А.]] [https://web.archive.org/web/20160305070331/http://beldumka.belta.by/isfiles/000167_167773.pdf «Слава Воршы ўжо не горша…»] // [[Беларуская думка]]. № 3, 2009. С. 92-99.&lt;/ref&gt;). Тым часам адпаведны фрагмэнт песьні, дзе ліцьвінамі называюць асобаў зь летувіскімі імёнамі, актыўна цытуецца (з азначэньнем самой песьні як «традыцыйнай» і «народнай»): летувіскім гісторыкам [[Томас Баранаўскас|Томасам Баранаўскасам]] на яго сайце з тэндэнцыйнай крытыкай «[[Ліцьвінства|ліцьвінізму]]»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/ «Ёнас з Юргасам, з пушчы літвіны»]&lt;/ref&gt;, беларускім гісторыкам кулінарыі [[Алесь Белы|Алесем Белым]]&lt;ref&gt;[https://www.patreon.com/posts/batsvinne-simval-59661281?l=it Бацвінне – гастранамічны сімвал Літвы XVII–XVIII ст.], [[Patreon]], 8 сьнежня 2021 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кухмістр Верашчака. [https://books.google.by/books?id=RQp2DwAAQBAJ&amp;pg=PT41&amp;lpg=PT41&amp;dq=%22%D0%81%D0%BD%D0%B0%D1%81+%D0%B7+%D0%AE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%BC%22&amp;source=bl&amp;ots=_m-G1MRqF7&amp;sig=ACfU3U2h1T0sznVq3sy-1Yx99c5cuBTv2A&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjCxvX11tL5AhVaNewKHbSxBZc4ChDoAXoECAQQAw#v=onepage&amp;q&amp;f=false Літвінская кухня]. — Litres, 2022.&lt;/ref&gt;, які ня маючы профільнай адукацыі атрымаў доктарскую ступень з гісторыі (PhD) у [[Клайпеда|Клайпедзкім]] унівэрсытэце і крытыкуецца за сваё агрэсіўнае стаўленьне да [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Беларускага нацыянальнага адраджэньня]], аўтарам [[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысцкага]] рупару [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[СБ. Беларусь сегодня]] і шэрагу расейскіх шавіністычных сайтаў [[Усевалад Шымаў|Усеваладам Шымавым]]&lt;ref&gt;[https://shimoff.livejournal.com/221913.html Литвинам на заметку], [[LiveJournal]] Усевалада Шымава, 5 верасьня 2013 г.&lt;/ref&gt;, а таксама адной з расейскіх шавіністычных суполак [[У Кантакце]]&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-46503890_144549 К вопросу о том, кто такие «литвины». Белорусская народная колядка начала XVIII века, фрагмент], «Мы патриоты Белой Руси!», 2 сьнежня 2018 г.&lt;/ref&gt;.

=== Супраца з СССР ===
З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

=== Супраца з Трэцім Райхам ===
З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
[[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы ([[Вільня]] — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]]

Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Сьвянцяны]]
|Швянчоніс
|Švenčionys
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся. Да прыкладу, у кнігу «Lietuvos piles» ({{мова-be|Летувіскія замкі|скарочана}}) улучылі [[Наваградзкі замак|Наваградзкі]], [[Мірскі замак|Мірскі]], [[Лідзкі замак|Лідзкі]], [[Полацкія замкі|Полацкі]] і дзясяткі іншых беларускіх замкаў. Таксама рабіліся спробы залічыць у лік выдатных дзеячоў летувіскай культуры [[Францішак Скарына|Францішка Скарыну]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Летувіская рэспубліка ==
=== У дзяржаўнай палітыцы ===
У Прэамбуле Канстытуцыі Летувы падкрэсьліваецца, што менавіта [[летувісы|летувіскі народ]] ''«шмат вякоў таму стварыў Летувіскую дзяржаву»'' і што ''«яго (народу) праўны фундамэнт грунтуецца на (сярэднявечных) Літоўскіх Статутах»'', а ў артыкуле 17 сьцьвярджаецца, што ''«сталіцай Летувіскай дзяржавы ёсьць места [[Вільня]] — шматвекавая гістарычная сталіца Летувы»''&lt;ref&gt;[http://www3.lrs.lt/home/Konstitucija/Constitution.htm Ангельскі пераклад Канстытуцыі Летувіскай Рэспублікі, даступны на афіцыйным сайце Сойму ЛР]&lt;/ref&gt;. Усе гэтыя палажэньні грунтуюцца на ''«гістарычных правах»'', а ў цэнтры ўсёй канцэпцыі знаходзіцца паняцьце народ ({{мова-lt|tauta|скарочана}}). Такім чынам, на падставе ''«гістарычных правоў летувіскага народу»'' сучасная Летувіская дзяржава прэзэнтуе сябе ў якасьці адзінай праваспадкаемцы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а сучасных летувісаў народам, цалкам тоесным [[ліцьвіны|ліцьвінам]] Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;Kaścian K. Die Litauische Verfassung und die Auslegung des Begriffs «Volk» in historischer Perspektive // Osteuropa-Recht. Nr. 5, 2008, S. 290—297 (291—292).&lt;/ref&gt;. Больш таго, аналіз гэтых палажэньняў Канстытуцыі дазваляе сказаць, што афіцыйнымі ўладамі Летувы Вялікае Княства Літоўскае разглядаецца як летувіская нацыянальная дзяржава&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Зьвяртаючыся, аднак, да значэньня слова народ (tauta) у летувіскай мове і вылучыўшы такім парадкам тры ключавыя словы дзеля аналізу адпаведнасьці паміж літоўскай нацыяй Вялікага Княства Літоўскага і летувіскай нацыяй Летувіскай Рэспублікі — тэрыторыя, мова і культура — можна прыйсьці да высновы, што тлумачэньне гістарычнай ролі летувіскага народу, якое прапануе Канстытуцыя Летувіскай Рэспублікі, ёсьць больш чым спрэчным, а летувіская нацыя не эквівалентная літоўскай нацыі ў аніводным з гэтых трох кампанэнтаў. З гэтай прычыны нельга казаць пра дзяржавастваральную ролю і дамінантнае становішча балтыйскай летувіскай меншасьці ў Вялікім Княстве Літоўскім&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

=== У летувіскай гістарыяграфіі ===
Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў сусьветнай гістарыяграфіі замацавалася «летувісацэнтрычная» канцэпцыя разгляду гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Такая сытуацыя склалася на падставе шматлікіх публікацыяў летувіскіх гісторыкаў у замежных акадэмічных крыніцах яшчэ за савецкім часам. З прычыны браку крытычнага гледзішча (беларускую гістарыяграфію [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі#Наступствы|савецкія ўлады цалкам вынішчылі яшчэ ў 1930-я гады]], а яе аднаўленьне адбылося толькі да пачатку 1990-х гадоў) сусьветная навуковая супольнасьць паступова пачала ўспрымаць нічым не падмацаваныя гіпотэзы гэтых аўтараў як «бясспрэчныя факты»&lt;ref name=&quot;ak&quot;&gt;[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.&lt;/ref&gt;, тым часам некаторыя летувіскія гісторыкі ня грэбавалі нават наўмыснымі падтасоўкамі і фальсыфікацыямі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004.&lt;/ref&gt;.  

З аднаўленьнем дзяржаўнай незалежнасцьі на старонках летувіскіх школьных падручнікаў працягваюць прапагандавацца сьцьверджаньні, што Вялікае Княства Літоўскае было летувіскай дзяржавай, кіроўная дынастыя [[Гедзімінавічы|Гедзімінавічаў]] — летувісамі, што ядро земляў ВКЛ знаходзілася на летувіскіх землях, а сталіца ВКЛ Вільня стаіць у цэнтры тых земляў. Паводле аўтараў летувіскіх падручнікаў «заваяваныя славянскія землі» былі толькі анэксамі (дадаткам), якімі кіравалі прадстаўнікі летувіскай княжай дынастыі. Сваім парадкам [[беларусы]] разглядаюцца ў гэтых выданьнях як бясспрэчная [[нацыянальная меншасьць]], чые здабыткі (у хоць-якой галіне чалавечай дзейнасьці) мала паўплывалі на разьвіцьцё летувіскай нацыі і дзяржавы. Беларускія населеныя пункты згадваюцца аўтарамі звычайна ў выпадку асьвятленьня падзеяў той або іншай вайны&lt;ref&gt;Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.&lt;/ref&gt;.

На думку шэрагу беларускіх гісторыкаў, у сучаснай Летуве ''«гістарычная навука — частка дзяржаўнай ідэалёгіі»'', таму пры падтрымцы Летувіскай дзяржавы тамтэйшыя гісторыкі маюць шырокія магчымасьці ў прасоўваньні сваіх канцэпцыяў навонкі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ak&quot;/&gt;.

=== Змаганьне зь беларускім поглядам на гісторыю Вялікага Княства Літоўскага ===
{{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}}

У 2020 годзе часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў два артыкулы «ліцьвінізму», якія разьмясьцілі ў самым пачатку першага і другога нумароў (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму» які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.&lt;/ref&gt;, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], што тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі&lt;ref&gt;Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/&lt;/ref&gt;. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.&lt;/ref&gt;. Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]] (раней, у 2017 годзе аналягічнае азначэньне Восіпу Сянкоўскаму і Ігнату Кулакоўскаму даў у сваёй публікацыі гісторык-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандыст]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[Ігар Марзалюк]]&lt;ref&gt;Марзалюк І. Ля вытокаў нацыянальнай тоеснасці. Гістарычны наратыў і яго ўплыў на нацыянальную свядомасць у Беларусі канца XVIII—XIX стст. // 1917 год у гістарычных лёсах Беларусі : зб. матэрыялаў Міжнар. навук. канф., Мінск, 30 лістап. — 1 снеж. 2017 г. / рэдкал. : А. Д. Кароль (старш.) [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Выд. цэнтр БДУ, 2017. С. 26—28.&lt;/ref&gt;). 

Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.&lt;/ref&gt;.

8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004
* {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}}
* Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
* [[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.
* [[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.

== Вонкавыя спасылкі ==
* [[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>rwwkcbhzlv24w3sl8b7wmhqpwmygq3d</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333389</id>
      <parentid>2333388</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T11:02:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Вонкавыя спасылкі */ +</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="109199" xml:space="preserve">[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]

'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод нелетувіскага насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей у іншых мовах паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (зь іх частковай [[палянізацыя]]й або [[русіфікацыя]]й), пераводу адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==

=== Спроба захопу Вільні ===
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

=== Летувізацыя Ковеншчыны ды іншых мясцовасьцяў ===
У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

=== Спроба атаясаміць гістарычных ліцьвінаў зь летувісамі праз калядную песьню ===
У сакавіку 1923 году ў час выставы беларускага друку ў Коўне начальнік Дэпартамэнту рэлігіі Летувы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Казімерас Прапаляніс||lt|Kazimieras Prapuolenis}} падараваў [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлаву Ластоўскаму]], які знайшоў палітычны прытулак у Летувіскай рэспубліцы, уніяцкі служэбнік, друкаваны у [[Супрасьля|Супрасьлі]] ў 1726 годзе. У скуры аправы (пазьнейшай за саму кнігу і нібыта датаваную 1790 годам паводле налепленага на яе подпісу) Ластоўскі знайшоў укладзены туды тэкст каляднай песьні на беларускай мове. Асаблівасьцю гэтай песьні, невядомай зь іншых крыніцаў, ёсьць называньне «ліцьвінамі» асобаў зь летувіскімі імёнамі: «''Енас з Юргасам з пушчаў літвіны нясьлі Хрыстові з салам бацьвіны''» (тым часам паводле добра вядомай яшчэ з [[Слоўнік Насовіча|слоўніка Насовіча]] беларускай народнай песьні, «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ боцвиння''»&lt;ref name=&quot;Nasovic-1870-31&quot;&gt;Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&amp;pg=PA31&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;f=false С. 31].&lt;/ref&gt;). Таго ж году гэтую песьню з гісторыяй яе зьяўленьня Ластоўскі надрукаваў пад псэнданімам «Юры Верэшчака» ў часопісе [[Крывіч (часопіс)|Крывіч]]&lt;ref&gt;Верэшчака Ю. Старабеларская калядка // Крывіч. № 4, 1923. С. 34—35.&lt;/ref&gt;, а пазьней зьмясьціў яе ў сваёй «[[Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі|Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі]]» (Коўна, 1926 год). Урэшце, у 1926 годзе ў савецкай амбасадзе ў Коўне Ластоўкі прэзэнтаваў канцэпцыю, паводле якой летувісы — гэта нашчадкі гістарычных жамойтаў&lt;ref&gt;«Давялося шмат і шмат працаваць…». З успамінаў беларускага акадэміка Стасіса Матулайціса (1866—1956) / Падрыхтоўка да друку В. Селяніса (Вільня) // Homo Historicus 2019. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. [[Аляксандар Смалянчук|А. Смаленчука]]. — Вiльня: Палітычная сфера, 2019. С. 140—141.&lt;/ref&gt;, па чым перабраўся ў [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Савецкую Беларусь]].

Знойдзеная Ластоўскім песьня трапіла ў некалькі агульных зборнікаў{{Заўвага|Напрыклад, ''Анталогія беларускай паэзіі. Т. 1. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 127—129''.}}, аднак, яе крытычны разгляд не рабіўся (хоць аўтэнтычнасьць некаторых іншых песьняў, апублікаваных Ластоўскім, неаднаразова ставілася пад сумнеў&lt;ref&gt;[[Алег Ліцкевіч|Ліцкевіч А.]] [https://web.archive.org/web/20160305070331/http://beldumka.belta.by/isfiles/000167_167773.pdf «Слава Воршы ўжо не горша…»] // [[Беларуская думка]]. № 3, 2009. С. 92-99.&lt;/ref&gt;). Тым часам адпаведны фрагмэнт песьні, дзе ліцьвінамі называюць асобаў зь летувіскімі імёнамі, актыўна цытуецца (з азначэньнем самой песьні як «традыцыйнай» і «народнай»): летувіскім гісторыкам [[Томас Баранаўскас|Томасам Баранаўскасам]] на яго сайце з тэндэнцыйнай крытыкай «[[Ліцьвінства|ліцьвінізму]]»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/ «Ёнас з Юргасам, з пушчы літвіны»]&lt;/ref&gt;, беларускім гісторыкам кулінарыі [[Алесь Белы|Алесем Белым]]&lt;ref&gt;[https://www.patreon.com/posts/batsvinne-simval-59661281?l=it Бацвінне – гастранамічны сімвал Літвы XVII–XVIII ст.], [[Patreon]], 8 сьнежня 2021 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кухмістр Верашчака. [https://books.google.by/books?id=RQp2DwAAQBAJ&amp;pg=PT41&amp;lpg=PT41&amp;dq=%22%D0%81%D0%BD%D0%B0%D1%81+%D0%B7+%D0%AE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%BC%22&amp;source=bl&amp;ots=_m-G1MRqF7&amp;sig=ACfU3U2h1T0sznVq3sy-1Yx99c5cuBTv2A&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjCxvX11tL5AhVaNewKHbSxBZc4ChDoAXoECAQQAw#v=onepage&amp;q&amp;f=false Літвінская кухня]. — Litres, 2022.&lt;/ref&gt;, які ня маючы профільнай адукацыі атрымаў доктарскую ступень з гісторыі (PhD) у [[Клайпеда|Клайпедзкім]] унівэрсытэце і крытыкуецца за сваё агрэсіўнае стаўленьне да [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Беларускага нацыянальнага адраджэньня]], аўтарам [[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысцкага]] рупару [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[СБ. Беларусь сегодня]] і шэрагу расейскіх шавіністычных сайтаў [[Усевалад Шымаў|Усеваладам Шымавым]]&lt;ref&gt;[https://shimoff.livejournal.com/221913.html Литвинам на заметку], [[LiveJournal]] Усевалада Шымава, 5 верасьня 2013 г.&lt;/ref&gt;, а таксама адной з расейскіх шавіністычных суполак [[У Кантакце]]&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-46503890_144549 К вопросу о том, кто такие «литвины». Белорусская народная колядка начала XVIII века, фрагмент], «Мы патриоты Белой Руси!», 2 сьнежня 2018 г.&lt;/ref&gt;.

=== Супраца з СССР ===
З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

=== Супраца з Трэцім Райхам ===
З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
[[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы ([[Вільня]] — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]]

Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Сьвянцяны]]
|Швянчоніс
|Švenčionys
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся. Да прыкладу, у кнігу «Lietuvos piles» ({{мова-be|Летувіскія замкі|скарочана}}) улучылі [[Наваградзкі замак|Наваградзкі]], [[Мірскі замак|Мірскі]], [[Лідзкі замак|Лідзкі]], [[Полацкія замкі|Полацкі]] і дзясяткі іншых беларускіх замкаў. Таксама рабіліся спробы залічыць у лік выдатных дзеячоў летувіскай культуры [[Францішак Скарына|Францішка Скарыну]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Летувіская рэспубліка ==
=== У дзяржаўнай палітыцы ===
У Прэамбуле Канстытуцыі Летувы падкрэсьліваецца, што менавіта [[летувісы|летувіскі народ]] ''«шмат вякоў таму стварыў Летувіскую дзяржаву»'' і што ''«яго (народу) праўны фундамэнт грунтуецца на (сярэднявечных) Літоўскіх Статутах»'', а ў артыкуле 17 сьцьвярджаецца, што ''«сталіцай Летувіскай дзяржавы ёсьць места [[Вільня]] — шматвекавая гістарычная сталіца Летувы»''&lt;ref&gt;[http://www3.lrs.lt/home/Konstitucija/Constitution.htm Ангельскі пераклад Канстытуцыі Летувіскай Рэспублікі, даступны на афіцыйным сайце Сойму ЛР]&lt;/ref&gt;. Усе гэтыя палажэньні грунтуюцца на ''«гістарычных правах»'', а ў цэнтры ўсёй канцэпцыі знаходзіцца паняцьце народ ({{мова-lt|tauta|скарочана}}). Такім чынам, на падставе ''«гістарычных правоў летувіскага народу»'' сучасная Летувіская дзяржава прэзэнтуе сябе ў якасьці адзінай праваспадкаемцы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а сучасных летувісаў народам, цалкам тоесным [[ліцьвіны|ліцьвінам]] Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;Kaścian K. Die Litauische Verfassung und die Auslegung des Begriffs «Volk» in historischer Perspektive // Osteuropa-Recht. Nr. 5, 2008, S. 290—297 (291—292).&lt;/ref&gt;. Больш таго, аналіз гэтых палажэньняў Канстытуцыі дазваляе сказаць, што афіцыйнымі ўладамі Летувы Вялікае Княства Літоўскае разглядаецца як летувіская нацыянальная дзяржава&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Зьвяртаючыся, аднак, да значэньня слова народ (tauta) у летувіскай мове і вылучыўшы такім парадкам тры ключавыя словы дзеля аналізу адпаведнасьці паміж літоўскай нацыяй Вялікага Княства Літоўскага і летувіскай нацыяй Летувіскай Рэспублікі — тэрыторыя, мова і культура — можна прыйсьці да высновы, што тлумачэньне гістарычнай ролі летувіскага народу, якое прапануе Канстытуцыя Летувіскай Рэспублікі, ёсьць больш чым спрэчным, а летувіская нацыя не эквівалентная літоўскай нацыі ў аніводным з гэтых трох кампанэнтаў. З гэтай прычыны нельга казаць пра дзяржавастваральную ролю і дамінантнае становішча балтыйскай летувіскай меншасьці ў Вялікім Княстве Літоўскім&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

=== У летувіскай гістарыяграфіі ===
Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў сусьветнай гістарыяграфіі замацавалася «летувісацэнтрычная» канцэпцыя разгляду гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Такая сытуацыя склалася на падставе шматлікіх публікацыяў летувіскіх гісторыкаў у замежных акадэмічных крыніцах яшчэ за савецкім часам. З прычыны браку крытычнага гледзішча (беларускую гістарыяграфію [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі#Наступствы|савецкія ўлады цалкам вынішчылі яшчэ ў 1930-я гады]], а яе аднаўленьне адбылося толькі да пачатку 1990-х гадоў) сусьветная навуковая супольнасьць паступова пачала ўспрымаць нічым не падмацаваныя гіпотэзы гэтых аўтараў як «бясспрэчныя факты»&lt;ref name=&quot;ak&quot;&gt;[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.&lt;/ref&gt;, тым часам некаторыя летувіскія гісторыкі ня грэбавалі нават наўмыснымі падтасоўкамі і фальсыфікацыямі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004.&lt;/ref&gt;.  

З аднаўленьнем дзяржаўнай незалежнасцьі на старонках летувіскіх школьных падручнікаў працягваюць прапагандавацца сьцьверджаньні, што Вялікае Княства Літоўскае было летувіскай дзяржавай, кіроўная дынастыя [[Гедзімінавічы|Гедзімінавічаў]] — летувісамі, што ядро земляў ВКЛ знаходзілася на летувіскіх землях, а сталіца ВКЛ Вільня стаіць у цэнтры тых земляў. Паводле аўтараў летувіскіх падручнікаў «заваяваныя славянскія землі» былі толькі анэксамі (дадаткам), якімі кіравалі прадстаўнікі летувіскай княжай дынастыі. Сваім парадкам [[беларусы]] разглядаюцца ў гэтых выданьнях як бясспрэчная [[нацыянальная меншасьць]], чые здабыткі (у хоць-якой галіне чалавечай дзейнасьці) мала паўплывалі на разьвіцьцё летувіскай нацыі і дзяржавы. Беларускія населеныя пункты згадваюцца аўтарамі звычайна ў выпадку асьвятленьня падзеяў той або іншай вайны&lt;ref&gt;Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.&lt;/ref&gt;.

На думку шэрагу беларускіх гісторыкаў, у сучаснай Летуве ''«гістарычная навука — частка дзяржаўнай ідэалёгіі»'', таму пры падтрымцы Летувіскай дзяржавы тамтэйшыя гісторыкі маюць шырокія магчымасьці ў прасоўваньні сваіх канцэпцыяў навонкі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ak&quot;/&gt;.

=== Змаганьне зь беларускім поглядам на гісторыю Вялікага Княства Літоўскага ===
{{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}}

У 2020 годзе часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў два артыкулы «ліцьвінізму», якія разьмясьцілі ў самым пачатку першага і другога нумароў (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму» які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.&lt;/ref&gt;, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], што тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі&lt;ref&gt;Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/&lt;/ref&gt;. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.&lt;/ref&gt;. Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]] (раней, у 2017 годзе аналягічнае азначэньне Восіпу Сянкоўскаму і Ігнату Кулакоўскаму даў у сваёй публікацыі гісторык-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандыст]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[Ігар Марзалюк]]&lt;ref&gt;Марзалюк І. Ля вытокаў нацыянальнай тоеснасці. Гістарычны наратыў і яго ўплыў на нацыянальную свядомасць у Беларусі канца XVIII—XIX стст. // 1917 год у гістарычных лёсах Беларусі : зб. матэрыялаў Міжнар. навук. канф., Мінск, 30 лістап. — 1 снеж. 2017 г. / рэдкал. : А. Д. Кароль (старш.) [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Выд. цэнтр БДУ, 2017. С. 26—28.&lt;/ref&gt;). 

Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.&lt;/ref&gt;.

8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004
* {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}}
* Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
* [[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.
* [[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.

== Вонкавыя спасылкі ==
* [[Аляксандар Краўцэвіч]], [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.
* [[Кірыл Касьцян]], [https://news.arche.by/by/page/reviews/navuka-ahliady/11635 Гісторыя ВКЛ вачыма БелТА альбо колькі словаў пра адсутнасьць нацыянальнай самапавагі], [[ARCHE Пачатак]], 8 траўня 2013 г.

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>mzby7kz6kgxwtg1i53tv3kj50mx4gkq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333390</id>
      <parentid>2333389</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T11:07:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Спроба атаясаміць гістарычных ліцьвінаў зь летувісамі праз калядную песьню */ стыль</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="109378" xml:space="preserve">[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]

'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод нелетувіскага насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей у іншых мовах паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (зь іх частковай [[палянізацыя]]й або [[русіфікацыя]]й), пераводу адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==

=== Спроба захопу Вільні ===
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

=== Летувізацыя Ковеншчыны ды іншых мясцовасьцяў ===
У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

=== Спроба атаясаміць гістарычных ліцьвінаў зь летувісамі праз калядную песьню ===
У сакавіку 1923 году ў час выставы беларускага друку ў Коўне начальнік Дэпартамэнту рэлігіі Летувы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Казімерас Прапаляніс||lt|Kazimieras Prapuolenis}} падараваў [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлаву Ластоўскаму]] (па захопе расейскімі бальшавікамі [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] знайшоў палітычны прытулак у Летувіскай рэспубліцы) уніяцкі служэбнік, друкаваны у [[Супрасьля|Супрасьлі]] ў 1726 годзе. У скуры аправы (пазьнейшай за саму кнігу і нібыта датаваную 1790 годам паводле налепленага на яе подпісу) Ластоўскі знайшоў укладзены туды тэкст каляднай песьні на беларускай мове. Асаблівасьцю гэтай песьні, невядомай зь іншых крыніцаў, ёсьць называньне «ліцьвінамі» асобаў зь летувіскімі імёнамі: «''Енас з Юргасам з пушчаў літвіны нясьлі Хрыстові з салам бацьвіны''» (тым часам паводле добра вядомай яшчэ з [[Слоўнік Насовіча|слоўніка Насовіча]] беларускай народнай песьні, «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ боцвиння''»&lt;ref name=&quot;Nasovic-1870-31&quot;&gt;Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&amp;pg=PA31&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;f=false С. 31].&lt;/ref&gt;). Таго ж году гэтую песьню з гісторыяй яе зьяўленьня Ластоўскі надрукаваў пад псэнданімам «Юры Верэшчака» ў часопісе [[Крывіч (часопіс)|Крывіч]]&lt;ref&gt;Верэшчака Ю. Старабеларская калядка // Крывіч. № 4, 1923. С. 34—35.&lt;/ref&gt;, а пазьней зьмясьціў яе ў сваёй «[[Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі|Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі]]» (Коўна, 1926 год). Урэшце, у 1926 годзе ў савецкай амбасадзе ў Коўне Ластоўкі прэзэнтаваў канцэпцыю, паводле якой летувісы — гэта нашчадкі гістарычных жамойтаў&lt;ref&gt;«Давялося шмат і шмат працаваць…». З успамінаў беларускага акадэміка Стасіса Матулайціса (1866—1956) / Падрыхтоўка да друку В. Селяніса (Вільня) // Homo Historicus 2019. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. [[Аляксандар Смалянчук|А. Смаленчука]]. — Вiльня: Палітычная сфера, 2019. С. 140—141.&lt;/ref&gt;, па чым перабраўся ў [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Савецкую Беларусь]].

Знойдзеная Ластоўскім песьня трапіла ў некалькі агульных зборнікаў{{Заўвага|Напрыклад, ''Анталогія беларускай паэзіі. Т. 1. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 127—129''.}}, аднак, яе крытычны разгляд не рабіўся (хоць аўтэнтычнасьць некаторых іншых песьняў, апублікаваных Ластоўскім, неаднаразова ставілася пад сумнеў&lt;ref&gt;[[Алег Ліцкевіч|Ліцкевіч А.]] [https://web.archive.org/web/20160305070331/http://beldumka.belta.by/isfiles/000167_167773.pdf «Слава Воршы ўжо не горша…»] // [[Беларуская думка]]. № 3, 2009. С. 92-99.&lt;/ref&gt;). Тым часам адпаведны фрагмэнт песьні, дзе ліцьвінамі называюць асобаў зь летувіскімі імёнамі, актыўна цытуецца (з азначэньнем самой песьні як «традыцыйнай» і «народнай»): летувіскім гісторыкам [[Томас Баранаўскас|Томасам Баранаўскасам]] на яго сайце з тэндэнцыйнай крытыкай «[[Ліцьвінства|ліцьвінізму]]»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/ «Ёнас з Юргасам, з пушчы літвіны»]&lt;/ref&gt;, беларускім гісторыкам кулінарыі [[Алесь Белы|Алесем Белым]]&lt;ref&gt;[https://www.patreon.com/posts/batsvinne-simval-59661281?l=it Бацвінне – гастранамічны сімвал Літвы XVII–XVIII ст.], [[Patreon]], 8 сьнежня 2021 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кухмістр Верашчака. [https://books.google.by/books?id=RQp2DwAAQBAJ&amp;pg=PT41&amp;lpg=PT41&amp;dq=%22%D0%81%D0%BD%D0%B0%D1%81+%D0%B7+%D0%AE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%BC%22&amp;source=bl&amp;ots=_m-G1MRqF7&amp;sig=ACfU3U2h1T0sznVq3sy-1Yx99c5cuBTv2A&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjCxvX11tL5AhVaNewKHbSxBZc4ChDoAXoECAQQAw#v=onepage&amp;q&amp;f=false Літвінская кухня]. — Litres, 2022.&lt;/ref&gt;, які ня маючы профільнай адукацыі атрымаў доктарскую ступень з гісторыі (PhD) у [[Клайпеда|Клайпедзкім]] унівэрсытэце і крытыкуецца за сваё агрэсіўнае стаўленьне да [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Беларускага нацыянальнага адраджэньня]], аўтарам [[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысцкага]] рупару [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[СБ. Беларусь сегодня]] і шэрагу расейскіх шавіністычных сайтаў [[Усевалад Шымаў|Усеваладам Шымавым]]&lt;ref&gt;[https://shimoff.livejournal.com/221913.html Литвинам на заметку], [[LiveJournal]] Усевалада Шымава, 5 верасьня 2013 г.&lt;/ref&gt;, а таксама адной з расейскіх шавіністычных суполак [[У Кантакце]]&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-46503890_144549 К вопросу о том, кто такие «литвины». Белорусская народная колядка начала XVIII века, фрагмент], «Мы патриоты Белой Руси!», 2 сьнежня 2018 г.&lt;/ref&gt;.

=== Супраца з СССР ===
З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

=== Супраца з Трэцім Райхам ===
З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
[[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы ([[Вільня]] — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]]

Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Сьвянцяны]]
|Швянчоніс
|Švenčionys
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся. Да прыкладу, у кнігу «Lietuvos piles» ({{мова-be|Летувіскія замкі|скарочана}}) улучылі [[Наваградзкі замак|Наваградзкі]], [[Мірскі замак|Мірскі]], [[Лідзкі замак|Лідзкі]], [[Полацкія замкі|Полацкі]] і дзясяткі іншых беларускіх замкаў. Таксама рабіліся спробы залічыць у лік выдатных дзеячоў летувіскай культуры [[Францішак Скарына|Францішка Скарыну]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Летувіская рэспубліка ==
=== У дзяржаўнай палітыцы ===
У Прэамбуле Канстытуцыі Летувы падкрэсьліваецца, што менавіта [[летувісы|летувіскі народ]] ''«шмат вякоў таму стварыў Летувіскую дзяржаву»'' і што ''«яго (народу) праўны фундамэнт грунтуецца на (сярэднявечных) Літоўскіх Статутах»'', а ў артыкуле 17 сьцьвярджаецца, што ''«сталіцай Летувіскай дзяржавы ёсьць места [[Вільня]] — шматвекавая гістарычная сталіца Летувы»''&lt;ref&gt;[http://www3.lrs.lt/home/Konstitucija/Constitution.htm Ангельскі пераклад Канстытуцыі Летувіскай Рэспублікі, даступны на афіцыйным сайце Сойму ЛР]&lt;/ref&gt;. Усе гэтыя палажэньні грунтуюцца на ''«гістарычных правах»'', а ў цэнтры ўсёй канцэпцыі знаходзіцца паняцьце народ ({{мова-lt|tauta|скарочана}}). Такім чынам, на падставе ''«гістарычных правоў летувіскага народу»'' сучасная Летувіская дзяржава прэзэнтуе сябе ў якасьці адзінай праваспадкаемцы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а сучасных летувісаў народам, цалкам тоесным [[ліцьвіны|ліцьвінам]] Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;Kaścian K. Die Litauische Verfassung und die Auslegung des Begriffs «Volk» in historischer Perspektive // Osteuropa-Recht. Nr. 5, 2008, S. 290—297 (291—292).&lt;/ref&gt;. Больш таго, аналіз гэтых палажэньняў Канстытуцыі дазваляе сказаць, што афіцыйнымі ўладамі Летувы Вялікае Княства Літоўскае разглядаецца як летувіская нацыянальная дзяржава&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Зьвяртаючыся, аднак, да значэньня слова народ (tauta) у летувіскай мове і вылучыўшы такім парадкам тры ключавыя словы дзеля аналізу адпаведнасьці паміж літоўскай нацыяй Вялікага Княства Літоўскага і летувіскай нацыяй Летувіскай Рэспублікі — тэрыторыя, мова і культура — можна прыйсьці да высновы, што тлумачэньне гістарычнай ролі летувіскага народу, якое прапануе Канстытуцыя Летувіскай Рэспублікі, ёсьць больш чым спрэчным, а летувіская нацыя не эквівалентная літоўскай нацыі ў аніводным з гэтых трох кампанэнтаў. З гэтай прычыны нельга казаць пра дзяржавастваральную ролю і дамінантнае становішча балтыйскай летувіскай меншасьці ў Вялікім Княстве Літоўскім&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

=== У летувіскай гістарыяграфіі ===
Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў сусьветнай гістарыяграфіі замацавалася «летувісацэнтрычная» канцэпцыя разгляду гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Такая сытуацыя склалася на падставе шматлікіх публікацыяў летувіскіх гісторыкаў у замежных акадэмічных крыніцах яшчэ за савецкім часам. З прычыны браку крытычнага гледзішча (беларускую гістарыяграфію [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі#Наступствы|савецкія ўлады цалкам вынішчылі яшчэ ў 1930-я гады]], а яе аднаўленьне адбылося толькі да пачатку 1990-х гадоў) сусьветная навуковая супольнасьць паступова пачала ўспрымаць нічым не падмацаваныя гіпотэзы гэтых аўтараў як «бясспрэчныя факты»&lt;ref name=&quot;ak&quot;&gt;[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.&lt;/ref&gt;, тым часам некаторыя летувіскія гісторыкі ня грэбавалі нават наўмыснымі падтасоўкамі і фальсыфікацыямі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004.&lt;/ref&gt;.  

З аднаўленьнем дзяржаўнай незалежнасцьі на старонках летувіскіх школьных падручнікаў працягваюць прапагандавацца сьцьверджаньні, што Вялікае Княства Літоўскае было летувіскай дзяржавай, кіроўная дынастыя [[Гедзімінавічы|Гедзімінавічаў]] — летувісамі, што ядро земляў ВКЛ знаходзілася на летувіскіх землях, а сталіца ВКЛ Вільня стаіць у цэнтры тых земляў. Паводле аўтараў летувіскіх падручнікаў «заваяваныя славянскія землі» былі толькі анэксамі (дадаткам), якімі кіравалі прадстаўнікі летувіскай княжай дынастыі. Сваім парадкам [[беларусы]] разглядаюцца ў гэтых выданьнях як бясспрэчная [[нацыянальная меншасьць]], чые здабыткі (у хоць-якой галіне чалавечай дзейнасьці) мала паўплывалі на разьвіцьцё летувіскай нацыі і дзяржавы. Беларускія населеныя пункты згадваюцца аўтарамі звычайна ў выпадку асьвятленьня падзеяў той або іншай вайны&lt;ref&gt;Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.&lt;/ref&gt;.

На думку шэрагу беларускіх гісторыкаў, у сучаснай Летуве ''«гістарычная навука — частка дзяржаўнай ідэалёгіі»'', таму пры падтрымцы Летувіскай дзяржавы тамтэйшыя гісторыкі маюць шырокія магчымасьці ў прасоўваньні сваіх канцэпцыяў навонкі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ak&quot;/&gt;.

=== Змаганьне зь беларускім поглядам на гісторыю Вялікага Княства Літоўскага ===
{{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}}

У 2020 годзе часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў два артыкулы «ліцьвінізму», якія разьмясьцілі ў самым пачатку першага і другога нумароў (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму» які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.&lt;/ref&gt;, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], што тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі&lt;ref&gt;Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/&lt;/ref&gt;. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.&lt;/ref&gt;. Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]] (раней, у 2017 годзе аналягічнае азначэньне Восіпу Сянкоўскаму і Ігнату Кулакоўскаму даў у сваёй публікацыі гісторык-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандыст]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[Ігар Марзалюк]]&lt;ref&gt;Марзалюк І. Ля вытокаў нацыянальнай тоеснасці. Гістарычны наратыў і яго ўплыў на нацыянальную свядомасць у Беларусі канца XVIII—XIX стст. // 1917 год у гістарычных лёсах Беларусі : зб. матэрыялаў Міжнар. навук. канф., Мінск, 30 лістап. — 1 снеж. 2017 г. / рэдкал. : А. Д. Кароль (старш.) [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Выд. цэнтр БДУ, 2017. С. 26—28.&lt;/ref&gt;). 

Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.&lt;/ref&gt;.

8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004
* {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}}
* Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
* [[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.
* [[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.

== Вонкавыя спасылкі ==
* [[Аляксандар Краўцэвіч]], [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.
* [[Кірыл Касьцян]], [https://news.arche.by/by/page/reviews/navuka-ahliady/11635 Гісторыя ВКЛ вачыма БелТА альбо колькі словаў пра адсутнасьць нацыянальнай самапавагі], [[ARCHE Пачатак]], 8 траўня 2013 г.

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>6ampy1y22cmz1oi9dth6pz6356atnr1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333391</id>
      <parentid>2333390</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T11:09:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Спроба атаясаміць гістарычных ліцьвінаў зь летувісамі праз калядную песьню */ п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="109382" xml:space="preserve">[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]

'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод нелетувіскага насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей у іншых мовах паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (зь іх частковай [[палянізацыя]]й або [[русіфікацыя]]й), пераводу адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==

=== Спроба захопу Вільні ===
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

=== Летувізацыя Ковеншчыны ды іншых мясцовасьцяў ===
У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

=== Спроба атаясаміць гістарычных ліцьвінаў зь летувісамі праз калядную песьню ===
У сакавіку 1923 году ў час выставы беларускага друку ў Коўне начальнік Дэпартамэнту рэлігіі Летувы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Казімерас Прапаляніс||lt|Kazimieras Prapuolenis}} падараваў [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлаву Ластоўскаму]] (па захопе расейскімі бальшавікамі [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] знайшоў палітычны прытулак у Летувіскай рэспубліцы) уніяцкі служэбнік, друкаваны у [[Супрасьля|Супрасьлі]] ў 1726 годзе. У скуры аправы (пазьнейшай за саму кнігу і нібыта датаваную 1790 годам паводле налепленага на яе подпісу) Ластоўскі знайшоў укладзены туды тэкст каляднай песьні на беларускай мове. Асаблівасьцю гэтай песьні, невядомай зь іншых крыніцаў, ёсьць называньне «ліцьвінамі» асобаў зь летувіскімі імёнамі: «''Енас з Юргасам з пушчаў літвіны нясьлі Хрыстові з салам бацьвіны''» (тым часам паводле добра вядомай яшчэ з [[Слоўнік Насовіча|слоўніка Насовіча]] беларускай народнай песьні, «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ боцвиння''»&lt;ref name=&quot;Nasovic-1870-31&quot;&gt;Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&amp;pg=PA31&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;f=false С. 31].&lt;/ref&gt;). Таго ж году гэтую песьню з гісторыяй яе зьяўленьня Ластоўскі надрукаваў пад псэнданімам «Юры Верэшчака» ў часопісе [[Крывіч (часопіс)|Крывіч]]&lt;ref&gt;Верэшчака Ю. Старабеларская калядка // Крывіч. № 4, 1923. С. 34—35.&lt;/ref&gt;, а пазьней зьмясьціў яе ў сваёй «[[Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі|Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі]]» (Коўна, 1926 год). Урэшце, у 1926 годзе ў савецкай амбасадзе ў Коўне Ластоўкі прэзэнтаваў канцэпцыю, паводле якой летувісы — гэта нашчадкі гістарычных жамойтаў&lt;ref&gt;«Давялося шмат і шмат працаваць…». З успамінаў беларускага акадэміка Стасіса Матулайціса (1866—1956) / Падрыхтоўка да друку В. Селяніса (Вільня) // Homo Historicus 2019. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. [[Аляксандар Смалянчук|А. Смаленчука]]. — Вiльня: Палітычная сфера, 2019. С. 140—141.&lt;/ref&gt;, па чым перабраўся ў [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Савецкую Беларусь]].

Знойдзеная Ластоўскім песьня трапіла ў некалькі агульных зборнікаў{{Заўвага|Напрыклад, ''Анталогія беларускай паэзіі. Т. 1. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 127—129''.}}, аднак, яе крытычны разгляд не рабіўся (хоць аўтэнтычнасьць некаторых іншых песьняў, апублікаваных Ластоўскім, неаднаразова ставілася пад сумнеў&lt;ref&gt;[[Алег Ліцкевіч|Ліцкевіч А.]] [https://web.archive.org/web/20160305070331/http://beldumka.belta.by/isfiles/000167_167773.pdf «Слава Воршы ўжо не горша…»] // [[Беларуская думка]]. № 3, 2009. С. 92-99.&lt;/ref&gt;). Тым часам адпаведны фрагмэнт песьні, дзе ліцьвінамі называюць асобаў зь летувіскімі імёнамі, актыўна цытуецца (з азначэньнем самой песьні як «традыцыйнай» і «народнай»): летувіскім гісторыкам [[Томас Баранаўскас|Томасам Баранаўскасам]] на яго сайце з тэндэнцыйнай крытыкай «[[Ліцьвінства|ліцьвінізму]]»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/ «Ёнас з Юргасам, з пушчы літвіны»]&lt;/ref&gt;, беларускім гісторыкам кулінарыі [[Алесь Белы|Алесем Белым]]&lt;ref&gt;[https://www.patreon.com/posts/batsvinne-simval-59661281?l=it Бацвінне – гастранамічны сімвал Літвы XVII–XVIII ст.], [[Patreon]], 8 сьнежня 2021 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кухмістр Верашчака. [https://books.google.by/books?id=RQp2DwAAQBAJ&amp;pg=PT41&amp;lpg=PT41&amp;dq=%22%D0%81%D0%BD%D0%B0%D1%81+%D0%B7+%D0%AE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%BC%22&amp;source=bl&amp;ots=_m-G1MRqF7&amp;sig=ACfU3U2h1T0sznVq3sy-1Yx99c5cuBTv2A&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjCxvX11tL5AhVaNewKHbSxBZc4ChDoAXoECAQQAw#v=onepage&amp;q&amp;f=false Літвінская кухня]. — Litres, 2022.&lt;/ref&gt;, які ня маючы профільнай адукацыі атрымаў доктарскую ступень з гісторыі (PhD) у [[Клайпеда|Клайпедзкім]] унівэрсытэце і крытыкуецца за сваё агрэсіўнае стаўленьне да [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Беларускага нацыянальнага адраджэньня]], аўтарам [[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысцкага]] рупару [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] «[[СБ. Беларусь сегодня]]» і шэрагу расейскіх шавіністычных сайтаў [[Усевалад Шымаў|Усеваладам Шымавым]]&lt;ref&gt;[https://shimoff.livejournal.com/221913.html Литвинам на заметку], [[LiveJournal]] Усевалада Шымава, 5 верасьня 2013 г.&lt;/ref&gt;, а таксама адной з расейскіх шавіністычных суполак [[У Кантакце]]&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-46503890_144549 К вопросу о том, кто такие «литвины». Белорусская народная колядка начала XVIII века, фрагмент], «Мы патриоты Белой Руси!», 2 сьнежня 2018 г.&lt;/ref&gt;.

=== Супраца з СССР ===
З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

=== Супраца з Трэцім Райхам ===
З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
[[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы ([[Вільня]] — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]]

Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Сьвянцяны]]
|Швянчоніс
|Švenčionys
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся. Да прыкладу, у кнігу «Lietuvos piles» ({{мова-be|Летувіскія замкі|скарочана}}) улучылі [[Наваградзкі замак|Наваградзкі]], [[Мірскі замак|Мірскі]], [[Лідзкі замак|Лідзкі]], [[Полацкія замкі|Полацкі]] і дзясяткі іншых беларускіх замкаў. Таксама рабіліся спробы залічыць у лік выдатных дзеячоў летувіскай культуры [[Францішак Скарына|Францішка Скарыну]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Летувіская рэспубліка ==
=== У дзяржаўнай палітыцы ===
У Прэамбуле Канстытуцыі Летувы падкрэсьліваецца, што менавіта [[летувісы|летувіскі народ]] ''«шмат вякоў таму стварыў Летувіскую дзяржаву»'' і што ''«яго (народу) праўны фундамэнт грунтуецца на (сярэднявечных) Літоўскіх Статутах»'', а ў артыкуле 17 сьцьвярджаецца, што ''«сталіцай Летувіскай дзяржавы ёсьць места [[Вільня]] — шматвекавая гістарычная сталіца Летувы»''&lt;ref&gt;[http://www3.lrs.lt/home/Konstitucija/Constitution.htm Ангельскі пераклад Канстытуцыі Летувіскай Рэспублікі, даступны на афіцыйным сайце Сойму ЛР]&lt;/ref&gt;. Усе гэтыя палажэньні грунтуюцца на ''«гістарычных правах»'', а ў цэнтры ўсёй канцэпцыі знаходзіцца паняцьце народ ({{мова-lt|tauta|скарочана}}). Такім чынам, на падставе ''«гістарычных правоў летувіскага народу»'' сучасная Летувіская дзяржава прэзэнтуе сябе ў якасьці адзінай праваспадкаемцы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а сучасных летувісаў народам, цалкам тоесным [[ліцьвіны|ліцьвінам]] Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;Kaścian K. Die Litauische Verfassung und die Auslegung des Begriffs «Volk» in historischer Perspektive // Osteuropa-Recht. Nr. 5, 2008, S. 290—297 (291—292).&lt;/ref&gt;. Больш таго, аналіз гэтых палажэньняў Канстытуцыі дазваляе сказаць, што афіцыйнымі ўладамі Летувы Вялікае Княства Літоўскае разглядаецца як летувіская нацыянальная дзяржава&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Зьвяртаючыся, аднак, да значэньня слова народ (tauta) у летувіскай мове і вылучыўшы такім парадкам тры ключавыя словы дзеля аналізу адпаведнасьці паміж літоўскай нацыяй Вялікага Княства Літоўскага і летувіскай нацыяй Летувіскай Рэспублікі — тэрыторыя, мова і культура — можна прыйсьці да высновы, што тлумачэньне гістарычнай ролі летувіскага народу, якое прапануе Канстытуцыя Летувіскай Рэспублікі, ёсьць больш чым спрэчным, а летувіская нацыя не эквівалентная літоўскай нацыі ў аніводным з гэтых трох кампанэнтаў. З гэтай прычыны нельга казаць пра дзяржавастваральную ролю і дамінантнае становішча балтыйскай летувіскай меншасьці ў Вялікім Княстве Літоўскім&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

=== У летувіскай гістарыяграфіі ===
Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў сусьветнай гістарыяграфіі замацавалася «летувісацэнтрычная» канцэпцыя разгляду гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Такая сытуацыя склалася на падставе шматлікіх публікацыяў летувіскіх гісторыкаў у замежных акадэмічных крыніцах яшчэ за савецкім часам. З прычыны браку крытычнага гледзішча (беларускую гістарыяграфію [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі#Наступствы|савецкія ўлады цалкам вынішчылі яшчэ ў 1930-я гады]], а яе аднаўленьне адбылося толькі да пачатку 1990-х гадоў) сусьветная навуковая супольнасьць паступова пачала ўспрымаць нічым не падмацаваныя гіпотэзы гэтых аўтараў як «бясспрэчныя факты»&lt;ref name=&quot;ak&quot;&gt;[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.&lt;/ref&gt;, тым часам некаторыя летувіскія гісторыкі ня грэбавалі нават наўмыснымі падтасоўкамі і фальсыфікацыямі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004.&lt;/ref&gt;.  

З аднаўленьнем дзяржаўнай незалежнасцьі на старонках летувіскіх школьных падручнікаў працягваюць прапагандавацца сьцьверджаньні, што Вялікае Княства Літоўскае было летувіскай дзяржавай, кіроўная дынастыя [[Гедзімінавічы|Гедзімінавічаў]] — летувісамі, што ядро земляў ВКЛ знаходзілася на летувіскіх землях, а сталіца ВКЛ Вільня стаіць у цэнтры тых земляў. Паводле аўтараў летувіскіх падручнікаў «заваяваныя славянскія землі» былі толькі анэксамі (дадаткам), якімі кіравалі прадстаўнікі летувіскай княжай дынастыі. Сваім парадкам [[беларусы]] разглядаюцца ў гэтых выданьнях як бясспрэчная [[нацыянальная меншасьць]], чые здабыткі (у хоць-якой галіне чалавечай дзейнасьці) мала паўплывалі на разьвіцьцё летувіскай нацыі і дзяржавы. Беларускія населеныя пункты згадваюцца аўтарамі звычайна ў выпадку асьвятленьня падзеяў той або іншай вайны&lt;ref&gt;Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.&lt;/ref&gt;.

На думку шэрагу беларускіх гісторыкаў, у сучаснай Летуве ''«гістарычная навука — частка дзяржаўнай ідэалёгіі»'', таму пры падтрымцы Летувіскай дзяржавы тамтэйшыя гісторыкі маюць шырокія магчымасьці ў прасоўваньні сваіх канцэпцыяў навонкі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ak&quot;/&gt;.

=== Змаганьне зь беларускім поглядам на гісторыю Вялікага Княства Літоўскага ===
{{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}}

У 2020 годзе часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў два артыкулы «ліцьвінізму», якія разьмясьцілі ў самым пачатку першага і другога нумароў (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму» які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.&lt;/ref&gt;, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], што тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі&lt;ref&gt;Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/&lt;/ref&gt;. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.&lt;/ref&gt;. Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]] (раней, у 2017 годзе аналягічнае азначэньне Восіпу Сянкоўскаму і Ігнату Кулакоўскаму даў у сваёй публікацыі гісторык-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандыст]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[Ігар Марзалюк]]&lt;ref&gt;Марзалюк І. Ля вытокаў нацыянальнай тоеснасці. Гістарычны наратыў і яго ўплыў на нацыянальную свядомасць у Беларусі канца XVIII—XIX стст. // 1917 год у гістарычных лёсах Беларусі : зб. матэрыялаў Міжнар. навук. канф., Мінск, 30 лістап. — 1 снеж. 2017 г. / рэдкал. : А. Д. Кароль (старш.) [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Выд. цэнтр БДУ, 2017. С. 26—28.&lt;/ref&gt;). 

Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.&lt;/ref&gt;.

8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004
* {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}}
* Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
* [[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.
* [[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.

== Вонкавыя спасылкі ==
* [[Аляксандар Краўцэвіч]], [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.
* [[Кірыл Касьцян]], [https://news.arche.by/by/page/reviews/navuka-ahliady/11635 Гісторыя ВКЛ вачыма БелТА альбо колькі словаў пра адсутнасьць нацыянальнай самапавагі], [[ARCHE Пачатак]], 8 траўня 2013 г.

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>40ynqvc957zt83ghtg72dp2mhsbm713</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333392</id>
      <parentid>2333391</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T11:14:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="109384" xml:space="preserve">[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]

'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод нелетувіскага насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей у іншых мовах паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (зь іх частковай [[палянізацыя]]й або [[русіфікацыя]]й) і пераводу адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом Контррэфармацыі [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]], распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==

=== Спроба захопу Вільні ===
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

=== Летувізацыя Ковеншчыны ды іншых мясцовасьцяў ===
У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

=== Спроба атаясаміць гістарычных ліцьвінаў зь летувісамі праз калядную песьню ===
У сакавіку 1923 году ў час выставы беларускага друку ў Коўне начальнік Дэпартамэнту рэлігіі Летувы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Казімерас Прапаляніс||lt|Kazimieras Prapuolenis}} падараваў [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлаву Ластоўскаму]] (па захопе расейскімі бальшавікамі [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] знайшоў палітычны прытулак у Летувіскай рэспубліцы) уніяцкі служэбнік, друкаваны у [[Супрасьля|Супрасьлі]] ў 1726 годзе. У скуры аправы (пазьнейшай за саму кнігу і нібыта датаваную 1790 годам паводле налепленага на яе подпісу) Ластоўскі знайшоў укладзены туды тэкст каляднай песьні на беларускай мове. Асаблівасьцю гэтай песьні, невядомай зь іншых крыніцаў, ёсьць называньне «ліцьвінамі» асобаў зь летувіскімі імёнамі: «''Енас з Юргасам з пушчаў літвіны нясьлі Хрыстові з салам бацьвіны''» (тым часам паводле добра вядомай яшчэ з [[Слоўнік Насовіча|слоўніка Насовіча]] беларускай народнай песьні, «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ боцвиння''»&lt;ref name=&quot;Nasovic-1870-31&quot;&gt;Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&amp;pg=PA31&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;f=false С. 31].&lt;/ref&gt;). Таго ж году гэтую песьню з гісторыяй яе зьяўленьня Ластоўскі надрукаваў пад псэнданімам «Юры Верэшчака» ў часопісе [[Крывіч (часопіс)|Крывіч]]&lt;ref&gt;Верэшчака Ю. Старабеларская калядка // Крывіч. № 4, 1923. С. 34—35.&lt;/ref&gt;, а пазьней зьмясьціў яе ў сваёй «[[Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі|Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі]]» (Коўна, 1926 год). Урэшце, у 1926 годзе ў савецкай амбасадзе ў Коўне Ластоўкі прэзэнтаваў канцэпцыю, паводле якой летувісы — гэта нашчадкі гістарычных жамойтаў&lt;ref&gt;«Давялося шмат і шмат працаваць…». З успамінаў беларускага акадэміка Стасіса Матулайціса (1866—1956) / Падрыхтоўка да друку В. Селяніса (Вільня) // Homo Historicus 2019. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. [[Аляксандар Смалянчук|А. Смаленчука]]. — Вiльня: Палітычная сфера, 2019. С. 140—141.&lt;/ref&gt;, па чым перабраўся ў [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Савецкую Беларусь]].

Знойдзеная Ластоўскім песьня трапіла ў некалькі агульных зборнікаў{{Заўвага|Напрыклад, ''Анталогія беларускай паэзіі. Т. 1. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 127—129''.}}, аднак, яе крытычны разгляд не рабіўся (хоць аўтэнтычнасьць некаторых іншых песьняў, апублікаваных Ластоўскім, неаднаразова ставілася пад сумнеў&lt;ref&gt;[[Алег Ліцкевіч|Ліцкевіч А.]] [https://web.archive.org/web/20160305070331/http://beldumka.belta.by/isfiles/000167_167773.pdf «Слава Воршы ўжо не горша…»] // [[Беларуская думка]]. № 3, 2009. С. 92-99.&lt;/ref&gt;). Тым часам адпаведны фрагмэнт песьні, дзе ліцьвінамі называюць асобаў зь летувіскімі імёнамі, актыўна цытуецца (з азначэньнем самой песьні як «традыцыйнай» і «народнай»): летувіскім гісторыкам [[Томас Баранаўскас|Томасам Баранаўскасам]] на яго сайце з тэндэнцыйнай крытыкай «[[Ліцьвінства|ліцьвінізму]]»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/ «Ёнас з Юргасам, з пушчы літвіны»]&lt;/ref&gt;, беларускім гісторыкам кулінарыі [[Алесь Белы|Алесем Белым]]&lt;ref&gt;[https://www.patreon.com/posts/batsvinne-simval-59661281?l=it Бацвінне – гастранамічны сімвал Літвы XVII–XVIII ст.], [[Patreon]], 8 сьнежня 2021 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кухмістр Верашчака. [https://books.google.by/books?id=RQp2DwAAQBAJ&amp;pg=PT41&amp;lpg=PT41&amp;dq=%22%D0%81%D0%BD%D0%B0%D1%81+%D0%B7+%D0%AE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%BC%22&amp;source=bl&amp;ots=_m-G1MRqF7&amp;sig=ACfU3U2h1T0sznVq3sy-1Yx99c5cuBTv2A&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjCxvX11tL5AhVaNewKHbSxBZc4ChDoAXoECAQQAw#v=onepage&amp;q&amp;f=false Літвінская кухня]. — Litres, 2022.&lt;/ref&gt;, які ня маючы профільнай адукацыі атрымаў доктарскую ступень з гісторыі (PhD) у [[Клайпеда|Клайпедзкім]] унівэрсытэце і крытыкуецца за сваё агрэсіўнае стаўленьне да [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Беларускага нацыянальнага адраджэньня]], аўтарам [[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысцкага]] рупару [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] «[[СБ. Беларусь сегодня]]» і шэрагу расейскіх шавіністычных сайтаў [[Усевалад Шымаў|Усеваладам Шымавым]]&lt;ref&gt;[https://shimoff.livejournal.com/221913.html Литвинам на заметку], [[LiveJournal]] Усевалада Шымава, 5 верасьня 2013 г.&lt;/ref&gt;, а таксама адной з расейскіх шавіністычных суполак [[У Кантакце]]&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-46503890_144549 К вопросу о том, кто такие «литвины». Белорусская народная колядка начала XVIII века, фрагмент], «Мы патриоты Белой Руси!», 2 сьнежня 2018 г.&lt;/ref&gt;.

=== Супраца з СССР ===
З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

=== Супраца з Трэцім Райхам ===
З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
[[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы ([[Вільня]] — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]]

Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Сьвянцяны]]
|Швянчоніс
|Švenčionys
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся. Да прыкладу, у кнігу «Lietuvos piles» ({{мова-be|Летувіскія замкі|скарочана}}) улучылі [[Наваградзкі замак|Наваградзкі]], [[Мірскі замак|Мірскі]], [[Лідзкі замак|Лідзкі]], [[Полацкія замкі|Полацкі]] і дзясяткі іншых беларускіх замкаў. Таксама рабіліся спробы залічыць у лік выдатных дзеячоў летувіскай культуры [[Францішак Скарына|Францішка Скарыну]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Летувіская рэспубліка ==
=== У дзяржаўнай палітыцы ===
У Прэамбуле Канстытуцыі Летувы падкрэсьліваецца, што менавіта [[летувісы|летувіскі народ]] ''«шмат вякоў таму стварыў Летувіскую дзяржаву»'' і што ''«яго (народу) праўны фундамэнт грунтуецца на (сярэднявечных) Літоўскіх Статутах»'', а ў артыкуле 17 сьцьвярджаецца, што ''«сталіцай Летувіскай дзяржавы ёсьць места [[Вільня]] — шматвекавая гістарычная сталіца Летувы»''&lt;ref&gt;[http://www3.lrs.lt/home/Konstitucija/Constitution.htm Ангельскі пераклад Канстытуцыі Летувіскай Рэспублікі, даступны на афіцыйным сайце Сойму ЛР]&lt;/ref&gt;. Усе гэтыя палажэньні грунтуюцца на ''«гістарычных правах»'', а ў цэнтры ўсёй канцэпцыі знаходзіцца паняцьце народ ({{мова-lt|tauta|скарочана}}). Такім чынам, на падставе ''«гістарычных правоў летувіскага народу»'' сучасная Летувіская дзяржава прэзэнтуе сябе ў якасьці адзінай праваспадкаемцы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а сучасных летувісаў народам, цалкам тоесным [[ліцьвіны|ліцьвінам]] Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;Kaścian K. Die Litauische Verfassung und die Auslegung des Begriffs «Volk» in historischer Perspektive // Osteuropa-Recht. Nr. 5, 2008, S. 290—297 (291—292).&lt;/ref&gt;. Больш таго, аналіз гэтых палажэньняў Канстытуцыі дазваляе сказаць, што афіцыйнымі ўладамі Летувы Вялікае Княства Літоўскае разглядаецца як летувіская нацыянальная дзяржава&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Зьвяртаючыся, аднак, да значэньня слова народ (tauta) у летувіскай мове і вылучыўшы такім парадкам тры ключавыя словы дзеля аналізу адпаведнасьці паміж літоўскай нацыяй Вялікага Княства Літоўскага і летувіскай нацыяй Летувіскай Рэспублікі — тэрыторыя, мова і культура — можна прыйсьці да высновы, што тлумачэньне гістарычнай ролі летувіскага народу, якое прапануе Канстытуцыя Летувіскай Рэспублікі, ёсьць больш чым спрэчным, а летувіская нацыя не эквівалентная літоўскай нацыі ў аніводным з гэтых трох кампанэнтаў. З гэтай прычыны нельга казаць пра дзяржавастваральную ролю і дамінантнае становішча балтыйскай летувіскай меншасьці ў Вялікім Княстве Літоўскім&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

=== У летувіскай гістарыяграфіі ===
Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў сусьветнай гістарыяграфіі замацавалася «летувісацэнтрычная» канцэпцыя разгляду гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Такая сытуацыя склалася на падставе шматлікіх публікацыяў летувіскіх гісторыкаў у замежных акадэмічных крыніцах яшчэ за савецкім часам. З прычыны браку крытычнага гледзішча (беларускую гістарыяграфію [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі#Наступствы|савецкія ўлады цалкам вынішчылі яшчэ ў 1930-я гады]], а яе аднаўленьне адбылося толькі да пачатку 1990-х гадоў) сусьветная навуковая супольнасьць паступова пачала ўспрымаць нічым не падмацаваныя гіпотэзы гэтых аўтараў як «бясспрэчныя факты»&lt;ref name=&quot;ak&quot;&gt;[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.&lt;/ref&gt;, тым часам некаторыя летувіскія гісторыкі ня грэбавалі нават наўмыснымі падтасоўкамі і фальсыфікацыямі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004.&lt;/ref&gt;.  

З аднаўленьнем дзяржаўнай незалежнасцьі на старонках летувіскіх школьных падручнікаў працягваюць прапагандавацца сьцьверджаньні, што Вялікае Княства Літоўскае было летувіскай дзяржавай, кіроўная дынастыя [[Гедзімінавічы|Гедзімінавічаў]] — летувісамі, што ядро земляў ВКЛ знаходзілася на летувіскіх землях, а сталіца ВКЛ Вільня стаіць у цэнтры тых земляў. Паводле аўтараў летувіскіх падручнікаў «заваяваныя славянскія землі» былі толькі анэксамі (дадаткам), якімі кіравалі прадстаўнікі летувіскай княжай дынастыі. Сваім парадкам [[беларусы]] разглядаюцца ў гэтых выданьнях як бясспрэчная [[нацыянальная меншасьць]], чые здабыткі (у хоць-якой галіне чалавечай дзейнасьці) мала паўплывалі на разьвіцьцё летувіскай нацыі і дзяржавы. Беларускія населеныя пункты згадваюцца аўтарамі звычайна ў выпадку асьвятленьня падзеяў той або іншай вайны&lt;ref&gt;Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.&lt;/ref&gt;.

На думку шэрагу беларускіх гісторыкаў, у сучаснай Летуве ''«гістарычная навука — частка дзяржаўнай ідэалёгіі»'', таму пры падтрымцы Летувіскай дзяржавы тамтэйшыя гісторыкі маюць шырокія магчымасьці ў прасоўваньні сваіх канцэпцыяў навонкі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ak&quot;/&gt;.

=== Змаганьне зь беларускім поглядам на гісторыю Вялікага Княства Літоўскага ===
{{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}}

У 2020 годзе часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў два артыкулы «ліцьвінізму», якія разьмясьцілі ў самым пачатку першага і другога нумароў (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму» які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.&lt;/ref&gt;, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], што тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі&lt;ref&gt;Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/&lt;/ref&gt;. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.&lt;/ref&gt;. Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]] (раней, у 2017 годзе аналягічнае азначэньне Восіпу Сянкоўскаму і Ігнату Кулакоўскаму даў у сваёй публікацыі гісторык-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандыст]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[Ігар Марзалюк]]&lt;ref&gt;Марзалюк І. Ля вытокаў нацыянальнай тоеснасці. Гістарычны наратыў і яго ўплыў на нацыянальную свядомасць у Беларусі канца XVIII—XIX стст. // 1917 год у гістарычных лёсах Беларусі : зб. матэрыялаў Міжнар. навук. канф., Мінск, 30 лістап. — 1 снеж. 2017 г. / рэдкал. : А. Д. Кароль (старш.) [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Выд. цэнтр БДУ, 2017. С. 26—28.&lt;/ref&gt;). 

Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.&lt;/ref&gt;.

8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004
* {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}}
* Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
* [[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.
* [[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.

== Вонкавыя спасылкі ==
* [[Аляксандар Краўцэвіч]], [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.
* [[Кірыл Касьцян]], [https://news.arche.by/by/page/reviews/navuka-ahliady/11635 Гісторыя ВКЛ вачыма БелТА альбо колькі словаў пра адсутнасьць нацыянальнай самапавагі], [[ARCHE Пачатак]], 8 траўня 2013 г.

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>4v0pnnj3bj4nrgoml9hm0ut20zxo681</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333393</id>
      <parentid>2333392</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T11:17:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Рэч Паспалітая */ п.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="109384" xml:space="preserve">[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]

'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод нелетувіскага насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей у іншых мовах паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (зь іх частковай [[палянізацыя]]й або [[русіфікацыя]]й) і пераводу адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]] [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай Контррэфармацыі, распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==

=== Спроба захопу Вільні ===
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

=== Летувізацыя Ковеншчыны ды іншых мясцовасьцяў ===
У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

=== Спроба атаясаміць гістарычных ліцьвінаў зь летувісамі праз калядную песьню ===
У сакавіку 1923 году ў час выставы беларускага друку ў Коўне начальнік Дэпартамэнту рэлігіі Летувы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Казімерас Прапаляніс||lt|Kazimieras Prapuolenis}} падараваў [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлаву Ластоўскаму]] (па захопе расейскімі бальшавікамі [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] знайшоў палітычны прытулак у Летувіскай рэспубліцы) уніяцкі служэбнік, друкаваны у [[Супрасьля|Супрасьлі]] ў 1726 годзе. У скуры аправы (пазьнейшай за саму кнігу і нібыта датаваную 1790 годам паводле налепленага на яе подпісу) Ластоўскі знайшоў укладзены туды тэкст каляднай песьні на беларускай мове. Асаблівасьцю гэтай песьні, невядомай зь іншых крыніцаў, ёсьць называньне «ліцьвінамі» асобаў зь летувіскімі імёнамі: «''Енас з Юргасам з пушчаў літвіны нясьлі Хрыстові з салам бацьвіны''» (тым часам паводле добра вядомай яшчэ з [[Слоўнік Насовіча|слоўніка Насовіча]] беларускай народнай песьні, «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ боцвиння''»&lt;ref name=&quot;Nasovic-1870-31&quot;&gt;Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&amp;pg=PA31&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;f=false С. 31].&lt;/ref&gt;). Таго ж году гэтую песьню з гісторыяй яе зьяўленьня Ластоўскі надрукаваў пад псэнданімам «Юры Верэшчака» ў часопісе [[Крывіч (часопіс)|Крывіч]]&lt;ref&gt;Верэшчака Ю. Старабеларская калядка // Крывіч. № 4, 1923. С. 34—35.&lt;/ref&gt;, а пазьней зьмясьціў яе ў сваёй «[[Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі|Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі]]» (Коўна, 1926 год). Урэшце, у 1926 годзе ў савецкай амбасадзе ў Коўне Ластоўкі прэзэнтаваў канцэпцыю, паводле якой летувісы — гэта нашчадкі гістарычных жамойтаў&lt;ref&gt;«Давялося шмат і шмат працаваць…». З успамінаў беларускага акадэміка Стасіса Матулайціса (1866—1956) / Падрыхтоўка да друку В. Селяніса (Вільня) // Homo Historicus 2019. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. [[Аляксандар Смалянчук|А. Смаленчука]]. — Вiльня: Палітычная сфера, 2019. С. 140—141.&lt;/ref&gt;, па чым перабраўся ў [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Савецкую Беларусь]].

Знойдзеная Ластоўскім песьня трапіла ў некалькі агульных зборнікаў{{Заўвага|Напрыклад, ''Анталогія беларускай паэзіі. Т. 1. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 127—129''.}}, аднак, яе крытычны разгляд не рабіўся (хоць аўтэнтычнасьць некаторых іншых песьняў, апублікаваных Ластоўскім, неаднаразова ставілася пад сумнеў&lt;ref&gt;[[Алег Ліцкевіч|Ліцкевіч А.]] [https://web.archive.org/web/20160305070331/http://beldumka.belta.by/isfiles/000167_167773.pdf «Слава Воршы ўжо не горша…»] // [[Беларуская думка]]. № 3, 2009. С. 92-99.&lt;/ref&gt;). Тым часам адпаведны фрагмэнт песьні, дзе ліцьвінамі называюць асобаў зь летувіскімі імёнамі, актыўна цытуецца (з азначэньнем самой песьні як «традыцыйнай» і «народнай»): летувіскім гісторыкам [[Томас Баранаўскас|Томасам Баранаўскасам]] на яго сайце з тэндэнцыйнай крытыкай «[[Ліцьвінства|ліцьвінізму]]»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/ «Ёнас з Юргасам, з пушчы літвіны»]&lt;/ref&gt;, беларускім гісторыкам кулінарыі [[Алесь Белы|Алесем Белым]]&lt;ref&gt;[https://www.patreon.com/posts/batsvinne-simval-59661281?l=it Бацвінне – гастранамічны сімвал Літвы XVII–XVIII ст.], [[Patreon]], 8 сьнежня 2021 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кухмістр Верашчака. [https://books.google.by/books?id=RQp2DwAAQBAJ&amp;pg=PT41&amp;lpg=PT41&amp;dq=%22%D0%81%D0%BD%D0%B0%D1%81+%D0%B7+%D0%AE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%BC%22&amp;source=bl&amp;ots=_m-G1MRqF7&amp;sig=ACfU3U2h1T0sznVq3sy-1Yx99c5cuBTv2A&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjCxvX11tL5AhVaNewKHbSxBZc4ChDoAXoECAQQAw#v=onepage&amp;q&amp;f=false Літвінская кухня]. — Litres, 2022.&lt;/ref&gt;, які ня маючы профільнай адукацыі атрымаў доктарскую ступень з гісторыі (PhD) у [[Клайпеда|Клайпедзкім]] унівэрсытэце і крытыкуецца за сваё агрэсіўнае стаўленьне да [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Беларускага нацыянальнага адраджэньня]], аўтарам [[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысцкага]] рупару [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] «[[СБ. Беларусь сегодня]]» і шэрагу расейскіх шавіністычных сайтаў [[Усевалад Шымаў|Усеваладам Шымавым]]&lt;ref&gt;[https://shimoff.livejournal.com/221913.html Литвинам на заметку], [[LiveJournal]] Усевалада Шымава, 5 верасьня 2013 г.&lt;/ref&gt;, а таксама адной з расейскіх шавіністычных суполак [[У Кантакце]]&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-46503890_144549 К вопросу о том, кто такие «литвины». Белорусская народная колядка начала XVIII века, фрагмент], «Мы патриоты Белой Руси!», 2 сьнежня 2018 г.&lt;/ref&gt;.

=== Супраца з СССР ===
З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

=== Супраца з Трэцім Райхам ===
З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
[[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы ([[Вільня]] — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]]

Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Сьвянцяны]]
|Швянчоніс
|Švenčionys
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся. Да прыкладу, у кнігу «Lietuvos piles» ({{мова-be|Летувіскія замкі|скарочана}}) улучылі [[Наваградзкі замак|Наваградзкі]], [[Мірскі замак|Мірскі]], [[Лідзкі замак|Лідзкі]], [[Полацкія замкі|Полацкі]] і дзясяткі іншых беларускіх замкаў. Таксама рабіліся спробы залічыць у лік выдатных дзеячоў летувіскай культуры [[Францішак Скарына|Францішка Скарыну]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Летувіская рэспубліка ==
=== У дзяржаўнай палітыцы ===
У Прэамбуле Канстытуцыі Летувы падкрэсьліваецца, што менавіта [[летувісы|летувіскі народ]] ''«шмат вякоў таму стварыў Летувіскую дзяржаву»'' і што ''«яго (народу) праўны фундамэнт грунтуецца на (сярэднявечных) Літоўскіх Статутах»'', а ў артыкуле 17 сьцьвярджаецца, што ''«сталіцай Летувіскай дзяржавы ёсьць места [[Вільня]] — шматвекавая гістарычная сталіца Летувы»''&lt;ref&gt;[http://www3.lrs.lt/home/Konstitucija/Constitution.htm Ангельскі пераклад Канстытуцыі Летувіскай Рэспублікі, даступны на афіцыйным сайце Сойму ЛР]&lt;/ref&gt;. Усе гэтыя палажэньні грунтуюцца на ''«гістарычных правах»'', а ў цэнтры ўсёй канцэпцыі знаходзіцца паняцьце народ ({{мова-lt|tauta|скарочана}}). Такім чынам, на падставе ''«гістарычных правоў летувіскага народу»'' сучасная Летувіская дзяржава прэзэнтуе сябе ў якасьці адзінай праваспадкаемцы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а сучасных летувісаў народам, цалкам тоесным [[ліцьвіны|ліцьвінам]] Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;Kaścian K. Die Litauische Verfassung und die Auslegung des Begriffs «Volk» in historischer Perspektive // Osteuropa-Recht. Nr. 5, 2008, S. 290—297 (291—292).&lt;/ref&gt;. Больш таго, аналіз гэтых палажэньняў Канстытуцыі дазваляе сказаць, што афіцыйнымі ўладамі Летувы Вялікае Княства Літоўскае разглядаецца як летувіская нацыянальная дзяржава&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Зьвяртаючыся, аднак, да значэньня слова народ (tauta) у летувіскай мове і вылучыўшы такім парадкам тры ключавыя словы дзеля аналізу адпаведнасьці паміж літоўскай нацыяй Вялікага Княства Літоўскага і летувіскай нацыяй Летувіскай Рэспублікі — тэрыторыя, мова і культура — можна прыйсьці да высновы, што тлумачэньне гістарычнай ролі летувіскага народу, якое прапануе Канстытуцыя Летувіскай Рэспублікі, ёсьць больш чым спрэчным, а летувіская нацыя не эквівалентная літоўскай нацыі ў аніводным з гэтых трох кампанэнтаў. З гэтай прычыны нельга казаць пра дзяржавастваральную ролю і дамінантнае становішча балтыйскай летувіскай меншасьці ў Вялікім Княстве Літоўскім&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

=== У летувіскай гістарыяграфіі ===
Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў сусьветнай гістарыяграфіі замацавалася «летувісацэнтрычная» канцэпцыя разгляду гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Такая сытуацыя склалася на падставе шматлікіх публікацыяў летувіскіх гісторыкаў у замежных акадэмічных крыніцах яшчэ за савецкім часам. З прычыны браку крытычнага гледзішча (беларускую гістарыяграфію [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі#Наступствы|савецкія ўлады цалкам вынішчылі яшчэ ў 1930-я гады]], а яе аднаўленьне адбылося толькі да пачатку 1990-х гадоў) сусьветная навуковая супольнасьць паступова пачала ўспрымаць нічым не падмацаваныя гіпотэзы гэтых аўтараў як «бясспрэчныя факты»&lt;ref name=&quot;ak&quot;&gt;[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.&lt;/ref&gt;, тым часам некаторыя летувіскія гісторыкі ня грэбавалі нават наўмыснымі падтасоўкамі і фальсыфікацыямі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004.&lt;/ref&gt;.  

З аднаўленьнем дзяржаўнай незалежнасцьі на старонках летувіскіх школьных падручнікаў працягваюць прапагандавацца сьцьверджаньні, што Вялікае Княства Літоўскае было летувіскай дзяржавай, кіроўная дынастыя [[Гедзімінавічы|Гедзімінавічаў]] — летувісамі, што ядро земляў ВКЛ знаходзілася на летувіскіх землях, а сталіца ВКЛ Вільня стаіць у цэнтры тых земляў. Паводле аўтараў летувіскіх падручнікаў «заваяваныя славянскія землі» былі толькі анэксамі (дадаткам), якімі кіравалі прадстаўнікі летувіскай княжай дынастыі. Сваім парадкам [[беларусы]] разглядаюцца ў гэтых выданьнях як бясспрэчная [[нацыянальная меншасьць]], чые здабыткі (у хоць-якой галіне чалавечай дзейнасьці) мала паўплывалі на разьвіцьцё летувіскай нацыі і дзяржавы. Беларускія населеныя пункты згадваюцца аўтарамі звычайна ў выпадку асьвятленьня падзеяў той або іншай вайны&lt;ref&gt;Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.&lt;/ref&gt;.

На думку шэрагу беларускіх гісторыкаў, у сучаснай Летуве ''«гістарычная навука — частка дзяржаўнай ідэалёгіі»'', таму пры падтрымцы Летувіскай дзяржавы тамтэйшыя гісторыкі маюць шырокія магчымасьці ў прасоўваньні сваіх канцэпцыяў навонкі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ak&quot;/&gt;.

=== Змаганьне зь беларускім поглядам на гісторыю Вялікага Княства Літоўскага ===
{{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}}

У 2020 годзе часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў два артыкулы «ліцьвінізму», якія разьмясьцілі ў самым пачатку першага і другога нумароў (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму» які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.&lt;/ref&gt;, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], што тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі&lt;ref&gt;Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/&lt;/ref&gt;. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.&lt;/ref&gt;. Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]] (раней, у 2017 годзе аналягічнае азначэньне Восіпу Сянкоўскаму і Ігнату Кулакоўскаму даў у сваёй публікацыі гісторык-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандыст]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[Ігар Марзалюк]]&lt;ref&gt;Марзалюк І. Ля вытокаў нацыянальнай тоеснасці. Гістарычны наратыў і яго ўплыў на нацыянальную свядомасць у Беларусі канца XVIII—XIX стст. // 1917 год у гістарычных лёсах Беларусі : зб. матэрыялаў Міжнар. навук. канф., Мінск, 30 лістап. — 1 снеж. 2017 г. / рэдкал. : А. Д. Кароль (старш.) [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Выд. цэнтр БДУ, 2017. С. 26—28.&lt;/ref&gt;). 

Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.&lt;/ref&gt;.

8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004
* {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}}
* Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
* [[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.
* [[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.

== Вонкавыя спасылкі ==
* [[Аляксандар Краўцэвіч]], [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.
* [[Кірыл Касьцян]], [https://news.arche.by/by/page/reviews/navuka-ahliady/11635 Гісторыя ВКЛ вачыма БелТА альбо колькі словаў пра адсутнасьць нацыянальнай самапавагі], [[ARCHE Пачатак]], 8 траўня 2013 г.

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>0iu16ut7lhp85omqgu2oh4ua6epjw4e</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333394</id>
      <parentid>2333393</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T11:19:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Спроба захопу Вільні */ стыль</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="109401" xml:space="preserve">[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]

'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод нелетувіскага насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей у іншых мовах паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (зь іх частковай [[палянізацыя]]й або [[русіфікацыя]]й) і пераводу адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]] [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай Контррэфармацыі, распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==

=== Спроба захопу Вільні ===
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і сталічны [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

=== Летувізацыя Ковеншчыны ды іншых мясцовасьцяў ===
У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

=== Спроба атаясаміць гістарычных ліцьвінаў зь летувісамі праз калядную песьню ===
У сакавіку 1923 году ў час выставы беларускага друку ў Коўне начальнік Дэпартамэнту рэлігіі Летувы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Казімерас Прапаляніс||lt|Kazimieras Prapuolenis}} падараваў [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлаву Ластоўскаму]] (па захопе расейскімі бальшавікамі [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] знайшоў палітычны прытулак у Летувіскай рэспубліцы) уніяцкі служэбнік, друкаваны у [[Супрасьля|Супрасьлі]] ў 1726 годзе. У скуры аправы (пазьнейшай за саму кнігу і нібыта датаваную 1790 годам паводле налепленага на яе подпісу) Ластоўскі знайшоў укладзены туды тэкст каляднай песьні на беларускай мове. Асаблівасьцю гэтай песьні, невядомай зь іншых крыніцаў, ёсьць называньне «ліцьвінамі» асобаў зь летувіскімі імёнамі: «''Енас з Юргасам з пушчаў літвіны нясьлі Хрыстові з салам бацьвіны''» (тым часам паводле добра вядомай яшчэ з [[Слоўнік Насовіча|слоўніка Насовіча]] беларускай народнай песьні, «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ боцвиння''»&lt;ref name=&quot;Nasovic-1870-31&quot;&gt;Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&amp;pg=PA31&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;f=false С. 31].&lt;/ref&gt;). Таго ж году гэтую песьню з гісторыяй яе зьяўленьня Ластоўскі надрукаваў пад псэнданімам «Юры Верэшчака» ў часопісе [[Крывіч (часопіс)|Крывіч]]&lt;ref&gt;Верэшчака Ю. Старабеларская калядка // Крывіч. № 4, 1923. С. 34—35.&lt;/ref&gt;, а пазьней зьмясьціў яе ў сваёй «[[Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі|Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі]]» (Коўна, 1926 год). Урэшце, у 1926 годзе ў савецкай амбасадзе ў Коўне Ластоўкі прэзэнтаваў канцэпцыю, паводле якой летувісы — гэта нашчадкі гістарычных жамойтаў&lt;ref&gt;«Давялося шмат і шмат працаваць…». З успамінаў беларускага акадэміка Стасіса Матулайціса (1866—1956) / Падрыхтоўка да друку В. Селяніса (Вільня) // Homo Historicus 2019. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. [[Аляксандар Смалянчук|А. Смаленчука]]. — Вiльня: Палітычная сфера, 2019. С. 140—141.&lt;/ref&gt;, па чым перабраўся ў [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Савецкую Беларусь]].

Знойдзеная Ластоўскім песьня трапіла ў некалькі агульных зборнікаў{{Заўвага|Напрыклад, ''Анталогія беларускай паэзіі. Т. 1. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 127—129''.}}, аднак, яе крытычны разгляд не рабіўся (хоць аўтэнтычнасьць некаторых іншых песьняў, апублікаваных Ластоўскім, неаднаразова ставілася пад сумнеў&lt;ref&gt;[[Алег Ліцкевіч|Ліцкевіч А.]] [https://web.archive.org/web/20160305070331/http://beldumka.belta.by/isfiles/000167_167773.pdf «Слава Воршы ўжо не горша…»] // [[Беларуская думка]]. № 3, 2009. С. 92-99.&lt;/ref&gt;). Тым часам адпаведны фрагмэнт песьні, дзе ліцьвінамі называюць асобаў зь летувіскімі імёнамі, актыўна цытуецца (з азначэньнем самой песьні як «традыцыйнай» і «народнай»): летувіскім гісторыкам [[Томас Баранаўскас|Томасам Баранаўскасам]] на яго сайце з тэндэнцыйнай крытыкай «[[Ліцьвінства|ліцьвінізму]]»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/ «Ёнас з Юргасам, з пушчы літвіны»]&lt;/ref&gt;, беларускім гісторыкам кулінарыі [[Алесь Белы|Алесем Белым]]&lt;ref&gt;[https://www.patreon.com/posts/batsvinne-simval-59661281?l=it Бацвінне – гастранамічны сімвал Літвы XVII–XVIII ст.], [[Patreon]], 8 сьнежня 2021 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кухмістр Верашчака. [https://books.google.by/books?id=RQp2DwAAQBAJ&amp;pg=PT41&amp;lpg=PT41&amp;dq=%22%D0%81%D0%BD%D0%B0%D1%81+%D0%B7+%D0%AE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%BC%22&amp;source=bl&amp;ots=_m-G1MRqF7&amp;sig=ACfU3U2h1T0sznVq3sy-1Yx99c5cuBTv2A&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjCxvX11tL5AhVaNewKHbSxBZc4ChDoAXoECAQQAw#v=onepage&amp;q&amp;f=false Літвінская кухня]. — Litres, 2022.&lt;/ref&gt;, які ня маючы профільнай адукацыі атрымаў доктарскую ступень з гісторыі (PhD) у [[Клайпеда|Клайпедзкім]] унівэрсытэце і крытыкуецца за сваё агрэсіўнае стаўленьне да [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Беларускага нацыянальнага адраджэньня]], аўтарам [[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысцкага]] рупару [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] «[[СБ. Беларусь сегодня]]» і шэрагу расейскіх шавіністычных сайтаў [[Усевалад Шымаў|Усеваладам Шымавым]]&lt;ref&gt;[https://shimoff.livejournal.com/221913.html Литвинам на заметку], [[LiveJournal]] Усевалада Шымава, 5 верасьня 2013 г.&lt;/ref&gt;, а таксама адной з расейскіх шавіністычных суполак [[У Кантакце]]&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-46503890_144549 К вопросу о том, кто такие «литвины». Белорусская народная колядка начала XVIII века, фрагмент], «Мы патриоты Белой Руси!», 2 сьнежня 2018 г.&lt;/ref&gt;.

=== Супраца з СССР ===
З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

=== Супраца з Трэцім Райхам ===
З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
[[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы ([[Вільня]] — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]]

Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Сьвянцяны]]
|Швянчоніс
|Švenčionys
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся. Да прыкладу, у кнігу «Lietuvos piles» ({{мова-be|Летувіскія замкі|скарочана}}) улучылі [[Наваградзкі замак|Наваградзкі]], [[Мірскі замак|Мірскі]], [[Лідзкі замак|Лідзкі]], [[Полацкія замкі|Полацкі]] і дзясяткі іншых беларускіх замкаў. Таксама рабіліся спробы залічыць у лік выдатных дзеячоў летувіскай культуры [[Францішак Скарына|Францішка Скарыну]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Летувіская рэспубліка ==
=== У дзяржаўнай палітыцы ===
У Прэамбуле Канстытуцыі Летувы падкрэсьліваецца, што менавіта [[летувісы|летувіскі народ]] ''«шмат вякоў таму стварыў Летувіскую дзяржаву»'' і што ''«яго (народу) праўны фундамэнт грунтуецца на (сярэднявечных) Літоўскіх Статутах»'', а ў артыкуле 17 сьцьвярджаецца, што ''«сталіцай Летувіскай дзяржавы ёсьць места [[Вільня]] — шматвекавая гістарычная сталіца Летувы»''&lt;ref&gt;[http://www3.lrs.lt/home/Konstitucija/Constitution.htm Ангельскі пераклад Канстытуцыі Летувіскай Рэспублікі, даступны на афіцыйным сайце Сойму ЛР]&lt;/ref&gt;. Усе гэтыя палажэньні грунтуюцца на ''«гістарычных правах»'', а ў цэнтры ўсёй канцэпцыі знаходзіцца паняцьце народ ({{мова-lt|tauta|скарочана}}). Такім чынам, на падставе ''«гістарычных правоў летувіскага народу»'' сучасная Летувіская дзяржава прэзэнтуе сябе ў якасьці адзінай праваспадкаемцы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а сучасных летувісаў народам, цалкам тоесным [[ліцьвіны|ліцьвінам]] Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;Kaścian K. Die Litauische Verfassung und die Auslegung des Begriffs «Volk» in historischer Perspektive // Osteuropa-Recht. Nr. 5, 2008, S. 290—297 (291—292).&lt;/ref&gt;. Больш таго, аналіз гэтых палажэньняў Канстытуцыі дазваляе сказаць, што афіцыйнымі ўладамі Летувы Вялікае Княства Літоўскае разглядаецца як летувіская нацыянальная дзяржава&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Зьвяртаючыся, аднак, да значэньня слова народ (tauta) у летувіскай мове і вылучыўшы такім парадкам тры ключавыя словы дзеля аналізу адпаведнасьці паміж літоўскай нацыяй Вялікага Княства Літоўскага і летувіскай нацыяй Летувіскай Рэспублікі — тэрыторыя, мова і культура — можна прыйсьці да высновы, што тлумачэньне гістарычнай ролі летувіскага народу, якое прапануе Канстытуцыя Летувіскай Рэспублікі, ёсьць больш чым спрэчным, а летувіская нацыя не эквівалентная літоўскай нацыі ў аніводным з гэтых трох кампанэнтаў. З гэтай прычыны нельга казаць пра дзяржавастваральную ролю і дамінантнае становішча балтыйскай летувіскай меншасьці ў Вялікім Княстве Літоўскім&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

=== У летувіскай гістарыяграфіі ===
Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў сусьветнай гістарыяграфіі замацавалася «летувісацэнтрычная» канцэпцыя разгляду гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Такая сытуацыя склалася на падставе шматлікіх публікацыяў летувіскіх гісторыкаў у замежных акадэмічных крыніцах яшчэ за савецкім часам. З прычыны браку крытычнага гледзішча (беларускую гістарыяграфію [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі#Наступствы|савецкія ўлады цалкам вынішчылі яшчэ ў 1930-я гады]], а яе аднаўленьне адбылося толькі да пачатку 1990-х гадоў) сусьветная навуковая супольнасьць паступова пачала ўспрымаць нічым не падмацаваныя гіпотэзы гэтых аўтараў як «бясспрэчныя факты»&lt;ref name=&quot;ak&quot;&gt;[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.&lt;/ref&gt;, тым часам некаторыя летувіскія гісторыкі ня грэбавалі нават наўмыснымі падтасоўкамі і фальсыфікацыямі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004.&lt;/ref&gt;.  

З аднаўленьнем дзяржаўнай незалежнасцьі на старонках летувіскіх школьных падручнікаў працягваюць прапагандавацца сьцьверджаньні, што Вялікае Княства Літоўскае было летувіскай дзяржавай, кіроўная дынастыя [[Гедзімінавічы|Гедзімінавічаў]] — летувісамі, што ядро земляў ВКЛ знаходзілася на летувіскіх землях, а сталіца ВКЛ Вільня стаіць у цэнтры тых земляў. Паводле аўтараў летувіскіх падручнікаў «заваяваныя славянскія землі» былі толькі анэксамі (дадаткам), якімі кіравалі прадстаўнікі летувіскай княжай дынастыі. Сваім парадкам [[беларусы]] разглядаюцца ў гэтых выданьнях як бясспрэчная [[нацыянальная меншасьць]], чые здабыткі (у хоць-якой галіне чалавечай дзейнасьці) мала паўплывалі на разьвіцьцё летувіскай нацыі і дзяржавы. Беларускія населеныя пункты згадваюцца аўтарамі звычайна ў выпадку асьвятленьня падзеяў той або іншай вайны&lt;ref&gt;Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.&lt;/ref&gt;.

На думку шэрагу беларускіх гісторыкаў, у сучаснай Летуве ''«гістарычная навука — частка дзяржаўнай ідэалёгіі»'', таму пры падтрымцы Летувіскай дзяржавы тамтэйшыя гісторыкі маюць шырокія магчымасьці ў прасоўваньні сваіх канцэпцыяў навонкі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ak&quot;/&gt;.

=== Змаганьне зь беларускім поглядам на гісторыю Вялікага Княства Літоўскага ===
{{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}}

У 2020 годзе часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў два артыкулы «ліцьвінізму», якія разьмясьцілі ў самым пачатку першага і другога нумароў (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму» які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.&lt;/ref&gt;, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], што тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі&lt;ref&gt;Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/&lt;/ref&gt;. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.&lt;/ref&gt;. Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]] (раней, у 2017 годзе аналягічнае азначэньне Восіпу Сянкоўскаму і Ігнату Кулакоўскаму даў у сваёй публікацыі гісторык-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандыст]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[Ігар Марзалюк]]&lt;ref&gt;Марзалюк І. Ля вытокаў нацыянальнай тоеснасці. Гістарычны наратыў і яго ўплыў на нацыянальную свядомасць у Беларусі канца XVIII—XIX стст. // 1917 год у гістарычных лёсах Беларусі : зб. матэрыялаў Міжнар. навук. канф., Мінск, 30 лістап. — 1 снеж. 2017 г. / рэдкал. : А. Д. Кароль (старш.) [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Выд. цэнтр БДУ, 2017. С. 26—28.&lt;/ref&gt;). 

Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.&lt;/ref&gt;.

8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004
* {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}}
* Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
* [[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.
* [[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.

== Вонкавыя спасылкі ==
* [[Аляксандар Краўцэвіч]], [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.
* [[Кірыл Касьцян]], [https://news.arche.by/by/page/reviews/navuka-ahliady/11635 Гісторыя ВКЛ вачыма БелТА альбо колькі словаў пра адсутнасьць нацыянальнай самапавагі], [[ARCHE Пачатак]], 8 траўня 2013 г.

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>5h1a9iygivsimex2to5x0it9tx9ly27</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333397</id>
      <parentid>2333394</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T11:49:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>/* Вонкавыя спасылкі */ +</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="109651" xml:space="preserve">[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]

'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод нелетувіскага насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей у іншых мовах паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (зь іх частковай [[палянізацыя]]й або [[русіфікацыя]]й) і пераводу адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]] [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай Контррэфармацыі, распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==

=== Спроба захопу Вільні ===
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і сталічны [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

=== Летувізацыя Ковеншчыны ды іншых мясцовасьцяў ===
У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

=== Спроба атаясаміць гістарычных ліцьвінаў зь летувісамі праз калядную песьню ===
У сакавіку 1923 году ў час выставы беларускага друку ў Коўне начальнік Дэпартамэнту рэлігіі Летувы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Казімерас Прапаляніс||lt|Kazimieras Prapuolenis}} падараваў [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлаву Ластоўскаму]] (па захопе расейскімі бальшавікамі [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] знайшоў палітычны прытулак у Летувіскай рэспубліцы) уніяцкі служэбнік, друкаваны у [[Супрасьля|Супрасьлі]] ў 1726 годзе. У скуры аправы (пазьнейшай за саму кнігу і нібыта датаваную 1790 годам паводле налепленага на яе подпісу) Ластоўскі знайшоў укладзены туды тэкст каляднай песьні на беларускай мове. Асаблівасьцю гэтай песьні, невядомай зь іншых крыніцаў, ёсьць называньне «ліцьвінамі» асобаў зь летувіскімі імёнамі: «''Енас з Юргасам з пушчаў літвіны нясьлі Хрыстові з салам бацьвіны''» (тым часам паводле добра вядомай яшчэ з [[Слоўнік Насовіча|слоўніка Насовіча]] беларускай народнай песьні, «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ боцвиння''»&lt;ref name=&quot;Nasovic-1870-31&quot;&gt;Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&amp;pg=PA31&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;f=false С. 31].&lt;/ref&gt;). Таго ж году гэтую песьню з гісторыяй яе зьяўленьня Ластоўскі надрукаваў пад псэнданімам «Юры Верэшчака» ў часопісе [[Крывіч (часопіс)|Крывіч]]&lt;ref&gt;Верэшчака Ю. Старабеларская калядка // Крывіч. № 4, 1923. С. 34—35.&lt;/ref&gt;, а пазьней зьмясьціў яе ў сваёй «[[Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі|Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі]]» (Коўна, 1926 год). Урэшце, у 1926 годзе ў савецкай амбасадзе ў Коўне Ластоўкі прэзэнтаваў канцэпцыю, паводле якой летувісы — гэта нашчадкі гістарычных жамойтаў&lt;ref&gt;«Давялося шмат і шмат працаваць…». З успамінаў беларускага акадэміка Стасіса Матулайціса (1866—1956) / Падрыхтоўка да друку В. Селяніса (Вільня) // Homo Historicus 2019. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. [[Аляксандар Смалянчук|А. Смаленчука]]. — Вiльня: Палітычная сфера, 2019. С. 140—141.&lt;/ref&gt;, па чым перабраўся ў [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Савецкую Беларусь]].

Знойдзеная Ластоўскім песьня трапіла ў некалькі агульных зборнікаў{{Заўвага|Напрыклад, ''Анталогія беларускай паэзіі. Т. 1. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 127—129''.}}, аднак, яе крытычны разгляд не рабіўся (хоць аўтэнтычнасьць некаторых іншых песьняў, апублікаваных Ластоўскім, неаднаразова ставілася пад сумнеў&lt;ref&gt;[[Алег Ліцкевіч|Ліцкевіч А.]] [https://web.archive.org/web/20160305070331/http://beldumka.belta.by/isfiles/000167_167773.pdf «Слава Воршы ўжо не горша…»] // [[Беларуская думка]]. № 3, 2009. С. 92-99.&lt;/ref&gt;). Тым часам адпаведны фрагмэнт песьні, дзе ліцьвінамі называюць асобаў зь летувіскімі імёнамі, актыўна цытуецца (з азначэньнем самой песьні як «традыцыйнай» і «народнай»): летувіскім гісторыкам [[Томас Баранаўскас|Томасам Баранаўскасам]] на яго сайце з тэндэнцыйнай крытыкай «[[Ліцьвінства|ліцьвінізму]]»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/ «Ёнас з Юргасам, з пушчы літвіны»]&lt;/ref&gt;, беларускім гісторыкам кулінарыі [[Алесь Белы|Алесем Белым]]&lt;ref&gt;[https://www.patreon.com/posts/batsvinne-simval-59661281?l=it Бацвінне – гастранамічны сімвал Літвы XVII–XVIII ст.], [[Patreon]], 8 сьнежня 2021 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кухмістр Верашчака. [https://books.google.by/books?id=RQp2DwAAQBAJ&amp;pg=PT41&amp;lpg=PT41&amp;dq=%22%D0%81%D0%BD%D0%B0%D1%81+%D0%B7+%D0%AE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%BC%22&amp;source=bl&amp;ots=_m-G1MRqF7&amp;sig=ACfU3U2h1T0sznVq3sy-1Yx99c5cuBTv2A&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjCxvX11tL5AhVaNewKHbSxBZc4ChDoAXoECAQQAw#v=onepage&amp;q&amp;f=false Літвінская кухня]. — Litres, 2022.&lt;/ref&gt;, які ня маючы профільнай адукацыі атрымаў доктарскую ступень з гісторыі (PhD) у [[Клайпеда|Клайпедзкім]] унівэрсытэце і крытыкуецца за сваё агрэсіўнае стаўленьне да [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Беларускага нацыянальнага адраджэньня]], аўтарам [[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысцкага]] рупару [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] «[[СБ. Беларусь сегодня]]» і шэрагу расейскіх шавіністычных сайтаў [[Усевалад Шымаў|Усеваладам Шымавым]]&lt;ref&gt;[https://shimoff.livejournal.com/221913.html Литвинам на заметку], [[LiveJournal]] Усевалада Шымава, 5 верасьня 2013 г.&lt;/ref&gt;, а таксама адной з расейскіх шавіністычных суполак [[У Кантакце]]&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-46503890_144549 К вопросу о том, кто такие «литвины». Белорусская народная колядка начала XVIII века, фрагмент], «Мы патриоты Белой Руси!», 2 сьнежня 2018 г.&lt;/ref&gt;.

=== Супраца з СССР ===
З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

=== Супраца з Трэцім Райхам ===
З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
[[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы ([[Вільня]] — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]]

Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Сьвянцяны]]
|Швянчоніс
|Švenčionys
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся. Да прыкладу, у кнігу «Lietuvos piles» ({{мова-be|Летувіскія замкі|скарочана}}) улучылі [[Наваградзкі замак|Наваградзкі]], [[Мірскі замак|Мірскі]], [[Лідзкі замак|Лідзкі]], [[Полацкія замкі|Полацкі]] і дзясяткі іншых беларускіх замкаў. Таксама рабіліся спробы залічыць у лік выдатных дзеячоў летувіскай культуры [[Францішак Скарына|Францішка Скарыну]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Летувіская рэспубліка ==
=== У дзяржаўнай палітыцы ===
У Прэамбуле Канстытуцыі Летувы падкрэсьліваецца, што менавіта [[летувісы|летувіскі народ]] ''«шмат вякоў таму стварыў Летувіскую дзяржаву»'' і што ''«яго (народу) праўны фундамэнт грунтуецца на (сярэднявечных) Літоўскіх Статутах»'', а ў артыкуле 17 сьцьвярджаецца, што ''«сталіцай Летувіскай дзяржавы ёсьць места [[Вільня]] — шматвекавая гістарычная сталіца Летувы»''&lt;ref&gt;[http://www3.lrs.lt/home/Konstitucija/Constitution.htm Ангельскі пераклад Канстытуцыі Летувіскай Рэспублікі, даступны на афіцыйным сайце Сойму ЛР]&lt;/ref&gt;. Усе гэтыя палажэньні грунтуюцца на ''«гістарычных правах»'', а ў цэнтры ўсёй канцэпцыі знаходзіцца паняцьце народ ({{мова-lt|tauta|скарочана}}). Такім чынам, на падставе ''«гістарычных правоў летувіскага народу»'' сучасная Летувіская дзяржава прэзэнтуе сябе ў якасьці адзінай праваспадкаемцы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а сучасных летувісаў народам, цалкам тоесным [[ліцьвіны|ліцьвінам]] Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;Kaścian K. Die Litauische Verfassung und die Auslegung des Begriffs «Volk» in historischer Perspektive // Osteuropa-Recht. Nr. 5, 2008, S. 290—297 (291—292).&lt;/ref&gt;. Больш таго, аналіз гэтых палажэньняў Канстытуцыі дазваляе сказаць, што афіцыйнымі ўладамі Летувы Вялікае Княства Літоўскае разглядаецца як летувіская нацыянальная дзяржава&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Зьвяртаючыся, аднак, да значэньня слова народ (tauta) у летувіскай мове і вылучыўшы такім парадкам тры ключавыя словы дзеля аналізу адпаведнасьці паміж літоўскай нацыяй Вялікага Княства Літоўскага і летувіскай нацыяй Летувіскай Рэспублікі — тэрыторыя, мова і культура — можна прыйсьці да высновы, што тлумачэньне гістарычнай ролі летувіскага народу, якое прапануе Канстытуцыя Летувіскай Рэспублікі, ёсьць больш чым спрэчным, а летувіская нацыя не эквівалентная літоўскай нацыі ў аніводным з гэтых трох кампанэнтаў. З гэтай прычыны нельга казаць пра дзяржавастваральную ролю і дамінантнае становішча балтыйскай летувіскай меншасьці ў Вялікім Княстве Літоўскім&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

=== У летувіскай гістарыяграфіі ===
Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў сусьветнай гістарыяграфіі замацавалася «летувісацэнтрычная» канцэпцыя разгляду гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Такая сытуацыя склалася на падставе шматлікіх публікацыяў летувіскіх гісторыкаў у замежных акадэмічных крыніцах яшчэ за савецкім часам. З прычыны браку крытычнага гледзішча (беларускую гістарыяграфію [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі#Наступствы|савецкія ўлады цалкам вынішчылі яшчэ ў 1930-я гады]], а яе аднаўленьне адбылося толькі да пачатку 1990-х гадоў) сусьветная навуковая супольнасьць паступова пачала ўспрымаць нічым не падмацаваныя гіпотэзы гэтых аўтараў як «бясспрэчныя факты»&lt;ref name=&quot;ak&quot;&gt;[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.&lt;/ref&gt;, тым часам некаторыя летувіскія гісторыкі ня грэбавалі нават наўмыснымі падтасоўкамі і фальсыфікацыямі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004.&lt;/ref&gt;.  

З аднаўленьнем дзяржаўнай незалежнасцьі на старонках летувіскіх школьных падручнікаў працягваюць прапагандавацца сьцьверджаньні, што Вялікае Княства Літоўскае было летувіскай дзяржавай, кіроўная дынастыя [[Гедзімінавічы|Гедзімінавічаў]] — летувісамі, што ядро земляў ВКЛ знаходзілася на летувіскіх землях, а сталіца ВКЛ Вільня стаіць у цэнтры тых земляў. Паводле аўтараў летувіскіх падручнікаў «заваяваныя славянскія землі» былі толькі анэксамі (дадаткам), якімі кіравалі прадстаўнікі летувіскай княжай дынастыі. Сваім парадкам [[беларусы]] разглядаюцца ў гэтых выданьнях як бясспрэчная [[нацыянальная меншасьць]], чые здабыткі (у хоць-якой галіне чалавечай дзейнасьці) мала паўплывалі на разьвіцьцё летувіскай нацыі і дзяржавы. Беларускія населеныя пункты згадваюцца аўтарамі звычайна ў выпадку асьвятленьня падзеяў той або іншай вайны&lt;ref&gt;Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.&lt;/ref&gt;.

На думку шэрагу беларускіх гісторыкаў, у сучаснай Летуве ''«гістарычная навука — частка дзяржаўнай ідэалёгіі»'', таму пры падтрымцы Летувіскай дзяржавы тамтэйшыя гісторыкі маюць шырокія магчымасьці ў прасоўваньні сваіх канцэпцыяў навонкі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ak&quot;/&gt;.

=== Змаганьне зь беларускім поглядам на гісторыю Вялікага Княства Літоўскага ===
{{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}}

У 2020 годзе часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў два артыкулы «ліцьвінізму», якія разьмясьцілі ў самым пачатку першага і другога нумароў (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму» які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.&lt;/ref&gt;, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], што тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі&lt;ref&gt;Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/&lt;/ref&gt;. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.&lt;/ref&gt;. Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]] (раней, у 2017 годзе аналягічнае азначэньне Восіпу Сянкоўскаму і Ігнату Кулакоўскаму даў у сваёй публікацыі гісторык-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандыст]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[Ігар Марзалюк]]&lt;ref&gt;Марзалюк І. Ля вытокаў нацыянальнай тоеснасці. Гістарычны наратыў і яго ўплыў на нацыянальную свядомасць у Беларусі канца XVIII—XIX стст. // 1917 год у гістарычных лёсах Беларусі : зб. матэрыялаў Міжнар. навук. канф., Мінск, 30 лістап. — 1 снеж. 2017 г. / рэдкал. : А. Д. Кароль (старш.) [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Выд. цэнтр БДУ, 2017. С. 26—28.&lt;/ref&gt;). 

Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.&lt;/ref&gt;.

8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004
* {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}}
* Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
* [[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.
* [[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.

== Вонкавыя спасылкі ==
* [[Аляксандар Краўцэвіч]], [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.
* [[Кірыл Касьцян]], [https://news.arche.by/by/page/ideas/hramadstva-idei/10360 Прозвішчы прадстаўнікоў нацыянальных меншасцяў у Летуве], [[ARCHE Пачатак]], 4 студзеня 2013 г.
* Кірыл Касьцян, [https://news.arche.by/by/page/reviews/navuka-ahliady/11635 Гісторыя ВКЛ вачыма БелТА альбо колькі словаў пра адсутнасьць нацыянальнай самапавагі], [[ARCHE Пачатак]], 8 траўня 2013 г.

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>mlo8pgnn5abiqwxiypxpvrs20zh7l2g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333398</id>
      <parentid>2333397</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T11:53:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>стыль</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="109699" xml:space="preserve">[[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: [[Літва|Сапраўдная Літва]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]]

'''Летувізацыя'''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;&gt;[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Крывія. Выданьне беларускае дыяспары ў Чэхіі. [https://kamunikat.org/?pubid=25495 № 28], 2013.&lt;/ref&gt; — палітыка насаджэньня [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры сярод нелетувіскага насельніцтва колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а таксама [[Прапаганда|прапаганды]] летувіскай [[Шавінізм|шавіністычнай]] інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ. Складаецца зь некалькіх кампанэнтаў, у тым ліку атаясамліваньня гістарычных [[Літва|Літвы]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з сучаснымі [[Летува|Летувой]] і [[летувісы|летувісамі]], перакручваньня традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей у іншых мовах паводле іх формаў зь летувіскай мовы, [[Дэнацыяналізацыя|дэнацыяналізацыі]] жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (празь іх частковую [[палянізацыя|палянізацыю]] або [[русіфікацыя|русіфікацыю]]) і пераводу адукацыі і [[Сродак масавай інфармацыі|мас-мэдыя]] на летувіскую мову. 

== Рэч Паспалітая ==
{{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|89|Ziwatas Pona yr Diewa musu Jezusa Christusa... o dabar wieł… Ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas (1787).jpg|125|Летувіскія кнігі ([[Вільня]], 1750 г. і [[Супрасьля]], 1787 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}}
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Жамойты}}
{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

У 1869 годзе дасьледнік [[Ігнат Казлоўскі]] зьвяртаў увагу на тое, што папулярызацыя [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] і культуры ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княства Літоўскім]] пачалася па [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год), а асноўную ролю ў ёй адыгралі нямецкія ўлады [[Прусія|Прусіі]] і [[Езуіты|ордэн езуітаў]] (а менавіта «польская партыя» ў ім). Галоўны матыў апошніх ён бачыў у жаданьні [[Палякі|палякаў]] зьнішчыць моўна-культурныя повязі паміж [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] дзеля іх [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]]&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. [https://books.google.by/books?id=1pIZAAAAYAAJ&amp;pg=RA8-PA243-IA28&amp;dq=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9+%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F+%D1%81%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwixnpuM_tD5AhUGgv0HHQ7PAJ8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%20%D0%B6%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B5%D1%8E&amp;f=false 87]—89, 92—93.&lt;/ref&gt;. 

{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першай кнігай, выдадзенай па-летувіску ў Вялікім Княстве Літоўскім (і адначасна першым яўным азначэньнем летувіскай мовы ў ВКЛ менавіта як «літоўскай»), стаў выкананы ў 1595 годзе дзеячом [[Контрарэфармацыя|Контррэфармацыі]] [[Мікалай Даўкша|Мікалаем Даўкшам]] пераклад з польскай мовы на летувіскую «Катэхізму» езуіта Якуба Лядэсмы. Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» езуіта [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]&lt;ref&gt;Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.&lt;/ref&gt; (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы&lt;ref&gt;Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru&amp;source=gbs_ge_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.&lt;/ref&gt; (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}&lt;ref name=&quot;Kiopen-1827-103&quot;&gt;Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб, 1827. С. 103.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&amp;pg=PA709&amp;dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&amp;f=false S. 709].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.&lt;/ref&gt;, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}&lt;ref&gt;Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&amp;pg=PA45&amp;dq=in+samogitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=in%20samogitischen%20sprache&amp;f=false S. 45].&lt;/ref&gt;) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}&lt;ref&gt;Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.&lt;/ref&gt;, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}&lt;ref&gt;Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&amp;id=WxIHAQAAIAAJ&amp;dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&amp;focus=searchwithinvolume&amp;q=synonyma+latino P. 115].&lt;/ref&gt;), тым часам у кнізе езуіцкага гісторыка [[Станіслаў Растоўскі|Станіслава Растоўскага]] (1768 год) гэты слоўнік азначаўся як «літоўскі». Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе пры Віленскай езуіцкай акадэміі і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства. І да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі літвінізму летувіскага гісторыка Томаса Баранаўскага]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt; ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. &amp; in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}). Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})&lt;ref&gt;Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&amp;pg=RA2-PA31&amp;dq=schamaitischen+sprache&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&amp;q=schamaitischen%20sprache&amp;f=false S. 31].&lt;/ref&gt;. У XVIII ст. сярод шэрагу летувіскіх кніг, мова якіх азначалася як «жамойцкая», адзіную кнігу, дзе гэтая мова азначалася як «літоўская», выдалі ў 1772 годзе ў друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі. Тым часам факт масавага і традыцыйнага называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»{{Заўвага|У Прусіі мову жамойтаў з 1579 году пачалі называць выняткова «літоўскай» — у кнігах, друкаваных пры падтрымцы прускіх уладаў. Тым часам пры перадруку ў Расейскай імпэрыі пруска-летувіскай кнігі «Prastas Pamokslas per Klausimus ir per Atsakymus» (упершыню выйшла з друку ў 1780 годзе, без пазначэньня ў назове і тэксьце назвы мовы) яе новы выдавец, выхадзец з колішняй Рэчы Паспалітай Ян Юры Ляховіч азначыў гэтую кнігу як «''на чыстую жамойцкую мову... перакладзеную''» ({{мова-lt|«ant czista zemajtiszka Liežuwy... iszgulde»|скарочана}})&lt;ref&gt;Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/153/mode/2up?q=zemajtiszka P. 154].&lt;/ref&gt;}}) ''жамойцкай'' засьведчылі: нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}} у «Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur» (1781 год) — &quot;''…шмат [&quot;літоўскіх&quot; кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з [[Кёнігзбэрг]]у] дадалося зь [[Вільня|Вільні]] &lt;…&gt; дзе яна [&quot;літоўская мова&quot; — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&amp;pg=PA236&amp;dq=man+nennt+es+Samogitisch&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&amp;f=false S. 236].&lt;/ref&gt; — і нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen» (1821 год) — &quot;''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [&quot;Малая Летува&quot;]… да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''&quot;{{Заўвага|{{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&amp;pg=PR12&amp;dq=den+Namen+der+Schamaitischen&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&amp;f=false S. XII].&lt;/ref&gt;).

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае: «''Балтыйская тэорыя не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы літоўскага гаспадарства. Разам з разбуральнай праграмай Контррэфармацыі, распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы: заміж сапраўднай гісторыі славянізацыі германскае шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх балтыйскіх плямёнаў, што рабіла адзіным «цывілізацыйным» чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра «балтыйскае паганства» Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай «навуковай» вэрсіяй гісторыі Літвы''»&lt;ref&gt;{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.&lt;/ref&gt;.

== Расейская імпэрыя ==
{{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Аўкштайты}}
Паводле Ігната Казлоўскага, за часамі Расейскай імпэрыі летувізацыя адбылася праз парафіяльныя школы, дзе расейскія ўлады дазволілі выкладаньне па-летувіску, а таксама касьцёл (найперш на тэрыторыі Жамойцкай дыяцэзіі, дзе перавага аддавалася ксяндзам з этнічнай Жамойці)&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 104—106.&lt;/ref&gt;. Ён жа зьвяртае ўвагу на сьведчаньне [[Уладзіслаў Сыракомля|Людвіка Кандратовіча (Уладзіслава Сыракомлі)]]&lt;ref&gt;Syrokomla W. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T. 2, (Do Oszmiany — do Kiernowa — do Kowna). — Wilno, 1860. S. 96.&lt;/ref&gt;, што пры мяшаным шлюбе (жонка — летувіска, муж — беларус) дзеці выхоўваліся па-летувіску альбо ўся радзіна магла палянізавацца, бо польская мова выконвала ролю пасярэдніка&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107.&lt;/ref&gt;. Прытым летувізацыі спрыялі тагачасныя польскамоўныя аўтары (былы езуіт [[Францішак Ксавэры Богуш]] у сваёй кнізе «Аб пачатку народу і мовы літоўскай»{{Заўвага|У гэтай кнізе Богуш атаясаміў [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Прускія летувісы|прускімі летувісамі]] (з спасылкамі на выдадзеныя ў [[Малая Летува|Малой Летуве]] кнігі)&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 4, 12, 64, 94, 146.&lt;/ref&gt;, а таксама заявіў, што «''літоўская мова адрозьніваецца ад славянскай''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 96.&lt;/ref&gt; і двойчы паўтарыў, што «''жамойцкая мова дакладна такая ж самая, як літоўская, часам адрозьніваецца вымаўленьнем, але гэтая розьніца меншая, чым паміж вялікапалякам і мазурам''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 58—59, 106.&lt;/ref&gt;, а далей фактычна засьведчыў уласнае даволі кепскае веданьне летувіскай мовы (на што зьвярнулі ўвагу яшчэ ў 1875 годзе&lt;ref&gt;Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 144—145.&lt;/ref&gt;), заявіўшы, што «''Жамойць называе сябе źiemaiten… &lt;…&gt; ліцьвіны… назвалі гэты край źiemaitis''»&lt;ref&gt;Bohusz X. M. O początkach narodu i języka litewskiego. — Warszawa, 1808. S. 59—60.&lt;/ref&gt;. Апроч таго, Богуш заклікаў зрабіць летувіскую мову мовай высокай культуры, што неўзабаве знайшло падтрымку ў студэнта [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], народжанага на Жамойці селяніна [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]], які ў 1822 годзе выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), а па публікацыі ў 1830 годзе ліста вялікага князя [[Вітаўт]]а ад 1420 году, што вярнула зь нябыту назву [[Аўкштота]] і дазволіла атаясаміць жамойтаў зь ліцьвінамі, новая праца Даўкантаса (1845 год) атрымала назву «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»), дзе наватворам «kalnienū» пазначаліся вылучаныя пазьней з усходніх жамойтаў [[Аўкштайты|аўкштайты]] — «уласныя літоўцы»}}, [[Іяхім Лялевель]] ды іншыя), якія прыўзносілі летувіскасьць-балтыйскасьць і зьмяншалі ўплывы [[Русь|Русі]] ў гісторыі Літвы, а таксама вялі прапаганду сярод беларускамоўных сялянаў, нібы іхныя продкі былі летувісамі паводле паходжаньня&lt;ref&gt;Козловский И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди // Вестн. Зап. России. Т. IV, кн. 11, 1869. С. 107—108.&lt;/ref&gt;. 

Разам з тым, патомны віленскі выдавец [[Адам Завадзкі]], у друкарні якога выходзілі кнігі на розных мовах, у тым ліку летувіскай, выдаў у 1858 годзе каталёг летувіскіх кніг, надрукаваных за 25 гадоў, пад назвай «Жамойцкія кнігі, выдадзеныя коштам і друкам Юзэфа Завадзкага»{{Заўвага|{{мова-lt|«Knigas žemajtiszkas iszduotas kasztu ir spaustuwi Jozapa Zawadskia»|скарочана}}}}. Польскі і беларускі пісьменьнік [[Адам Плуг]] (1823—1903) наступным чынам ахарактарызаваў выдаваньне Адамам Завадзкім кніг па-летувіску: «''…таксама адзначу яшчэ пра адзін бок дзейнасьці Адама Завадзкага, пра які, апроч Вільні і Жамойці, мала хто ведае. Маю на ўвазе розныя выданьні на жамойцкай мове''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…też będzie wspomnieć jeszcze o jednej stronie działalności Adama Zawadzkiego, o której poza Wilnem i Zmujdzią mało komu wiadomo. Mamy na myśli różne publikacje w języku żmujdzkim»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Romanowski A. Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864—1904. — Kraków: Universitas, 2003. [https://www.google.com/search?tbm=bks&amp;q=kt%C3%B3rej+poza+Wilnem+i+Zmujdzi%C4%85+ma%C5%82o+komu+wiadomo+.+Mamy+na+my%C5%9Bli+r%C3%B3%C5%BCne+publikacje+w+ S. 33].&lt;/ref&gt;. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў&lt;ref&gt;Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=ru#v=snippet&amp;q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&amp;f=false S. 128].&lt;/ref&gt;: «''Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»|скарочана}}}}. А ў 1854 годзе штучнае пашырэньне назвы «літва» на частку жамойцкага насельніцтва, пазьней вядомую як «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» («уласныя літоўцы») крытыкавалася&lt;ref&gt;Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&amp;pg=RA3-PA71-IA7&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&amp;f=false С. 28—29].&lt;/ref&gt; на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія [[Беларуская мова|беларускія]] школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Зь іншага боку, у час здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) расейскі начальнік «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] ужыў захады да падтрымкі і прапаганды жамойцкай (летувіскай) мовы: 1 лютага 1864 году ў сваім цыркуляры ён дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году выдаў загад «''прапанаваць біскупу Валанчэўскаму, пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;&gt;Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.&lt;/ref&gt;. Яшчэ напярэдадні паўстаньня ў 1862 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|русіфікаваць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]:
{{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім русіфікаваць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы.
{{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}}
|Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22.
}}

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі летувіскамоўная паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

Па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады пачалі актыўна падтрымліваць [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскі нацыянальны рух]] (усе дзеячы якога паходзілі з Жамойці, прытым у яе цяперашніх афіцыйных летувіскіх межах&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 124.&lt;/ref&gt;) у супрацьвагу моцным пазыцыям польскага руху за адраджэньне Рэчы Паспалітай&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-348&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.&lt;/ref&gt;. Імпэрскі ўрад пачаў заахвочваць жамойцкія (летувіскія) асьвету і друк&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;&gt;[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.&lt;/ref&gt;, жамойцкую (летувіскую) мову зрабілі мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Гэтую мову таксама выкладалі ў [[Сейны|Сейненскай]] і [[Сувалкі|Сувалкаўскай]] гімназіях. 7 лютага 1869 году віленскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб русіфікаваць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt;. У 1885 годзе ў расейскай прэсе асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})&lt;ref&gt;Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&amp;pg=PP3&amp;dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&amp;f=false С. 224].&lt;/ref&gt;.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«[[Літва]] і [[Белая Русь|Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Замацаваньне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расейскай навуцы, ідэалёгіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («ліцьвіны») выняткова за жамойцкім насельніцтвам{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1860-я гады, як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}&lt;ref name=&quot;Stalunas-2005&quot;/&gt; «''…больш звыклымі для расейскай бюракратыі заставаліся іншыя [замест „літоўцаў“] паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамоцкая“ або „самагіцкая“''» ({{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}})}} прывяло да таго, што шляхта колішняга Вялікага Княства Літоўскага дзеля вонкавых дачыненьняў з расейскімі ўладамі пачала часьцей карыстацца тэрмінам «палякі», які ад пачатку быў палітонімам і зьвязваўся з ідэяй адраджэньня «Польшчы» — былой [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыйнай]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]&lt;ref&gt;[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. — СПб., 2004. С. 115—124.&lt;/ref&gt;, хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з уласна [[палякі|этнічнымі палякамі]] («караняжамі») выкарыстоўвала паралельна і тэрмін [[Ліцьвіны|«ліцьвіны» («літоўцы»)]], а балтамоўнае насельніцтва працягвала традыцыйна называць «жамойтамі»{{Заўвага|Напрыклад, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што [[ліцьвіны]] ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''Zmogosy, Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''&lt;ref&gt;Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&amp;pg=PA491&amp;dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&amp;q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&amp;f=false S. 491].&lt;/ref&gt;. Таксама францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі ўсё яшчэ традыцыйна называлі [[беларусы|беларусаў]], тады як летувісаў — жамойтамі&lt;ref&gt;Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.&lt;/ref&gt;:
«''…нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, „ліцьвінамі“ звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе даюць назву „жамойтаў“ альбо „жмудзінаў“''» («''…даже теперь еще в Польше, как и в России, „литвинами“ обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название „жмудов“ или „жмудинов“''»)&lt;ref&gt;Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. [https://books.google.by/books?id=bVQNAQAAMAAJ&amp;pg=PA124&amp;dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&amp;q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&amp;f=false С. 124].&lt;/ref&gt;}}. Непрыняцьце новага значэньня тэрміна «літоўцы» прывяло да ўзьнікненьня ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага пашырэньня сярод літоўскай шляхты (асабліва ў этнакантактавай зоне — у Віленскай губэрні, памежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — Ковенскай губэрняй) тэрміна «младалітоўцы» дзеля пазначэньня балтамоўнага насельніцтва, а дзеля ўласнага самавызначэньня — тэрмінаў «старалітоўцы» («стараліцьвіны»), «гістарычныя літоўцы» («гістарычныя ліцьвіны»), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасьці з тым значэньнем паняцьця «ліцьвіны», якое выкарыстоўваў [[Адам Міцкевіч]] у сваім творы «[[Пан Тадэвуш]]»){{Заўвага|У 1906 годзе ў газэце «[[Kurier Litewski]]» ([[:Файл:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|№ 146, С. 1]]) зьявіўся артыкул «Мы і літоўцы» ({{мова-pl|My i litwini|скарочана}}), падпісаны крыптонімам «Старалітовец» ({{мова-pl|Starolitwin|скарочана}}), у якім аўтар спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітоўцы» і прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б выяўляла інтарэсы карэннай літоўскай шляхты; тым часам летувіскую інтэлігенцыю (паводле аўтара — у большасьці псэўдаінтэлегінцыю), якая з падачы і пры падтрымцы расейскіх уладаў спрабавала манапалізаваць права на назву «літоўцы» ({{мова-pl|«Szowinizm ten jest owocem szkoły rosyjskiej, której wychowańcami są młodolitwini, mówiący nieraz lepiej po rosyjsku, niż po litewsku»|скарочана}}) прапаноўваў называць «младалітоўцамі» ({{мова-pl|młodolitwini|скарочана}}). Сярод іншага, тэрміналёгію «стараліцоўцаў» і «младалітоўцаў» у 1934 годзе выкарыстоўваў былы прэм’ер-міністар [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Раман Скірмунт]] у сваім артыкуле-нэкралёгу «Панны з Муру» пра [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыю Скірмунт]] і Юзэфу Куржанеўскую, дзе адзначаў, што захапленьне Канстанцыяй Скірмунт «літваманіяй» не ўлічвала тое, што младалітоўцы звузілі паняцьце [[Літва старажытная|Літвы]] да свайго этнаграфічнага Ковенскага арэалу&lt;ref&gt;Skirmuntt R. [[:Файл:Slowo - 1934, nr 127 Roman Skirmunt - Panie z muru - p 3.jpg|Panie z Muru (III)]] // Słowo. Nr. 127, 1934. S. 3.&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;Buchowski-2006-26&quot;&gt;Buchowski K. [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]. — Białystok, 2006. S. 26.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 15.&lt;/ref&gt;.

== Першая Летувіская рэспубліка ==

=== Спроба захопу Вільні ===
[[Файл:Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|значак|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і Летува («Літва этнаграфічная»). [[Рыга]], 1920 г.]]

[[Летувіская Тарыба]] ня здолела ўлучыць у склад утворанай у 1918 годзе [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|міжваеннай Летувы]] сталіцу гістарычнай Літвы [[Вільня|Вільню]] і сталічны [[Віленскі край]] праз супраціў мясцовых жыхароў, якія ўтварылі [[Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстаньня народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] генэрал [[Люцыян Жалігоўскі]] выдаў [[Польская мова|па-польску]] адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам «''выгнаць жамойтаў''»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 35.&lt;/ref&gt;{{Заўвага|Люцыян Жалігоўскі і яго паплечнікі лічылі сябе ліцьвінамі і славянамі, а летувісаў адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выняткова «жамойтамі» ({{мова-pl|Żmudzini|скарочана}}). У 1943 годзе Люцыян Жалігоўскі пісаў у сваіх успамінах пра выгнаньне зь Вільні адміністрацыі Летувы (1918—1920) і непрыняцьце новага сэнсу «літоўцаў», якія раней лічыліся літоўскай шляхтай «жамойтамі»: «''Напярэдадні маршу на Вільню, у [[Вярэнаў|Вярэнаве]], былі мы ня толькі палякамі — былі і літоўцамі. &lt;…&gt; Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам „літовец“ мы разумелі паняцьце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зьніча пад [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдрай]]. Нічога зь мінуўшчыны не пакінула сьледу, новаяўлены „літовец“ выявіўся ворагам… і чакаў прыезду на сталец літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндаўгас II|Міндоўга ІІ]]. &lt;…&gt; Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася „літоўскім“. Ніхто не хацеў чуць пра навуку жамойцкай мовы, ніхто не прызнаваў „літоўскага“ ўрадніка, і ўсякая жанчына не хацела ісьці ў касьцёл, дзе служыў „літоўскі“ ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазьбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што ня маюць зь Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»&lt;ref&gt;Żeligowski L. Zapomniane prawdy. — Londyn, 1943. S. 37, 41—42.&lt;/ref&gt;.}}. Гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Валяр’ян Мэйштовіч||pl|Walerian Meysztowicz}}, сын старшыні Часовай урадавай камісіі Сярэдняй Літвы [[Аляксандар Мэйштовіч|Аляксандра Мэйштовіча]], зазначаў у сваіх успамінах: «''Летувіскі нацыянальны рух зьвярнуўся да спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. &lt;…&gt; Нават ня мелі для іх назвы. „Ліцьвіны — казаў пан Міхал Юхневіч — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкі]] і я, а вы ёсьць летувісамі“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ruch narodowy litewski zgłosił się do dziedzictwa po Wielkim Księstwie Litewskim. &lt;...&gt; Nawet nie mieliśmy dla nich nazwy. „Litwini — mówił pan Michał Juchniewicz — to Jagiełło, Chodkiewicz, Mickiewicz, Piłsudski i ja, a wy to Lietuvisy“»|скарочана}}}}&lt;ref&gt;Meysztowicz W. Gawędy o czasach i ludziach. — Londyn — Łomianki, 2008. S. 26—27.&lt;/ref&gt;.

=== Летувізацыя Ковеншчыны ды іншых мясцовасьцяў ===
У 1923 годзе ў [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]] летувісы складалі 56,7%, а ў самой Коўне — толькі 29,9%, палякаў у гэтым месьце было 31,5%, а жыдоў — 31,8%&lt;ref&gt;Starzyński S. Litwa: zarys stosunków gospodarczych. — Warszawa, 1928. S. 12—13.&lt;/ref&gt;. Значную частку буйных зямельных уласьнікаў складала шляхта-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна арыентаваліся на міжваенную [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскую Рэспубліку]]&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168.&lt;/ref&gt;. 15 лютага 1922 году ўлады Летувы прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў супраціўнікаў незалежнасьці Летувы і шляхецкія маёнткі, нададзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі з абшару скарбовых зямель, таксама вызначаўся максымум неад’емнай зямлі ў 80 га (з 1929 году — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай [[Парцэляцыя (эканоміка)|парцэляцыі]]) [[Лятыфундыя|лятыфундыі]], характэрныя раней для жамойцкіх земляў&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 168—169.&lt;/ref&gt;. Па [[Вайсковы пераварот у Летуве (1926)|вайсковым перавароце ў Летуве]] (сьнежань 1926 году) у краіне ўсталяваўся [[Аўтарытарызм|аўтарытарны рэжым]] на чале з прэзыдэнтам [[Антанас Сьмятона|Антанасам Сьмятонам]], які працягваў летувізацыю насельніцтва краіны, абмяжоўваў магчымасьці культурнага разьвіцьця на іншых мовах і ставіў перашкоды да заняцьця дзяржаўных пасадаў тым, хто не лічыў сябе летувісамі паводле нацыянальнасьці&lt;ref&gt;История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 192—193.&lt;/ref&gt;.

=== Спроба атаясаміць гістарычных ліцьвінаў зь летувісамі праз калядную песьню ===
У сакавіку 1923 году ў час выставы беларускага друку ў Коўне начальнік Дэпартамэнту рэлігіі Летувы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Казімерас Прапаляніс||lt|Kazimieras Prapuolenis}} падараваў [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлаву Ластоўскаму]] (па захопе расейскімі бальшавікамі [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] знайшоў палітычны прытулак у Летувіскай рэспубліцы) уніяцкі служэбнік, друкаваны у [[Супрасьля|Супрасьлі]] ў 1726 годзе. У скуры аправы (пазьнейшай за саму кнігу і нібыта датаваную 1790 годам паводле налепленага на яе подпісу) Ластоўскі знайшоў укладзены туды тэкст каляднай песьні на беларускай мове. Асаблівасьцю гэтай песьні, невядомай зь іншых крыніцаў, ёсьць называньне «ліцьвінамі» асобаў зь летувіскімі імёнамі: «''Енас з Юргасам з пушчаў літвіны нясьлі Хрыстові з салам бацьвіны''» (тым часам паводле добра вядомай яшчэ з [[Слоўнік Насовіча|слоўніка Насовіча]] беларускай народнай песьні, «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ боцвиння''»&lt;ref name=&quot;Nasovic-1870-31&quot;&gt;Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&amp;pg=PA31&amp;dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;hl=ru&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&amp;q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&amp;f=false С. 31].&lt;/ref&gt;). Таго ж году гэтую песьню з гісторыяй яе зьяўленьня Ластоўскі надрукаваў пад псэнданімам «Юры Верэшчака» ў часопісе [[Крывіч (часопіс)|Крывіч]]&lt;ref&gt;Верэшчака Ю. Старабеларская калядка // Крывіч. № 4, 1923. С. 34—35.&lt;/ref&gt;, а пазьней зьмясьціў яе ў сваёй «[[Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі|Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі]]» (Коўна, 1926 год). Урэшце, у 1926 годзе ў савецкай амбасадзе ў Коўне Ластоўкі прэзэнтаваў канцэпцыю, паводле якой летувісы — гэта нашчадкі гістарычных жамойтаў&lt;ref&gt;«Давялося шмат і шмат працаваць…». З успамінаў беларускага акадэміка Стасіса Матулайціса (1866—1956) / Падрыхтоўка да друку В. Селяніса (Вільня) // Homo Historicus 2019. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. [[Аляксандар Смалянчук|А. Смаленчука]]. — Вiльня: Палітычная сфера, 2019. С. 140—141.&lt;/ref&gt;, па чым перабраўся ў [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Савецкую Беларусь]].

Знойдзеная Ластоўскім песьня трапіла ў некалькі агульных зборнікаў{{Заўвага|Напрыклад, ''Анталогія беларускай паэзіі. Т. 1. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 127—129''.}}, аднак, яе крытычны разгляд не рабіўся (хоць аўтэнтычнасьць некаторых іншых песьняў, апублікаваных Ластоўскім, неаднаразова ставілася пад сумнеў&lt;ref&gt;[[Алег Ліцкевіч|Ліцкевіч А.]] [https://web.archive.org/web/20160305070331/http://beldumka.belta.by/isfiles/000167_167773.pdf «Слава Воршы ўжо не горша…»] // [[Беларуская думка]]. № 3, 2009. С. 92-99.&lt;/ref&gt;). Тым часам адпаведны фрагмэнт песьні, дзе ліцьвінамі называюць асобаў зь летувіскімі імёнамі, актыўна цытуецца (з азначэньнем самой песьні як «традыцыйнай» і «народнай»): летувіскім гісторыкам [[Томас Баранаўскас|Томасам Баранаўскасам]] на яго сайце з тэндэнцыйнай крытыкай «[[Ліцьвінства|ліцьвінізму]]»&lt;ref&gt;[https://www.litviny.net/ «Ёнас з Юргасам, з пушчы літвіны»]&lt;/ref&gt;, беларускім гісторыкам кулінарыі [[Алесь Белы|Алесем Белым]]&lt;ref&gt;[https://www.patreon.com/posts/batsvinne-simval-59661281?l=it Бацвінне – гастранамічны сімвал Літвы XVII–XVIII ст.], [[Patreon]], 8 сьнежня 2021 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кухмістр Верашчака. [https://books.google.by/books?id=RQp2DwAAQBAJ&amp;pg=PT41&amp;lpg=PT41&amp;dq=%22%D0%81%D0%BD%D0%B0%D1%81+%D0%B7+%D0%AE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%BC%22&amp;source=bl&amp;ots=_m-G1MRqF7&amp;sig=ACfU3U2h1T0sznVq3sy-1Yx99c5cuBTv2A&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjCxvX11tL5AhVaNewKHbSxBZc4ChDoAXoECAQQAw#v=onepage&amp;q&amp;f=false Літвінская кухня]. — Litres, 2022.&lt;/ref&gt;, які ня маючы профільнай адукацыі атрымаў доктарскую ступень з гісторыі (PhD) у [[Клайпеда|Клайпедзкім]] унівэрсытэце і крытыкуецца за сваё агрэсіўнае стаўленьне да [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Беларускага нацыянальнага адраджэньня]], аўтарам [[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысцкага]] рупару [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] «[[СБ. Беларусь сегодня]]» і шэрагу расейскіх шавіністычных сайтаў [[Усевалад Шымаў|Усеваладам Шымавым]]&lt;ref&gt;[https://shimoff.livejournal.com/221913.html Литвинам на заметку], [[LiveJournal]] Усевалада Шымава, 5 верасьня 2013 г.&lt;/ref&gt;, а таксама адной з расейскіх шавіністычных суполак [[У Кантакце]]&lt;ref&gt;[https://vk.com/wall-46503890_144549 К вопросу о том, кто такие «литвины». Белорусская народная колядка начала XVIII века, фрагмент], «Мы патриоты Белой Руси!», 2 сьнежня 2018 г.&lt;/ref&gt;.

=== Супраца з СССР ===
З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] па супольнай агрэсіі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] і [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] супраць [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], 10 кастрычніка 1939 году ўлады Летувы і СССР склалі летувіска-савецкую дамову, згодна зь якой места Вільня зь Віленскай вобласьцю, занятыя савецкімі войскамі, перадаваліся Летуве. 27 кастрычніка летувіскія адборныя войскі ўрачыста ўвайшлі ў Вільню, польскаму ўраду ў выгнаньні летувіскія ўлады заявілі, што ўвесь міжваенны час Вільня з праўнага гледзішча належала Летуве. Паводле кіраўніка новай віленскай адміністрацыі Антанаса Мяркіса, мэтай летувіскіх уладаў стала «''прымусіць усіх думаць, як летувісы''» і «''вывесьці зь Віленскага краю ўсялякі чужынскі элемэнт''». Так, нязгодных мясцовых беларусаў з тэрыторыі незалежнай Летувы дэпартаваў яшчэ савецкі [[НКВД]], а многім беларусам&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;, палякам і жыдам, нават тым, якія нарадзіліся ў Вільні, летувіскія ўлады адмовілі ў грамадзянстве&lt;ref name=&quot;dzej&quot;&gt;[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.&lt;/ref&gt;.

=== Супраца з Трэцім Райхам ===
З пачаткам [[нямецка-савецкая вайна|нямецкай-савецкай вайны]] за часамі нямецкай акупацыі [[Нацыянал-сацыялізм|нацысты]] дазволілі летувісам стварыць паліцыйныя аддзелы самааховы ''Saugumas'', якія ўзаконілі ў Вільні напады летувісаў на палякаў (апалячаных беларусаў). Пад прыкрыцьцём нямецкай улады летувіскія нацыянал-экстрэмісты заклікалі нацыстаў ачысьціць Вільню ад спалянізаванага насельніцтва і былі расчараваныя, калі выявілася, што немцы маюць іншыя пляны. Змаганьне паміж летувісамі і палякамі за Вільню перайшло на ўзровень грамадзянскай вайны мясцовага маштабу. З восені 1943 году падпольная польская [[Армія Краёва]] ў месьце і прылеглых раёнах нападала на падразьдзелы летувіскіх паліцыянтаў і раззбройвала іх. У адказ летувіскія паліцыянты каралі сьмерцю цывільнае польскамоўнае насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;.

== СССР ==
[[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы ([[Вільня]] — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]]

Па сканчэньні Другой сусьветнай вайны, нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] надумаў пакінуць места за [[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Летувіскай ССР]]&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.&lt;/ref&gt;. 30 траўня 1945 году, палітбюро ЦК Кампартыі Летувы пастанавіла скіраваць усе сілы рэспублікі на тое, каб выселіць зь Вільні большасьць тытульнага насельніцтва&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, чаго дамагаліся [[Адам Станкевіч]] ды іншыя беларускія дзеячы. Летувіскія ўлады зачынілі [[Віленская беларуская гімназія|беларускую гімназію]] і настаўніцкую сэмінарыю, а [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]] ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы. Пры гэтым [[Слуцкія паясы]] і [[Урэчча|ўрэцкае]] шкло абвясьцілі «вырабамі летувіскіх рамесьнікаў»&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.&lt;/ref&gt;. Усё гэта адбывалася адначасна з новай хваляй рэпрэсіяў супраць інтэлігенцыі&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. Практычна ўсе беларускія нацыянальныя дзеячы і іх сем’і падпалі пад арышты і дэпартацыю. Тым часам у 1944—1948 гадох каля 100 тысячаў віленчукоў, сярод якіх большую частку складалі беларусы&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 387.&lt;/ref&gt;, прымусілі запісацца палякамі і дэпартавалі ў камуністычную Польшчу&lt;ref name=&quot;dzej&quot;/&gt;. Замест дэпартаваных месьцічаў на працягу толькі 1944—1946 гадоў у Вільню прыбыло каля 100 тысячаў новых жыхароў з этнічна жамойцкіх тэрыторыяў. 

Летувіскія ўлады сьцьвярджалі, што [[беларусы]] — гэта «страчаныя летувісы», таму ў афіцыйных дакумэнтах (а таксама ў літаратуры, навуковых працах, на мэмарыяльных дошках) іх усяляк імкнуліся запісаць летувісамі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Адпаведна, пачалося масавае перапісваньне прозьвішчаў з дабаўленьнем канчаткаў «-ас», «-ус», «-іс» мужчынскім прозьвішчам (напрыклад, Міцкевіч ― Міцкявічус), канчаткаў «-айце» ды іншых ― жаночым (напрыклад, Астроўская ― Астраўскайце). Пэўныя прозьвішчы, увогуле, перакладаліся (напрыклад, Верабей ― Жвірбіліс). Сярод беларусаў павялічвалася беспрацоўе, яны [[дыскрымінацыя|дыскрымінаваліся]] пры ўладкаваньні на дзяржаўную службу&lt;ref&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.&lt;/ref&gt;. Тыя, хто нарадзіўся па-за Віленшчынай, не маглі атрымаць летувіскага грамадзянства. Апроч таго, праводзілася пераймаваньне амаль усіх населеных пунктаў. У выніку, не засталося амаль ніводнай беларускай назвы&lt;ref name=&quot;Zajkouski-1993-70&quot;/&gt;. 

Адным з захадаў летувізацыі стала замена традыцыйных гістарычных назваў мясцовасьцяў і імёнаў людзей на летувіскія формы ў іншых мовах, што актыўна падтрымлівалася ўладамі СССР. Дазволеная да ўжытку ў межах СССР [[беларуская мова]] — [[Русіфікацыя|русіфікаваная]] [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўка]] — таксама зазнала замену старажытных назваў на новыя, узятыя зь летувіскай мовы (напрыклад, імёнаў вялікіх князёў літоўскіх). Прыклады такіх перакручваньняў прыводзяцца ў табліцы:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|{{Сьцяг БНР}} Традыцыйная гістарычная назва
|{{Сьцяг БССР}} Летувізаваная назва
|{{Сьцяг Летувы}} Арыгінальная летувіская назва
|-
|[[Вільня]]
|Вільнюс
|Vilnius
|-
|[[Трокі]]
|Тракай
|Trakai
|-
|[[Коўна]]
|Каунас
|Kaunas
|-
|[[Меднікі]]
|Мядзінінкай
|Medininkai
|-
|[[Салечнікі]]
|Шальчынінкай
|Šalčininkai
|-
|[[Сьвянцяны]]
|Швянчоніс
|Švenčionys
|-
|[[Міндоўг]]
|Міндаугас
|Mindaugas
|-
|[[Войшалк]]
|Вайшвілкас
|Vaišvilkas
|-
|[[Гедзімін]]
|Гедымінас
|Gediminas
|-
|[[Альгерд]]
|Альгірдас
|Algirdas
|-
|[[Кейстут]]
|Кейстуціс
|Kęstutis
|-
|[[Вітаўт]]
|Вітаутас
|Vytautas
|-
|}

Зь іншага боку летувіскія ўлады праводзілі палітыку дэнацыяналізацыі беларускага насельніцтва Віленшчыны: на ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай, замест зачыненых беларускіх школаў насаджаліся польскія і расейскія, беларусаў дыскрымінавалі ў атрыманьні вышэйшай адукацыі — колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-386&quot;/&gt;. Замест ліквідаваных беларускіх выданьняў у савецкай Вільні пачала выходзіць польскамоўная газэта «Чырвоны штандар». Апроч таго, летувіскія ўлады не перашкаджалі ксяндзам-палякам пашыраць сярод беларусаў-каталікоў думку, што тыя — палякі&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-387&quot;/&gt;. Калі паводле зьвестак перапісу 1959 году, з 236 100 віленчукоў 34% назваліся летувісамі, 29% расейцамі, 20% палякамі і 6% беларусамі, то перапіс 1970 году засьведчыў, што летувісаў стала 50,5%, расейцаў 20%, палякаў 19%, а беларусаў 5%&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;&gt;{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 388.&lt;/ref&gt;. 

У адрозьненьне ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] і [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў ''«раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»''&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93.&lt;/ref&gt;. Тым часам у адменнасьць ад сталіцаў іншых рэспублік, Масква дазволіла Летуве летувізацыю Вільні (калі [[Талін]] ці [[Рыґа|Рыґу]] хутка апанавала расейскамоўная працоўная сіла, Вільню павольна засяляла [[Жамойць|жамойцкая]] вёска&lt;ref name=&quot;Katlarcuk-2003&quot;/&gt;), у выніку чаго места пачало набываць летувіскае аблічча&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Такім чынам, у адказ на вонкавую ляяльнасьць летувіскіх камуністаў Масква фактычна дазволіла ў Летуве побач з камуністычнай і нацыяналістычную ідэалёгію: спадчына Вялікага Княства Літоўскага абвяшчалася выняткова летувіскай, а Вільня — спрадвечна летувіскім местам. За савецкім часам у Летуве выйшлі сотні навуковых і навукова-папулярных выданьняў, дзе гэтыя падыходы ўсяляк прапагандаваліся і абгрунтоўваліся. Да прыкладу, у кнігу «Lietuvos piles» ({{мова-be|Летувіскія замкі|скарочана}}) улучылі [[Наваградзкі замак|Наваградзкі]], [[Мірскі замак|Мірскі]], [[Лідзкі замак|Лідзкі]], [[Полацкія замкі|Полацкі]] і дзясяткі іншых беларускіх замкаў. Таксама рабіліся спробы залічыць у лік выдатных дзеячоў летувіскай культуры [[Францішак Скарына|Францішка Скарыну]]&lt;ref name=&quot;Arlou-2012-388&quot;/&gt;. Летува заняла вынятковае становішча сярод усіх эўрапейскіх саюзных рэспублікаў, маючы больш магчымасьцяў дзеля разьвіцьця нацыянальнага жыцьця, чым якая-кольвек зь іх. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] тлумачыць гэта кампрамісамі паміж з аднаго боку Масквой і летувіскімі камуністамі, а з другога боку — летувіскай інтэлігенцыяй&lt;ref&gt;{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 93, 95.&lt;/ref&gt;.

== Летувіская рэспубліка ==
=== У дзяржаўнай палітыцы ===
У Прэамбуле Канстытуцыі Летувы падкрэсьліваецца, што менавіта [[летувісы|летувіскі народ]] ''«шмат вякоў таму стварыў Летувіскую дзяржаву»'' і што ''«яго (народу) праўны фундамэнт грунтуецца на (сярэднявечных) Літоўскіх Статутах»'', а ў артыкуле 17 сьцьвярджаецца, што ''«сталіцай Летувіскай дзяржавы ёсьць места [[Вільня]] — шматвекавая гістарычная сталіца Летувы»''&lt;ref&gt;[http://www3.lrs.lt/home/Konstitucija/Constitution.htm Ангельскі пераклад Канстытуцыі Летувіскай Рэспублікі, даступны на афіцыйным сайце Сойму ЛР]&lt;/ref&gt;. Усе гэтыя палажэньні грунтуюцца на ''«гістарычных правах»'', а ў цэнтры ўсёй канцэпцыі знаходзіцца паняцьце народ ({{мова-lt|tauta|скарочана}}). Такім чынам, на падставе ''«гістарычных правоў летувіскага народу»'' сучасная Летувіская дзяржава прэзэнтуе сябе ў якасьці адзінай праваспадкаемцы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], а сучасных летувісаў народам, цалкам тоесным [[ліцьвіны|ліцьвінам]] Вялікага Княства Літоўскага&lt;ref&gt;Kaścian K. Die Litauische Verfassung und die Auslegung des Begriffs «Volk» in historischer Perspektive // Osteuropa-Recht. Nr. 5, 2008, S. 290—297 (291—292).&lt;/ref&gt;. Больш таго, аналіз гэтых палажэньняў Канстытуцыі дазваляе сказаць, што афіцыйнымі ўладамі Летувы Вялікае Княства Літоўскае разглядаецца як летувіская нацыянальная дзяржава&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;&gt;Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.&lt;/ref&gt;.

Зьвяртаючыся, аднак, да значэньня слова народ (tauta) у летувіскай мове і вылучыўшы такім парадкам тры ключавыя словы дзеля аналізу адпаведнасьці паміж літоўскай нацыяй Вялікага Княства Літоўскага і летувіскай нацыяй Летувіскай Рэспублікі — тэрыторыя, мова і культура — можна прыйсьці да высновы, што тлумачэньне гістарычнай ролі летувіскага народу, якое прапануе Канстытуцыя Летувіскай Рэспублікі, ёсьць больш чым спрэчным, а летувіская нацыя не эквівалентная літоўскай нацыі ў аніводным з гэтых трох кампанэнтаў. З гэтай прычыны нельга казаць пра дзяржавастваральную ролю і дамінантнае становішча балтыйскай летувіскай меншасьці ў Вялікім Княстве Літоўскім&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;.

=== У летувіскай гістарыяграфіі ===
Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] ў сусьветнай гістарыяграфіі замацавалася «летувісацэнтрычная» канцэпцыя разгляду гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Такая сытуацыя склалася на падставе шматлікіх публікацыяў летувіскіх гісторыкаў у замежных акадэмічных крыніцах яшчэ за савецкім часам. З прычыны браку крытычнага гледзішча (беларускую гістарыяграфію [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі#Наступствы|савецкія ўлады цалкам вынішчылі яшчэ ў 1930-я гады]], а яе аднаўленьне адбылося толькі да пачатку 1990-х гадоў) сусьветная навуковая супольнасьць паступова пачала ўспрымаць нічым не падмацаваныя гіпотэзы гэтых аўтараў як «бясспрэчныя факты»&lt;ref name=&quot;ak&quot;&gt;[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.&lt;/ref&gt;, тым часам некаторыя летувіскія гісторыкі ня грэбавалі нават наўмыснымі падтасоўкамі і фальсыфікацыямі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004.&lt;/ref&gt;.  

З аднаўленьнем дзяржаўнай незалежнасцьі на старонках летувіскіх школьных падручнікаў працягваюць прапагандавацца сьцьверджаньні, што Вялікае Княства Літоўскае было летувіскай дзяржавай, кіроўная дынастыя [[Гедзімінавічы|Гедзімінавічаў]] — летувісамі, што ядро земляў ВКЛ знаходзілася на летувіскіх землях, а сталіца ВКЛ Вільня стаіць у цэнтры тых земляў. Паводле аўтараў летувіскіх падручнікаў «заваяваныя славянскія землі» былі толькі анэксамі (дадаткам), якімі кіравалі прадстаўнікі летувіскай княжай дынастыі. Сваім парадкам [[беларусы]] разглядаюцца ў гэтых выданьнях як бясспрэчная [[нацыянальная меншасьць]], чые здабыткі (у хоць-якой галіне чалавечай дзейнасьці) мала паўплывалі на разьвіцьцё летувіскай нацыі і дзяржавы. Беларускія населеныя пункты згадваюцца аўтарамі звычайна ў выпадку асьвятленьня падзеяў той або іншай вайны&lt;ref&gt;Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.&lt;/ref&gt;.

На думку шэрагу беларускіх гісторыкаў, у сучаснай Летуве ''«гістарычная навука — частка дзяржаўнай ідэалёгіі»'', таму пры падтрымцы Летувіскай дзяржавы тамтэйшыя гісторыкі маюць шырокія магчымасьці ў прасоўваньні сваіх канцэпцыяў навонкі&lt;ref name=&quot;Kascian-2009&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ak&quot;/&gt;.

=== Змаганьне зь беларускім поглядам на гісторыю Вялікага Княства Літоўскага ===
{{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}}

У 2020 годзе часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў два артыкулы «ліцьвінізму», якія разьмясьцілі ў самым пачатку першага і другога нумароў (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму» які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.&lt;/ref&gt;, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], што тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі&lt;ref&gt;Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/&lt;/ref&gt;. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя&lt;ref&gt;Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.&lt;/ref&gt;. Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]] (раней, у 2017 годзе аналягічнае азначэньне Восіпу Сянкоўскаму і Ігнату Кулакоўскаму даў у сваёй публікацыі гісторык-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандыст]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] [[Ігар Марзалюк]]&lt;ref&gt;Марзалюк І. Ля вытокаў нацыянальнай тоеснасці. Гістарычны наратыў і яго ўплыў на нацыянальную свядомасць у Беларусі канца XVIII—XIX стст. // 1917 год у гістарычных лёсах Беларусі : зб. матэрыялаў Міжнар. навук. канф., Мінск, 30 лістап. — 1 снеж. 2017 г. / рэдкал. : А. Д. Кароль (старш.) [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Выд. цэнтр БДУ, 2017. С. 26—28.&lt;/ref&gt;). 

Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне&lt;ref&gt;Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.&lt;/ref&gt;.

8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]&lt;ref&gt;{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}&lt;/ref&gt;.

== Глядзіце таксама ==
* [[Русіфікацыя Беларусі]]
* [[Ліцьвінства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* Антонаў А. [https://web.archive.org/web/20100413114803/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/08/padr.htm Беларусь і беларусы ў літоўскіх школьных падручніках па гісторыі (1993—2000)] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Том 8, сшытак 1—2 (14—15), 2001.
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], [[Захар Шыбека|Шыбека З.]] [http://kamunikat.org/download.php?item=6121.html&amp;pubref=6109 Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 11, 2004
* {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}}
* Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
* [[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20110721203044/http://arche.bymedia.net/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.
* [[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [https://web.archive.org/web/20110728191528/http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/sna13?OpenDocument Частка 1 з кнігі «Рэканструяваньне нацыяў: Польшча, Украіна, Летува, Беларусь (1569—1999 гг.)»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 13, 2004.

== Вонкавыя спасылкі ==
* [[Аляксандар Краўцэвіч]], [http://www.svaboda.org/content/transcript/774575.html Кніга Гудавічуса — праява летувіскай гістарычнай экспансіі ў Беларусь], [[Радыё Свабода]], 8 кастрычніка 2006 г.
* [[Кірыл Касьцян]], [https://news.arche.by/by/page/ideas/hramadstva-idei/10360 Прозвішчы прадстаўнікоў нацыянальных меншасцяў у Летуве], [[ARCHE Пачатак]], 4 студзеня 2013 г.
* Кірыл Касьцян, [https://news.arche.by/by/page/reviews/navuka-ahliady/11635 Гісторыя ВКЛ вачыма БелТА альбо колькі словаў пра адсутнасьць нацыянальнай самапавагі], [[ARCHE Пачатак]], 8 траўня 2013 г.

{{Культурная асыміляцыя}}

[[Катэгорыя:Беларуская мова]]
[[Катэгорыя:СССР]]</text>
      <sha1>84nf5f20yav2hr150offyfc52diayw3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пекная эпоха</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258412</id>
    <revision>
      <id>2333234</id>
      <parentid>2332906</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T15:14:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dymitr</username>
        <id>10914</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>артаграфія</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22015" xml:space="preserve">[[Файл:Le Chateau d'eau and plaza, Exposition Universal, 1900, Paris, France.jpg|значак|[[Міжнародная выстава 1900 году|Міжнародная выстава]] ў Парыжы ў 1900 годзе.]]
'''Пе́кная эпоха''' ({{мова-fr|La Belle Époque}}) — умоўны пэрыяд францускай і эўрапейскай гісторыі, які звычайна датуецца паміж 1871—1880 гадамі і 1914 годам. Гэтая эпоха бярэ свой пачатак ў часы існаваньня [[Францыя|Трэцяй Францускай рэспублікі]], у той момант, калі гэты час характарызуецца аптымізмам, рэгіянальным мірам, эканамічным росквітам, каляніяльным пашырэньнем і тэхналягічнымі, навуковымі і культурнымі інавацыямі. У гэты час францускае мастацтва, у асаблівасьці парыскае, прыкметна квітнела. За гэтым часам пабачылі сьвет шматлікія шэдэўры літаратуры, музыкі, тэатру і выяўленчага мастацтва. Сам панятак зьявіўся ў рэтраспэктыве, бо пачаў лічыцца кантынэнтальным эўрапейскім «залатым векам» у адрозьненьне ад жахаў напалеонаўскіх войнаў і [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]]. Паводле словаў гісторыка [[Робэрт Росўэл Палмэр|Робэрта Палмэра]], у Пекную эпоху эўрапейская цывілізацыя дасягнула найвялікшай моцы ў глябальнай палітыцы, а таксама вырабіла максымальны ўплыў на народы па-за межамі Эўропы&lt;ref&gt;Palmer, Robert Roswell (20 September 2013). «A history of Europe in the modern world». Colton, Joel, Kramer, Lloyd S. (11th ed.). New York, NY. — ISBN 978-0076632855.&lt;/ref&gt;.

== Палітыка ==
[[Файл:Europe 1911.jpg|значак|зьлева|Палітычная мапа Эўропы паводле стану на 1911 год.]]
Гады паміж [[Франка-пруская вайна|Франка-прускай]] і [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайной]] характарызаваліся незвычайнай палітычнай стабільнасьцю ў [[Заходняя Эўропа|Заходняй]] і [[Цэнтральная Эўропа|Цэнтральнай Эўропе]]. Не зважаючы на тое, што напружанасьць паміж Францыяй і [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччынай]] захоўвалася ў выніку страты францускага [[Эльзас]]у на карысьць Нямеччыны ў 1871 годзе, шэраг дыпляматычных канфэрэнцыяў здолеў разьвязаць спрэчкі, якія пагражалі агульнаму міру. Да прыкладу такіх канфэрэнцыяў адносяцца [[Бэрлінскі кангрэс]] 1878 году, [[Бэрлінская канфэрэнцыя (1884)|Бэрлінская канфэрэнцыя ў справах Конга 1884 году]] і [[Альхэсыраская канфэрэнцыя]] 1906 году. Сапраўды, для многіх эўрапейцаў у гэты пэрыяд транснацыянальная і клясавая прыналежнасьць былі такімі ж важнымі, як і нацыянальная ідэнтычнасьць, асабліва сярод арыстакратыі. Найвышэйшая шляхта магла падарожнічаць па большай частцы Заходняй Эўропы без пашпарту і нават жыць за мяжой зь мінімальным бюракратычным рэгуляваньнем&lt;ref&gt;A. J. P. Taylor, «English History 1914–1945», і «The Struggle for Mastery in Europe, 1848–1918».&lt;/ref&gt;. Першая сусьветная вайна, масавы транспарт, распаўсюджваньне пісьменнасьці і розныя грамадзянскія пытаньні і праблемы зьмянілі такі падыход.

Між тым, быў рэарганізаваны міжнародных рабочы рух, які стаў агульнаэўрапейскім. Найбольш прыкметнай арганізацыяй з яго стаўся [[Другі інтэрнацыянал]]. [[Анархізм|Анархісты]] розных кірункаў таксама актыўна дзейнічалі ў пэрыяд да Першай сусьветнай вайны. Палітычныя забойствы і спробы забойстваў па-ранейшаму былі рэдкімі ў Францыі, але меліся і некаторыя выключэньні, як то забойства прэзыдэнта [[Мары-Франсуа Садзі Карно]] ў 1894 годзе. У 1893 годзе ў Палаце дэпутатаў Францыі была ўзарвана бомба, але аніхто ня быў забіты. [[Тэрарызм]] у дачыненьні да мірных жыхароў таксама адбываўся. Гэтак у 1894 годзе было ўчыненае забойства ўладальніка кавярні злачынцам [[Эміль Анры|Эмілем Анры]].

Францыя мела адносную палітычную стабільнасьць за часам Пекнай эпохі. Раптоўная сьмерць прэзыдэнта [[Фэлікс Фор|Фэлікса Фора]], які знаходзіўся на той час на пасадзе, выклікала зьдзіўленьне, але не прывяла да дэстабілізацыі працы ўраду. Самым сур’ёзным палітычным выклікам у той пэрыяд была [[справа Дрэйфюса]]. Капітан [[Альфрэд Дрэйфюс]] быў памылкова асуджаны за здраду, сфабрыкаваную францускімі дзяржаўнымі чыноўнікамі. [[Антысэмітызм]], накіраваны на Дрэйфюса, меў у пэйнай ступені распаўсюд сярод францускай грамадзкасьці. Вядома пра адкрыты ліст [[Эміль Заля|Эміля Заля]], якт той адправіў у газэту, асуджаючы карупцыю ўраду і францускі антысэмітызм.

У эўрапейскай палітыцы таксама не назіралася значных зьменаў. Адзіным, бадай што, выключэньнем сталася [[Партугалія]], дзе выбухнула [[Партугальская рэвалюцыя (1910)|рэспубліканская рэвалюцыя]] ў 1910 годзе. Аднак напружанасьць сацыялістычнымі партыямі рабочай клясы і буржуазнымі лібэральнымі партыямі ды арыстакратычнымі кансэрватыўнымі партыямі ўзрастала ў многіх краінах. У тым ліку і гэта паўплывала на рост [[мілітарызм]]у і міжнародную напружанасьць значна ў пэрыяд з 1897 па 1914 гады. Акрамя таго, гэтая эпоха зьведала масіўны заморскі [[каляніялізм]], вядомы як [[новы імпэрыялізм]]. Імпэрскае пашырэньне ў асноўным адбывалася ў [[Афрыка|Афрыцы]].

== Навука і тэхналёгіі ==
[[Файл:Peugeot Type 3.jpg|значак|зьлева|[[Пэжо клясы 3]] было выраблена ў Францыі ў 1891 годзе.]]
[[Файл:Morsetaste.jpg|значак|Апарат да перадачы паведамленьняў, зашыфраваных з дапамогай [[азбука Морзэ|кода Морзэ]].]]
Пекная эпоха была часам вялікага навуковага і тэхналягічнага прагрэсу ня толькі ў Эўропе, але і ўсім сьвеце. Вынаходзтвы другой прамысловай рэвалюцыі, якія, як правіла, часта сустракаліся ў гэтую эпоху, уключаюць удасканаленасьць вагонаў. У канцы эпохі заможныя жыхары пачалі набываць ва ўласнасьць [[аўтамабіль|аўтамабілі]]. Адным зь піянэрам у галіне вытворчасьці самаходаў была француская кампанія [[Пэжо]]. У 1890-я гады францускі інжынэр [[Эдуар Мішлен]] вынайшаў здымныя пнэўматычныя шыны для ровараў і аўтамабіляў. [[Скутэр (матаролер)|Скутэры]] і [[мапэд]]ы таксама ёсьць вынаходзтвам Пекнай эпохі. Пасьля таго, як тэлеграф атрымаў масавае выкарыстаньне францускі вынаходнік [[Эдуар Бэлен]] распрацаваў [[фотатэлеграф]], каб перадаць праз тэлеграф фатаздымкі. Электрычнае сьвятло пачало замяняць газавае асьвятленьне, а ў Францыі былі вынайдзены нэонавыя шыльды. Францыя была лідэрам у стварэньні раньняга кіно. Кінэматаграфічны апарат быў вынайдзены ў Францыі [[Леон Булі|Леонам Булі]], а актыўна яго скарысталі [[браты Люм’ер]], якія зладзілі паказы першым фільмаў у сьвеце. Браты далі штуршок індустрыі, якая, аднак, не атрымалі распаўсюду да Першай сусьветнай вайны. Не зважаючы на тое, што самалёты яшчэ былі займальнымі экспэрымэнтамі, Францыя была лідэрам і ў галіне [[авіяцыя|авіяцыі]]. Гэтак, яна першай у сьвеце стварыла ўласныя нацыянальныя паветраныя сілы ў 1910 годзе. Два францускія вынаходнікі, [[Люі Брэге]] і [[Поль Карню]], правялі незалежныя экспэрымэнты зь першымі [[верталёт|гэлікоптэрамі]] ў 1907 годзе. У 1896 годзе [[Антуан Анры Бэкерэль|Анры Бэкерэль]] выявіў [[радыяактыўнасьць]], працуючы з [[фосфарэсцэнцыя|фосфарэсцэнтнымі]] матэрыяламі. Ягоная праца пацьвердзіла і растлумачыла ранейшыя назіраньні за ўранавымі солямі [[Абэль Ньепс дэ Сэн-Віктор|Абэля Ньепса дэ Сэн-Віктора]] ў 1857 годзе. Менавіта ў гэтую эпоху біёлягі і мэдыкі, нарэшце, зразумелі чыньнікі патагенных захворваньняў, што прывяло да стварэньня [[бактэрыялёгія|бактэрыялёгіі]]. За гэты час [[Люі Пастэр]] стаў, мабыць, самым вядомым навукоўцам у Францыі. Ён распрацаваў [[пастэрызацыя|пастэрызацыю]] і вакцыну супраць [[шаленства]]. Матэматык і фізык [[Анры Пуанкарэ]] зрабіыў важкі ўнёсак у чыстую і прыкладальную [[матэматыка|матэматыку]], а таксама выдаў кнігі для шырокай грамадзкасьці па матэматычных і навуковых прадметах. Фізычка [[Марыя Складоўская-Кюры]] жыла і працавала ў Францыі, а пазьней годзе атрымала [[Нобэлеўская прэмія|Нобэлеўскую прэмію]] ў галінах фізыкі і хіміі. Фізык [[Габрыель Ліпман]] вынайшаў інтэгральную [[тамаграфія|тамаграфію]], якая выкарыстоўваецца дасюль.

== Мастацтва і літаратура ==
[[Файл:Pierre-Auguste Renoir, Le Moulin de la Galette.jpg|значак|зьлева|''«[[Баль у Лё-Мулен-дэ-ля-Галет]]»'' працы [[П’ер Агюст Рэнуар|П’ера-Агюста Рэнуара]]. 1876 год.]]
У 1890 годзе памёр [[Вінцэнт ван Гог]]. Менавіта па ягонай сьмерці ў 1890-я гады карціны мастака атрымалі ўхвалы, якой бракавала пры жыцьці творцы. У 1870—1880-я гады распаўсюд атрымалі прадстаўнікі [[імпрэсіянізм]]у. Аднак трохі пазьней выяўленчае мастацтва Парыжу характарызавалася рэакцыяй супраць ідэалаў імпрэсіяністаў. Сярод постімпрэсіянісцкіх рухаў у францускае сталіцы распаўсюд набылі працы групы [[набі]], [[Салён дэ-ля роз плю круа]], рух [[сымбалізм (мастацтва)|сымбалістаў]], [[фавізм]] і раньні [[мадэрнізм]]. У пэрыяд з 1900 па 1914 гады экспрэсіянізмам зацікавіліся шмат мастакоў у Парыжы і [[Вена|Вене]]. Зьявіліся раньнія творы [[кубізм]]у і абстракцыі. Замежныя ўплывы моцна адчуваліся і ў Парыжы. Гэтак у афіцыйная парыскай [[Школа прыгожых мастацтваў (Парыж)|школе прыгожых мастацтваў]] ладзілася выстава японскага друку. Экспанаты афрыканскага племяннога мастацтва таксама захапілі фантазію парыскіх мастакоў на мяжы XX стагодзьдзя.

[[Файл:Vin mariani publicite156.jpg|значак|Плякат 1894 году, які фіксуе яскравы дух Пекнай эпохі.]]
Найбольш папулярна прызнаным мастацкім рухам, які зьвіўся ў гэтае эпосе быў арт-нуво, яшчэ вядомы як [[мадэрн]]. Гэты ў значнай ступені дэкаратыўны стыль характарызуецца крывалінейнай формамі, натхнёнымі прыроднымі матывамі. Ягоны распаўсюд прыпаў на пэрыяд зь сярэдзіны 1890-х гадоў. Прыкладам такога мастацтва сталіся станцыі парыскага мэтро працы [[Эктор Гімар|Эктора Гімара]], якія на сёньня ёсьць сапраўднай візытоўкай Парыжу. Да ліку выбітных мастакоў Парыжу часу Пекнай эпохі ўлучаюць такіх постімпрэсіяністаў, як то [[Адылён Рэдон]], [[Гюстаў Маро]], [[Марыс Дэні]], [[П’ер Банар]], [[Эдуар Вюяр]], [[Поль Гаген]], [[Анры Матыс]], [[Эміль Бэрнар]], [[Анры Русо]], [[Анры дэ Тулюз-Лятрэк]], [[Джузэпэ Амісані]] і малады [[Паблё Пікаса]]. Больш сучасныя формы ў скульптуры таксама пачалі пераважаць, як і ў творах парыскага разьбяра [[Агюст Радэн|Агюста Радэна]]. Не зважаючы на тое, што імпрэсіянізм у жывапісе пачаўся задоўга да пачатку Пекнай эпохі, яго першапачаткова сустрэлі з скептыцызмам, бо грамадзкасьць прызвычаілася да рэалістычнага і рэпрэзэнтатыўнага мастацтва, зацьверджанага акадэміяй. У 1890 годзе [[Клёд Манэ|Манэ]] пачаў сваю сэрыю карцін ''«[[Стагі (Манэ)|Стагі]]»''. Імпрэсіянізм, які лічыўся мастацкім авангардам у 1860-х гадах, не меў вялікай ухвалы ажно да міжваеннага пэрыяду. У Францыі, Нямеччыны, [[Бэльгія|Бэльгіі]], [[Гішпанія|Гішпаніі]], [[Аўстрыя|Аўстрыі]], [[Вугоршчына|Вугоршчыне]], [[Багемія|Багеміі]], [[Сэрбія|Сэрбіі]] і [[Латвія|Латвіі]] паўсталі цудоўныя прыклады будынкаў стылю мадэрнізму. Неўзабаве ён распаўсюдзіўся ва ўсім сьвеце, уключаючы [[Пэру]], [[Бразылія|Бразылію]], [[Аргентына|Аргентыну]], [[Мэксыка|Мэксыку]] і [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]].

Эўрапейская літаратура зьведала сур’ёзную трансфармацыю падчас Пекнай эпохі. Літаратурны рэалізм і натуралізм дасягнулі новых вышыняў. Сярод самых вядомых францускіх рэалістычных альбо натуралістычных аўтараў былі [[Гі дэ Мапасан]] і [[Эміль Заля]]. Рэалізм паступова ператварыўся ў мадэрнізм, які паўстаў у 1890-я гады і пачаў дамінаваць у эўрапейскай літаратуры ў апошнія гады Пекнай эпохі і на працягу міжваенных гадоў. Мадэрнісцкая клясыка ''«[[У пошуках страчанага часу|Ў пошуках страчанага часу]]»'' працы [[Марсэль Пруст|Марсэля Пруста]] была апублякаваная ўжо па Першай сусьветнай вайне, але пачала стварацца яшчэ да яе. Працы нямецкага пісьменьніка [[Томас Ман|Томаса Мана]] мелі велізарны ўплыў у Францыі, напрыклад, ягоная праца ''«[[Сьмерць у Вэнэцыі]]»'', апублікаваная ў 1912 годзе. [[Калет]] шакавала Францыю публікацыяй сэрыі раманаў сэксуальнага характару ''«[[Кляўдына (сэрыя кніг)|Кляўдына]]»'' ды іншымі творамі. [[Жарыс-Карл Юйсманс]], які стаў вядомым у сярэдзіне 1880-х гадоў, працягваў экспэрымэнтаваць з тэмамі і стылямі, асабліва з сымбалізмам і [[дэкаданцтва]]м. [[Андрэ Гід]], [[Анатоль Франс]], [[Ален-Фурнье]], [[Поль Буржэ]] ўваходзіць да ліку самых папулярных пісьменьнікаў згаданай эпохі ў Францыі.

У папулярным буржуазным тэатры ў Парыжы пераважалі выступы [[Жорж Фэдо|Жоржа Фэдо]] і [[кабарэ]]. Тэатар узяў на ўзбраеньне новыя сучасныя мэтады і скарыстаў экспрэсіянізм, а многія драматургі пісалі п’есы, якія шакавалі сучасную аўдыторыю альбо сваімі шчырымі выявамі паўсядзённага жыцьця і сэксуальнасьці, альбо незвычайнымі мастацкімі элемэнтамі. Тэатар кабарэ таксама набыў папулярнасьць. У музыцы Пекная эпоха характарызавалася [[салённая музыка|салённай музыкай]], якая не лічылася, аднак, сур’ёзнай музыкай, а была накіраваная на шырокую аўдыторыю.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://www.la-belle-epoque.de/ Пекная эпоха] ў выявах.

[[Катэгорыя:Гістарычныя пэрыяды]]
[[Катэгорыя:Мадэрн]]</text>
      <sha1>b5o6ecnvbj230knuk2b2frp7cxa1rg9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мэрая Кэры</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258448</id>
    <revision>
      <id>2333242</id>
      <parentid>2333121</parentid>
      <timestamp>2022-08-18T15:46:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dymitr</username>
        <id>10914</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>артаграфія</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5300" xml:space="preserve">{{Музыка}}
'''Мэра́я Кэ́ры''' ({{мова-en|Mariah Carey}}; нарадзілася 27 сакавіка 1969 году) — амэрыканская сьпявачка, аўтарка песень, акторка і музычная прадусарка. Мае мянушку «Каралева Калядаў», і вядомая сваім пяціактававым галасавым дыяпазонам, [[мэлізматычны сьпеў|мэлізматычным]] стылем сьпеву і выкарыстаньнем [[сьвістковы рэгістар|сьвістковага рэгістру]]. Ейны дэбютны альбом ''«[[Mariah Carey]]»'' быў выпушчаны ў 1990 годзе пад кіраўніцтвам выканаўчага дырэктара [[Columbia Records]] [[Томі Матола|Томі Матолы]], зь які яна пабралася шлюбам праз тры гады пасьля музычнага дэбюту. Кэры дасягнула далейшага посьпеху з альбомамі ''«[[Music Box (альбом Мэраі Кэры)|Music Box]]»'' (1993), ''«[[Merry Christmas (альбом Мэраі Кэры)|Merry Christmas]]»'' (1994) і ''«[[Daydream (альбом Мэрыі Кэры)|Daydream]]»'' (1995) і сынгламі ''«Hero»'', ''«Without You»'', ''«All I Want for Christmas Is You»'', ''«Fantasy»'', ''«Always Be My Baby»'' і ''«One Sweet Day»'', якія ўзначальвалі чарты ў ЗША. Кэры стала першай сьвяпачкай сьвету, чые першыя пяць сынглаў дасягалі першага радка ў чарце [[Billboard Hot 100]]. Пасьля сыходу ад Матолы, Кэры крыху зьмяніла стыль, дадаўшы ў альбом 1997 году ''«[[Butterfly (альбом Мэраі Кэры)|Butterfly]]»'' больш [[гіп-гоп]]у. Дзякуючы такім посьпехам артыстка была абраная часопісам [[Billboard]] найлепшай сьпявачкай 1990-х гадоў. У 2001 годзе, пасьля адзінаццаці гадоў супрацы з гуказапісвальнай кампаніяй Columbia, падпісала рэкордную дамову ў 100 млн даляраў з [[Virgin Records]]. Кэры ёсьць самай прадаванай музычнай выканаўцай усіх часоў, маючы на сваім рахунку больш за 220 млн рэалізаваных асобнікаў ва ўсім сьвеце. Дзевятнаццаць ейных песень узначальвалі Billboard Hot 100. Яна ўтрымлівае рэкорд найбольшай колькасьці сынглаў, якія дасягалі першага месца, сярод усіх сольных выканаўцаў&lt;ref&gt;[https://www.billboard.com/articles/business/chart-beat/8546418/mariah-carey-all-i-want-for-christmas-is-you-number-one «Wish Come True: Mariah Carey's 'All I Want for Christmas Is You' Hits No. 1 on Hot 100 After 25-Year Wait»]. Billboard. &lt;/ref&gt;. Кэры здабыла пяць узнагародаў [[Грэмі]], дзевятнаццаць [[Сусьветная музычная ўзнагарода|Сусьветных музычных узнагародаў]] і дзесяць [[Амэрыканская музычная ўзнагарода|Амэрыканскіх музычных узнагародаў]]&lt;ref&gt;[https://www.theamas.com/winners-database/?winnerKeyword=Mariah+Carey «Winners Database — Mariah Carey»]. American Music Awards.&lt;/ref&gt;, а таксама пятнаццаць узнагародаў часопіса Billboard&lt;ref&gt;[https://www.billboard.com/articles/news/6553980/mariah-carey-2015-billboard-music-awards «Mariah Carey to Perform at 2015 Billboard Music Awards»]. Billboard.&lt;/ref&gt;. У 2022 годзе была ўлачаная ў [[Заля славы песьняроў|Залю славы песьняроў]]&lt;ref&gt;[https://ew.com/awards/2020/01/16/2020-songwriters-hall-of-fame-inductees-mariah-carey/ «Mariah Carey to be inducted into Songwriters Hall of Fame»]. Entertainment Weekly.&lt;/ref&gt;. Яе часта ўзгадваюць, як пэрсону, якая была і ёсьць натхненьнем для іншых выканаўцаў у стыле [[R&amp;B]], а таксама дапамагае папулярызаваць гіп-гоп у [[поп-музыка|поп-музыцы]]&lt;ref&gt;[https://www.philstar.com/entertainment/2014/09/14/1368802/mariahs-influence-todays-artists «Mariah’s influence on today’s artists»]. The Philippine Star.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20201004174008/https://www.nytimes.com/2020/10/04/arts/music/mariah-carey-memoir-rarities.html «Mariah Carey, Elusive No More»]. The New York Times.&lt;/ref&gt;.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://www.mariahcarey.com/ Афіцыйны сайт].

{{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Кэры, Мэрая}}
[[Катэгорыя:Сьпявачкі ЗША]]
[[Катэгорыя:Кінаакторкі ЗША]]</text>
      <sha1>2gnvkq4gjkmzjz4e1stg01hw5sgu8hb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Летувізацыя Віленшчыны</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258473</id>
    <redirect title="Летувізацыя" />
    <revision>
      <id>2333232</id>
      <timestamp>2022-08-18T15:02:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>пакуль такім чынам</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60" xml:space="preserve">#перанакіраваньне [[Летувізацыя]]</text>
      <sha1>5u3biovq2hz2047nzfxb62cdcdm5kri</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шаблён:ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024</title>
    <ns>10</ns>
    <id>258474</id>
    <revision>
      <id>2333241</id>
      <timestamp>2022-08-18T15:44:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hleb23</username>
        <id>72152</id>
      </contributor>
      <comment>Першы этап стварэньня шаблёну на чарговы этап турніру (хай і на 2 гады ўсяго)</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1957" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center; font-size: 90%;&quot;
|- align=center bgcolor=#efefef
!width=160|Каманды&lt;/abbr&gt;
!width=20|&lt;abbr title=&quot;Гульні&quot;&gt;Гульняў&lt;/abbr&gt;
!width=20|&lt;abbr title=&quot;Перамогі&quot;&gt;Выйгрышаў&lt;/abbr&gt;
!width=20|&lt;abbr title=&quot;Нічыі&quot;&gt;Нічыяў&lt;/abbr&gt;
!width=20|&lt;abbr title=&quot;Паразы&quot;&gt;Паразаў&lt;/abbr&gt;
!width=40|&lt;abbr title=&quot;Розьніца мячоў&quot;&gt;Мячы&lt;/abbr&gt;
!width=20|&lt;abbr title=&quot;Пункты&quot;&gt;Пунктаў&lt;/abbr&gt;
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер1}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда1}}}||{{#if:{{{Г1|}}}|{{{Г1}}}|{{#expr:{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}+{{{П1|0}}}}}}}||{{{В1}}}||{{{Н1}}}||{{{П1}}}||{{nobr|{{{РМ1}}}}}||'''{{#if:{{{А1|}}}|{{{А1}}}|{{#expr:3*{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}}}}}'''
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер2}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда2}}}||{{#if:{{{Г2|}}}|{{{Г2}}}|{{#expr:{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}+{{{П2|0}}}}}}}||{{{В2}}}||{{{Н2}}}||{{{П2}}}||{{nobr|{{{РМ2}}}}}||'''{{#if:{{{А2|}}}|{{{А2}}}|{{#expr:3*{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}}}}}'''
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер3}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда3}}}||{{#if:{{{Г3|}}}|{{{Г3}}}|{{#expr:{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}+{{{П3|0}}}}}}}||{{{В3}}}||{{{Н3}}}||{{{П3}}}||{{nobr|{{{РМ3}}}}}||'''{{#if:{{{А3|}}}|{{{А3}}}|{{#expr:3*{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}}}}}'''
|- 
{{#if: {{{Каманда4|&lt;noinclude&gt;-&lt;/noinclude&gt;}}}|
{{!}}- align=&quot;center&quot; style=&quot;background:{{{Колер4}}};&quot;
{{!}}style=&quot;text-align:left;&quot;{{!}}{{{Каманда4}}}{{!}}{{!}}{{#if:{{{Г4|}}}|{{{Г4}}}|{{#expr:{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}+{{{П4|0}}}}}}}{{!}}{{!}}{{{В4}}}{{!}}{{!}}{{{Н4}}}{{!}}{{!}}{{{П4}}}{{!}}{{!}}{{nobr|{{{РМ4}}}}}{{!}}{{!}}'''{{#if:{{{А4|}}}|{{{А4}}}|{{#expr:3*{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}}}}}'''
{{!}}-
}}
|}&lt;noinclude&gt;[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Футбол|Табліца]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>a6qtbiugo72xoqru9bqlxwzg4fxjgdh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333324</id>
      <parentid>2333241</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T05:26:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hleb23</username>
        <id>72152</id>
      </contributor>
      <comment>даданьне інфармацыі, якую плянуецца бачыць на такім шаблёне</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2416" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center; font-size: 90%;&quot;
|- align=center bgcolor=#efefef
!width=160|Каманды&lt;/abbr&gt;
!width=20|&lt;abbr title=&quot;Гульні&quot;&gt;Гульняў&lt;/abbr&gt;
!width=20|&lt;abbr title=&quot;Выйгрышы&quot;&gt;Перамог&lt;/abbr&gt;
!width=20|&lt;abbr title=&quot;Нічыі&quot;&gt;Нічыяў&lt;/abbr&gt;
!width=20|&lt;abbr title=&quot;Саступленьні&quot;&gt;Паразаў&lt;/abbr&gt;
!width=40|&lt;abbr title=&quot;Розьніца мячоў&quot;&gt;Мячы&lt;/abbr&gt;
!width=20|&lt;abbr title=&quot;Пункты&quot;&gt;Пунктаў&lt;/abbr&gt;
!width=205|Кваліфікацыя&lt;/abbr&gt;
!width=5|
!width=25|{{{Ініцыялы Каманды1}}}&lt;/abbr&gt;
!width=25|{{{Ініцыялы Каманды2}}}&lt;/abbr&gt;
!width=25|{{{Ініцыялы Каманды3}}}&lt;/abbr&gt;
!width=25|{{{Ініцыялы Каманды4}}}&lt;/abbr&gt;
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер1}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда1}}}||{{#if:{{{Г1|}}}|{{{Г1}}}|{{#expr:{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}+{{{П1|0}}}}}}}||{{{В1}}}||{{{Н1}}}||{{{П1}}}||{{nobr|{{{РМ1}}}}}||'''{{#if:{{{А1|}}}|{{{А1}}}|{{#expr:3*{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнуды на вылет||||—||Лік1||Лік2||Лік3
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер2}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда2}}}||{{#if:{{{Г2|}}}|{{{Г2}}}|{{#expr:{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}+{{{П2|0}}}}}}}||{{{В2}}}||{{{Н2}}}||{{{П2}}}||{{nobr|{{{РМ2}}}}}||'''{{#if:{{{А2|}}}|{{{А2}}}|{{#expr:3*{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнуды на вылет||||Лік4||—||Лік5||Лік6
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер3}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда3}}}||{{#if:{{{Г3|}}}|{{{Г3}}}|{{#expr:{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}+{{{П3|0}}}}}}}||{{{В3}}}||{{{Н3}}}||{{{П3}}}||{{nobr|{{{РМ3}}}}}||'''{{#if:{{{А3|}}}|{{{А3}}}|{{#expr:3*{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}}}}}'''||Пераход у 1/16 Лігі Эўропы||||Лік7||Лік8||—||Лік9
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер4}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда4}}}||{{#if:{{{Г4|}}}|{{{Г4}}}|{{#expr:{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}+{{{П4|0}}}}}}}||{{{В4}}}||{{{Н4}}}||{{{П4}}}||{{nobr|{{{РМ4}}}}}||'''{{#if:{{{А4|}}}|{{{А4}}}|{{#expr:3*{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}}}}}'''||||||Лік10||Лік11||Лік12||—
|}&lt;noinclude&gt;[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Футбол|Табліца]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>0ouhfbo4eb0ephtm7dnhrbz9upt57b4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333325</id>
      <parentid>2333324</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T05:30:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hleb23</username>
        <id>72152</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>пераменным адпаведны статус</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2488" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center; font-size: 90%;&quot;
|- align=center bgcolor=#efefef
!width=160|Каманды&lt;/abbr&gt;
!width=20|&lt;abbr title=&quot;Гульні&quot;&gt;Гульняў&lt;/abbr&gt;
!width=20|&lt;abbr title=&quot;Выйгрышы&quot;&gt;Перамог&lt;/abbr&gt;
!width=20|&lt;abbr title=&quot;Нічыі&quot;&gt;Нічыяў&lt;/abbr&gt;
!width=20|&lt;abbr title=&quot;Саступленьні&quot;&gt;Паразаў&lt;/abbr&gt;
!width=40|&lt;abbr title=&quot;Розьніца мячоў&quot;&gt;Мячы&lt;/abbr&gt;
!width=20|&lt;abbr title=&quot;Пункты&quot;&gt;Пунктаў&lt;/abbr&gt;
!width=205|Кваліфікацыя&lt;/abbr&gt;
!width=5|
!width=25|{{{Ініцыялы Каманды1}}}&lt;/abbr&gt;
!width=25|{{{Ініцыялы Каманды2}}}&lt;/abbr&gt;
!width=25|{{{Ініцыялы Каманды3}}}&lt;/abbr&gt;
!width=25|{{{Ініцыялы Каманды4}}}&lt;/abbr&gt;
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер1}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда1}}}||{{#if:{{{Г1|}}}|{{{Г1}}}|{{#expr:{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}+{{{П1|0}}}}}}}||{{{В1}}}||{{{Н1}}}||{{{П1}}}||{{nobr|{{{РМ1}}}}}||'''{{#if:{{{А1|}}}|{{{А1}}}|{{#expr:3*{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнуды на вылет||||—||{{{Лік1}}}||{{{Лік2}}}||{{{Лік3}}}
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер2}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда2}}}||{{#if:{{{Г2|}}}|{{{Г2}}}|{{#expr:{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}+{{{П2|0}}}}}}}||{{{В2}}}||{{{Н2}}}||{{{П2}}}||{{nobr|{{{РМ2}}}}}||'''{{#if:{{{А2|}}}|{{{А2}}}|{{#expr:3*{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнуды на вылет||||{{{Лік4}}}||—||{{{Лік5}}}||{{{Лік6}}}
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер3}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда3}}}||{{#if:{{{Г3|}}}|{{{Г3}}}|{{#expr:{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}+{{{П3|0}}}}}}}||{{{В3}}}||{{{Н3}}}||{{{П3}}}||{{nobr|{{{РМ3}}}}}||'''{{#if:{{{А3|}}}|{{{А3}}}|{{#expr:3*{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}}}}}'''||Пераход у 1/16 Лігі Эўропы||||{{{Лік7}}}||{{{Лік8}}}||—||{{{Лік9}}}
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер4}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда4}}}||{{#if:{{{Г4|}}}|{{{Г4}}}|{{#expr:{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}+{{{П4|0}}}}}}}||{{{В4}}}||{{{Н4}}}||{{{П4}}}||{{nobr|{{{РМ4}}}}}||'''{{#if:{{{А4|}}}|{{{А4}}}|{{#expr:3*{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}}}}}'''||||||{{{Лік10}}}||{{{Лік11}}}||{{{Лік12}}}||—
|}&lt;noinclude&gt;[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Футбол|Табліца]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>rlacls3h1nq9sn5vwj0y8wvk87pk76i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333332</id>
      <parentid>2333325</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T06:34:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hleb23</username>
        <id>72152</id>
      </contributor>
      <comment>Увядзеньне скарачэньняў, каб мець магчымасьць у правай частцы шаблёну дадаваць гульцоў-галедораў</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2426" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center; font-size: 90%;&quot;
|- align=center bgcolor=#efefef
!width=140|Каманды&lt;/abbr&gt;
!width=20|&lt;abbr title=&quot;Гульні&quot;&gt;Г&lt;/abbr&gt;
!width=20|&lt;abbr title=&quot;Перамог&quot;&gt;П&lt;/abbr&gt;
!width=20|&lt;abbr title=&quot;Нічыі&quot;&gt;Н&lt;/abbr&gt;
!width=20|&lt;abbr title=&quot;Саступленьні&quot;&gt;С&lt;/abbr&gt;
!width=40|&lt;abbr title=&quot;Розьніца мячоў&quot;&gt;М&lt;/abbr&gt;
!width=20|&lt;abbr title=&quot;Пункты&quot;&gt;Пкт&lt;/abbr&gt;
!width=205|Кваліфікацыя&lt;/abbr&gt;
!width=5|
!width=25|{{{Ініцыялы Каманды1}}}&lt;/abbr&gt;
!width=25|{{{Ініцыялы Каманды2}}}&lt;/abbr&gt;
!width=25|{{{Ініцыялы Каманды3}}}&lt;/abbr&gt;
!width=25|{{{Ініцыялы Каманды4}}}&lt;/abbr&gt;
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер1}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда1}}}||{{#if:{{{Г1|}}}|{{{Г1}}}|{{#expr:{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}+{{{П1|0}}}}}}}||{{{В1}}}||{{{Н1}}}||{{{П1}}}||{{nobr|{{{РМ1}}}}}||'''{{#if:{{{А1|}}}|{{{А1}}}|{{#expr:3*{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнуды на вылет||||—||{{{Лік1}}}||{{{Лік2}}}||{{{Лік3}}}
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер2}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда2}}}||{{#if:{{{Г2|}}}|{{{Г2}}}|{{#expr:{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}+{{{П2|0}}}}}}}||{{{В2}}}||{{{Н2}}}||{{{П2}}}||{{nobr|{{{РМ2}}}}}||'''{{#if:{{{А2|}}}|{{{А2}}}|{{#expr:3*{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнуды на вылет||||{{{Лік4}}}||—||{{{Лік5}}}||{{{Лік6}}}
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер3}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда3}}}||{{#if:{{{Г3|}}}|{{{Г3}}}|{{#expr:{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}+{{{П3|0}}}}}}}||{{{В3}}}||{{{Н3}}}||{{{П3}}}||{{nobr|{{{РМ3}}}}}||'''{{#if:{{{А3|}}}|{{{А3}}}|{{#expr:3*{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}}}}}'''||Пераход у 1/16 Лігі Эўропы||||{{{Лік7}}}||{{{Лік8}}}||—||{{{Лік9}}}
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер4}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда4}}}||{{#if:{{{Г4|}}}|{{{Г4}}}|{{#expr:{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}+{{{П4|0}}}}}}}||{{{В4}}}||{{{Н4}}}||{{{П4}}}||{{nobr|{{{РМ4}}}}}||'''{{#if:{{{А4|}}}|{{{А4}}}|{{#expr:3*{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}}}}}'''||||||{{{Лік10}}}||{{{Лік11}}}||{{{Лік12}}}||—
|}&lt;noinclude&gt;[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Футбол|Табліца]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>cyirskutecky3478jvxro55356eneuz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333333</id>
      <parentid>2333332</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T06:49:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hleb23</username>
        <id>72152</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>аўтаматычнае вызначэньне шырыні ячэяк</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2456" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center; font-size: 90%;&quot;
|- align=center bgcolor=#efefef
!width=auto|Каманды&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Гульні&quot;&gt;Г&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Перамогі&quot;&gt;П&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Нічыі&quot;&gt;Н&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Саступленьні&quot;&gt;С&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Розьніца мячоў&quot;&gt;Мячы&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Пункты&quot;&gt;Пкт&lt;/abbr&gt;
!width=auto|Кваліфікацыя&lt;/abbr&gt;
!width=5|
!width=auto|{{{Ініцыялы Каманды1}}}&lt;/abbr&gt;
!width=auto|{{{Ініцыялы Каманды2}}}&lt;/abbr&gt;
!width=auto|{{{Ініцыялы Каманды3}}}&lt;/abbr&gt;
!width=auto|{{{Ініцыялы Каманды4}}}&lt;/abbr&gt;
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер1}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда1}}}||{{#if:{{{Г1|}}}|{{{Г1}}}|{{#expr:{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}+{{{П1|0}}}}}}}||{{{В1}}}||{{{Н1}}}||{{{П1}}}||{{nobr|{{{РМ1}}}}}||'''{{#if:{{{А1|}}}|{{{А1}}}|{{#expr:3*{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнуды на вылет||||—||{{{Лік1}}}||{{{Лік2}}}||{{{Лік3}}}
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер2}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда2}}}||{{#if:{{{Г2|}}}|{{{Г2}}}|{{#expr:{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}+{{{П2|0}}}}}}}||{{{В2}}}||{{{Н2}}}||{{{П2}}}||{{nobr|{{{РМ2}}}}}||'''{{#if:{{{А2|}}}|{{{А2}}}|{{#expr:3*{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнуды на вылет||||{{{Лік4}}}||—||{{{Лік5}}}||{{{Лік6}}}
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер3}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда3}}}||{{#if:{{{Г3|}}}|{{{Г3}}}|{{#expr:{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}+{{{П3|0}}}}}}}||{{{В3}}}||{{{Н3}}}||{{{П3}}}||{{nobr|{{{РМ3}}}}}||'''{{#if:{{{А3|}}}|{{{А3}}}|{{#expr:3*{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}}}}}'''||Пераход у 1/16 Лігі Эўропы||||{{{Лік7}}}||{{{Лік8}}}||—||{{{Лік9}}}
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер4}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда4}}}||{{#if:{{{Г4|}}}|{{{Г4}}}|{{#expr:{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}+{{{П4|0}}}}}}}||{{{В4}}}||{{{Н4}}}||{{{П4}}}||{{nobr|{{{РМ4}}}}}||'''{{#if:{{{А4|}}}|{{{А4}}}|{{#expr:3*{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}}}}}'''||||||{{{Лік10}}}||{{{Лік11}}}||{{{Лік12}}}||—
|}&lt;noinclude&gt;[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Футбол|Табліца]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>855l5k8se9f7a0p63vow047eeiwvl9q</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333334</id>
      <parentid>2333333</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T07:06:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hleb23</username>
        <id>72152</id>
      </contributor>
      <comment>даданьне сьпісаў галеадораў</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2608" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center; font-size: 90%;&quot;
|- align=center bgcolor=#efefef
!width=auto|Каманды&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Гульні&quot;&gt;Г&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Перамогі&quot;&gt;П&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Нічыі&quot;&gt;Н&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Саступленьні&quot;&gt;С&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Розьніца мячоў&quot;&gt;Мячы&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Пункты&quot;&gt;Пкт&lt;/abbr&gt;
!width=auto|Кваліфікацыя&lt;/abbr&gt;
!width=5|
!width=auto|{{{Ініцыялы Каманды1}}}&lt;/abbr&gt;
!width=auto|{{{Ініцыялы Каманды2}}}&lt;/abbr&gt;
!width=auto|{{{Ініцыялы Каманды3}}}&lt;/abbr&gt;
!width=auto|{{{Ініцыялы Каманды4}}}&lt;/abbr&gt;
!width=auto|{{{Галеадоры}}}&lt;/abbr&gt;
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер1}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда1}}}||{{#if:{{{Г1|}}}|{{{Г1}}}|{{#expr:{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}+{{{П1|0}}}}}}}||{{{В1}}}||{{{Н1}}}||{{{П1}}}||{{nobr|{{{РМ1}}}}}||'''{{#if:{{{А1|}}}|{{{А1}}}|{{#expr:3*{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнуды на вылет||||—||{{{Лік1}}}||{{{Лік2}}}||{{{Лік3}}}||{{{Галеадоры1}}}
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер2}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда2}}}||{{#if:{{{Г2|}}}|{{{Г2}}}|{{#expr:{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}+{{{П2|0}}}}}}}||{{{В2}}}||{{{Н2}}}||{{{П2}}}||{{nobr|{{{РМ2}}}}}||'''{{#if:{{{А2|}}}|{{{А2}}}|{{#expr:3*{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнуды на вылет||||{{{Лік4}}}||—||{{{Лік5}}}||{{{Лік6}}}||{{{Галеадоры2}}}
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер3}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда3}}}||{{#if:{{{Г3|}}}|{{{Г3}}}|{{#expr:{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}+{{{П3|0}}}}}}}||{{{В3}}}||{{{Н3}}}||{{{П3}}}||{{nobr|{{{РМ3}}}}}||'''{{#if:{{{А3|}}}|{{{А3}}}|{{#expr:3*{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}}}}}'''||Пераход у 1/16 Лігі Эўропы||||{{{Лік7}}}||{{{Лік8}}}||—||{{{Лік9}}}||{{{Галеадоры3}}}
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер4}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда4}}}||{{#if:{{{Г4|}}}|{{{Г4}}}|{{#expr:{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}+{{{П4|0}}}}}}}||{{{В4}}}||{{{Н4}}}||{{{П4}}}||{{nobr|{{{РМ4}}}}}||'''{{#if:{{{А4|}}}|{{{А4}}}|{{#expr:3*{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}}}}}'''||||||{{{Лік10}}}||{{{Лік11}}}||{{{Лік12}}}||—||{{{Галеадоры4}}}
|}&lt;noinclude&gt;[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Футбол|Табліца]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>4mqbcb43ggk15vpekc7zpv4g6dket0g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333335</id>
      <parentid>2333334</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T07:07:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hleb23</username>
        <id>72152</id>
      </contributor>
      <comment>прыманьне пераменнасьці ў не пераменнай</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2602" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center; font-size: 90%;&quot;
|- align=center bgcolor=#efefef
!width=auto|Каманды&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Гульні&quot;&gt;Г&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Перамогі&quot;&gt;П&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Нічыі&quot;&gt;Н&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Саступленьні&quot;&gt;С&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Розьніца мячоў&quot;&gt;Мячы&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Пункты&quot;&gt;Пкт&lt;/abbr&gt;
!width=auto|Кваліфікацыя&lt;/abbr&gt;
!width=5|
!width=auto|{{{Ініцыялы Каманды1}}}&lt;/abbr&gt;
!width=auto|{{{Ініцыялы Каманды2}}}&lt;/abbr&gt;
!width=auto|{{{Ініцыялы Каманды3}}}&lt;/abbr&gt;
!width=auto|{{{Ініцыялы Каманды4}}}&lt;/abbr&gt;
!width=auto|Галеадоры&lt;/abbr&gt;
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер1}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда1}}}||{{#if:{{{Г1|}}}|{{{Г1}}}|{{#expr:{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}+{{{П1|0}}}}}}}||{{{В1}}}||{{{Н1}}}||{{{П1}}}||{{nobr|{{{РМ1}}}}}||'''{{#if:{{{А1|}}}|{{{А1}}}|{{#expr:3*{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнуды на вылет||||—||{{{Лік1}}}||{{{Лік2}}}||{{{Лік3}}}||{{{Галеадоры1}}}
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер2}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда2}}}||{{#if:{{{Г2|}}}|{{{Г2}}}|{{#expr:{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}+{{{П2|0}}}}}}}||{{{В2}}}||{{{Н2}}}||{{{П2}}}||{{nobr|{{{РМ2}}}}}||'''{{#if:{{{А2|}}}|{{{А2}}}|{{#expr:3*{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнуды на вылет||||{{{Лік4}}}||—||{{{Лік5}}}||{{{Лік6}}}||{{{Галеадоры2}}}
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер3}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда3}}}||{{#if:{{{Г3|}}}|{{{Г3}}}|{{#expr:{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}+{{{П3|0}}}}}}}||{{{В3}}}||{{{Н3}}}||{{{П3}}}||{{nobr|{{{РМ3}}}}}||'''{{#if:{{{А3|}}}|{{{А3}}}|{{#expr:3*{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}}}}}'''||Пераход у 1/16 Лігі Эўропы||||{{{Лік7}}}||{{{Лік8}}}||—||{{{Лік9}}}||{{{Галеадоры3}}}
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер4}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда4}}}||{{#if:{{{Г4|}}}|{{{Г4}}}|{{#expr:{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}+{{{П4|0}}}}}}}||{{{В4}}}||{{{Н4}}}||{{{П4}}}||{{nobr|{{{РМ4}}}}}||'''{{#if:{{{А4|}}}|{{{А4}}}|{{#expr:3*{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}}}}}'''||||||{{{Лік10}}}||{{{Лік11}}}||{{{Лік12}}}||—||{{{Галеадоры4}}}
|}&lt;noinclude&gt;[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Футбол|Табліца]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>p72gpejen6ovleds3d7cgpjbkntd293</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333346</id>
      <parentid>2333335</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T08:25:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hleb23</username>
        <id>72152</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>даданьне дробнага функцыяналу па зьмесьце</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2866" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center; font-size: 90%;&quot;
|- align=center bgcolor=#efefef
!width=auto|Каманды&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Гульні&quot;&gt;Г&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Перамогі&quot;&gt;П&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Нічыі&quot;&gt;Н&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Саступленьні&quot;&gt;С&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Розьніца мячоў&quot;&gt;Мячы&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Пункты&quot;&gt;Пкт&lt;/abbr&gt;
!width=auto|Кваліфікацыя&lt;/abbr&gt;
!width=5|
!width=auto|{{{Ініцыялы Каманды1}}}&lt;/abbr&gt;
!width=auto|{{{Ініцыялы Каманды2}}}&lt;/abbr&gt;
!width=auto|{{{Ініцыялы Каманды3}}}&lt;/abbr&gt;
!width=auto|{{{Ініцыялы Каманды4}}}&lt;/abbr&gt;
!width=auto|Галеадоры&lt;/abbr&gt;
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер1}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда1}}}||{{#if:{{{Г1|}}}|{{{Г1}}}|{{#expr:{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}+{{{П1|0}}}}}}}||{{{В1}}}||{{{Н1}}}||{{{П1}}}||{{nobr|{{{РМ1}}}}}||'''{{#if:{{{А1|}}}|{{{А1}}}|{{#expr:3*{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнуды на вылет||||—||{{{Лік1/Дата гульні}}}||{{{Лік2/Дата гульні}}}||{{{Лік3/Дата гульні}}}||{{{Галеадоры1}}}
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер2}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда2}}}||{{#if:{{{Г2|}}}|{{{Г2}}}|{{#expr:{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}+{{{П2|0}}}}}}}||{{{В2}}}||{{{Н2}}}||{{{П2}}}||{{nobr|{{{РМ2}}}}}||'''{{#if:{{{А2|}}}|{{{А2}}}|{{#expr:3*{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнуды на вылет||||{{{Лік4/Дата гульні}}}||—||{{{Лік5/Дата гульні}}}||{{{Лік6/Дата гульні}}}||{{{Галеадоры2}}}
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер3}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда3}}}||{{#if:{{{Г3|}}}|{{{Г3}}}|{{#expr:{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}+{{{П3|0}}}}}}}||{{{В3}}}||{{{Н3}}}||{{{П3}}}||{{nobr|{{{РМ3}}}}}||'''{{#if:{{{А3|}}}|{{{А3}}}|{{#expr:3*{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}}}}}'''||Пераход у 1/16 Лігі Эўропы||||{{{Лік7/Дата гульні}}}||{{{Лік8/Дата гульні}}}||—||{{{Лік9/Дата гульні}}}||{{{Галеадоры3}}}
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер4}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда4}}}||{{#if:{{{Г4|}}}|{{{Г4}}}|{{#expr:{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}+{{{П4|0}}}}}}}||{{{В4}}}||{{{Н4}}}||{{{П4}}}||{{nobr|{{{РМ4}}}}}||'''{{#if:{{{А4|}}}|{{{А4}}}|{{#expr:3*{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}}}}}'''||||||{{{Лік10/Дата гульні}}}||{{{Лік11/Дата гульні}}}||{{{Лік12/Дата гульні}}}||—||{{{Галеадоры4}}}
|}&lt;noinclude&gt;[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Футбол|Табліца]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>c7wr4i7o0f7vfwp2dlg0s5bfeoh46j7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333382</id>
      <parentid>2333346</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T10:22:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hleb23</username>
        <id>72152</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>даданьне тлумачэньняў па расшыфроўцы ініцыялаў</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3002" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center; font-size: 90%;&quot;
|- align=center bgcolor=#efefef
!width=auto|Каманды&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Гульні&quot;&gt;Г&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Перамогі&quot;&gt;П&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Нічыі&quot;&gt;Н&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Саступленьні&quot;&gt;С&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Розьніца мячоў&quot;&gt;Мячы&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Пункты&quot;&gt;Пкт&lt;/abbr&gt;
!width=auto|Кваліфікацыя&lt;/abbr&gt;
!width=5|
!width=auto|&lt;abbr title={{{Каманда1}}}&gt;{{{Ініцыялы Каманды1}}}&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title={{{Каманда2}}}&gt;{{{Ініцыялы Каманды2}}}&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title={{{Каманда2}}}&gt;{{{Ініцыялы Каманды3}}}&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title={{{Каманда2}}}&gt;{{{Ініцыялы Каманды4}}}&lt;/abbr&gt;
!width=auto|Галеадоры&lt;/abbr&gt;
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер1}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда1}}}||{{#if:{{{Г1|}}}|{{{Г1}}}|{{#expr:{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}+{{{П1|0}}}}}}}||{{{В1}}}||{{{Н1}}}||{{{П1}}}||{{nobr|{{{РМ1}}}}}||'''{{#if:{{{А1|}}}|{{{А1}}}|{{#expr:3*{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнуды на вылет||||—||{{{Лік1/Дата гульні}}}||{{{Лік2/Дата гульні}}}||{{{Лік3/Дата гульні}}}||{{{Галеадоры1}}}
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер2}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда2}}}||{{#if:{{{Г2|}}}|{{{Г2}}}|{{#expr:{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}+{{{П2|0}}}}}}}||{{{В2}}}||{{{Н2}}}||{{{П2}}}||{{nobr|{{{РМ2}}}}}||'''{{#if:{{{А2|}}}|{{{А2}}}|{{#expr:3*{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнуды на вылет||||{{{Лік4/Дата гульні}}}||—||{{{Лік5/Дата гульні}}}||{{{Лік6/Дата гульні}}}||{{{Галеадоры2}}}
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер3}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда3}}}||{{#if:{{{Г3|}}}|{{{Г3}}}|{{#expr:{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}+{{{П3|0}}}}}}}||{{{В3}}}||{{{Н3}}}||{{{П3}}}||{{nobr|{{{РМ3}}}}}||'''{{#if:{{{А3|}}}|{{{А3}}}|{{#expr:3*{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}}}}}'''||Пераход у 1/16 Лігі Эўропы||||{{{Лік7/Дата гульні}}}||{{{Лік8/Дата гульні}}}||—||{{{Лік9/Дата гульні}}}||{{{Галеадоры3}}}
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер4}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда4}}}||{{#if:{{{Г4|}}}|{{{Г4}}}|{{#expr:{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}+{{{П4|0}}}}}}}||{{{В4}}}||{{{Н4}}}||{{{П4}}}||{{nobr|{{{РМ4}}}}}||'''{{#if:{{{А4|}}}|{{{А4}}}|{{#expr:3*{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}}}}}'''||||||{{{Лік10/Дата гульні}}}||{{{Лік11/Дата гульні}}}||{{{Лік12/Дата гульні}}}||—||{{{Галеадоры4}}}
|}&lt;noinclude&gt;[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Футбол|Табліца]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>rp7952oj1g3v98hbh9pf4pqqeqgrghm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333383</id>
      <parentid>2333382</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T10:31:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hleb23</username>
        <id>72152</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Скасаваньне праўкі 2333382 удзельніка [[Special:Contributions/Hleb23|Hleb23]] ([[User talk:Hleb23|гутаркі]]) дзіўнае праца таго, што дадаў, лепей было да даданьня</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2866" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center; font-size: 90%;&quot;
|- align=center bgcolor=#efefef
!width=auto|Каманды&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Гульні&quot;&gt;Г&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Перамогі&quot;&gt;П&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Нічыі&quot;&gt;Н&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Саступленьні&quot;&gt;С&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Розьніца мячоў&quot;&gt;Мячы&lt;/abbr&gt;
!width=auto|&lt;abbr title=&quot;Пункты&quot;&gt;Пкт&lt;/abbr&gt;
!width=auto|Кваліфікацыя&lt;/abbr&gt;
!width=5|
!width=auto|{{{Ініцыялы Каманды1}}}&lt;/abbr&gt;
!width=auto|{{{Ініцыялы Каманды2}}}&lt;/abbr&gt;
!width=auto|{{{Ініцыялы Каманды3}}}&lt;/abbr&gt;
!width=auto|{{{Ініцыялы Каманды4}}}&lt;/abbr&gt;
!width=auto|Галеадоры&lt;/abbr&gt;
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер1}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда1}}}||{{#if:{{{Г1|}}}|{{{Г1}}}|{{#expr:{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}+{{{П1|0}}}}}}}||{{{В1}}}||{{{Н1}}}||{{{П1}}}||{{nobr|{{{РМ1}}}}}||'''{{#if:{{{А1|}}}|{{{А1}}}|{{#expr:3*{{{В1|0}}}+{{{Н1|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнуды на вылет||||—||{{{Лік1/Дата гульні}}}||{{{Лік2/Дата гульні}}}||{{{Лік3/Дата гульні}}}||{{{Галеадоры1}}}
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер2}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда2}}}||{{#if:{{{Г2|}}}|{{{Г2}}}|{{#expr:{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}+{{{П2|0}}}}}}}||{{{В2}}}||{{{Н2}}}||{{{П2}}}||{{nobr|{{{РМ2}}}}}||'''{{#if:{{{А2|}}}|{{{А2}}}|{{#expr:3*{{{В2|0}}}+{{{Н2|0}}}}}}}'''||Праход далей у раўнуды на вылет||||{{{Лік4/Дата гульні}}}||—||{{{Лік5/Дата гульні}}}||{{{Лік6/Дата гульні}}}||{{{Галеадоры2}}}
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер3}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда3}}}||{{#if:{{{Г3|}}}|{{{Г3}}}|{{#expr:{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}+{{{П3|0}}}}}}}||{{{В3}}}||{{{Н3}}}||{{{П3}}}||{{nobr|{{{РМ3}}}}}||'''{{#if:{{{А3|}}}|{{{А3}}}|{{#expr:3*{{{В3|0}}}+{{{Н3|0}}}}}}}'''||Пераход у 1/16 Лігі Эўропы||||{{{Лік7/Дата гульні}}}||{{{Лік8/Дата гульні}}}||—||{{{Лік9/Дата гульні}}}||{{{Галеадоры3}}}
|- align=center style=&quot;background:{{{Колер4}}};&quot;
|style=&quot;text-align:left;&quot;|{{{Каманда4}}}||{{#if:{{{Г4|}}}|{{{Г4}}}|{{#expr:{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}+{{{П4|0}}}}}}}||{{{В4}}}||{{{Н4}}}||{{{П4}}}||{{nobr|{{{РМ4}}}}}||'''{{#if:{{{А4|}}}|{{{А4}}}|{{#expr:3*{{{В4|0}}}+{{{Н4|0}}}}}}}'''||||||{{{Лік10/Дата гульні}}}||{{{Лік11/Дата гульні}}}||{{{Лік12/Дата гульні}}}||—||{{{Галеадоры4}}}
|}&lt;noinclude&gt;[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Футбол|Табліца]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>c7wr4i7o0f7vfwp2dlg0s5bfeoh46j7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Абмеркаваньне шаблёну:ФутболТабліцаГрупаўЛЧфарматуда2024</title>
    <ns>11</ns>
    <id>258475</id>
    <revision>
      <id>2333243</id>
      <timestamp>2022-08-18T15:55:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dymitr</username>
        <id>10914</id>
      </contributor>
      <comment>/* Прызначэньне */ новы разьдзел</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="488" xml:space="preserve">== Прызначэньне ==

Не зусім разумею, што робіць гэты шаблён. Каб стварыць табліцу для групы з 4 камандаў маем ужо шаблён {{Ш|ФутболТабліца4}}. — &lt;span style=&quot;text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;&quot;&gt;'''[[Удзельнік:Dymitr|&lt;span style='color: red'&gt;Dy&lt;/span&gt;&lt;span style='color: green'&gt;mi&lt;/span&gt;&lt;span style='color: blue'&gt;tr&lt;/span&gt;]]'''&lt;/span&gt; 18:55, 18 жніўня 2022 (+03)</text>
      <sha1>bmsc9hllfufxpo6k5946ci6sbh3vx9m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333321</id>
      <parentid>2333243</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T03:49:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hleb23</username>
        <id>72152</id>
      </contributor>
      <comment>/* Прызначэньне */ Адказ</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1579" xml:space="preserve">== Прызначэньне ==

Не зусім разумею, што робіць гэты шаблён. Каб стварыць табліцу для групы з 4 камандаў маем ужо шаблён {{Ш|ФутболТабліца4}}. — &lt;span style=&quot;text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;&quot;&gt;'''[[Удзельнік:Dymitr|&lt;span style='color: red'&gt;Dy&lt;/span&gt;&lt;span style='color: green'&gt;mi&lt;/span&gt;&lt;span style='color: blue'&gt;tr&lt;/span&gt;]]'''&lt;/span&gt; 18:55, 18 жніўня 2022 (+03)

:Пакуль нічога ня робіць, што я хачу, але я й ня скончыў, ведаю аб прапанаваным вамі варыянце шаблёну, і ён мн не падабаецца ні структураю, ні колькасьцю мажлівай наяўнай інфармацыі, вядома, я мог зьмяніць стары [[Шаблён:ФутболТабліца4|шаблён]], але я толькі вучуся, таму каб не сапсаваць шаблён для тых, хто карыстаецца ім на іншых старонках ды каб не зьмянілася нічога на старых старонках, дзе ён выкарыстоўваецца, вырашыў стварыць новае, запрашаю вас пасьля зайсьці праверыць, што атрымалася, але, вядома, не на дадзены момант [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 06:49, 19 жніўня 2022 (+03)</text>
      <sha1>3wh3w6bpndtlzcz8cygn6al41x4iffy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333350</id>
      <parentid>2333321</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T08:49:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <comment>/* Прызначэньне */ меркаваньне</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1877" xml:space="preserve">== Прызначэньне ==

Не зусім разумею, што робіць гэты шаблён. Каб стварыць табліцу для групы з 4 камандаў маем ужо шаблён {{Ш|ФутболТабліца4}}. — &lt;span style=&quot;text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;&quot;&gt;'''[[Удзельнік:Dymitr|&lt;span style='color: red'&gt;Dy&lt;/span&gt;&lt;span style='color: green'&gt;mi&lt;/span&gt;&lt;span style='color: blue'&gt;tr&lt;/span&gt;]]'''&lt;/span&gt; 18:55, 18 жніўня 2022 (+03)

:Пакуль нічога ня робіць, што я хачу, але я й ня скончыў, ведаю аб прапанаваным вамі варыянце шаблёну, і ён мн не падабаецца ні структураю, ні колькасьцю мажлівай наяўнай інфармацыі, вядома, я мог зьмяніць стары [[Шаблён:ФутболТабліца4|шаблён]], але я толькі вучуся, таму каб не сапсаваць шаблён для тых, хто карыстаецца ім на іншых старонках ды каб не зьмянілася нічога на старых старонках, дзе ён выкарыстоўваецца, вырашыў стварыць новае, запрашаю вас пасьля зайсьці праверыць, што атрымалася, але, вядома, не на дадзены момант [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 06:49, 19 жніўня 2022 (+03)
: А {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}}, я так разумею, вы ўжо дарабілі? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 11:49, 19 жніўня 2022 (+03)</text>
      <sha1>919twh3bhkslyxrjsempjammwvbqiw1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333351</id>
      <parentid>2333350</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T08:49:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Прызначэньне */ стыль</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1878" xml:space="preserve">== Прызначэньне ==

Не зусім разумею, што робіць гэты шаблён. Каб стварыць табліцу для групы з 4 камандаў маем ужо шаблён {{Ш|ФутболТабліца4}}. — &lt;span style=&quot;text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;&quot;&gt;'''[[Удзельнік:Dymitr|&lt;span style='color: red'&gt;Dy&lt;/span&gt;&lt;span style='color: green'&gt;mi&lt;/span&gt;&lt;span style='color: blue'&gt;tr&lt;/span&gt;]]'''&lt;/span&gt; 18:55, 18 жніўня 2022 (+03)

:Пакуль нічога ня робіць, што я хачу, але я й ня скончыў, ведаю аб прапанаваным вамі варыянце шаблёну, і ён мн не падабаецца ні структураю, ні колькасьцю мажлівай наяўнай інфармацыі, вядома, я мог зьмяніць стары [[Шаблён:ФутболТабліца4|шаблён]], але я толькі вучуся, таму каб не сапсаваць шаблён для тых, хто карыстаецца ім на іншых старонках ды каб не зьмянілася нічога на старых старонках, дзе ён выкарыстоўваецца, вырашыў стварыць новае, запрашаю вас пасьля зайсьці праверыць, што атрымалася, але, вядома, не на дадзены момант [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 06:49, 19 жніўня 2022 (+03)
:: А {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}}, я так разумею, вы ўжо дарабілі? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 11:49, 19 жніўня 2022 (+03)</text>
      <sha1>eb4uqlkkea3i62ie73nrrm9i0536ydf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333355</id>
      <parentid>2333351</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T09:17:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Hleb23</username>
        <id>72152</id>
      </contributor>
      <comment>/* Прызначэньне */ Адказ</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3102" xml:space="preserve">== Прызначэньне ==

Не зусім разумею, што робіць гэты шаблён. Каб стварыць табліцу для групы з 4 камандаў маем ужо шаблён {{Ш|ФутболТабліца4}}. — &lt;span style=&quot;text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;&quot;&gt;'''[[Удзельнік:Dymitr|&lt;span style='color: red'&gt;Dy&lt;/span&gt;&lt;span style='color: green'&gt;mi&lt;/span&gt;&lt;span style='color: blue'&gt;tr&lt;/span&gt;]]'''&lt;/span&gt; 18:55, 18 жніўня 2022 (+03)

:Пакуль нічога ня робіць, што я хачу, але я й ня скончыў, ведаю аб прапанаваным вамі варыянце шаблёну, і ён мн не падабаецца ні структураю, ні колькасьцю мажлівай наяўнай інфармацыі, вядома, я мог зьмяніць стары [[Шаблён:ФутболТабліца4|шаблён]], але я толькі вучуся, таму каб не сапсаваць шаблён для тых, хто карыстаецца ім на іншых старонках ды каб не зьмянілася нічога на старых старонках, дзе ён выкарыстоўваецца, вырашыў стварыць новае, запрашаю вас пасьля зайсьці праверыць, што атрымалася, але, вядома, не на дадзены момант [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 06:49, 19 жніўня 2022 (+03)
:: А {{Ш|Сэзон футбольнага спаборніцтва}}, я так разумею, вы ўжо дарабілі? --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 11:49, 19 жніўня 2022 (+03)
:::&lt;nowiki&gt;не-не, зусім не, у гэтым я яшчэ не разабраўся, а тыя карткі, што я разтасаваў па апошніх сэзонах - гэта маё авалодваньне функцыяналам іншай карткі: {{&lt;/nowiki&gt;[[Шаблён:Картка/Дакумэнтацыя|&lt;nowiki&gt;Шаблён:Картка/Дакумэнтацыя}}&lt;/nowiki&gt;]]&lt;nowiki&gt;, яна мае болей магчымасьцяў, але я выкарыстаў толькі патрэбнае па сутнасьці. Той шаблён {{&lt;/nowiki&gt;[[Шаблён:Сэзон футбольнага спаборніцтва|Сэзон футбольнага спаборніцтва]]&lt;nowiki&gt;}} варта дарабіць, ён не гатовы, але пакуль ён кладзецца на доўгую паліцу, бо патрэба на дадзены момант адпала, мо я пазьней дараблю, чы хто іншы ў якасьці правільнага структураваньня даробіць&lt;/nowiki&gt; [[Удзельнік:Hleb23|Hleb23]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hleb23|гутаркі]]) 12:17, 19 жніўня 2022 (+03)</text>
      <sha1>go9iophfxmnj9s74c5r91aksfzs7xsh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Летувізацыя Віленскага краю</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258476</id>
    <redirect title="Летувізацыя" />
    <revision>
      <id>2333246</id>
      <timestamp>2022-08-18T17:18:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>Перанакіроўвае на [[Летувізацыя]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60" xml:space="preserve">#перанакіраваньне [[Летувізацыя]]</text>
      <sha1>5u3biovq2hz2047nzfxb62cdcdm5kri</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Абмеркаваньне:Аб’яднаны пашыральны інтэрфэйс ушытага ПЗ</title>
    <ns>1</ns>
    <id>258477</id>
    <revision>
      <id>2333247</id>
      <timestamp>2022-08-18T17:52:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dymitr</username>
        <id>10914</id>
      </contributor>
      <comment>/* Выдаленьне */ новы разьдзел</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="764" xml:space="preserve">== Выдаленьне ==

У чым падстава да выдаленьня? Не бачу сэнсу ўвогуле выдаляць артыкул. Калі праблема ў адсутнасьці адпаведнай назвы па-беларуску, то трэба ці пакінуць назву як ёсьць да зьяўленьня тэрміну ў нейкіх крыніцах ці падаць па-ангельску. Асабіста мне больш даспадобы першы варыянт. — &lt;span style=&quot;text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;&quot;&gt;'''[[Удзельнік:Dymitr|&lt;span style='color: red'&gt;Dy&lt;/span&gt;&lt;span style='color: green'&gt;mi&lt;/span&gt;&lt;span style='color: blue'&gt;tr&lt;/span&gt;]]'''&lt;/span&gt; 20:52, 18 жніўня 2022 (+03)</text>
      <sha1>nl497fwe6qqo3jks70ynejgxdxqrbnm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333339</id>
      <parentid>2333247</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T07:37:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Taravyvan Adijene</username>
        <id>1924</id>
      </contributor>
      <comment>/* Выдаленьне */ меркаваньне</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1443" xml:space="preserve">== Выдаленьне ==

У чым падстава да выдаленьня? Не бачу сэнсу ўвогуле выдаляць артыкул. Калі праблема ў адсутнасьці адпаведнай назвы па-беларуску, то трэба ці пакінуць назву як ёсьць да зьяўленьня тэрміну ў нейкіх крыніцах ці падаць па-ангельску. Асабіста мне больш даспадобы першы варыянт. — &lt;span style=&quot;text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;&quot;&gt;'''[[Удзельнік:Dymitr|&lt;span style='color: red'&gt;Dy&lt;/span&gt;&lt;span style='color: green'&gt;mi&lt;/span&gt;&lt;span style='color: blue'&gt;tr&lt;/span&gt;]]'''&lt;/span&gt; 20:52, 18 жніўня 2022 (+03)
: Ды ў мяне таксама ніякіх пытаньняў артыкул не выклікае, больш [[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene#Запыт крыніцы Аб’яднаны пашыральны інтэрфэйс ушытага ПЗ|падобна на асабістую помсту]]. Але я ня маю жаданьня тлумачыць удзельніку відавочныя рэчы. Абмяркуйце, што з артыкулам зрабіць. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 10:37, 19 жніўня 2022 (+03)</text>
      <sha1>i2fv7fmpj98252vifdzgtdplqvdcjn2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Крапіўня (Бярэзінскі раён)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258478</id>
    <redirect title="Крапіўня (Менская вобласьць)" />
    <revision>
      <id>2333252</id>
      <timestamp>2022-08-18T19:22:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ліцьвін</username>
        <id>847</id>
      </contributor>
      <comment>Перанакіроўвае на [[Крапіўня (Менская вобласьць)]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="90" xml:space="preserve">#перанакіраваньне [[Крапіўня (Менская вобласьць)]]</text>
      <sha1>o03p4iwh54raog5l4i9u6rbdbridufc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Васільеўка (Бярэзінскі раён)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258479</id>
    <redirect title="Васільеўка (Менская вобласьць)" />
    <revision>
      <id>2333253</id>
      <timestamp>2022-08-18T19:22:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ліцьвін</username>
        <id>847</id>
      </contributor>
      <comment>Перанакіроўвае на [[Васільеўка (Менская вобласьць)]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="94" xml:space="preserve">#перанакіраваньне [[Васільеўка (Менская вобласьць)]]</text>
      <sha1>rsgds8ijct3croamkyihr4c7yhiudan</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жамайцізацыя</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258480</id>
    <redirect title="Летувізацыя" />
    <revision>
      <id>2333278</id>
      <timestamp>2022-08-18T20:39:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>часам сустракаецц</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60" xml:space="preserve">#перанакіраваньне [[Летувізацыя]]</text>
      <sha1>5u3biovq2hz2047nzfxb62cdcdm5kri</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Абмеркаваньне:Амонім</title>
    <ns>1</ns>
    <id>258481</id>
    <revision>
      <id>2333360</id>
      <timestamp>2022-08-19T09:26:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Marta987654Marta</username>
        <id>76575</id>
      </contributor>
      <comment>/* Амонім */ новы разьдзел</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="460" xml:space="preserve">== Амонім ==

Вельмі добры матэрыял, дзякуй Вікіпедыі. Хацелася б яшчэ дадаць, што можна азнаёміцца падрабязней пра міжмоўныя амонімы на [https://polski.by/omonim_v_polskom/ PolskiPapa]  [[Удзельнік:Marta987654Marta|Marta987654Marta]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Marta987654Marta|гутаркі]]) 12:26, 19 жніўня 2022 (+03)</text>
      <sha1>19e201wkmnh89tpmzm08umzc7wfyfcd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>2333368</id>
      <parentid>2333360</parentid>
      <timestamp>2022-08-19T10:10:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A09</username>
        <id>71844</id>
      </contributor>
      <comment>Requesting speedy deletion (Spam). (TwinkleGlobal)</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="499" xml:space="preserve">{{Хутка_выдаліць|1=Spam}}
== Амонім ==

Вельмі добры матэрыял, дзякуй Вікіпедыі. Хацелася б яшчэ дадаць, што можна азнаёміцца падрабязней пра міжмоўныя амонімы на [https://polski.by/omonim_v_polskom/ PolskiPapa]  [[Удзельнік:Marta987654Marta|Marta987654Marta]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Marta987654Marta|гутаркі]]) 12:26, 19 жніўня 2022 (+03)</text>
      <sha1>ihr4bncug9cvblb57a1n0jlp1d2b640</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Катэгорыя:Краіны-сяброўкі АПАД</title>
    <ns>14</ns>
    <id>258482</id>
    <revision>
      <id>2333361</id>
      <timestamp>2022-08-19T09:27:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>W</username>
        <id>11741</id>
      </contributor>
      <comment>+Просьба не выдаляць дадзеную катэгорыю да заканчэньня разгляду адміністратарам [[Удзельнік:Ліцьвін]], які 1-ы выказаўся ў абмеркаваньні. Ужо згадаў, што варта абыхоцца без парушэньня правілаў Вікіпэыдыі ў выглядзе: &quot;забараніла мама, спытай у таты&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="273" xml:space="preserve">[[Катэгорыя:Дзяржавы-чальцы міжнародных арганізацыяў|Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы]]
[[Катэгорыя:Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы]]</text>
      <sha1>jzbqcfh19b88x5qjsri76ar0j9aztza</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Літуанізацыя</title>
    <ns>0</ns>
    <id>258483</id>
    <redirect title="Летувізацыя" />
    <revision>
      <id>2333396</id>
      <timestamp>2022-08-19T11:46:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kazimier Lachnovič</username>
        <id>1079</id>
      </contributor>
      <comment>выкарыстоўваецца ў тэкстах зь беларускімі формамі Летува, летувіскі, летувісы\</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60" xml:space="preserve">#перанакіраваньне [[Летувізацыя]]</text>
      <sha1>5u3biovq2hz2047nzfxb62cdcdm5kri</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>