Вікіпэдыя be_x_oldwiki https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D1%9E%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0 MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Мэдыя Спэцыяльныя Абмеркаваньне Удзельнік Гутаркі ўдзельніка Вікіпэдыя Абмеркаваньне Вікіпэдыі Файл Абмеркаваньне файла MediaWiki Абмеркаваньне MediaWiki Шаблён Абмеркаваньне шаблёну Дапамога Абмеркаваньне дапамогі Катэгорыя Абмеркаваньне катэгорыі Партал Абмеркаваньне парталу TimedText TimedText talk Модуль Абмеркаваньне модулю Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 825 2332646 2269290 2022-08-15T18:09:33Z W 11741 +Першасныя спасылкі wikitext text/x-wiki Назвы '''Менск''' або '''Мінск''' маюць: * [[Менск]] — сталіца [[Беларусь|Беларусі]] * [[Мінск Мазавецкі]] — цэнтар [[Мінскі павет|Мінскага павету]] [[Мазавецкае ваяводзтва|Мазавецкага ваяводзтва]] ў [[Польшча|Польшчы]] * [[Менск (астэроід)|Менск]] — [[астэроід|малая плянэта]] [[Сонечная сыстэма|Сонечнай сыстэмы]] * [[Менск (кампутарная гульня)|Менск]] — беларуская [[кампутарная гульня]] * [[ФК Менск]] — футбольны клюб з гораду [[Менск]]у * [[Minsk]] — [[дум-мэтал]] гурт з гораду [[Чыкага]] (штат [[Іліной]], [[ЗША]]) *Аэрапорты: ** «[[Менск-1 (аэрапорт)|Менск-1]]» ** «[[Менск (аэрапорт)|Менск]]» * Тэхніка: ** «[[Менск (халадзільнік)|Менск]]» — марка [[халадзільнік]]аў ** «[[Менск (матацыкл)|Менск]]» — марка [[матацыкл]]аў ** «[[Менск (кампутар)|Менск]]» — сямейства савецкіх лічбавых [[ЭВМ]] ** «[[Менск (авіяносец)|Менск]]» — савецкі [[авіяносец]] {{неадназначнасьць}} ag3ny5k7n3zui6h8a62254y10e4jarg 0 955 2332604 2332596 2022-08-15T13:00:56Z Kazimier Lachnovič 1079 + wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|тып=прозьвішча|Каліноўскі}} {{Іншыя значэньні}} {{Шляхціч |Імя = Кастусь Каліноўскі |Поўнае імя = Вінцэнт Канстанцін Каліноўскі |Арыгінальнае імя = |Партрэт = Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (G. Bonoldi, 1863).jpg |Подпіс партрэту = К. Каліноўскі. Фота [[Ахіла Банольдзі|А. Банольдзі]], 1863 г. |Герб = POL COA Kalinowa.svg |Подпіс гербу = Герб «[[Калінова]]» |Пасады = |Пачатак пэрыяду = |Заканчэньне пэрыяду = |Папярэднік = |Наступнік = |Імя пры нараджэньні = |Нарадзіўся = {{Нарадзіўся|2|2|1838}} |Месца нараджэньня = [[Мастаўляны (Падляскае ваяводзтва)|Мастаўляны]] [[Гарадзенскі павет (Расейская імпэрыя)|Гарадзенскага павету]], [[Расейская імпэрыя]] |Памёр = {{Памёр|22|3|1864|гадоў=26}} |Месца сьмерці = [[Вільня]], [[Расейская імпэрыя]] |Род = [[Каліноўскія]] |Бацька = Сымон Каліноўскі |Маці = Вераніка Рыбінская |Жонка = |Дзеці = |Рэлігія = [[Уніяцкая царква ў Рэчы Паспалітай|грэка-каталік]] |Рэгаліі = |Колер = |Колер загалоўку = }} '''Касту́сь Каліно́ўскі''' ('''Вінцэ́нт Канстанці́н Каліно́ўскі'''{{Заўвага|Сваім першым імём — Вінцэнт, нададзеным паводле дня нараджэньня ў гонар каталіцкага сьвятога [[Вінцэнт Сарагоскі|Вінцэнта Сарагоскага]] — Каліноўскі часта падпісаў афіцыйныя памеры на расейскай мове (у форме {{мова-ru|Викентий|скарочана}}), тым часам другое імя — Канстанцін, упадабанае ўласнымі бацькамі — ён найперш выкарыстоўваў у дачыненьнях з сваякамі і сябрамі<ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}: ТАА «ЮрСаПрынт», 2018. С. 5.</ref>. Форму імя Кастусь датычна постаці Каліноўскага ў 1925 годзе падчас наведваньня ваколіцаў [[Сьвіслач (горад)|Сьвіслачы]] ад былога ўдзельніка паўстаньня 1863—1864 гадоў пачуў польскі гісторык [[Віктар Кардовіч]]<ref>Kordowicz, W. Konstanty Kalinowski / W. Kordowicz. — Warszawa, 1955. S. 5.</ref><ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}: ТАА «ЮрСаПрынт», 2018. С. 5—6.</ref>. Паводле беларускага гісторыка [[Аляксандар Краўцэвіч|Аляксандра Краўцэвіча]], на канфэрэнцыі «Кастусь Каліноўскі і яго эпоха ў дакумэнтах і культурнай традыцыі», якая прайшла ў Менску 25 верасьня 2009 году, на падставе дакумэнтаў давялі, што ў сям’і ўжывалася імя Кастусь<ref>Міхась Скобла, [https://www.svaboda.org/a/1839934.html Ці застанецца Каліноўскі на п’едэстале нацыянальнага героя?], [[Радыё Свабода]], 30 верасьня 2022 г.</ref> (гэтая беларуская форма імя Канстанцін адпавядала псэўданіму Каліноўскага «Яська», утворанаму ад імя Ян; яна ж бытавала і сярод іншай шляхты з [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]], напрыклад, [[Манюшкі|Манюшкаў]] — «[[:Файл:Danat Maniuška, Kastuś Maniuška. Данат Манюшка, Кастусь Манюшка (Č. Maniuška, 1843).jpg|Kostuś]]»). Зрэшты, яшчэ да высьвятленьня гэтых акалічнасьцяў гісторык [[Генадзь Кісялёў]] выказаў наступнае меркаваньне: «''Адных дакумэнтаў пры ўсёй іх каштоўнасьці дзеля аднаўленьня поўнай карціны мінулага недастаткова, гісторык карыстаецца так званымі „пазакрыніцавымі“ ведамі, прасьцей кажучы, жыцьцёвымі назіраньнямі. Так ці ёсьць падстава да спрэчак, калі ўсім вядома, што Канстанцін і Кастусь ва ўмовах Беларусі адно і тое ж. Кастусь — форма больш „прастамоўная“, так бы мовіць, „недакумэнтальная“, але і ўся наша літаратурная мова абапіраецца на народныя гаворкі, як уся культура наша грунтуецца найперш на народных вытоках і традыцыях''»<ref>Кісялёў Г. Кастусь Каліноўскі, яго час і спадчына // За нашую вольнасць. Творы, дакументы / Каліноўскі, К.; уклад., прадм., паслясл. і камент. Г. Кісялёва. — {{Менск (Мн.)}}: «Беларускі кнігазбор», 1999. С. 262.</ref>}}; {{Дата ў старым стылі|2 лютага|1838|21 студзеня}} — {{Дата ў старым стылі|22 сакавіка|1864|10 сакавіка}}) — лідэр беларускага нацыянальнага вызвольнага руху<ref>Шалькевіч В. Каліноўскі Кастусь // {{Літаратура/БелЭн|7к}} С. 470.</ref>, рэвалюцыянэр-дэмакрат, публіцыст і паэт. Адзін з кіраўнікоў [[Паўстаньне Кастуся Каліноўскага|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]]. Нацыянальны герой [[Беларусь|Беларусі]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 332.</ref><ref name="Januskievic-1993">[[Язэп Янушкевіч|Янушкевіч Я.]] Хто такі Кастусь Каліноўскі? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 53.</ref><ref>[[Сяргей Харэўскі|Харэўскі С.]] [https://web.archive.org/web/20050101210850/http://www.lingvo.minsk.by/nn/2001/44/12.htm Магіла Каліноўскага знайшлася на гары Гедыміна ў Вільні] // [[Наша Ніва]]. № 44, 29 кастрычніка 2001 г.</ref><ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Анатолий Грицкевич]]: [http://www.petergen.com/krukowski/hrick.htm «Белорусский шляхтич — значит благородный, свободный, вольный!»] // Туризм и отдых. № 21, 24.05.2001 г.</ref>. У наш час Кастусь Каліноўскі лічыцца адным з найбольш вядомых прадстаўнікоў [[беларусы|беларускай нацыі]] ў сьвеце<ref>[[Вячаслаў Шалькевіч|Шалькевіч В.]] Каліноўскі Кастусь // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 33.</ref>. == Біяграфія == === Раньнія гады === Шляхецкі род [[Каліноўскія|Каліноўскіх]] гербу «[[Калінова]]» вядзе сваю гісторыю з канца XV стагодзьдзя. Прадстаўнікі роду на працягу амаль ста гадоў валодалі маёнткам [[Калінава (маёнтак)|Калінавым]] каля [[Бранск-Падляскі|Бранску Падляскага]], на памежжы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]], аднак прадалі яго ў 2-й палове XVIII стагодзьдзя. Нарадзіўся на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускай этнічнай тэрыторыі]] ў вёсцы [[Мастаўляны (Падляскае ваяводзтва)|Мастаўлянах]] на [[Гарадзенскі павет|гістарычнай Гарадзеншчыне]]{{Заўвага|Паводле тагачаснага афіцыйнага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу Расейскай імпэрыі — [[Гарадзенскі павет (Расейская імпэрыя)|Гарадзенскі павет]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]], цяпер у [[Падляскае ваяводзтва|Падляскім ваяводзтве]] Польшчы}} ў сям’і Сымона (Сямёна) Каліноўскага, безьзямельнага шляхціча, уладальніка невялікай ткацкай мануфактуры, і Вэранікі з Рыбінскіх, якая памерла, калі сыну было 5 гадоў. Прыняў хрост {{Дата ў старым стылі|18 лютага||6 лютага}} ў [[Ялоўка|Ялоўскім]] парафіяльным касьцёле пад імём Вінцэнт<ref>{{Спасылка|аўтар = Янушкевіч Я.|прозьвішча = Янушкевіч|імя = Язэп.|аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 2 лютага 2013|url = http://nn.by/?c=ar&i=103944|загаловак = Мэтрыка Каліноўскага: чаму яго назвалі Кастусём|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Наша Ніва]]|дата = 4 лютага 2013|мова = |камэнтар = }}</ref>. У 1847—1852 гадох навучаўся ў [[Сьвіслацкая гімназія|Сьвіслацкай павятовай вучэльні]]. У 1856 году пераехаў у бацькаў фальварак Якушоўку (у валоданьні Каліноўскіх з 1849 году<ref>[[Вячаслаў Шалькевіч|Шалькевіч В.]] Каліноўскі Кастусь // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 32.</ref>), дзе дапамагаў у гаспадарчых клопатах і, відаць, займаўся самаадукацыяй. Вялікі ўплыў на К. Каліноўскага меў старэйшы брат [[Віктар Каліноўскі|Віктар]], які навучаўся ў [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Маскоўскім унівэрсытэце]] і дасьледваў на даручэньне Віленскай археалягічнай камісіі старадаўнія беларускія рукапісы. === Рэвалюцыйная дзейнасьць === У 1856 годзе паступіў на юрыдычны факультэт [[Пецярбурскі ўнівэрсытэт|Пецярбурскага ўнівэрсытэту]], які скончыў праз чатыры гады з навуковай ступеньню кандыдата права. У час навучаньня ўва ўнівэрсытэце браў удзел у дзейнасьці нелегальных студэнцкіх гурткоў, у прыватнасьці групы студэнцкага зямляцтва «Агул», разам з братам быў сябрам таемнай вайскова-рэвалюцыйнай арганізацыі афіцэраў Генэральнага штабу, якую ачольвалі [[Зыгмунт Серакоўскі]] і [[Яраслаў Дамброўскі]]. [[Файл:Śvisłač, Gimnazičny. Сьвіслач, Гімназічны (1879).jpg|міні|[[Сьвіслацкая гімназія]]]] Атрымаўшы 17 лютага 1861 году ўнівэрсытэцкі дыплём, зрабіў спробу ўладкавацца на працу ў [[Вільня|Вільні]] ў адміністрацыю мясцовага генэрал-губэрнатара У. Назімава, каб адразу тут распачаць рэвалюцыйную дзейнасьць па стварэньні сеткі кансьпіратыўных групаў для работы сярод будучых удзельнікаў паўстаньня<ref name=s71>{{артыкул|аўтар=Шалькевіч В.|загаловак="Марыська чарнаброва, галубка мая…" Невядомыя старонкі з жыцця Кастуся Каліноўскага|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=3|старонкі=71|isbn=}}</ref>. Лічыцца, што на гэты час прыпадае знаёмства К. Каліноўскага з будучаю нарачонай [[Марыя Ямант|Марыяй Ямант]]. 2 сакавіка 1861 году на імя Віленскага генэрал-губэрнатара падаў заяву наступнага зьместу: «''Скончыўшы курс навук у імпэратарскім С.-Пецярбурскім унівэрсытэце паступіць на службу, маю гонар пакорна прасіць Ваша Высокаправасхадзіцельства ўзычыць мне магчымасьць служыць пад высокім начальствам Вашага Высокаправасхадзіцельства<ref>{{Кніга|аўтар = Шалькевич В. Ф.|частка = |загаловак = Кастусь Калиновский: Страницы биографии|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Мн.|выдавецтва = |год = 1988|том = |старонкі = 136|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>''». Уладкаваньню на працу спрыяў ад’ютант У. Назімава Людвік Зьвяждоўскі, аднак спробы апынуліся марнымі і напачатку вясны 1861 году К. Каліноўскі вярнуўся на Гарадзеншчыну, распачаўшы стварэньне рэвалюцыйнай арганізацыі<ref name=s71/>. [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (1860-63).jpg|значак|Кастусь Каліноўскі, 1860—1863 гг.]] Паводле сваіх ідэйных перакананьняў быў рэвалюцыйным дэмакратам, выступаў за скіданьне самаўладзтва, скасаваньне абшарніцкага землеўладаньня. Лічыў, што толькі шырокі ўдзел у будучым паўстаньні сялянства можа забясьпечыць перамогу. У гэтым рэчышчы вёў агітацыйную працу. Улетку 1862 году разам з паплечнікамі з Гарадзенскай рэвалюцыйнай арганізацыі [[Фэлікс Ражанскі|Фэліксам Ражанскім]], [[Станіслаў Сангін|Станіславам Сангінам]] і [[Валеры Антоні Ўрублеўскі|Валерам Урублеўскім]] распачаў выпуск «[[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]]» — першай у гісторыі газэты на беларускай мове. Агулам выйшла 7 нумароў гэтай нелегальнай газэты. Яна выкрывала палітыку імпэрскіх уладаў, тлумачыла сытуацыю ў краіне, выкрывала падман царскага маніфэсту аб скасаваньні прыгону, заклікала сялянаў да змаганьня. Сфармуляваў ідэю дэмакратычнай народнай дзяржавы<ref>{{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)|к}} С. 167.</ref>: {{Цытата|…не народ зроблены для ўраду, а ўрад для народу.}} Кожны нумар «Мужыцкай праўды» быў нязьменна падпісаны псэўданімам «Яська-гаспадар з-пад Вільні». Браў асабісты ўдзел у пашырэньні газэты: развозіў яе па вёсках, раскідваў па дарогах. [[Файл:Mužyckaja praŭda. Ziamla naša nazyvajecca litoŭskaja, a my nazyvajemsia litoŭcy.jpg|значак|Першая старонка нявыдадзенай Мужыцкай праўды]] У кастрычніку 1862 году ў час канфлікту з палякамі паўстаў нумар «Мужыцкай праўды», які аднак зь нейкіх прычынаў не надрукавалі. Гэты варыянт лічыцца ўнікальным і вылучаецца з усяе сэрыі, бо тлумачыць сялянам, як раней называлася іхная краіна і якую назву мае тутэйшы народ<ref>[[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] [https://web.archive.org/web/20180620212041/https://www.nv-online.info/2018/03/13/zyamlya-nasha-z-vyakou-vechnyh-nazyvaetstsa-litouskaya-a-my-to-nazyvaemsya-litoutsy-nenadrukavany-numar-muzhytskaj-praudy.html Ненадрукаваны нумар «Мужыцкай праўды»] // [[Народная Воля]]. 19 чэрвеня 2018 г.</ref><ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — Гродна, 2018.</ref>: {{Цытата|Вы, дзецюкі, пэўне ня ведаеце, хто вы такія, як называецца гэта зямля, на якой нашы бацькі жылі <…> Зямля наша зь вякоў вечных называецца [[Літва|літоўская]], а мы то называемся [[ліцьвіны|літоўцы]].}} === Кіраваньне паўстаньнем === [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (1862).jpg|міні|Кастусь Каліноўскі, 1862 г.]] У 1862 годзе ўжо ўваходзіў у склад [[Літоўскі правінцыйны камітэт|Літоўскага правінцыйнага камітэту]] (ЛПК) — цэнтральнага органу падрыхтоўкі паўстаньня ў колішнім [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]], а ўвосень таго ж году стаў яго старшынём. Стаяў на чале найбольш пасьлядоўных рэвалюцыянэраў, якіх адрозна ад лібэралаў («[[Белыя (паўстаньне 1863—1864 гадоў)|белых]]») звалі «[[Чырвоныя (паўстаньне 1863—1864 гадоў)|чырвонымі]]». Гэты кірунак вызвольнага руху прадугледжваў дэмакратычную рэспубліку, перадачу зямлі сялянам, самавызначэньне народаў былой [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. «Белыя» ж бачылі галоўнай мэтай паўстаньня толькі аднаўленьне Рэчы Паспалітай у межах 1772 году. Аднак старшынстваваў ў віленскім паўстанцкім камітэце нядоўга. Неўзабаве па выбуху паўстаньня, спужаўшыся перарастаньня выступленьняў у сялянскую вайну, варшаўскі цэнтар і мясцовыя абшарнікі дамагліся роспуску ЛПК. Кастуся Каліноўскага накіравалі на родную Гарадзеншчыну на пасаду паўстанцкага камісара ваяводзтва. Актыўная праца Кастуся Каліноўскага ва ўмовах паўстаньня на пасадзе ваяводзкага камісара паспрыяла таму, што менавіта на Гарадзеншчыне інсургенты мелі найбольш баяздольную, магутную арганізацыю, прыцягнулі да змаганьня шмат сялянаў. ==== На кватэры Ямантаў ==== У чэрвені 1863 году з прычыны масавых арыштаў мусіў вярнуцца ў [[Вільня|Вільню]], дзе дзейнічаў пад кансьпірацыйнымі прозьвішчамі Макарэвіч, Чарнецкі, Хамовіч, Хамуціўс на кватэры Ямантаў у доме Шышкіна на [[Вуліца Вялікая (Вільня)|Вялікай вуліцы]]<ref name=s1>{{артыкул|аўтар=Шалькевіч В.|загаловак="Марыська чарнаброва, галубка мая…" Невядомыя старонкі з жыцця Кастуся Каліноўскага|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=4|старонкі=68|isbn=}}</ref>. Тут ён зноў узяў цэнтральнае кіраваньне ў свае рукі. Сустракаўся з найбольш блізкімі і праверанымі людзьмі, праводзіў нарады рэвалюцыйнага ўраду<ref name=s70>{{артыкул|аўтар=Шалькевіч В.|загаловак="Марыська чарнаброва, галубка мая…" Невядомыя старонкі з жыцця Кастуся Каліноўскага|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=3|старонкі=70|isbn=}}</ref>. [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (G. Bonoldi, 1862-63).jpg|значак|Кастусь Каліноўскі. А. Банальдзі, 1862—1863 гг.]] Гэта была адна з найгалоўнейшых кансьпіратыўных явак К. Каліноўскага. Апісаньне кватэры Ямантаў і яго тутэйшай дзейнасьці захавалася збольшага ў паказаньнях арыштаваных рэвалюцыянэраў Віленскай асобай сьледчай камісіі. Гэтак Вітальд Парфяновіч апісвае кватэру наступным чынам: «''У пакоі справа ад дзьвярэй знаходзілася канапа, пры ёй стол і два крэслы, далей стаяла камода, акно справа ад канапы выходзіла ў галерэю<ref>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Восстание в Литве и Белоруссии 1863—1864 гг.|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = М|выдавецтва = |год = 1965|том = |старонкі = 80|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>''». Па сваім арышце 24 сакавіка 1864 году сакратар К. Каліноўскага Ільдэфонс Мілевіч сьведчыў пра побыт кіраўніка паўстаньня ў кватэры ўжо арыштаваных Ямантаў: «''З Каліноўскім я сустракаўся некалькі разоў ў [[Юзэф Ямант|Юзэфа Яманта]]… У Ямантаў Каліноўскі ў маёй прысутнасьці ні з кім з пабочных асобаў не сустракаўся. Аднойчы толькі ў бытнасьць маю і Каліноўскага ў Ямантаў прыходзіў Шадурскі і, паклікаўшы Каліноўскага, размаўляў зь ім некаторы час ў пярэдім пакоі…<ref name=p84>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Восстание в Литве и Белоруссии 1863—1864 гг.|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = М|выдавецтва = |год = 1965|том = |старонкі = 84|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref> … Да саміх Ямантаў часьцей за ўсё прыходзілі [[сваякі]] — лекар Радзевіч (служыць на чыгунцы), родны брат жанатага з дачкой Яманта, замужняя дачка (Ямантаў), [[Людвіка Ямант|Людвіка Радзевіч]], і Дзваноўскі, акрамя таго былі яшчэ некаторыя знаёмыя Ямантам жанчыны, але прозьвішчы іх мне невядомыя<ref name=p84/>''». Цёзка па прозьвішчы Юзэф Каліноўскі пра віленскую яўку рэвалюцыянэра ўспамінаў: «''У канцы жніўня ці ў пачатку верасьня (1863 году) я зь ім (Кастусём Каліноўскім) зноў спаткаўся на Нямецкай вуліцы, ён запрасіў мяне ў кватэру Ямантаў… З таго часу я сустракаўся з Каліноўскім у той жа кватэры… Пры ўваходзе ў кватэру Ямантаў трэба было пастукаць. У тыя часы, калі я ў ёй бываў, дзьверы адчыняў ці сам Каліноўскі, ці Далеўскі…<ref name=p867>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Восстание в Литве и Белоруссии 1863—1864 гг.|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = М|выдавецтва = |год = 1965|том = |старонкі = 86—87|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>''». [[Людвіка Ямант]] у сваіх «Успамінах» называла прозьвішчы многіх рэвалюцыянэраў, якія ў тыя часы шчыльна супрацоўнічалі з К. Каліноўскім: {{Цытата|Сярод рэвалюцыйнай моладзі («чырвоных»), якая зьбіралася ў майго брата Юзэфа для абмеркаваньня справаў на нарады, ня ўсіх ведала асабіста. Але тых, каго ведала, добра памятаю па нязвыклых рысах характару, палымянай любові да Радзімы і гераічнай адданасьці справе. Як жывыя паўстаюць у маёй памяці дарагія вобразы Тытуса Далеўскага, Канстанціна Каліноўскага, Станіслава Бухавецкага, Эмануэля Юндзіла [сына вядомага натураліста], Эдмунда Вярыгі, Ігната Здановіча [сына выкладчыка гісторыі], Ільдэфонса Мілевіча.<br /><br />З моладзі, якая прыбыла з Каралеўства, памятаю [Мечыслава] Дарманоўскага з калегамі. Прозьвішчы многіх іншых цяпер ужо не магу прыпомніць, але памяць аб іх справах жыве ў сэрцы. Усе яны былі людзі шляхетныя, выдатных здольнасьцяў, нязвыклай сілы духу. Іх страта стала для краю сапраўднай бядой. Сэрца замірае, калі ўсьведамляеш маштабы няшчасьця народа, цьвет якога растаптаў вораг, а над памяцьцю гэтых сьвятых мучанікаў часам зьдзекуюцца ўласныя дзеці<ref>{{Кніга|аўтар = Ludwika z Jamontów Radziewiczowa|частка = |загаловак = Garść wspomnień z 63 roku. Rękopis w Bibliotece Zakladu Narodowego imienia Ossolińskich we Wroclwiu, sygnatura 12 273/I|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = |том = |старонкі = 87—88|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>}} У канцы ліпеня 1863 году на кватэры Ямантаў адбылася сустрэча з родным братам польскага пісьменьніка [[Балеслаў Прус|Балеслава Пруса]] — Лявонам Главацкім. У якасьці камісара народнага ўраду той прыяжджаў з [[Варшава|Варшавы]] ў Вільню, каб абмеркаваць супярэчнасьці, якія ўзьніклі паміж кіраўнікамі паўстаньня на Беларусі і ў Польшчы<ref name=s469>{{артыкул|аўтар=Шалькевіч В.|загаловак="Марыська чарнаброва, галубка мая…" Невядомыя старонкі з жыцця Кастуся Каліноўскага|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=4|старонкі=69|isbn=}}</ref>. Спрабуючы рэанімаваць паўстаньне, выдаў «Прыказ да народу зямлі літоўскай і беларускай». Аднак дзеяньні былі запозьненымі, паўстаньне ў Беларусі ўжо захлынулася ў крыві. Асноўныя сілы паўстанцаў былі разьбітыя карнікамі. === Арышт і пакараньне === З восені 1863 году сканцэнтраваў намаганьні на назапашваньні сілаў для новага выступленьня ўвесну. Але, выдадзены здраднікам, камісарам Магілёўскай губэрні Вітаўтам Парфяновічам, яго ў ноч на 29 студзеня 1864 году схапілі царскія жандары ў Сьвятаянскіх мурах (побач з [[Касьцёл Сьвятых Янаў (Вільня)|касьцёлам Сьвятых Янаў]]), дзе хаваўся пад імем Ігната Вітажэнца. У час сьледзтва і суду трымаўся надзвычай мужна. На прапанову палегчыць свой лёс, назваўшы адрасы і імёны паплечнікаў, адказаў<ref>{{артыкул|загаловак=Паказанні К. Каліноўскага ў следчай камісіі 26.2.1864|выданьне=К. Калиновский: Из печатного и рукописного наследия|адказны=Ин-т истории партии при ЦК КП Белоруссии — фил. Ин-та марксизма-ленинизма при ЦК КПСС|месца=Мн.|выдавецтва=Беларусь|год=1988|isbn=5-338-00024-5|старонкі=77—85}}</ref>: {{Цытата|Калі грамадзкая шчырасьць ёсьць дабрачыннасьцю, то шпіёнства апаганьвае чалавека. Усьведамленьне гонару, уласнае годнасьці і таго становішча, якое я займаў у грамадзтве, не дазваляюць мне ісьці па іншым шляху.}} Царскі ваенна-палявы суд прыгаварыў К. Каліноўскага да расстрэлу. Аднак вядомы сваей жорсткасьцю ў здушэньні паўстаньня расейскі генэрал [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] выказаўся за павешаньне. Неўзабаве гэты вырак учынілі на Лукіскім пляцы ў Вільні. === Запавет === {{Асноўны артыкул|Лісты з-пад шыбеніцы}} [[Файл:Zianon Pazniak czyta Listy spod szubienicy.ogv|thumb|[[Зянон Пазьняк]] чытае «[[Лісты з-пад шыбеніцы]]» ў час Беларускай дыктоўкі ў [[Варшава|Варшаве]], 28.02.2013 г.]] З царскага астрогу перадаў на волю свой запавет [[беларусы|беларускаму народу]] — «Ліст з-пад шыбеніцы»: {{Цытата|Браты мае, мужыкі родныя. З-пад шыбеніцы маскоўскай прыходзіць мне да вас пісаці, і, можа, раз астатні. Горка пакінуць зямельку родную і цябе, дарагі мой народзе. Грудзі застогнуць, забаліць сэрца, — но не жаль згінуць за тваю праўду… Нямаш, браткі, большага шчасьця на гэтым сьвеце, як калі чалавек у галаве мае розум і навуку… Но як дзень з ноччу не ходзіць разам, так не ідзе разам навука праўдзіва з няволяй маскоўскай. Дапокуль яна ў нас будзе, у нас нічога ня будзе, ня будзе праўды, багацтва і ніякай навукі, — адно намі, як скацінай, варочаць будуць не для дабра, но на пагібель нашу… Бо я табе з-пад шыбеніцы кажу, Народзе, што тагды толькі зажывеш шчасьліва, калі над табою [[Маскаль|Маскаля]] ўжо ня будзе.<br /><br />Твой слуга<br />Яська-гаспадар з-пад Вільні}} Паводле сучасных дасьледнікаў, думкі К. Каліноўскага пра неабходнасьць змаганьня за сваю Бацькаўшчыну, выказаныя ім у «Пісьмах з-пад шыбеніцы», можна лічыць пачатковым афармленьнем беларускай нацыянальнай ідэі<ref>{{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)|к}} С. 169.</ref>. == Ацэнкі == [[Файл:Каго любіш? — Люблю Беларусь (пароль паўстанцаў 1864 году).jpg|значак|Вытрымка з пратакола допыту {{nowrap|В. Парфіяновіча}}, у якім упамінаецца пароль паўстанцаў: «Каго любіш?» — «Люблю Беларусь».]] {{Асноўны артыкул|Кастусь Каліноўскі ў гістарыяграфіі}} У гістарыяграфіі [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньню 1863—1864 гадоў]] і асобе яго кіраўніка на землях колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] Кастусю Каліноўскаму прысьвячаецца шматлікая і ў той жа час даволі супярэчлівая літаратура. Важная крыніца з гэтай праблемы — працы ўдзельнікаў і сучасьнікаў паўстаньня, апублікаваныя ў апошняй трэці ХІХ — пачатку ХХ стагодзьдзяў. У беларускай гістарыяграфіі гэтая праблема ў розныя часы грунтоўна разглядалася [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсеваладам Ігнатоўскім]], [[Анатоль Сьмірноў|Анатолем Сьмірновым]], [[Міхась Біч|Міхасём Бічам]], [[Генадзь Кісялёў|Генадзем Кісялёвым]], [[Алесь Смалянчук|Алесем Смаленчуком]] і іншымі дасьледнікамі. Вынікам чаго стала вылучэньне наступных гістарычных фактаў, якія сьведчаць пра безумоўны беларускі нацыянальны выбар Кастуся Каліноўскага<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/31162393.html Каліноўскі быў беларусам. Даказаць адваротнае немагчыма], [[Радыё Свабода]], 22 сакавіка 2021 г.</ref>: [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (A. Stankievič, 1933).jpg|значак|Рэфэрат [[Адам Станкевіч|Адама Станкевіча]] «Кастусь Каліноўскі, „Мужыцкая праўда“ і ідэя незалежнасьці Беларусі». Вільня, 1933 г.]] * Паўстанцкі пароль «Каго любіш — Люблю Беларусь — То ўзаемна», якім карысталася найперш блізкае кола Каліноўскага, у тым ліку сям’я Ямантаў, зь якой паходзіла яго каханая дзяўчына, нарачоная [[Марыя Ямант]], і яго асабісты сакратар Язэп Ямант. * Выданьне газэты «[[Мужыцкая праўда]]», праклямацыяў і ўлётак на [[Беларуская мова|беларускай мове]] перад і ў час паўстаньня. * Утварэньне 1 лістапада 1863 году [[Часовы правінцыйны ўраду Літвы і Беларусі|Часовага правінцыйнага ўраду Літвы і Беларусі]], распушчанага палякамі з прычыны сэпаратызму і патрабаваньня роўнасьці ў дачыненьнях паміж [[Вільня]]й і [[Варшава]]й з боку кіраўніка гэтага ўраду — Кастуся Каліноўскага. Некаторыя дасьледнікі мяркуюць, што Кастусь Каліноўскі, які лічыў, што народы колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] мусяць самі разьвязаць пытаньне пра сваю незалежнасьць, такім чынам выказваў ідэю стварыць цалкам незалежнае ад Польшчы і Расеі Вялікае Княства Літоўскае<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 333.</ref>. * Вяртаньне беларускай мовы ва ўрадавае справаводзтва, а менавіта факт выданьня Каліноўскім дзяржаўных дакумэнтаў (загадаў) на беларускай мове ў часы, калі ён займаў пасаду Ўрадавага камісара Гарадзенскага ваяводзтва ў сакавіку 1863 году і кіраўніка паўстанцкага ўраду ў Вільні ў чэрвені 1863 году. * Прызнаньне гістарычнай суб’ектнасьці беларусаў Нацыянальным урадам у Варшаве 3 траўня 1863 году ў форме прыняцьця адозвы «Да братоў-беларусаў», што адбылося ў выніку палітычнай дзейнасьці Кастуся Каліноўскага. * Нацыянальны маніфэст і запавет будучым пакаленьням аўтарства Кастуся Каліноўскага, выкладзены ў «Мужыцкай праўдзе» і «[[Лісты з-пад шыбеніцы|Лістах з-пад шыбеніцы]]», дзе Каліноўскі цалкам атаясамлівае сябе зь беларускім народам, фактычна, называе сябе беларусам і сьцьвярджае суб’ектнасьць беларускага народу. * Перадсьмяротны верш Кастуся Каліноўскага на беларускай мове да каханай дзяўчыны і да свайго народу. == Ушанаваньне памяці == [[Файл:Kanstantyn Kalinoŭski stamp.jpg|міні|Марка [[Белпошта|Белпошты]] да 130-годзьдзя нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] * У [[Вільня|Вільні]] на [[Лукіскі пляц|Лукіскім пляцы]], дзе расейскія карнікі павесілі Кастуся Каліноўскага, у ягоны гонар усталявалі мэмарыял у выглядзе пліты і драўлянага крыжа. У 2008—2009 гадох Віленскае самакіраваньне пастанавіла правесьці рэканструкцыю пляцу. У фінал конкурсу выйшла 7 праектаў, але толькі адзін зь іх прадугледжваў захаваньне помніка ўдзельнікам нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў. Беларуская дзяржава ня выказала зацікаўленасьці ў абароне помніка, таму існавала імавернасьць, што помнік ліквідуюць<ref>{{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 27 лютага 2009 г.| url = http://belmy.info/articles/news/bad/3389.html | загаловак = Помнік Каліноўскаму на Лукішках можа не перажыць рэканструкцыю | фармат = | назва праекту = [http://belmy.info belmy.info] | выдавец = | дата = 19 сакавіка 2011 | мова = | камэнтар = }}</ref>. 22 сакавіка 2009 году на Лукіскім пляцы адбылася акцыя ўшанаваньня памяці герояў супраць зносу мэмарыялу<ref>[https://web.archive.org/web/20090407050536/http://www.nn.by/index.php?c=ar&i=24778 Абарона крыжа паўстанцам] // [[Наша Ніва]]. 22 сакавіка 2009 г.</ref>. * У 1926 годзе ў Менску колішнюю Кацярынінскую вуліцу перайменавалі ў гонар Кастуся Каліноўскага<ref>{{Спасылка|аўтар = Бондаренко В.| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://minsk-old-new.com/minsk-2910-ru.htm | загаловак = Между двумя мировыми войнами | фармат = | назва праекту = [[Менск стары і новы]] | выдавец = | дата = 19 сакавіка 2011 | мова = ru | камэнтар = }}</ref>, а ў 1928 годзе ў [[БССР]] зьнялі мастацкі фільм «[[Кастусь Каліноўскі (фільм)|Кастусь Каліноўскі]]», у якім распавядалася пра кіраўніка [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня 1863—1864 гадоў]]. * У 1942 годзе з ініцыятывы ўладаў БССР зьявіўся праект пастановы Дзяржаўнага камітэту абароны аб стварэньні Беларускай арміі, у якой 6-я стралковая дывізія мусіла насіць імя Кастуся Каліноўскага<ref>Бераснеў П. [https://web.archive.org/web/20201127213504/https://news.tut.by/society/209498.html Чаму Сталін не падпісаў дакумент аб стварэнні Беларускай арміі ў 1942 годзе?], [[TUT.BY]], 24.12.2010 г.</ref>. А ў 1943 годзе імя Кастуся Каліноўскага атрымала савецкая партызанская брыгада, якая была адным з найбольш актыўных злучэньняў у ваколіцах Горадні і Беластоку<ref name="VV">{{Артыкул|аўтар=[[Андрэй Вашкевіч|Вашкевіч А.]]|загаловак=Як Гронскі расправіўся над Каліноўскім|спасылка=http://www.arche.by/by/page/reviews/navuka-ahliady/89|выданьне=[[ARCHE Пачатак]]|тып=[[часопіс]]|год=2008|нумар=7—8 (70—71)|старонкі=51—72|issn=1392-9682}}</ref>. * У 1963 годзе ў гонар Кастуся Каліноўскага ў Менску назвалі новую [[Вуліца Кастуся Каліноўскага (Менск)|вуліцу]] ў мікрараёне [[Усход (мікрараён Менску)|Ўсходзе]]. * З пачатку 1990-х гадоў выказваньне Кастуся Каліноўскага ''«Не народ для ўрада, а ўрад для народа»'' зьмяшчаецца ў якасьці эпіграфу на першай старонцы газэты [[Рэспубліка (газэта)|«Рэспубліка»]]. * У 1993 годзе ў Вільні на сьцяне [[Касьцёл Сьвятога Духа (Вільня)|касьцёла Сьвятога Духа]], дзе ў былым дамініканскім кляштары трымалі ў зьняволеньні Кастуся Каліноўскага, з боку вуліцы Ігнатаўскай паставілі мэмарыяльную шыльду ў памяць кіраўніка паўстаньня<ref>Луцкевіч Л. Вандроўкі па Вільні. — Вільня: Рунь, 1998. С. 59.</ref>. * Указ прэзыдэнта Беларусі ад 15 студзеня 1996 году № 26 зацьвердзіў [[Ордэн Кастуся Каліноўскага]]<ref>{{Cite web|url=http://pravo.kulichki.com/zak2007/bz53/dcm53537.htm|title=Об утверждении описания орденов, медалей и нагрудных знаков к почетным званиям Республики Беларусь|website=pravo.kulichki.com}}</ref>, палажэньне аб якім прынялі яшчэ ў 1995 годзе<ref>{{Cite web|url=http://kalinouski.arkushy.by/museum/memoria/orden_inst.htm|title=Сьвіслацкія аркушы — Кастусь Каліноўскі — Музей|first=Кузменка|last=Зміцер|website=kalinouski.arkushy.by}}</ref>. У наш час узнагарода не выкарыстоўваецца, але пры гэтым не выходзіла адпаведнай пастановы аб яе скасаваньні<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://kalinouski.arkushy.by/kalinouski.htm | загаловак = Кастусь Каліноўскі | фармат = | назва праекту = [http://kalinouski.arkushy.by/kalinouski.htm «Сьвіслацкія аркушы»] | выдавец = | дата = 19 сакавіка 2011 | мова = | камэнтар = }}</ref>. * Падчас [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|уварвання Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе]] беларускія добраахвотнікі стварылі [[батальён імя Кастуся Каліноўскага]] дзеля абароны [[Кіеў|Кіева]]<ref>{{cite web| url=https://euroradio.fm/belarusy-stvaryli-batalyon-imya-kalinouskaga-dlya-abarony-kieva | title=Беларусы стварылі батальён імя Каліноўскага для абароны Кіева| author=| date=9 сакавіка 2022 г.| publisher=[[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]}}</ref>. * 26 сакавіка 2022 году каля будынку [[Царква Сьвятога Кірылы Тураўскага (Бруклін)|царквы Сьвятога Кірылы Тураўскага]] ў [[Бруклін]]е ([[Злучаныя Штаты Амэрыкі|Злучаныя Штаты]]) адбылося ўрачыстае адкрыцьцё бюстаў Кастусю Каліноўскаму і [[Тадэвуш Касьцюшка|Тадэвушу Касьцюшку]], створаных паводле праекту беларускага скульптара [[Гэнік Лойка|Гэніка Лойкі]]<ref>[https://svaboda.global.ssl.fastly.net/a/31772603.html Беларусы ЗША адкрылі ў Нью-Ёрку бюсты Тадэвушу Касьцюшку і Кастусю Каліноўскаму], [[Радыё Свабода]], 27 сакавіка 2022 г.</ref>. <gallery widths=215 heights=180 caption="Памятныя знакі" class="center"> Pomnik Konstantego Kalinowskiego w Mostowlanach 2017.jpg|Помнік у [[Мастаўляны (Падляскае ваяводзтва)|Мастаўлянах]] KalinowskiSierakowskiWilno1.jpg|Пліта на Лукіскім пляцы Paminklas kalinauskui.JPG|Помнік у [[Салечнікі|Салечніках]] </gallery> == Вобраз у мастацтве == [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (M. Filipovič, 1920-29).jpg|значак|Кастусь Каліноўскі. Эскіз мастака [[Міхась Філіповіч|Міхася Філіповіча]]]] [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (M. Filipovič, 1920-29) (2).jpg|значак|Эскіз дэкарацыяў да «Кастуся Каліноўскага» (М. Філіповіч)]] * «[[s:Кастусь Каліноўскі|Кастусь Каліноўскі]]» — верш ([[Алесь Дудар]], 1925 год) * «Кастусь Каліноўскі» — паэма ([[Анатоль Вольны]], 1925 год) * [[Кастусь Каліноўскі (фільм)|«Кастусь Каліноўскі»]] — гераічна-прыгодніцкі фільм 1927 году * «Кастусь Каліноўскі» — верш ([[Юрка Лявонны]], 1928 год) * «Сьмерць Кастуся Каліноўскага» — паэма ([[Міхась Машара]], 1934 год) * «Каліноўскі» — паэма ([[Максім Танк]], 1938 год) * «Кастусь Каліноўскі» — верш ([[Пятрусь Броўка]], 1943 год) * «[[Восень пасярод вясны: Аповесць, сатканая з гістарычных матэрыялаў і мясцовых паданняў]]» — аповесьць ([[Адам Мальдзіс]]) * «[[Каласы пад сярпом тваім]]» — раман ([[Уладзімер Караткевіч]]) * «Кастусь Каліноўскі» — аповесьць ([[Алесь Якімовіч]]) * «Кастусь Каліноўскі» — п’еса (Уладзімер Караткевіч) * «Кастусь Каліноўскі» — п’еса ([[Эўсьцігней Міровіч]]) — у пастаноўцы [[БДТ-3]] ролю Каліноўскага выканаў [[Кастусь Быліч]] * «[[Кастусь Каліноўскі (опэра)|Кастусь Каліноўскі]]» — опэра (словы [[Міхась Клімковіч]], музыка [[Дзьмітры Лукас]]) * «Кастусь Каліноўскі» — рэспубліканская мастацкая выстава, прысьвечаная 150-годзьдзю з дню нараджэньня і 125-годзьдзю паўстаньня 1863—1864 гадоў (4—28 лютага 1988 году): каталёг / [складальнікі: Л. Б. Бортнік і інш.]. — {{Менск (Мн.)}}: Беларусь, 1989. * «[[Хамуціус]]» — паэма ([[Аркадзь Куляшоў]]) <gallery caption="Афішы кінастужкі «Кастусь Каліноўскі», зьнятай у 1927 годзе" widths=215 heights=180 class="center"> Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (1928).jpg Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (1928) (2).jpg Кастусь Калиновский.jpg </gallery> == Урачыстае перапахаваньне == Улады Расейскай імпэрыі збаяліся паломніцтва да магілы Кастуся Каліноўскага, таму яго таемна разам зь яшчэ 20 пакаранымі сьмерцю паўстанцамі пахавалі на [[Замкавая гара (Вільня)|Замкавай гары]] ў Вільні, за мурамі расейскага вайсковага гарнізону. Парэшткі закапалі пакалечанымі, зь зьвязанымі ззаду рукамі, а целы пасыпалі вапнай, каб ускладніць ідэнтыфікацыю<ref>Карней І. [https://www.svaboda.org/a/29847199.html Як расейцы пахавалі Кастуся Каліноўскага: рукі зьвязаныя за сьпінай, цела засыпанае вапнай], [[Радыё Свабода]], 22 лістапада 2019 г.</ref>. Магілы зраўнялі зь зямлёй і зрабілі на іх месцы пляцоўку гуляць у [[крыкет]] («лапту») для расейскіх вайскоўцаў<ref name="Januskievic">Карней І. [https://www.svaboda.org/a/30297354.html Зьдзек з парэшткаў паўстанцаў: расейцы гулялі на магілах у крыкет і залівалі фэкаліямі], [[Радыё Свабода]], 28 лістапада 2019 г.</ref><ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 336.</ref>. У [[Першая сусьветная вайна|Першую сусьветную вайну]] па тым як расейскія войскі пакінулі Вільню, жыхары места адзначылі крыжам прыкладнае месца масавага пахаваньня. У 1940 годзе па заняцьці Вільні бальшавікам гэты крыж зруйнавалі, а само месца занядбалі<ref name="Januskievic"/>. У 2016 годзе на Замкавай гары здарыліся два апоўзьні, зьявілася патрэба ўмацаваць схілы. Перад правядзеньнем земляных працаў гару дэталёва дасьледавалі археолягі, якія выявілі не вядомыя раней магілы. У 2017 годзе навукоўцы выказалі здагадку пра тое, што знойдзеныя парэшткі могуць належаць удзельнікам паўстаньня. У сакавіку 2019 году дасьледнікі пацьвердзілі ідэнтыфікацыю парэшткаў К. Каліноўскага мэтадам вылучэньня астатніх, а таксама праз супастаўленьне веку, мэтаду сьмяротнага пакараньня і параўнаньня чэрапу з фатаздымкам<ref>[https://www.svaboda.org/a/29830589.html У Вільні з дакладнасьцю 95% ідэнтыфікавалі парэшткі Кастуся Каліноўскага], [[Радыё Свабода]], 19 сакавіка 2019 г.</ref>. 22 лістапада 2019 году ў Вільні адбылася ўрачыстая цырымонія перапахаваньня парэшткаў Кастуся Каліноўскага на могілках [[Росы (Вільня)|Росы]]. У цырымоніі ўзялі ўдзел прэзыдэнт Летувы [[Гітанас Наўседа]] і прэзыдэнт Польшчы [[Анджэй Дуда]], старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Івонка Сурвіла]], першы кіраўнік незалежнай Беларусі [[Станіслаў Шушкевіч]], беларускі арцыбіскуп [[Тадэвуш Кандрусевіч]], віцэ-прэм’ер Беларусі [[Ігар Петрышэнка]], лідэры апазыцыйных беларускіх партыяў, дзеячы беларускай культуры і тысячы беларусаў пад нацыянальнымі гістарычнымі [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белымі сьцягамі]]. Гэта стала найбольш масавай маніфэстацыяй беларусаў у Вільні і, увогуле, па-за [[Дзяржаўная граніца Рэспублікі Беларусь|сучаснай граніцай Беларусі]]<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=241583 Тысячы беларусаў развіталіся з Каліноўскім пад нацыянальнымі сцягамі — шмат ФОТА Надзеі Бужан], [[Наша Ніва]], 22 лістапада 2019 г.</ref>. Прадстаўнік афіцыйнага Менску ў сваім выступе па імшы ў [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Віленскай катэдры]] з нагоды перапахаваньня паўстанцаў 1863-64 гадоў адзначыў, што асоба Кастуся Каліноўскага назаўжды ўпісаная ў гісторыю Беларусі, а яго дзейнасьць «''зьвязаная зь перарастаньнем беларускага нацыянальна-культурнага руху ў змаганьне за беларускую дзяржаўнасьць у форме народаўладзьдзя''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/30286613.html Што віцэ-прэм’ер Беларусі сказаў пра Каліноўскага і паўстанцаў у Вільні], [[Радыё Свабода]], 22 лістапада 2019 г.</ref>. == Бібліяграфія == * Кастусь Каліноўскі. За нашую вольнасць. Творы, дакументы / Уклад., прадм., паслясл., пер. і камент. [[Генадзь Кісялёў|Г. Кісялёва]]. — Мн.: «Беларускі кнігазбор», 1999.{{nowrap| — 459 с.}} {{ISBN|985-6318-41-6}}. == Глядзіце таксама == * [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/Гістарыяграфія гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/БелЭн|7}} * {{Літаратура/Беларускі нацыяналізм. Даведнік}} * [[Міхась Біч|Біч М.]] [https://web.archive.org/web/20080907184457/http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/almanach/06/06mem_bicz04.htm Паўстанне 1863—1864 гг. Кастусь Каліноўскі] // [[Гістарычны Альманах]]. Том 6 (2002). * {{Артыкул|аўтар=[[Андрэй Вашкевіч|Вашкевіч А.]]|загаловак=Як Гронскі расправіўся над Каліноўскім|спасылка=http://www.arche.by/by/page/reviews/navuka-ahliady/89|выданьне=[[ARCHE Пачатак]]|тып=[[часопіс]]|год=2008|нумар=7—8 (70—71)|старонкі=51—72|issn=1392-9682}} * Герасімчык В. Кастусь Каліноўскі: чаму яму няма роўных // [[Наша гісторыя]]. № 2, 2018. ISBN 2617-2305. — С. 4—9. * {{Літаратура/Разгром нацыянальнага руху ў Беларусі}} * [http://pawet.net/library/history/bel_history/smalianchuk/70/Кастусь_Каліноўскі_і_яго_эпоха.html Кастусь Каліноўскі і яго эпоха ў дакументах і культурнай традыцыі]: Матэрыялы міжнароднай навуковай канферэнцыі, Менск, 25 верасня 2010 г. — Менск, 2011. * Кіштымаў А. Загадка бацькі Каліноўскага // Наша гісторыя. № 2, 2018. ISBN 2617-2305. — С. 10—12. * {{Літаратура/Культуралёгія: Энцыклапедычны даведнік. Менск: Беларуская Энцыкляпэдыя, 2003}} * {{артыкул|аўтар =Матвейчык Дз. | частка = |загаловак = «Станаўленне і развіццё ў БССР гістарыяграфіі паўстання1863-1864 гг. (1919—1931 гг.)»|арыгінал = |спасылка =https://www.academia.edu/35714411/%D0%9C%D0%B0%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BA_%D0%94.%D0%A7._%D0%A1%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%9E%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B5_%D1%96_%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D1%96%D1%86%D1%86%D1%91_%D1%9E_%D0%91%D0%A1%D0%A1%D0%A0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96_%D0%BF%D0%B0%D1%9E%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%8F_1863_1864_%D0%B3%D0%B3._1919_1931_%D0%B3%D0%B3._?auto=download|адказны =[[Максім Гальпяровіч]]|выданьне=[[Беларускі гістарычны часопіс]]|тып=навуковы, навукова-мэтадычны ілюстраваны часопіс|месца=[[Менск]]|выдавецтва= |год=сакавік 2017 |выпуск=|том=|нумар=3 (212)| старонкі=12 —24|isbn=}} * {{Літаратура/Мысьліцелі і асьветнікі Беларусі (1995)}} * {{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)}} * [[Алесь Смалянчук|Смалянчук А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/smalianchuk/11/Кастусь_Каліноўскі_ў_польскай_гістарычнай_традыцыі.html Кастусь Каліноўскі ў польскай гістарычнай традыцыі] // Спадчына. № 2, 1998. С. 84—105. * {{Кніга|аўтар =[[Адам Станкевіч|Станкевіч, А.]]|частка = |загаловак =Кастусь Каліноўскі : «Мужыцкая праўда» і ідэя незалежнасьці Беларусі: (Рэферат, прачытаны на ўрачыстый акадэміі 25.ІІІ.1933 г., з прычыны 15-ай угодкі абвяшчэньня незалежнасьці Беларусі і 70-ай угодкі беларускай прэсы) |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца =[[Вільня]] |выдавецтва =[[Беларускі нацыянальны камітэт (Вільня)|Беларускі Нацыянальны Камітэт]] |год =1933 |том = |старонкі =|старонак =63 |сэрыя = |isbn = |наклад = }} * {{артыкул|аўтар =[[Іван Цьвікевіч|Трызна І.]]| частка = |загаловак =Канстанцін Каліноўскі (Гістарычны нарыс).|арыгінал = |спасылка =http://elibrary.mab.lt/handle/1/2323|адказны =[[Клаўдзі Дуж-Душэўскі]]|выданьне=[[Беларускі сьцяг (1922)|Беларускі сьцяг]]|тып=часопіс|месца=[[Коўна]]|выдавецтва=[[Урад БНР]]|год=1922|выпуск=|том=|нумар=4. жнівень—верасень| старонкі=10—19|isbn=}} * {{артыкул|аўтар =[[Іван Цьвікевіч|Цьвікевіч І.]] | частка = |загаловак = «Кастусь Каліноўскі» (К 60-ці годзьдзю яго сьмерці).|арыгінал = |спасылка =http://digital.nlb.by/files/original/ae0fef0698fda997b7d6094de9dd0330.pdf|адказны =А. Сянькевіч |выданьне="[[Полымя (часопіс)|Полымя]]: літаратурна-мастацкі і грамадска-палітычны часопіс"|тып=часопіс|месца=[[Менск]]|выдавецтва= [[Савецкая Беларусь (выдавецтва)|Беларускае кааперацыйна-выдавецкае таварыства «Савецкая Беларусь»]]|год=1924|выпуск=|том=|нумар= 2 (10)| старонкі=1—18 |isbn=}} * {{Літаратура/Чалавек і грамадзтва: Энцыкляпэдычны даведнік. Менск: Беларуская Энцыкляпэдыя, 1998}} * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}} == Вонкавыя спасылкі == {{Вікіцытатнік|Кастусь Каліноўскі|Кастусь Каліноўскі}} {{Вікікрыніцы|Category:Кастусь Каліноўскі|Кастусь Каліноўскі}} * {{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://kalinouski.arkushy.by | загаловак = Праект «Сьвіслацкія аркушы — Кастусь Каліноўскі» | фармат = | назва праекту = | выдавец = | дата = 19 сакавіка 2011 | мова = | камэнтар = }} * [http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=11488 Паўстанцы], [[Kamunikat.org]] * [http://knihi.com/Kastus_Kalinouski/ Творы Кастуся Каліноўскага], [[Беларуская Палічка]] * [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/31162393.html Каліноўскі быў беларусам. Даказаць адваротнае немагчыма], [[Радыё Свабода]], 22 сакавіка 2021 г. * {{YouTube|e5N7p0kCzBU|Гісторыя пад знакам Пагоні. Кастусь Каліноўскі}} {{Русіфікацыя}} {{Бібліяінфармацыя}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Каліноўскі, Кастусь}} [[Катэгорыя:Кастусь Каліноўскі| ]] [[Катэгорыя:Навучэнцы Сьвіслацкай гімназіі]] [[Катэгорыя:Беларускія рэвалюцыянэры]] [[Катэгорыя:Паўстанцы 1863—1864 гадоў]] [[Катэгорыя:Актывісты супраць русіфікацыі]] [[Катэгорыя:Рэпрэсаваныя ў Расейскай імпэрыі]] [[Катэгорыя:Павешаныя]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Вільні]] [[Катэгорыя:Асобы на марках]] [[Катэгорыя:Людзі, у гонар якіх названыя вуліцы]] anwb0bjqiwf12vdh4iumkeamkvv6z3h 2332605 2332604 2022-08-15T13:02:20Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Літаратура */ + wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|тып=прозьвішча|Каліноўскі}} {{Іншыя значэньні}} {{Шляхціч |Імя = Кастусь Каліноўскі |Поўнае імя = Вінцэнт Канстанцін Каліноўскі |Арыгінальнае імя = |Партрэт = Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (G. Bonoldi, 1863).jpg |Подпіс партрэту = К. Каліноўскі. Фота [[Ахіла Банольдзі|А. Банольдзі]], 1863 г. |Герб = POL COA Kalinowa.svg |Подпіс гербу = Герб «[[Калінова]]» |Пасады = |Пачатак пэрыяду = |Заканчэньне пэрыяду = |Папярэднік = |Наступнік = |Імя пры нараджэньні = |Нарадзіўся = {{Нарадзіўся|2|2|1838}} |Месца нараджэньня = [[Мастаўляны (Падляскае ваяводзтва)|Мастаўляны]] [[Гарадзенскі павет (Расейская імпэрыя)|Гарадзенскага павету]], [[Расейская імпэрыя]] |Памёр = {{Памёр|22|3|1864|гадоў=26}} |Месца сьмерці = [[Вільня]], [[Расейская імпэрыя]] |Род = [[Каліноўскія]] |Бацька = Сымон Каліноўскі |Маці = Вераніка Рыбінская |Жонка = |Дзеці = |Рэлігія = [[Уніяцкая царква ў Рэчы Паспалітай|грэка-каталік]] |Рэгаліі = |Колер = |Колер загалоўку = }} '''Касту́сь Каліно́ўскі''' ('''Вінцэ́нт Канстанці́н Каліно́ўскі'''{{Заўвага|Сваім першым імём — Вінцэнт, нададзеным паводле дня нараджэньня ў гонар каталіцкага сьвятога [[Вінцэнт Сарагоскі|Вінцэнта Сарагоскага]] — Каліноўскі часта падпісаў афіцыйныя памеры на расейскай мове (у форме {{мова-ru|Викентий|скарочана}}), тым часам другое імя — Канстанцін, упадабанае ўласнымі бацькамі — ён найперш выкарыстоўваў у дачыненьнях з сваякамі і сябрамі<ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}: ТАА «ЮрСаПрынт», 2018. С. 5.</ref>. Форму імя Кастусь датычна постаці Каліноўскага ў 1925 годзе падчас наведваньня ваколіцаў [[Сьвіслач (горад)|Сьвіслачы]] ад былога ўдзельніка паўстаньня 1863—1864 гадоў пачуў польскі гісторык [[Віктар Кардовіч]]<ref>Kordowicz, W. Konstanty Kalinowski / W. Kordowicz. — Warszawa, 1955. S. 5.</ref><ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}: ТАА «ЮрСаПрынт», 2018. С. 5—6.</ref>. Паводле беларускага гісторыка [[Аляксандар Краўцэвіч|Аляксандра Краўцэвіча]], на канфэрэнцыі «Кастусь Каліноўскі і яго эпоха ў дакумэнтах і культурнай традыцыі», якая прайшла ў Менску 25 верасьня 2009 году, на падставе дакумэнтаў давялі, што ў сям’і ўжывалася імя Кастусь<ref>Міхась Скобла, [https://www.svaboda.org/a/1839934.html Ці застанецца Каліноўскі на п’едэстале нацыянальнага героя?], [[Радыё Свабода]], 30 верасьня 2022 г.</ref> (гэтая беларуская форма імя Канстанцін адпавядала псэўданіму Каліноўскага «Яська», утворанаму ад імя Ян; яна ж бытавала і сярод іншай шляхты з [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]], напрыклад, [[Манюшкі|Манюшкаў]] — «[[:Файл:Danat Maniuška, Kastuś Maniuška. Данат Манюшка, Кастусь Манюшка (Č. Maniuška, 1843).jpg|Kostuś]]»). Зрэшты, яшчэ да высьвятленьня гэтых акалічнасьцяў гісторык [[Генадзь Кісялёў]] выказаў наступнае меркаваньне: «''Адных дакумэнтаў пры ўсёй іх каштоўнасьці дзеля аднаўленьня поўнай карціны мінулага недастаткова, гісторык карыстаецца так званымі „пазакрыніцавымі“ ведамі, прасьцей кажучы, жыцьцёвымі назіраньнямі. Так ці ёсьць падстава да спрэчак, калі ўсім вядома, што Канстанцін і Кастусь ва ўмовах Беларусі адно і тое ж. Кастусь — форма больш „прастамоўная“, так бы мовіць, „недакумэнтальная“, але і ўся наша літаратурная мова абапіраецца на народныя гаворкі, як уся культура наша грунтуецца найперш на народных вытоках і традыцыях''»<ref>Кісялёў Г. Кастусь Каліноўскі, яго час і спадчына // За нашую вольнасць. Творы, дакументы / Каліноўскі, К.; уклад., прадм., паслясл. і камент. Г. Кісялёва. — {{Менск (Мн.)}}: «Беларускі кнігазбор», 1999. С. 262.</ref>}}; {{Дата ў старым стылі|2 лютага|1838|21 студзеня}} — {{Дата ў старым стылі|22 сакавіка|1864|10 сакавіка}}) — лідэр беларускага нацыянальнага вызвольнага руху<ref>Шалькевіч В. Каліноўскі Кастусь // {{Літаратура/БелЭн|7к}} С. 470.</ref>, рэвалюцыянэр-дэмакрат, публіцыст і паэт. Адзін з кіраўнікоў [[Паўстаньне Кастуся Каліноўскага|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]]. Нацыянальны герой [[Беларусь|Беларусі]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 332.</ref><ref name="Januskievic-1993">[[Язэп Янушкевіч|Янушкевіч Я.]] Хто такі Кастусь Каліноўскі? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 53.</ref><ref>[[Сяргей Харэўскі|Харэўскі С.]] [https://web.archive.org/web/20050101210850/http://www.lingvo.minsk.by/nn/2001/44/12.htm Магіла Каліноўскага знайшлася на гары Гедыміна ў Вільні] // [[Наша Ніва]]. № 44, 29 кастрычніка 2001 г.</ref><ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Анатолий Грицкевич]]: [http://www.petergen.com/krukowski/hrick.htm «Белорусский шляхтич — значит благородный, свободный, вольный!»] // Туризм и отдых. № 21, 24.05.2001 г.</ref>. У наш час Кастусь Каліноўскі лічыцца адным з найбольш вядомых прадстаўнікоў [[беларусы|беларускай нацыі]] ў сьвеце<ref>[[Вячаслаў Шалькевіч|Шалькевіч В.]] Каліноўскі Кастусь // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 33.</ref>. == Біяграфія == === Раньнія гады === Шляхецкі род [[Каліноўскія|Каліноўскіх]] гербу «[[Калінова]]» вядзе сваю гісторыю з канца XV стагодзьдзя. Прадстаўнікі роду на працягу амаль ста гадоў валодалі маёнткам [[Калінава (маёнтак)|Калінавым]] каля [[Бранск-Падляскі|Бранску Падляскага]], на памежжы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]], аднак прадалі яго ў 2-й палове XVIII стагодзьдзя. Нарадзіўся на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускай этнічнай тэрыторыі]] ў вёсцы [[Мастаўляны (Падляскае ваяводзтва)|Мастаўлянах]] на [[Гарадзенскі павет|гістарычнай Гарадзеншчыне]]{{Заўвага|Паводле тагачаснага афіцыйнага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу Расейскай імпэрыі — [[Гарадзенскі павет (Расейская імпэрыя)|Гарадзенскі павет]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]], цяпер у [[Падляскае ваяводзтва|Падляскім ваяводзтве]] Польшчы}} ў сям’і Сымона (Сямёна) Каліноўскага, безьзямельнага шляхціча, уладальніка невялікай ткацкай мануфактуры, і Вэранікі з Рыбінскіх, якая памерла, калі сыну было 5 гадоў. Прыняў хрост {{Дата ў старым стылі|18 лютага||6 лютага}} ў [[Ялоўка|Ялоўскім]] парафіяльным касьцёле пад імём Вінцэнт<ref>{{Спасылка|аўтар = Янушкевіч Я.|прозьвішча = Янушкевіч|імя = Язэп.|аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 2 лютага 2013|url = http://nn.by/?c=ar&i=103944|загаловак = Мэтрыка Каліноўскага: чаму яго назвалі Кастусём|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Наша Ніва]]|дата = 4 лютага 2013|мова = |камэнтар = }}</ref>. У 1847—1852 гадох навучаўся ў [[Сьвіслацкая гімназія|Сьвіслацкай павятовай вучэльні]]. У 1856 году пераехаў у бацькаў фальварак Якушоўку (у валоданьні Каліноўскіх з 1849 году<ref>[[Вячаслаў Шалькевіч|Шалькевіч В.]] Каліноўскі Кастусь // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 32.</ref>), дзе дапамагаў у гаспадарчых клопатах і, відаць, займаўся самаадукацыяй. Вялікі ўплыў на К. Каліноўскага меў старэйшы брат [[Віктар Каліноўскі|Віктар]], які навучаўся ў [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Маскоўскім унівэрсытэце]] і дасьледваў на даручэньне Віленскай археалягічнай камісіі старадаўнія беларускія рукапісы. === Рэвалюцыйная дзейнасьць === У 1856 годзе паступіў на юрыдычны факультэт [[Пецярбурскі ўнівэрсытэт|Пецярбурскага ўнівэрсытэту]], які скончыў праз чатыры гады з навуковай ступеньню кандыдата права. У час навучаньня ўва ўнівэрсытэце браў удзел у дзейнасьці нелегальных студэнцкіх гурткоў, у прыватнасьці групы студэнцкага зямляцтва «Агул», разам з братам быў сябрам таемнай вайскова-рэвалюцыйнай арганізацыі афіцэраў Генэральнага штабу, якую ачольвалі [[Зыгмунт Серакоўскі]] і [[Яраслаў Дамброўскі]]. [[Файл:Śvisłač, Gimnazičny. Сьвіслач, Гімназічны (1879).jpg|міні|[[Сьвіслацкая гімназія]]]] Атрымаўшы 17 лютага 1861 году ўнівэрсытэцкі дыплём, зрабіў спробу ўладкавацца на працу ў [[Вільня|Вільні]] ў адміністрацыю мясцовага генэрал-губэрнатара У. Назімава, каб адразу тут распачаць рэвалюцыйную дзейнасьць па стварэньні сеткі кансьпіратыўных групаў для работы сярод будучых удзельнікаў паўстаньня<ref name=s71>{{артыкул|аўтар=Шалькевіч В.|загаловак="Марыська чарнаброва, галубка мая…" Невядомыя старонкі з жыцця Кастуся Каліноўскага|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=3|старонкі=71|isbn=}}</ref>. Лічыцца, што на гэты час прыпадае знаёмства К. Каліноўскага з будучаю нарачонай [[Марыя Ямант|Марыяй Ямант]]. 2 сакавіка 1861 году на імя Віленскага генэрал-губэрнатара падаў заяву наступнага зьместу: «''Скончыўшы курс навук у імпэратарскім С.-Пецярбурскім унівэрсытэце паступіць на службу, маю гонар пакорна прасіць Ваша Высокаправасхадзіцельства ўзычыць мне магчымасьць служыць пад высокім начальствам Вашага Высокаправасхадзіцельства<ref>{{Кніга|аўтар = Шалькевич В. Ф.|частка = |загаловак = Кастусь Калиновский: Страницы биографии|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Мн.|выдавецтва = |год = 1988|том = |старонкі = 136|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>''». Уладкаваньню на працу спрыяў ад’ютант У. Назімава Людвік Зьвяждоўскі, аднак спробы апынуліся марнымі і напачатку вясны 1861 году К. Каліноўскі вярнуўся на Гарадзеншчыну, распачаўшы стварэньне рэвалюцыйнай арганізацыі<ref name=s71/>. [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (1860-63).jpg|значак|Кастусь Каліноўскі, 1860—1863 гг.]] Паводле сваіх ідэйных перакананьняў быў рэвалюцыйным дэмакратам, выступаў за скіданьне самаўладзтва, скасаваньне абшарніцкага землеўладаньня. Лічыў, што толькі шырокі ўдзел у будучым паўстаньні сялянства можа забясьпечыць перамогу. У гэтым рэчышчы вёў агітацыйную працу. Улетку 1862 году разам з паплечнікамі з Гарадзенскай рэвалюцыйнай арганізацыі [[Фэлікс Ражанскі|Фэліксам Ражанскім]], [[Станіслаў Сангін|Станіславам Сангінам]] і [[Валеры Антоні Ўрублеўскі|Валерам Урублеўскім]] распачаў выпуск «[[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]]» — першай у гісторыі газэты на беларускай мове. Агулам выйшла 7 нумароў гэтай нелегальнай газэты. Яна выкрывала палітыку імпэрскіх уладаў, тлумачыла сытуацыю ў краіне, выкрывала падман царскага маніфэсту аб скасаваньні прыгону, заклікала сялянаў да змаганьня. Сфармуляваў ідэю дэмакратычнай народнай дзяржавы<ref>{{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)|к}} С. 167.</ref>: {{Цытата|…не народ зроблены для ўраду, а ўрад для народу.}} Кожны нумар «Мужыцкай праўды» быў нязьменна падпісаны псэўданімам «Яська-гаспадар з-пад Вільні». Браў асабісты ўдзел у пашырэньні газэты: развозіў яе па вёсках, раскідваў па дарогах. [[Файл:Mužyckaja praŭda. Ziamla naša nazyvajecca litoŭskaja, a my nazyvajemsia litoŭcy.jpg|значак|Першая старонка нявыдадзенай Мужыцкай праўды]] У кастрычніку 1862 году ў час канфлікту з палякамі паўстаў нумар «Мужыцкай праўды», які аднак зь нейкіх прычынаў не надрукавалі. Гэты варыянт лічыцца ўнікальным і вылучаецца з усяе сэрыі, бо тлумачыць сялянам, як раней называлася іхная краіна і якую назву мае тутэйшы народ<ref>[[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] [https://web.archive.org/web/20180620212041/https://www.nv-online.info/2018/03/13/zyamlya-nasha-z-vyakou-vechnyh-nazyvaetstsa-litouskaya-a-my-to-nazyvaemsya-litoutsy-nenadrukavany-numar-muzhytskaj-praudy.html Ненадрукаваны нумар «Мужыцкай праўды»] // [[Народная Воля]]. 19 чэрвеня 2018 г.</ref><ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — Гродна, 2018.</ref>: {{Цытата|Вы, дзецюкі, пэўне ня ведаеце, хто вы такія, як называецца гэта зямля, на якой нашы бацькі жылі <…> Зямля наша зь вякоў вечных называецца [[Літва|літоўская]], а мы то называемся [[ліцьвіны|літоўцы]].}} === Кіраваньне паўстаньнем === [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (1862).jpg|міні|Кастусь Каліноўскі, 1862 г.]] У 1862 годзе ўжо ўваходзіў у склад [[Літоўскі правінцыйны камітэт|Літоўскага правінцыйнага камітэту]] (ЛПК) — цэнтральнага органу падрыхтоўкі паўстаньня ў колішнім [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]], а ўвосень таго ж году стаў яго старшынём. Стаяў на чале найбольш пасьлядоўных рэвалюцыянэраў, якіх адрозна ад лібэралаў («[[Белыя (паўстаньне 1863—1864 гадоў)|белых]]») звалі «[[Чырвоныя (паўстаньне 1863—1864 гадоў)|чырвонымі]]». Гэты кірунак вызвольнага руху прадугледжваў дэмакратычную рэспубліку, перадачу зямлі сялянам, самавызначэньне народаў былой [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. «Белыя» ж бачылі галоўнай мэтай паўстаньня толькі аднаўленьне Рэчы Паспалітай у межах 1772 году. Аднак старшынстваваў ў віленскім паўстанцкім камітэце нядоўга. Неўзабаве па выбуху паўстаньня, спужаўшыся перарастаньня выступленьняў у сялянскую вайну, варшаўскі цэнтар і мясцовыя абшарнікі дамагліся роспуску ЛПК. Кастуся Каліноўскага накіравалі на родную Гарадзеншчыну на пасаду паўстанцкага камісара ваяводзтва. Актыўная праца Кастуся Каліноўскага ва ўмовах паўстаньня на пасадзе ваяводзкага камісара паспрыяла таму, што менавіта на Гарадзеншчыне інсургенты мелі найбольш баяздольную, магутную арганізацыю, прыцягнулі да змаганьня шмат сялянаў. ==== На кватэры Ямантаў ==== У чэрвені 1863 году з прычыны масавых арыштаў мусіў вярнуцца ў [[Вільня|Вільню]], дзе дзейнічаў пад кансьпірацыйнымі прозьвішчамі Макарэвіч, Чарнецкі, Хамовіч, Хамуціўс на кватэры Ямантаў у доме Шышкіна на [[Вуліца Вялікая (Вільня)|Вялікай вуліцы]]<ref name=s1>{{артыкул|аўтар=Шалькевіч В.|загаловак="Марыська чарнаброва, галубка мая…" Невядомыя старонкі з жыцця Кастуся Каліноўскага|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=4|старонкі=68|isbn=}}</ref>. Тут ён зноў узяў цэнтральнае кіраваньне ў свае рукі. Сустракаўся з найбольш блізкімі і праверанымі людзьмі, праводзіў нарады рэвалюцыйнага ўраду<ref name=s70>{{артыкул|аўтар=Шалькевіч В.|загаловак="Марыська чарнаброва, галубка мая…" Невядомыя старонкі з жыцця Кастуся Каліноўскага|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=3|старонкі=70|isbn=}}</ref>. [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (G. Bonoldi, 1862-63).jpg|значак|Кастусь Каліноўскі. А. Банальдзі, 1862—1863 гг.]] Гэта была адна з найгалоўнейшых кансьпіратыўных явак К. Каліноўскага. Апісаньне кватэры Ямантаў і яго тутэйшай дзейнасьці захавалася збольшага ў паказаньнях арыштаваных рэвалюцыянэраў Віленскай асобай сьледчай камісіі. Гэтак Вітальд Парфяновіч апісвае кватэру наступным чынам: «''У пакоі справа ад дзьвярэй знаходзілася канапа, пры ёй стол і два крэслы, далей стаяла камода, акно справа ад канапы выходзіла ў галерэю<ref>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Восстание в Литве и Белоруссии 1863—1864 гг.|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = М|выдавецтва = |год = 1965|том = |старонкі = 80|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>''». Па сваім арышце 24 сакавіка 1864 году сакратар К. Каліноўскага Ільдэфонс Мілевіч сьведчыў пра побыт кіраўніка паўстаньня ў кватэры ўжо арыштаваных Ямантаў: «''З Каліноўскім я сустракаўся некалькі разоў ў [[Юзэф Ямант|Юзэфа Яманта]]… У Ямантаў Каліноўскі ў маёй прысутнасьці ні з кім з пабочных асобаў не сустракаўся. Аднойчы толькі ў бытнасьць маю і Каліноўскага ў Ямантаў прыходзіў Шадурскі і, паклікаўшы Каліноўскага, размаўляў зь ім некаторы час ў пярэдім пакоі…<ref name=p84>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Восстание в Литве и Белоруссии 1863—1864 гг.|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = М|выдавецтва = |год = 1965|том = |старонкі = 84|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref> … Да саміх Ямантаў часьцей за ўсё прыходзілі [[сваякі]] — лекар Радзевіч (служыць на чыгунцы), родны брат жанатага з дачкой Яманта, замужняя дачка (Ямантаў), [[Людвіка Ямант|Людвіка Радзевіч]], і Дзваноўскі, акрамя таго былі яшчэ некаторыя знаёмыя Ямантам жанчыны, але прозьвішчы іх мне невядомыя<ref name=p84/>''». Цёзка па прозьвішчы Юзэф Каліноўскі пра віленскую яўку рэвалюцыянэра ўспамінаў: «''У канцы жніўня ці ў пачатку верасьня (1863 году) я зь ім (Кастусём Каліноўскім) зноў спаткаўся на Нямецкай вуліцы, ён запрасіў мяне ў кватэру Ямантаў… З таго часу я сустракаўся з Каліноўскім у той жа кватэры… Пры ўваходзе ў кватэру Ямантаў трэба было пастукаць. У тыя часы, калі я ў ёй бываў, дзьверы адчыняў ці сам Каліноўскі, ці Далеўскі…<ref name=p867>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Восстание в Литве и Белоруссии 1863—1864 гг.|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = М|выдавецтва = |год = 1965|том = |старонкі = 86—87|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>''». [[Людвіка Ямант]] у сваіх «Успамінах» называла прозьвішчы многіх рэвалюцыянэраў, якія ў тыя часы шчыльна супрацоўнічалі з К. Каліноўскім: {{Цытата|Сярод рэвалюцыйнай моладзі («чырвоных»), якая зьбіралася ў майго брата Юзэфа для абмеркаваньня справаў на нарады, ня ўсіх ведала асабіста. Але тых, каго ведала, добра памятаю па нязвыклых рысах характару, палымянай любові да Радзімы і гераічнай адданасьці справе. Як жывыя паўстаюць у маёй памяці дарагія вобразы Тытуса Далеўскага, Канстанціна Каліноўскага, Станіслава Бухавецкага, Эмануэля Юндзіла [сына вядомага натураліста], Эдмунда Вярыгі, Ігната Здановіча [сына выкладчыка гісторыі], Ільдэфонса Мілевіча.<br /><br />З моладзі, якая прыбыла з Каралеўства, памятаю [Мечыслава] Дарманоўскага з калегамі. Прозьвішчы многіх іншых цяпер ужо не магу прыпомніць, але памяць аб іх справах жыве ў сэрцы. Усе яны былі людзі шляхетныя, выдатных здольнасьцяў, нязвыклай сілы духу. Іх страта стала для краю сапраўднай бядой. Сэрца замірае, калі ўсьведамляеш маштабы няшчасьця народа, цьвет якога растаптаў вораг, а над памяцьцю гэтых сьвятых мучанікаў часам зьдзекуюцца ўласныя дзеці<ref>{{Кніга|аўтар = Ludwika z Jamontów Radziewiczowa|частка = |загаловак = Garść wspomnień z 63 roku. Rękopis w Bibliotece Zakladu Narodowego imienia Ossolińskich we Wroclwiu, sygnatura 12 273/I|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = |том = |старонкі = 87—88|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>}} У канцы ліпеня 1863 году на кватэры Ямантаў адбылася сустрэча з родным братам польскага пісьменьніка [[Балеслаў Прус|Балеслава Пруса]] — Лявонам Главацкім. У якасьці камісара народнага ўраду той прыяжджаў з [[Варшава|Варшавы]] ў Вільню, каб абмеркаваць супярэчнасьці, якія ўзьніклі паміж кіраўнікамі паўстаньня на Беларусі і ў Польшчы<ref name=s469>{{артыкул|аўтар=Шалькевіч В.|загаловак="Марыська чарнаброва, галубка мая…" Невядомыя старонкі з жыцця Кастуся Каліноўскага|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=4|старонкі=69|isbn=}}</ref>. Спрабуючы рэанімаваць паўстаньне, выдаў «Прыказ да народу зямлі літоўскай і беларускай». Аднак дзеяньні былі запозьненымі, паўстаньне ў Беларусі ўжо захлынулася ў крыві. Асноўныя сілы паўстанцаў былі разьбітыя карнікамі. === Арышт і пакараньне === З восені 1863 году сканцэнтраваў намаганьні на назапашваньні сілаў для новага выступленьня ўвесну. Але, выдадзены здраднікам, камісарам Магілёўскай губэрні Вітаўтам Парфяновічам, яго ў ноч на 29 студзеня 1864 году схапілі царскія жандары ў Сьвятаянскіх мурах (побач з [[Касьцёл Сьвятых Янаў (Вільня)|касьцёлам Сьвятых Янаў]]), дзе хаваўся пад імем Ігната Вітажэнца. У час сьледзтва і суду трымаўся надзвычай мужна. На прапанову палегчыць свой лёс, назваўшы адрасы і імёны паплечнікаў, адказаў<ref>{{артыкул|загаловак=Паказанні К. Каліноўскага ў следчай камісіі 26.2.1864|выданьне=К. Калиновский: Из печатного и рукописного наследия|адказны=Ин-т истории партии при ЦК КП Белоруссии — фил. Ин-та марксизма-ленинизма при ЦК КПСС|месца=Мн.|выдавецтва=Беларусь|год=1988|isbn=5-338-00024-5|старонкі=77—85}}</ref>: {{Цытата|Калі грамадзкая шчырасьць ёсьць дабрачыннасьцю, то шпіёнства апаганьвае чалавека. Усьведамленьне гонару, уласнае годнасьці і таго становішча, якое я займаў у грамадзтве, не дазваляюць мне ісьці па іншым шляху.}} Царскі ваенна-палявы суд прыгаварыў К. Каліноўскага да расстрэлу. Аднак вядомы сваей жорсткасьцю ў здушэньні паўстаньня расейскі генэрал [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] выказаўся за павешаньне. Неўзабаве гэты вырак учынілі на Лукіскім пляцы ў Вільні. === Запавет === {{Асноўны артыкул|Лісты з-пад шыбеніцы}} [[Файл:Zianon Pazniak czyta Listy spod szubienicy.ogv|thumb|[[Зянон Пазьняк]] чытае «[[Лісты з-пад шыбеніцы]]» ў час Беларускай дыктоўкі ў [[Варшава|Варшаве]], 28.02.2013 г.]] З царскага астрогу перадаў на волю свой запавет [[беларусы|беларускаму народу]] — «Ліст з-пад шыбеніцы»: {{Цытата|Браты мае, мужыкі родныя. З-пад шыбеніцы маскоўскай прыходзіць мне да вас пісаці, і, можа, раз астатні. Горка пакінуць зямельку родную і цябе, дарагі мой народзе. Грудзі застогнуць, забаліць сэрца, — но не жаль згінуць за тваю праўду… Нямаш, браткі, большага шчасьця на гэтым сьвеце, як калі чалавек у галаве мае розум і навуку… Но як дзень з ноччу не ходзіць разам, так не ідзе разам навука праўдзіва з няволяй маскоўскай. Дапокуль яна ў нас будзе, у нас нічога ня будзе, ня будзе праўды, багацтва і ніякай навукі, — адно намі, як скацінай, варочаць будуць не для дабра, но на пагібель нашу… Бо я табе з-пад шыбеніцы кажу, Народзе, што тагды толькі зажывеш шчасьліва, калі над табою [[Маскаль|Маскаля]] ўжо ня будзе.<br /><br />Твой слуга<br />Яська-гаспадар з-пад Вільні}} Паводле сучасных дасьледнікаў, думкі К. Каліноўскага пра неабходнасьць змаганьня за сваю Бацькаўшчыну, выказаныя ім у «Пісьмах з-пад шыбеніцы», можна лічыць пачатковым афармленьнем беларускай нацыянальнай ідэі<ref>{{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)|к}} С. 169.</ref>. == Ацэнкі == [[Файл:Каго любіш? — Люблю Беларусь (пароль паўстанцаў 1864 году).jpg|значак|Вытрымка з пратакола допыту {{nowrap|В. Парфіяновіча}}, у якім упамінаецца пароль паўстанцаў: «Каго любіш?» — «Люблю Беларусь».]] {{Асноўны артыкул|Кастусь Каліноўскі ў гістарыяграфіі}} У гістарыяграфіі [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньню 1863—1864 гадоў]] і асобе яго кіраўніка на землях колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] Кастусю Каліноўскаму прысьвячаецца шматлікая і ў той жа час даволі супярэчлівая літаратура. Важная крыніца з гэтай праблемы — працы ўдзельнікаў і сучасьнікаў паўстаньня, апублікаваныя ў апошняй трэці ХІХ — пачатку ХХ стагодзьдзяў. У беларускай гістарыяграфіі гэтая праблема ў розныя часы грунтоўна разглядалася [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсеваладам Ігнатоўскім]], [[Анатоль Сьмірноў|Анатолем Сьмірновым]], [[Міхась Біч|Міхасём Бічам]], [[Генадзь Кісялёў|Генадзем Кісялёвым]], [[Алесь Смалянчук|Алесем Смаленчуком]] і іншымі дасьледнікамі. Вынікам чаго стала вылучэньне наступных гістарычных фактаў, якія сьведчаць пра безумоўны беларускі нацыянальны выбар Кастуся Каліноўскага<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/31162393.html Каліноўскі быў беларусам. Даказаць адваротнае немагчыма], [[Радыё Свабода]], 22 сакавіка 2021 г.</ref>: [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (A. Stankievič, 1933).jpg|значак|Рэфэрат [[Адам Станкевіч|Адама Станкевіча]] «Кастусь Каліноўскі, „Мужыцкая праўда“ і ідэя незалежнасьці Беларусі». Вільня, 1933 г.]] * Паўстанцкі пароль «Каго любіш — Люблю Беларусь — То ўзаемна», якім карысталася найперш блізкае кола Каліноўскага, у тым ліку сям’я Ямантаў, зь якой паходзіла яго каханая дзяўчына, нарачоная [[Марыя Ямант]], і яго асабісты сакратар Язэп Ямант. * Выданьне газэты «[[Мужыцкая праўда]]», праклямацыяў і ўлётак на [[Беларуская мова|беларускай мове]] перад і ў час паўстаньня. * Утварэньне 1 лістапада 1863 году [[Часовы правінцыйны ўраду Літвы і Беларусі|Часовага правінцыйнага ўраду Літвы і Беларусі]], распушчанага палякамі з прычыны сэпаратызму і патрабаваньня роўнасьці ў дачыненьнях паміж [[Вільня]]й і [[Варшава]]й з боку кіраўніка гэтага ўраду — Кастуся Каліноўскага. Некаторыя дасьледнікі мяркуюць, што Кастусь Каліноўскі, які лічыў, што народы колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] мусяць самі разьвязаць пытаньне пра сваю незалежнасьць, такім чынам выказваў ідэю стварыць цалкам незалежнае ад Польшчы і Расеі Вялікае Княства Літоўскае<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 333.</ref>. * Вяртаньне беларускай мовы ва ўрадавае справаводзтва, а менавіта факт выданьня Каліноўскім дзяржаўных дакумэнтаў (загадаў) на беларускай мове ў часы, калі ён займаў пасаду Ўрадавага камісара Гарадзенскага ваяводзтва ў сакавіку 1863 году і кіраўніка паўстанцкага ўраду ў Вільні ў чэрвені 1863 году. * Прызнаньне гістарычнай суб’ектнасьці беларусаў Нацыянальным урадам у Варшаве 3 траўня 1863 году ў форме прыняцьця адозвы «Да братоў-беларусаў», што адбылося ў выніку палітычнай дзейнасьці Кастуся Каліноўскага. * Нацыянальны маніфэст і запавет будучым пакаленьням аўтарства Кастуся Каліноўскага, выкладзены ў «Мужыцкай праўдзе» і «[[Лісты з-пад шыбеніцы|Лістах з-пад шыбеніцы]]», дзе Каліноўскі цалкам атаясамлівае сябе зь беларускім народам, фактычна, называе сябе беларусам і сьцьвярджае суб’ектнасьць беларускага народу. * Перадсьмяротны верш Кастуся Каліноўскага на беларускай мове да каханай дзяўчыны і да свайго народу. == Ушанаваньне памяці == [[Файл:Kanstantyn Kalinoŭski stamp.jpg|міні|Марка [[Белпошта|Белпошты]] да 130-годзьдзя нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] * У [[Вільня|Вільні]] на [[Лукіскі пляц|Лукіскім пляцы]], дзе расейскія карнікі павесілі Кастуся Каліноўскага, у ягоны гонар усталявалі мэмарыял у выглядзе пліты і драўлянага крыжа. У 2008—2009 гадох Віленскае самакіраваньне пастанавіла правесьці рэканструкцыю пляцу. У фінал конкурсу выйшла 7 праектаў, але толькі адзін зь іх прадугледжваў захаваньне помніка ўдзельнікам нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў. Беларуская дзяржава ня выказала зацікаўленасьці ў абароне помніка, таму існавала імавернасьць, што помнік ліквідуюць<ref>{{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 27 лютага 2009 г.| url = http://belmy.info/articles/news/bad/3389.html | загаловак = Помнік Каліноўскаму на Лукішках можа не перажыць рэканструкцыю | фармат = | назва праекту = [http://belmy.info belmy.info] | выдавец = | дата = 19 сакавіка 2011 | мова = | камэнтар = }}</ref>. 22 сакавіка 2009 году на Лукіскім пляцы адбылася акцыя ўшанаваньня памяці герояў супраць зносу мэмарыялу<ref>[https://web.archive.org/web/20090407050536/http://www.nn.by/index.php?c=ar&i=24778 Абарона крыжа паўстанцам] // [[Наша Ніва]]. 22 сакавіка 2009 г.</ref>. * У 1926 годзе ў Менску колішнюю Кацярынінскую вуліцу перайменавалі ў гонар Кастуся Каліноўскага<ref>{{Спасылка|аўтар = Бондаренко В.| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://minsk-old-new.com/minsk-2910-ru.htm | загаловак = Между двумя мировыми войнами | фармат = | назва праекту = [[Менск стары і новы]] | выдавец = | дата = 19 сакавіка 2011 | мова = ru | камэнтар = }}</ref>, а ў 1928 годзе ў [[БССР]] зьнялі мастацкі фільм «[[Кастусь Каліноўскі (фільм)|Кастусь Каліноўскі]]», у якім распавядалася пра кіраўніка [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня 1863—1864 гадоў]]. * У 1942 годзе з ініцыятывы ўладаў БССР зьявіўся праект пастановы Дзяржаўнага камітэту абароны аб стварэньні Беларускай арміі, у якой 6-я стралковая дывізія мусіла насіць імя Кастуся Каліноўскага<ref>Бераснеў П. [https://web.archive.org/web/20201127213504/https://news.tut.by/society/209498.html Чаму Сталін не падпісаў дакумент аб стварэнні Беларускай арміі ў 1942 годзе?], [[TUT.BY]], 24.12.2010 г.</ref>. А ў 1943 годзе імя Кастуся Каліноўскага атрымала савецкая партызанская брыгада, якая была адным з найбольш актыўных злучэньняў у ваколіцах Горадні і Беластоку<ref name="VV">{{Артыкул|аўтар=[[Андрэй Вашкевіч|Вашкевіч А.]]|загаловак=Як Гронскі расправіўся над Каліноўскім|спасылка=http://www.arche.by/by/page/reviews/navuka-ahliady/89|выданьне=[[ARCHE Пачатак]]|тып=[[часопіс]]|год=2008|нумар=7—8 (70—71)|старонкі=51—72|issn=1392-9682}}</ref>. * У 1963 годзе ў гонар Кастуся Каліноўскага ў Менску назвалі новую [[Вуліца Кастуся Каліноўскага (Менск)|вуліцу]] ў мікрараёне [[Усход (мікрараён Менску)|Ўсходзе]]. * З пачатку 1990-х гадоў выказваньне Кастуся Каліноўскага ''«Не народ для ўрада, а ўрад для народа»'' зьмяшчаецца ў якасьці эпіграфу на першай старонцы газэты [[Рэспубліка (газэта)|«Рэспубліка»]]. * У 1993 годзе ў Вільні на сьцяне [[Касьцёл Сьвятога Духа (Вільня)|касьцёла Сьвятога Духа]], дзе ў былым дамініканскім кляштары трымалі ў зьняволеньні Кастуся Каліноўскага, з боку вуліцы Ігнатаўскай паставілі мэмарыяльную шыльду ў памяць кіраўніка паўстаньня<ref>Луцкевіч Л. Вандроўкі па Вільні. — Вільня: Рунь, 1998. С. 59.</ref>. * Указ прэзыдэнта Беларусі ад 15 студзеня 1996 году № 26 зацьвердзіў [[Ордэн Кастуся Каліноўскага]]<ref>{{Cite web|url=http://pravo.kulichki.com/zak2007/bz53/dcm53537.htm|title=Об утверждении описания орденов, медалей и нагрудных знаков к почетным званиям Республики Беларусь|website=pravo.kulichki.com}}</ref>, палажэньне аб якім прынялі яшчэ ў 1995 годзе<ref>{{Cite web|url=http://kalinouski.arkushy.by/museum/memoria/orden_inst.htm|title=Сьвіслацкія аркушы — Кастусь Каліноўскі — Музей|first=Кузменка|last=Зміцер|website=kalinouski.arkushy.by}}</ref>. У наш час узнагарода не выкарыстоўваецца, але пры гэтым не выходзіла адпаведнай пастановы аб яе скасаваньні<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://kalinouski.arkushy.by/kalinouski.htm | загаловак = Кастусь Каліноўскі | фармат = | назва праекту = [http://kalinouski.arkushy.by/kalinouski.htm «Сьвіслацкія аркушы»] | выдавец = | дата = 19 сакавіка 2011 | мова = | камэнтар = }}</ref>. * Падчас [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|уварвання Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе]] беларускія добраахвотнікі стварылі [[батальён імя Кастуся Каліноўскага]] дзеля абароны [[Кіеў|Кіева]]<ref>{{cite web| url=https://euroradio.fm/belarusy-stvaryli-batalyon-imya-kalinouskaga-dlya-abarony-kieva | title=Беларусы стварылі батальён імя Каліноўскага для абароны Кіева| author=| date=9 сакавіка 2022 г.| publisher=[[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]}}</ref>. * 26 сакавіка 2022 году каля будынку [[Царква Сьвятога Кірылы Тураўскага (Бруклін)|царквы Сьвятога Кірылы Тураўскага]] ў [[Бруклін]]е ([[Злучаныя Штаты Амэрыкі|Злучаныя Штаты]]) адбылося ўрачыстае адкрыцьцё бюстаў Кастусю Каліноўскаму і [[Тадэвуш Касьцюшка|Тадэвушу Касьцюшку]], створаных паводле праекту беларускага скульптара [[Гэнік Лойка|Гэніка Лойкі]]<ref>[https://svaboda.global.ssl.fastly.net/a/31772603.html Беларусы ЗША адкрылі ў Нью-Ёрку бюсты Тадэвушу Касьцюшку і Кастусю Каліноўскаму], [[Радыё Свабода]], 27 сакавіка 2022 г.</ref>. <gallery widths=215 heights=180 caption="Памятныя знакі" class="center"> Pomnik Konstantego Kalinowskiego w Mostowlanach 2017.jpg|Помнік у [[Мастаўляны (Падляскае ваяводзтва)|Мастаўлянах]] KalinowskiSierakowskiWilno1.jpg|Пліта на Лукіскім пляцы Paminklas kalinauskui.JPG|Помнік у [[Салечнікі|Салечніках]] </gallery> == Вобраз у мастацтве == [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (M. Filipovič, 1920-29).jpg|значак|Кастусь Каліноўскі. Эскіз мастака [[Міхась Філіповіч|Міхася Філіповіча]]]] [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (M. Filipovič, 1920-29) (2).jpg|значак|Эскіз дэкарацыяў да «Кастуся Каліноўскага» (М. Філіповіч)]] * «[[s:Кастусь Каліноўскі|Кастусь Каліноўскі]]» — верш ([[Алесь Дудар]], 1925 год) * «Кастусь Каліноўскі» — паэма ([[Анатоль Вольны]], 1925 год) * [[Кастусь Каліноўскі (фільм)|«Кастусь Каліноўскі»]] — гераічна-прыгодніцкі фільм 1927 году * «Кастусь Каліноўскі» — верш ([[Юрка Лявонны]], 1928 год) * «Сьмерць Кастуся Каліноўскага» — паэма ([[Міхась Машара]], 1934 год) * «Каліноўскі» — паэма ([[Максім Танк]], 1938 год) * «Кастусь Каліноўскі» — верш ([[Пятрусь Броўка]], 1943 год) * «[[Восень пасярод вясны: Аповесць, сатканая з гістарычных матэрыялаў і мясцовых паданняў]]» — аповесьць ([[Адам Мальдзіс]]) * «[[Каласы пад сярпом тваім]]» — раман ([[Уладзімер Караткевіч]]) * «Кастусь Каліноўскі» — аповесьць ([[Алесь Якімовіч]]) * «Кастусь Каліноўскі» — п’еса (Уладзімер Караткевіч) * «Кастусь Каліноўскі» — п’еса ([[Эўсьцігней Міровіч]]) — у пастаноўцы [[БДТ-3]] ролю Каліноўскага выканаў [[Кастусь Быліч]] * «[[Кастусь Каліноўскі (опэра)|Кастусь Каліноўскі]]» — опэра (словы [[Міхась Клімковіч]], музыка [[Дзьмітры Лукас]]) * «Кастусь Каліноўскі» — рэспубліканская мастацкая выстава, прысьвечаная 150-годзьдзю з дню нараджэньня і 125-годзьдзю паўстаньня 1863—1864 гадоў (4—28 лютага 1988 году): каталёг / [складальнікі: Л. Б. Бортнік і інш.]. — {{Менск (Мн.)}}: Беларусь, 1989. * «[[Хамуціус]]» — паэма ([[Аркадзь Куляшоў]]) <gallery caption="Афішы кінастужкі «Кастусь Каліноўскі», зьнятай у 1927 годзе" widths=215 heights=180 class="center"> Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (1928).jpg Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (1928) (2).jpg Кастусь Калиновский.jpg </gallery> == Урачыстае перапахаваньне == Улады Расейскай імпэрыі збаяліся паломніцтва да магілы Кастуся Каліноўскага, таму яго таемна разам зь яшчэ 20 пакаранымі сьмерцю паўстанцамі пахавалі на [[Замкавая гара (Вільня)|Замкавай гары]] ў Вільні, за мурамі расейскага вайсковага гарнізону. Парэшткі закапалі пакалечанымі, зь зьвязанымі ззаду рукамі, а целы пасыпалі вапнай, каб ускладніць ідэнтыфікацыю<ref>Карней І. [https://www.svaboda.org/a/29847199.html Як расейцы пахавалі Кастуся Каліноўскага: рукі зьвязаныя за сьпінай, цела засыпанае вапнай], [[Радыё Свабода]], 22 лістапада 2019 г.</ref>. Магілы зраўнялі зь зямлёй і зрабілі на іх месцы пляцоўку гуляць у [[крыкет]] («лапту») для расейскіх вайскоўцаў<ref name="Januskievic">Карней І. [https://www.svaboda.org/a/30297354.html Зьдзек з парэшткаў паўстанцаў: расейцы гулялі на магілах у крыкет і залівалі фэкаліямі], [[Радыё Свабода]], 28 лістапада 2019 г.</ref><ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 336.</ref>. У [[Першая сусьветная вайна|Першую сусьветную вайну]] па тым як расейскія войскі пакінулі Вільню, жыхары места адзначылі крыжам прыкладнае месца масавага пахаваньня. У 1940 годзе па заняцьці Вільні бальшавікам гэты крыж зруйнавалі, а само месца занядбалі<ref name="Januskievic"/>. У 2016 годзе на Замкавай гары здарыліся два апоўзьні, зьявілася патрэба ўмацаваць схілы. Перад правядзеньнем земляных працаў гару дэталёва дасьледавалі археолягі, якія выявілі не вядомыя раней магілы. У 2017 годзе навукоўцы выказалі здагадку пра тое, што знойдзеныя парэшткі могуць належаць удзельнікам паўстаньня. У сакавіку 2019 году дасьледнікі пацьвердзілі ідэнтыфікацыю парэшткаў К. Каліноўскага мэтадам вылучэньня астатніх, а таксама праз супастаўленьне веку, мэтаду сьмяротнага пакараньня і параўнаньня чэрапу з фатаздымкам<ref>[https://www.svaboda.org/a/29830589.html У Вільні з дакладнасьцю 95% ідэнтыфікавалі парэшткі Кастуся Каліноўскага], [[Радыё Свабода]], 19 сакавіка 2019 г.</ref>. 22 лістапада 2019 году ў Вільні адбылася ўрачыстая цырымонія перапахаваньня парэшткаў Кастуся Каліноўскага на могілках [[Росы (Вільня)|Росы]]. У цырымоніі ўзялі ўдзел прэзыдэнт Летувы [[Гітанас Наўседа]] і прэзыдэнт Польшчы [[Анджэй Дуда]], старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Івонка Сурвіла]], першы кіраўнік незалежнай Беларусі [[Станіслаў Шушкевіч]], беларускі арцыбіскуп [[Тадэвуш Кандрусевіч]], віцэ-прэм’ер Беларусі [[Ігар Петрышэнка]], лідэры апазыцыйных беларускіх партыяў, дзеячы беларускай культуры і тысячы беларусаў пад нацыянальнымі гістарычнымі [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белымі сьцягамі]]. Гэта стала найбольш масавай маніфэстацыяй беларусаў у Вільні і, увогуле, па-за [[Дзяржаўная граніца Рэспублікі Беларусь|сучаснай граніцай Беларусі]]<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=241583 Тысячы беларусаў развіталіся з Каліноўскім пад нацыянальнымі сцягамі — шмат ФОТА Надзеі Бужан], [[Наша Ніва]], 22 лістапада 2019 г.</ref>. Прадстаўнік афіцыйнага Менску ў сваім выступе па імшы ў [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Віленскай катэдры]] з нагоды перапахаваньня паўстанцаў 1863-64 гадоў адзначыў, што асоба Кастуся Каліноўскага назаўжды ўпісаная ў гісторыю Беларусі, а яго дзейнасьць «''зьвязаная зь перарастаньнем беларускага нацыянальна-культурнага руху ў змаганьне за беларускую дзяржаўнасьць у форме народаўладзьдзя''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/30286613.html Што віцэ-прэм’ер Беларусі сказаў пра Каліноўскага і паўстанцаў у Вільні], [[Радыё Свабода]], 22 лістапада 2019 г.</ref>. == Бібліяграфія == * Кастусь Каліноўскі. За нашую вольнасць. Творы, дакументы / Уклад., прадм., паслясл., пер. і камент. [[Генадзь Кісялёў|Г. Кісялёва]]. — Мн.: «Беларускі кнігазбор», 1999.{{nowrap| — 459 с.}} {{ISBN|985-6318-41-6}}. == Глядзіце таксама == * [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/Гістарыяграфія гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/БелЭн|7}} * {{Літаратура/Беларускі нацыяналізм. Даведнік}} * [[Міхась Біч|Біч М.]] [https://web.archive.org/web/20080907184457/http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/almanach/06/06mem_bicz04.htm Паўстанне 1863—1864 гг. Кастусь Каліноўскі] // [[Гістарычны Альманах]]. Том 6 (2002). * {{Артыкул|аўтар=[[Андрэй Вашкевіч|Вашкевіч А.]]|загаловак=Як Гронскі расправіўся над Каліноўскім|спасылка=http://www.arche.by/by/page/reviews/navuka-ahliady/89|выданьне=[[ARCHE Пачатак]]|тып=[[часопіс]]|год=2008|нумар=7—8 (70—71)|старонкі=51—72|issn=1392-9682}} * [[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}: ТАА «ЮрСаПрынт», 2018. — 229 с. {{ISBN|978-985-7134-35-9}}. * Герасімчык В. Кастусь Каліноўскі: чаму яму няма роўных // [[Наша гісторыя]]. № 2, 2018. ISBN 2617-2305. — С. 4—9. * {{Літаратура/Разгром нацыянальнага руху ў Беларусі}} * [http://pawet.net/library/history/bel_history/smalianchuk/70/Кастусь_Каліноўскі_і_яго_эпоха.html Кастусь Каліноўскі і яго эпоха ў дакументах і культурнай традыцыі]: Матэрыялы міжнароднай навуковай канферэнцыі, Менск, 25 верасня 2010 г. — Менск, 2011. * Кіштымаў А. Загадка бацькі Каліноўскага // Наша гісторыя. № 2, 2018. ISBN 2617-2305. — С. 10—12. * {{Літаратура/Культуралёгія: Энцыклапедычны даведнік. Менск: Беларуская Энцыкляпэдыя, 2003}} * {{артыкул|аўтар =Матвейчык Дз. | частка = |загаловак = «Станаўленне і развіццё ў БССР гістарыяграфіі паўстання1863-1864 гг. (1919—1931 гг.)»|арыгінал = |спасылка =https://www.academia.edu/35714411/%D0%9C%D0%B0%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BA_%D0%94.%D0%A7._%D0%A1%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%9E%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B5_%D1%96_%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D1%96%D1%86%D1%86%D1%91_%D1%9E_%D0%91%D0%A1%D0%A1%D0%A0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96_%D0%BF%D0%B0%D1%9E%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%8F_1863_1864_%D0%B3%D0%B3._1919_1931_%D0%B3%D0%B3._?auto=download|адказны =[[Максім Гальпяровіч]]|выданьне=[[Беларускі гістарычны часопіс]]|тып=навуковы, навукова-мэтадычны ілюстраваны часопіс|месца=[[Менск]]|выдавецтва= |год=сакавік 2017 |выпуск=|том=|нумар=3 (212)| старонкі=12 —24|isbn=}} * {{Літаратура/Мысьліцелі і асьветнікі Беларусі (1995)}} * {{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)}} * [[Алесь Смалянчук|Смалянчук А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/smalianchuk/11/Кастусь_Каліноўскі_ў_польскай_гістарычнай_традыцыі.html Кастусь Каліноўскі ў польскай гістарычнай традыцыі] // Спадчына. № 2, 1998. С. 84—105. * {{Кніга|аўтар =[[Адам Станкевіч|Станкевіч, А.]]|частка = |загаловак =Кастусь Каліноўскі : «Мужыцкая праўда» і ідэя незалежнасьці Беларусі: (Рэферат, прачытаны на ўрачыстый акадэміі 25.ІІІ.1933 г., з прычыны 15-ай угодкі абвяшчэньня незалежнасьці Беларусі і 70-ай угодкі беларускай прэсы) |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца =[[Вільня]] |выдавецтва =[[Беларускі нацыянальны камітэт (Вільня)|Беларускі Нацыянальны Камітэт]] |год =1933 |том = |старонкі =|старонак =63 |сэрыя = |isbn = |наклад = }} * {{артыкул|аўтар =[[Іван Цьвікевіч|Трызна І.]]| частка = |загаловак =Канстанцін Каліноўскі (Гістарычны нарыс).|арыгінал = |спасылка =http://elibrary.mab.lt/handle/1/2323|адказны =[[Клаўдзі Дуж-Душэўскі]]|выданьне=[[Беларускі сьцяг (1922)|Беларускі сьцяг]]|тып=часопіс|месца=[[Коўна]]|выдавецтва=[[Урад БНР]]|год=1922|выпуск=|том=|нумар=4. жнівень—верасень| старонкі=10—19|isbn=}} * {{артыкул|аўтар =[[Іван Цьвікевіч|Цьвікевіч І.]] | частка = |загаловак = «Кастусь Каліноўскі» (К 60-ці годзьдзю яго сьмерці).|арыгінал = |спасылка =http://digital.nlb.by/files/original/ae0fef0698fda997b7d6094de9dd0330.pdf|адказны =А. Сянькевіч |выданьне="[[Полымя (часопіс)|Полымя]]: літаратурна-мастацкі і грамадска-палітычны часопіс"|тып=часопіс|месца=[[Менск]]|выдавецтва= [[Савецкая Беларусь (выдавецтва)|Беларускае кааперацыйна-выдавецкае таварыства «Савецкая Беларусь»]]|год=1924|выпуск=|том=|нумар= 2 (10)| старонкі=1—18 |isbn=}} * {{Літаратура/Чалавек і грамадзтва: Энцыкляпэдычны даведнік. Менск: Беларуская Энцыкляпэдыя, 1998}} * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}} == Вонкавыя спасылкі == {{Вікіцытатнік|Кастусь Каліноўскі|Кастусь Каліноўскі}} {{Вікікрыніцы|Category:Кастусь Каліноўскі|Кастусь Каліноўскі}} * {{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://kalinouski.arkushy.by | загаловак = Праект «Сьвіслацкія аркушы — Кастусь Каліноўскі» | фармат = | назва праекту = | выдавец = | дата = 19 сакавіка 2011 | мова = | камэнтар = }} * [http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=11488 Паўстанцы], [[Kamunikat.org]] * [http://knihi.com/Kastus_Kalinouski/ Творы Кастуся Каліноўскага], [[Беларуская Палічка]] * [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/31162393.html Каліноўскі быў беларусам. Даказаць адваротнае немагчыма], [[Радыё Свабода]], 22 сакавіка 2021 г. * {{YouTube|e5N7p0kCzBU|Гісторыя пад знакам Пагоні. Кастусь Каліноўскі}} {{Русіфікацыя}} {{Бібліяінфармацыя}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Каліноўскі, Кастусь}} [[Катэгорыя:Кастусь Каліноўскі| ]] [[Катэгорыя:Навучэнцы Сьвіслацкай гімназіі]] [[Катэгорыя:Беларускія рэвалюцыянэры]] [[Катэгорыя:Паўстанцы 1863—1864 гадоў]] [[Катэгорыя:Актывісты супраць русіфікацыі]] [[Катэгорыя:Рэпрэсаваныя ў Расейскай імпэрыі]] [[Катэгорыя:Павешаныя]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Вільні]] [[Катэгорыя:Асобы на марках]] [[Катэгорыя:Людзі, у гонар якіх названыя вуліцы]] fhd3p9n5r75kq1yymvy7npj7cgp51ag 2332609 2332605 2022-08-15T13:30:10Z Kazimier Lachnovič 1079 а. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|тып=прозьвішча|Каліноўскі}} {{Іншыя значэньні}} {{Шляхціч |Імя = Кастусь Каліноўскі |Поўнае імя = Вінцэнт Канстанцін Каліноўскі |Арыгінальнае імя = |Партрэт = Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (G. Bonoldi, 1863).jpg |Подпіс партрэту = К. Каліноўскі. Фота [[Ахіла Банольдзі|А. Банольдзі]], 1863 г. |Герб = POL COA Kalinowa.svg |Подпіс гербу = Герб «[[Калінова]]» |Пасады = |Пачатак пэрыяду = |Заканчэньне пэрыяду = |Папярэднік = |Наступнік = |Імя пры нараджэньні = |Нарадзіўся = {{Нарадзіўся|2|2|1838}} |Месца нараджэньня = [[Мастаўляны (Падляскае ваяводзтва)|Мастаўляны]] [[Гарадзенскі павет (Расейская імпэрыя)|Гарадзенскага павету]], [[Расейская імпэрыя]] |Памёр = {{Памёр|22|3|1864|гадоў=26}} |Месца сьмерці = [[Вільня]], [[Расейская імпэрыя]] |Род = [[Каліноўскія]] |Бацька = Сымон Каліноўскі |Маці = Вераніка Рыбінская |Жонка = |Дзеці = |Рэлігія = [[Уніяцкая царква ў Рэчы Паспалітай|грэка-каталік]] |Рэгаліі = |Колер = |Колер загалоўку = }} '''Касту́сь Каліно́ўскі''' ('''Вінцэ́нт Канстанці́н Каліно́ўскі'''{{Заўвага|Сваім першым імём — Вінцэнт, нададзеным паводле дня нараджэньня ў гонар каталіцкага сьвятога [[Вінцэнт Сарагоскі|Вінцэнта Сарагоскага]] — Каліноўскі часта падпісаў афіцыйныя паперы на расейскай мове (у форме {{мова-ru|Викентий|скарочана}}), тым часам другое імя — Канстанцін, упадабанае ўласнымі бацькамі — ён найперш выкарыстоўваў у дачыненьнях з сваякамі і сябрамі<ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}: ТАА «ЮрСаПрынт», 2018. С. 5.</ref>. Форму імя Кастусь датычна постаці Каліноўскага ў 1925 годзе падчас наведваньня ваколіцаў [[Сьвіслач (горад)|Сьвіслачы]] ад былога ўдзельніка паўстаньня 1863—1864 гадоў пачуў польскі гісторык [[Віктар Кардовіч]]<ref>Kordowicz, W. Konstanty Kalinowski / W. Kordowicz. — Warszawa, 1955. S. 5.</ref><ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}: ТАА «ЮрСаПрынт», 2018. С. 5—6.</ref>. Паводле беларускага гісторыка [[Аляксандар Краўцэвіч|Аляксандра Краўцэвіча]], на канфэрэнцыі «Кастусь Каліноўскі і яго эпоха ў дакумэнтах і культурнай традыцыі», якая прайшла ў Менску 25 верасьня 2009 году, на падставе дакумэнтаў давялі, што ў сям’і ўжывалася імя Кастусь<ref>Міхась Скобла, [https://www.svaboda.org/a/1839934.html Ці застанецца Каліноўскі на п’едэстале нацыянальнага героя?], [[Радыё Свабода]], 30 верасьня 2022 г.</ref> (гэтая беларуская форма імя Канстанцін адпавядала псэўданіму Каліноўскага «Яська», утворанаму ад імя Ян; яна ж бытавала і сярод іншай шляхты з [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]], напрыклад, [[Манюшкі|Манюшкаў]] — «[[:Файл:Danat Maniuška, Kastuś Maniuška. Данат Манюшка, Кастусь Манюшка (Č. Maniuška, 1843).jpg|Kostuś]]»). Зрэшты, яшчэ да высьвятленьня гэтых акалічнасьцяў гісторык [[Генадзь Кісялёў]] выказаў наступнае меркаваньне: «''Адных дакумэнтаў пры ўсёй іх каштоўнасьці дзеля аднаўленьня поўнай карціны мінулага недастаткова, гісторык карыстаецца так званымі „пазакрыніцавымі“ ведамі, прасьцей кажучы, жыцьцёвымі назіраньнямі. Так ці ёсьць падстава да спрэчак, калі ўсім вядома, што Канстанцін і Кастусь ва ўмовах Беларусі адно і тое ж. Кастусь — форма больш „прастамоўная“, так бы мовіць, „недакумэнтальная“, але і ўся наша літаратурная мова абапіраецца на народныя гаворкі, як уся культура наша грунтуецца найперш на народных вытоках і традыцыях''»<ref>Кісялёў Г. Кастусь Каліноўскі, яго час і спадчына // За нашую вольнасць. Творы, дакументы / Каліноўскі, К.; уклад., прадм., паслясл. і камент. Г. Кісялёва. — {{Менск (Мн.)}}: «Беларускі кнігазбор», 1999. С. 262.</ref>}}; {{Дата ў старым стылі|2 лютага|1838|21 студзеня}} — {{Дата ў старым стылі|22 сакавіка|1864|10 сакавіка}}) — лідэр беларускага нацыянальнага вызвольнага руху<ref>Шалькевіч В. Каліноўскі Кастусь // {{Літаратура/БелЭн|7к}} С. 470.</ref>, рэвалюцыянэр-дэмакрат, публіцыст і паэт. Адзін з кіраўнікоў [[Паўстаньне Кастуся Каліноўскага|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]]. Нацыянальны герой [[Беларусь|Беларусі]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 332.</ref><ref name="Januskievic-1993">[[Язэп Янушкевіч|Янушкевіч Я.]] Хто такі Кастусь Каліноўскі? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 53.</ref><ref>[[Сяргей Харэўскі|Харэўскі С.]] [https://web.archive.org/web/20050101210850/http://www.lingvo.minsk.by/nn/2001/44/12.htm Магіла Каліноўскага знайшлася на гары Гедыміна ў Вільні] // [[Наша Ніва]]. № 44, 29 кастрычніка 2001 г.</ref><ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Анатолий Грицкевич]]: [http://www.petergen.com/krukowski/hrick.htm «Белорусский шляхтич — значит благородный, свободный, вольный!»] // Туризм и отдых. № 21, 24.05.2001 г.</ref>. У наш час Кастусь Каліноўскі лічыцца адным з найбольш вядомых прадстаўнікоў [[беларусы|беларускай нацыі]] ў сьвеце<ref>[[Вячаслаў Шалькевіч|Шалькевіч В.]] Каліноўскі Кастусь // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 33.</ref>. == Біяграфія == === Раньнія гады === Шляхецкі род [[Каліноўскія|Каліноўскіх]] гербу «[[Калінова]]» вядзе сваю гісторыю з канца XV стагодзьдзя. Прадстаўнікі роду на працягу амаль ста гадоў валодалі маёнткам [[Калінава (маёнтак)|Калінавым]] каля [[Бранск-Падляскі|Бранску Падляскага]], на памежжы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]], аднак прадалі яго ў 2-й палове XVIII стагодзьдзя. Нарадзіўся на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускай этнічнай тэрыторыі]] ў вёсцы [[Мастаўляны (Падляскае ваяводзтва)|Мастаўлянах]] на [[Гарадзенскі павет|гістарычнай Гарадзеншчыне]]{{Заўвага|Паводле тагачаснага афіцыйнага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу Расейскай імпэрыі — [[Гарадзенскі павет (Расейская імпэрыя)|Гарадзенскі павет]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]], цяпер у [[Падляскае ваяводзтва|Падляскім ваяводзтве]] Польшчы}} ў сям’і Сымона (Сямёна) Каліноўскага, безьзямельнага шляхціча, уладальніка невялікай ткацкай мануфактуры, і Вэранікі з Рыбінскіх, якая памерла, калі сыну было 5 гадоў. Прыняў хрост {{Дата ў старым стылі|18 лютага||6 лютага}} ў [[Ялоўка|Ялоўскім]] парафіяльным касьцёле пад імём Вінцэнт<ref>{{Спасылка|аўтар = Янушкевіч Я.|прозьвішча = Янушкевіч|імя = Язэп.|аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 2 лютага 2013|url = http://nn.by/?c=ar&i=103944|загаловак = Мэтрыка Каліноўскага: чаму яго назвалі Кастусём|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Наша Ніва]]|дата = 4 лютага 2013|мова = |камэнтар = }}</ref>. У 1847—1852 гадох навучаўся ў [[Сьвіслацкая гімназія|Сьвіслацкай павятовай вучэльні]]. У 1856 году пераехаў у бацькаў фальварак Якушоўку (у валоданьні Каліноўскіх з 1849 году<ref>[[Вячаслаў Шалькевіч|Шалькевіч В.]] Каліноўскі Кастусь // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 32.</ref>), дзе дапамагаў у гаспадарчых клопатах і, відаць, займаўся самаадукацыяй. Вялікі ўплыў на К. Каліноўскага меў старэйшы брат [[Віктар Каліноўскі|Віктар]], які навучаўся ў [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Маскоўскім унівэрсытэце]] і дасьледваў на даручэньне Віленскай археалягічнай камісіі старадаўнія беларускія рукапісы. === Рэвалюцыйная дзейнасьць === У 1856 годзе паступіў на юрыдычны факультэт [[Пецярбурскі ўнівэрсытэт|Пецярбурскага ўнівэрсытэту]], які скончыў праз чатыры гады з навуковай ступеньню кандыдата права. У час навучаньня ўва ўнівэрсытэце браў удзел у дзейнасьці нелегальных студэнцкіх гурткоў, у прыватнасьці групы студэнцкага зямляцтва «Агул», разам з братам быў сябрам таемнай вайскова-рэвалюцыйнай арганізацыі афіцэраў Генэральнага штабу, якую ачольвалі [[Зыгмунт Серакоўскі]] і [[Яраслаў Дамброўскі]]. [[Файл:Śvisłač, Gimnazičny. Сьвіслач, Гімназічны (1879).jpg|міні|[[Сьвіслацкая гімназія]]]] Атрымаўшы 17 лютага 1861 году ўнівэрсытэцкі дыплём, зрабіў спробу ўладкавацца на працу ў [[Вільня|Вільні]] ў адміністрацыю мясцовага генэрал-губэрнатара У. Назімава, каб адразу тут распачаць рэвалюцыйную дзейнасьць па стварэньні сеткі кансьпіратыўных групаў для работы сярод будучых удзельнікаў паўстаньня<ref name=s71>{{артыкул|аўтар=Шалькевіч В.|загаловак="Марыська чарнаброва, галубка мая…" Невядомыя старонкі з жыцця Кастуся Каліноўскага|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=3|старонкі=71|isbn=}}</ref>. Лічыцца, што на гэты час прыпадае знаёмства К. Каліноўскага з будучаю нарачонай [[Марыя Ямант|Марыяй Ямант]]. 2 сакавіка 1861 году на імя Віленскага генэрал-губэрнатара падаў заяву наступнага зьместу: «''Скончыўшы курс навук у імпэратарскім С.-Пецярбурскім унівэрсытэце паступіць на службу, маю гонар пакорна прасіць Ваша Высокаправасхадзіцельства ўзычыць мне магчымасьць служыць пад высокім начальствам Вашага Высокаправасхадзіцельства<ref>{{Кніга|аўтар = Шалькевич В. Ф.|частка = |загаловак = Кастусь Калиновский: Страницы биографии|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Мн.|выдавецтва = |год = 1988|том = |старонкі = 136|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>''». Уладкаваньню на працу спрыяў ад’ютант У. Назімава Людвік Зьвяждоўскі, аднак спробы апынуліся марнымі і напачатку вясны 1861 году К. Каліноўскі вярнуўся на Гарадзеншчыну, распачаўшы стварэньне рэвалюцыйнай арганізацыі<ref name=s71/>. [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (1860-63).jpg|значак|Кастусь Каліноўскі, 1860—1863 гг.]] Паводле сваіх ідэйных перакананьняў быў рэвалюцыйным дэмакратам, выступаў за скіданьне самаўладзтва, скасаваньне абшарніцкага землеўладаньня. Лічыў, што толькі шырокі ўдзел у будучым паўстаньні сялянства можа забясьпечыць перамогу. У гэтым рэчышчы вёў агітацыйную працу. Улетку 1862 году разам з паплечнікамі з Гарадзенскай рэвалюцыйнай арганізацыі [[Фэлікс Ражанскі|Фэліксам Ражанскім]], [[Станіслаў Сангін|Станіславам Сангінам]] і [[Валеры Антоні Ўрублеўскі|Валерам Урублеўскім]] распачаў выпуск «[[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]]» — першай у гісторыі газэты на беларускай мове. Агулам выйшла 7 нумароў гэтай нелегальнай газэты. Яна выкрывала палітыку імпэрскіх уладаў, тлумачыла сытуацыю ў краіне, выкрывала падман царскага маніфэсту аб скасаваньні прыгону, заклікала сялянаў да змаганьня. Сфармуляваў ідэю дэмакратычнай народнай дзяржавы<ref>{{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)|к}} С. 167.</ref>: {{Цытата|…не народ зроблены для ўраду, а ўрад для народу.}} Кожны нумар «Мужыцкай праўды» быў нязьменна падпісаны псэўданімам «Яська-гаспадар з-пад Вільні». Браў асабісты ўдзел у пашырэньні газэты: развозіў яе па вёсках, раскідваў па дарогах. [[Файл:Mužyckaja praŭda. Ziamla naša nazyvajecca litoŭskaja, a my nazyvajemsia litoŭcy.jpg|значак|Першая старонка нявыдадзенай Мужыцкай праўды]] У кастрычніку 1862 году ў час канфлікту з палякамі паўстаў нумар «Мужыцкай праўды», які аднак зь нейкіх прычынаў не надрукавалі. Гэты варыянт лічыцца ўнікальным і вылучаецца з усяе сэрыі, бо тлумачыць сялянам, як раней называлася іхная краіна і якую назву мае тутэйшы народ<ref>[[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] [https://web.archive.org/web/20180620212041/https://www.nv-online.info/2018/03/13/zyamlya-nasha-z-vyakou-vechnyh-nazyvaetstsa-litouskaya-a-my-to-nazyvaemsya-litoutsy-nenadrukavany-numar-muzhytskaj-praudy.html Ненадрукаваны нумар «Мужыцкай праўды»] // [[Народная Воля]]. 19 чэрвеня 2018 г.</ref><ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — Гродна, 2018.</ref>: {{Цытата|Вы, дзецюкі, пэўне ня ведаеце, хто вы такія, як называецца гэта зямля, на якой нашы бацькі жылі <…> Зямля наша зь вякоў вечных называецца [[Літва|літоўская]], а мы то называемся [[ліцьвіны|літоўцы]].}} === Кіраваньне паўстаньнем === [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (1862).jpg|міні|Кастусь Каліноўскі, 1862 г.]] У 1862 годзе ўжо ўваходзіў у склад [[Літоўскі правінцыйны камітэт|Літоўскага правінцыйнага камітэту]] (ЛПК) — цэнтральнага органу падрыхтоўкі паўстаньня ў колішнім [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]], а ўвосень таго ж году стаў яго старшынём. Стаяў на чале найбольш пасьлядоўных рэвалюцыянэраў, якіх адрозна ад лібэралаў («[[Белыя (паўстаньне 1863—1864 гадоў)|белых]]») звалі «[[Чырвоныя (паўстаньне 1863—1864 гадоў)|чырвонымі]]». Гэты кірунак вызвольнага руху прадугледжваў дэмакратычную рэспубліку, перадачу зямлі сялянам, самавызначэньне народаў былой [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. «Белыя» ж бачылі галоўнай мэтай паўстаньня толькі аднаўленьне Рэчы Паспалітай у межах 1772 году. Аднак старшынстваваў ў віленскім паўстанцкім камітэце нядоўга. Неўзабаве па выбуху паўстаньня, спужаўшыся перарастаньня выступленьняў у сялянскую вайну, варшаўскі цэнтар і мясцовыя абшарнікі дамагліся роспуску ЛПК. Кастуся Каліноўскага накіравалі на родную Гарадзеншчыну на пасаду паўстанцкага камісара ваяводзтва. Актыўная праца Кастуся Каліноўскага ва ўмовах паўстаньня на пасадзе ваяводзкага камісара паспрыяла таму, што менавіта на Гарадзеншчыне інсургенты мелі найбольш баяздольную, магутную арганізацыю, прыцягнулі да змаганьня шмат сялянаў. ==== На кватэры Ямантаў ==== У чэрвені 1863 году з прычыны масавых арыштаў мусіў вярнуцца ў [[Вільня|Вільню]], дзе дзейнічаў пад кансьпірацыйнымі прозьвішчамі Макарэвіч, Чарнецкі, Хамовіч, Хамуціўс на кватэры Ямантаў у доме Шышкіна на [[Вуліца Вялікая (Вільня)|Вялікай вуліцы]]<ref name=s1>{{артыкул|аўтар=Шалькевіч В.|загаловак="Марыська чарнаброва, галубка мая…" Невядомыя старонкі з жыцця Кастуся Каліноўскага|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=4|старонкі=68|isbn=}}</ref>. Тут ён зноў узяў цэнтральнае кіраваньне ў свае рукі. Сустракаўся з найбольш блізкімі і праверанымі людзьмі, праводзіў нарады рэвалюцыйнага ўраду<ref name=s70>{{артыкул|аўтар=Шалькевіч В.|загаловак="Марыська чарнаброва, галубка мая…" Невядомыя старонкі з жыцця Кастуся Каліноўскага|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=3|старонкі=70|isbn=}}</ref>. [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (G. Bonoldi, 1862-63).jpg|значак|Кастусь Каліноўскі. А. Банальдзі, 1862—1863 гг.]] Гэта была адна з найгалоўнейшых кансьпіратыўных явак К. Каліноўскага. Апісаньне кватэры Ямантаў і яго тутэйшай дзейнасьці захавалася збольшага ў паказаньнях арыштаваных рэвалюцыянэраў Віленскай асобай сьледчай камісіі. Гэтак Вітальд Парфяновіч апісвае кватэру наступным чынам: «''У пакоі справа ад дзьвярэй знаходзілася канапа, пры ёй стол і два крэслы, далей стаяла камода, акно справа ад канапы выходзіла ў галерэю<ref>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Восстание в Литве и Белоруссии 1863—1864 гг.|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = М|выдавецтва = |год = 1965|том = |старонкі = 80|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>''». Па сваім арышце 24 сакавіка 1864 году сакратар К. Каліноўскага Ільдэфонс Мілевіч сьведчыў пра побыт кіраўніка паўстаньня ў кватэры ўжо арыштаваных Ямантаў: «''З Каліноўскім я сустракаўся некалькі разоў ў [[Юзэф Ямант|Юзэфа Яманта]]… У Ямантаў Каліноўскі ў маёй прысутнасьці ні з кім з пабочных асобаў не сустракаўся. Аднойчы толькі ў бытнасьць маю і Каліноўскага ў Ямантаў прыходзіў Шадурскі і, паклікаўшы Каліноўскага, размаўляў зь ім некаторы час ў пярэдім пакоі…<ref name=p84>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Восстание в Литве и Белоруссии 1863—1864 гг.|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = М|выдавецтва = |год = 1965|том = |старонкі = 84|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref> … Да саміх Ямантаў часьцей за ўсё прыходзілі [[сваякі]] — лекар Радзевіч (служыць на чыгунцы), родны брат жанатага з дачкой Яманта, замужняя дачка (Ямантаў), [[Людвіка Ямант|Людвіка Радзевіч]], і Дзваноўскі, акрамя таго былі яшчэ некаторыя знаёмыя Ямантам жанчыны, але прозьвішчы іх мне невядомыя<ref name=p84/>''». Цёзка па прозьвішчы Юзэф Каліноўскі пра віленскую яўку рэвалюцыянэра ўспамінаў: «''У канцы жніўня ці ў пачатку верасьня (1863 году) я зь ім (Кастусём Каліноўскім) зноў спаткаўся на Нямецкай вуліцы, ён запрасіў мяне ў кватэру Ямантаў… З таго часу я сустракаўся з Каліноўскім у той жа кватэры… Пры ўваходзе ў кватэру Ямантаў трэба было пастукаць. У тыя часы, калі я ў ёй бываў, дзьверы адчыняў ці сам Каліноўскі, ці Далеўскі…<ref name=p867>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Восстание в Литве и Белоруссии 1863—1864 гг.|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = М|выдавецтва = |год = 1965|том = |старонкі = 86—87|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>''». [[Людвіка Ямант]] у сваіх «Успамінах» называла прозьвішчы многіх рэвалюцыянэраў, якія ў тыя часы шчыльна супрацоўнічалі з К. Каліноўскім: {{Цытата|Сярод рэвалюцыйнай моладзі («чырвоных»), якая зьбіралася ў майго брата Юзэфа для абмеркаваньня справаў на нарады, ня ўсіх ведала асабіста. Але тых, каго ведала, добра памятаю па нязвыклых рысах характару, палымянай любові да Радзімы і гераічнай адданасьці справе. Як жывыя паўстаюць у маёй памяці дарагія вобразы Тытуса Далеўскага, Канстанціна Каліноўскага, Станіслава Бухавецкага, Эмануэля Юндзіла [сына вядомага натураліста], Эдмунда Вярыгі, Ігната Здановіча [сына выкладчыка гісторыі], Ільдэфонса Мілевіча.<br /><br />З моладзі, якая прыбыла з Каралеўства, памятаю [Мечыслава] Дарманоўскага з калегамі. Прозьвішчы многіх іншых цяпер ужо не магу прыпомніць, але памяць аб іх справах жыве ў сэрцы. Усе яны былі людзі шляхетныя, выдатных здольнасьцяў, нязвыклай сілы духу. Іх страта стала для краю сапраўднай бядой. Сэрца замірае, калі ўсьведамляеш маштабы няшчасьця народа, цьвет якога растаптаў вораг, а над памяцьцю гэтых сьвятых мучанікаў часам зьдзекуюцца ўласныя дзеці<ref>{{Кніга|аўтар = Ludwika z Jamontów Radziewiczowa|частка = |загаловак = Garść wspomnień z 63 roku. Rękopis w Bibliotece Zakladu Narodowego imienia Ossolińskich we Wroclwiu, sygnatura 12 273/I|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = |том = |старонкі = 87—88|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>}} У канцы ліпеня 1863 году на кватэры Ямантаў адбылася сустрэча з родным братам польскага пісьменьніка [[Балеслаў Прус|Балеслава Пруса]] — Лявонам Главацкім. У якасьці камісара народнага ўраду той прыяжджаў з [[Варшава|Варшавы]] ў Вільню, каб абмеркаваць супярэчнасьці, якія ўзьніклі паміж кіраўнікамі паўстаньня на Беларусі і ў Польшчы<ref name=s469>{{артыкул|аўтар=Шалькевіч В.|загаловак="Марыська чарнаброва, галубка мая…" Невядомыя старонкі з жыцця Кастуся Каліноўскага|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=4|старонкі=69|isbn=}}</ref>. Спрабуючы рэанімаваць паўстаньне, выдаў «Прыказ да народу зямлі літоўскай і беларускай». Аднак дзеяньні былі запозьненымі, паўстаньне ў Беларусі ўжо захлынулася ў крыві. Асноўныя сілы паўстанцаў былі разьбітыя карнікамі. === Арышт і пакараньне === З восені 1863 году сканцэнтраваў намаганьні на назапашваньні сілаў для новага выступленьня ўвесну. Але, выдадзены здраднікам, камісарам Магілёўскай губэрні Вітаўтам Парфяновічам, яго ў ноч на 29 студзеня 1864 году схапілі царскія жандары ў Сьвятаянскіх мурах (побач з [[Касьцёл Сьвятых Янаў (Вільня)|касьцёлам Сьвятых Янаў]]), дзе хаваўся пад імем Ігната Вітажэнца. У час сьледзтва і суду трымаўся надзвычай мужна. На прапанову палегчыць свой лёс, назваўшы адрасы і імёны паплечнікаў, адказаў<ref>{{артыкул|загаловак=Паказанні К. Каліноўскага ў следчай камісіі 26.2.1864|выданьне=К. Калиновский: Из печатного и рукописного наследия|адказны=Ин-т истории партии при ЦК КП Белоруссии — фил. Ин-та марксизма-ленинизма при ЦК КПСС|месца=Мн.|выдавецтва=Беларусь|год=1988|isbn=5-338-00024-5|старонкі=77—85}}</ref>: {{Цытата|Калі грамадзкая шчырасьць ёсьць дабрачыннасьцю, то шпіёнства апаганьвае чалавека. Усьведамленьне гонару, уласнае годнасьці і таго становішча, якое я займаў у грамадзтве, не дазваляюць мне ісьці па іншым шляху.}} Царскі ваенна-палявы суд прыгаварыў К. Каліноўскага да расстрэлу. Аднак вядомы сваей жорсткасьцю ў здушэньні паўстаньня расейскі генэрал [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] выказаўся за павешаньне. Неўзабаве гэты вырак учынілі на Лукіскім пляцы ў Вільні. === Запавет === {{Асноўны артыкул|Лісты з-пад шыбеніцы}} [[Файл:Zianon Pazniak czyta Listy spod szubienicy.ogv|thumb|[[Зянон Пазьняк]] чытае «[[Лісты з-пад шыбеніцы]]» ў час Беларускай дыктоўкі ў [[Варшава|Варшаве]], 28.02.2013 г.]] З царскага астрогу перадаў на волю свой запавет [[беларусы|беларускаму народу]] — «Ліст з-пад шыбеніцы»: {{Цытата|Браты мае, мужыкі родныя. З-пад шыбеніцы маскоўскай прыходзіць мне да вас пісаці, і, можа, раз астатні. Горка пакінуць зямельку родную і цябе, дарагі мой народзе. Грудзі застогнуць, забаліць сэрца, — но не жаль згінуць за тваю праўду… Нямаш, браткі, большага шчасьця на гэтым сьвеце, як калі чалавек у галаве мае розум і навуку… Но як дзень з ноччу не ходзіць разам, так не ідзе разам навука праўдзіва з няволяй маскоўскай. Дапокуль яна ў нас будзе, у нас нічога ня будзе, ня будзе праўды, багацтва і ніякай навукі, — адно намі, як скацінай, варочаць будуць не для дабра, но на пагібель нашу… Бо я табе з-пад шыбеніцы кажу, Народзе, што тагды толькі зажывеш шчасьліва, калі над табою [[Маскаль|Маскаля]] ўжо ня будзе.<br /><br />Твой слуга<br />Яська-гаспадар з-пад Вільні}} Паводле сучасных дасьледнікаў, думкі К. Каліноўскага пра неабходнасьць змаганьня за сваю Бацькаўшчыну, выказаныя ім у «Пісьмах з-пад шыбеніцы», можна лічыць пачатковым афармленьнем беларускай нацыянальнай ідэі<ref>{{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)|к}} С. 169.</ref>. == Ацэнкі == [[Файл:Каго любіш? — Люблю Беларусь (пароль паўстанцаў 1864 году).jpg|значак|Вытрымка з пратакола допыту {{nowrap|В. Парфіяновіча}}, у якім упамінаецца пароль паўстанцаў: «Каго любіш?» — «Люблю Беларусь».]] {{Асноўны артыкул|Кастусь Каліноўскі ў гістарыяграфіі}} У гістарыяграфіі [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньню 1863—1864 гадоў]] і асобе яго кіраўніка на землях колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] Кастусю Каліноўскаму прысьвячаецца шматлікая і ў той жа час даволі супярэчлівая літаратура. Важная крыніца з гэтай праблемы — працы ўдзельнікаў і сучасьнікаў паўстаньня, апублікаваныя ў апошняй трэці ХІХ — пачатку ХХ стагодзьдзяў. У беларускай гістарыяграфіі гэтая праблема ў розныя часы грунтоўна разглядалася [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсеваладам Ігнатоўскім]], [[Анатоль Сьмірноў|Анатолем Сьмірновым]], [[Міхась Біч|Міхасём Бічам]], [[Генадзь Кісялёў|Генадзем Кісялёвым]], [[Алесь Смалянчук|Алесем Смаленчуком]] і іншымі дасьледнікамі. Вынікам чаго стала вылучэньне наступных гістарычных фактаў, якія сьведчаць пра безумоўны беларускі нацыянальны выбар Кастуся Каліноўскага<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/31162393.html Каліноўскі быў беларусам. Даказаць адваротнае немагчыма], [[Радыё Свабода]], 22 сакавіка 2021 г.</ref>: [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (A. Stankievič, 1933).jpg|значак|Рэфэрат [[Адам Станкевіч|Адама Станкевіча]] «Кастусь Каліноўскі, „Мужыцкая праўда“ і ідэя незалежнасьці Беларусі». Вільня, 1933 г.]] * Паўстанцкі пароль «Каго любіш — Люблю Беларусь — То ўзаемна», якім карысталася найперш блізкае кола Каліноўскага, у тым ліку сям’я Ямантаў, зь якой паходзіла яго каханая дзяўчына, нарачоная [[Марыя Ямант]], і яго асабісты сакратар Язэп Ямант. * Выданьне газэты «[[Мужыцкая праўда]]», праклямацыяў і ўлётак на [[Беларуская мова|беларускай мове]] перад і ў час паўстаньня. * Утварэньне 1 лістапада 1863 году [[Часовы правінцыйны ўраду Літвы і Беларусі|Часовага правінцыйнага ўраду Літвы і Беларусі]], распушчанага палякамі з прычыны сэпаратызму і патрабаваньня роўнасьці ў дачыненьнях паміж [[Вільня]]й і [[Варшава]]й з боку кіраўніка гэтага ўраду — Кастуся Каліноўскага. Некаторыя дасьледнікі мяркуюць, што Кастусь Каліноўскі, які лічыў, што народы колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] мусяць самі разьвязаць пытаньне пра сваю незалежнасьць, такім чынам выказваў ідэю стварыць цалкам незалежнае ад Польшчы і Расеі Вялікае Княства Літоўскае<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 333.</ref>. * Вяртаньне беларускай мовы ва ўрадавае справаводзтва, а менавіта факт выданьня Каліноўскім дзяржаўных дакумэнтаў (загадаў) на беларускай мове ў часы, калі ён займаў пасаду Ўрадавага камісара Гарадзенскага ваяводзтва ў сакавіку 1863 году і кіраўніка паўстанцкага ўраду ў Вільні ў чэрвені 1863 году. * Прызнаньне гістарычнай суб’ектнасьці беларусаў Нацыянальным урадам у Варшаве 3 траўня 1863 году ў форме прыняцьця адозвы «Да братоў-беларусаў», што адбылося ў выніку палітычнай дзейнасьці Кастуся Каліноўскага. * Нацыянальны маніфэст і запавет будучым пакаленьням аўтарства Кастуся Каліноўскага, выкладзены ў «Мужыцкай праўдзе» і «[[Лісты з-пад шыбеніцы|Лістах з-пад шыбеніцы]]», дзе Каліноўскі цалкам атаясамлівае сябе зь беларускім народам, фактычна, называе сябе беларусам і сьцьвярджае суб’ектнасьць беларускага народу. * Перадсьмяротны верш Кастуся Каліноўскага на беларускай мове да каханай дзяўчыны і да свайго народу. == Ушанаваньне памяці == [[Файл:Kanstantyn Kalinoŭski stamp.jpg|міні|Марка [[Белпошта|Белпошты]] да 130-годзьдзя нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] * У [[Вільня|Вільні]] на [[Лукіскі пляц|Лукіскім пляцы]], дзе расейскія карнікі павесілі Кастуся Каліноўскага, у ягоны гонар усталявалі мэмарыял у выглядзе пліты і драўлянага крыжа. У 2008—2009 гадох Віленскае самакіраваньне пастанавіла правесьці рэканструкцыю пляцу. У фінал конкурсу выйшла 7 праектаў, але толькі адзін зь іх прадугледжваў захаваньне помніка ўдзельнікам нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў. Беларуская дзяржава ня выказала зацікаўленасьці ў абароне помніка, таму існавала імавернасьць, што помнік ліквідуюць<ref>{{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 27 лютага 2009 г.| url = http://belmy.info/articles/news/bad/3389.html | загаловак = Помнік Каліноўскаму на Лукішках можа не перажыць рэканструкцыю | фармат = | назва праекту = [http://belmy.info belmy.info] | выдавец = | дата = 19 сакавіка 2011 | мова = | камэнтар = }}</ref>. 22 сакавіка 2009 году на Лукіскім пляцы адбылася акцыя ўшанаваньня памяці герояў супраць зносу мэмарыялу<ref>[https://web.archive.org/web/20090407050536/http://www.nn.by/index.php?c=ar&i=24778 Абарона крыжа паўстанцам] // [[Наша Ніва]]. 22 сакавіка 2009 г.</ref>. * У 1926 годзе ў Менску колішнюю Кацярынінскую вуліцу перайменавалі ў гонар Кастуся Каліноўскага<ref>{{Спасылка|аўтар = Бондаренко В.| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://minsk-old-new.com/minsk-2910-ru.htm | загаловак = Между двумя мировыми войнами | фармат = | назва праекту = [[Менск стары і новы]] | выдавец = | дата = 19 сакавіка 2011 | мова = ru | камэнтар = }}</ref>, а ў 1928 годзе ў [[БССР]] зьнялі мастацкі фільм «[[Кастусь Каліноўскі (фільм)|Кастусь Каліноўскі]]», у якім распавядалася пра кіраўніка [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня 1863—1864 гадоў]]. * У 1942 годзе з ініцыятывы ўладаў БССР зьявіўся праект пастановы Дзяржаўнага камітэту абароны аб стварэньні Беларускай арміі, у якой 6-я стралковая дывізія мусіла насіць імя Кастуся Каліноўскага<ref>Бераснеў П. [https://web.archive.org/web/20201127213504/https://news.tut.by/society/209498.html Чаму Сталін не падпісаў дакумент аб стварэнні Беларускай арміі ў 1942 годзе?], [[TUT.BY]], 24.12.2010 г.</ref>. А ў 1943 годзе імя Кастуся Каліноўскага атрымала савецкая партызанская брыгада, якая была адным з найбольш актыўных злучэньняў у ваколіцах Горадні і Беластоку<ref name="VV">{{Артыкул|аўтар=[[Андрэй Вашкевіч|Вашкевіч А.]]|загаловак=Як Гронскі расправіўся над Каліноўскім|спасылка=http://www.arche.by/by/page/reviews/navuka-ahliady/89|выданьне=[[ARCHE Пачатак]]|тып=[[часопіс]]|год=2008|нумар=7—8 (70—71)|старонкі=51—72|issn=1392-9682}}</ref>. * У 1963 годзе ў гонар Кастуся Каліноўскага ў Менску назвалі новую [[Вуліца Кастуся Каліноўскага (Менск)|вуліцу]] ў мікрараёне [[Усход (мікрараён Менску)|Ўсходзе]]. * З пачатку 1990-х гадоў выказваньне Кастуся Каліноўскага ''«Не народ для ўрада, а ўрад для народа»'' зьмяшчаецца ў якасьці эпіграфу на першай старонцы газэты [[Рэспубліка (газэта)|«Рэспубліка»]]. * У 1993 годзе ў Вільні на сьцяне [[Касьцёл Сьвятога Духа (Вільня)|касьцёла Сьвятога Духа]], дзе ў былым дамініканскім кляштары трымалі ў зьняволеньні Кастуся Каліноўскага, з боку вуліцы Ігнатаўскай паставілі мэмарыяльную шыльду ў памяць кіраўніка паўстаньня<ref>Луцкевіч Л. Вандроўкі па Вільні. — Вільня: Рунь, 1998. С. 59.</ref>. * Указ прэзыдэнта Беларусі ад 15 студзеня 1996 году № 26 зацьвердзіў [[Ордэн Кастуся Каліноўскага]]<ref>{{Cite web|url=http://pravo.kulichki.com/zak2007/bz53/dcm53537.htm|title=Об утверждении описания орденов, медалей и нагрудных знаков к почетным званиям Республики Беларусь|website=pravo.kulichki.com}}</ref>, палажэньне аб якім прынялі яшчэ ў 1995 годзе<ref>{{Cite web|url=http://kalinouski.arkushy.by/museum/memoria/orden_inst.htm|title=Сьвіслацкія аркушы — Кастусь Каліноўскі — Музей|first=Кузменка|last=Зміцер|website=kalinouski.arkushy.by}}</ref>. У наш час узнагарода не выкарыстоўваецца, але пры гэтым не выходзіла адпаведнай пастановы аб яе скасаваньні<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://kalinouski.arkushy.by/kalinouski.htm | загаловак = Кастусь Каліноўскі | фармат = | назва праекту = [http://kalinouski.arkushy.by/kalinouski.htm «Сьвіслацкія аркушы»] | выдавец = | дата = 19 сакавіка 2011 | мова = | камэнтар = }}</ref>. * Падчас [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|уварвання Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе]] беларускія добраахвотнікі стварылі [[батальён імя Кастуся Каліноўскага]] дзеля абароны [[Кіеў|Кіева]]<ref>{{cite web| url=https://euroradio.fm/belarusy-stvaryli-batalyon-imya-kalinouskaga-dlya-abarony-kieva | title=Беларусы стварылі батальён імя Каліноўскага для абароны Кіева| author=| date=9 сакавіка 2022 г.| publisher=[[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]}}</ref>. * 26 сакавіка 2022 году каля будынку [[Царква Сьвятога Кірылы Тураўскага (Бруклін)|царквы Сьвятога Кірылы Тураўскага]] ў [[Бруклін]]е ([[Злучаныя Штаты Амэрыкі|Злучаныя Штаты]]) адбылося ўрачыстае адкрыцьцё бюстаў Кастусю Каліноўскаму і [[Тадэвуш Касьцюшка|Тадэвушу Касьцюшку]], створаных паводле праекту беларускага скульптара [[Гэнік Лойка|Гэніка Лойкі]]<ref>[https://svaboda.global.ssl.fastly.net/a/31772603.html Беларусы ЗША адкрылі ў Нью-Ёрку бюсты Тадэвушу Касьцюшку і Кастусю Каліноўскаму], [[Радыё Свабода]], 27 сакавіка 2022 г.</ref>. <gallery widths=215 heights=180 caption="Памятныя знакі" class="center"> Pomnik Konstantego Kalinowskiego w Mostowlanach 2017.jpg|Помнік у [[Мастаўляны (Падляскае ваяводзтва)|Мастаўлянах]] KalinowskiSierakowskiWilno1.jpg|Пліта на Лукіскім пляцы Paminklas kalinauskui.JPG|Помнік у [[Салечнікі|Салечніках]] </gallery> == Вобраз у мастацтве == [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (M. Filipovič, 1920-29).jpg|значак|Кастусь Каліноўскі. Эскіз мастака [[Міхась Філіповіч|Міхася Філіповіча]]]] [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (M. Filipovič, 1920-29) (2).jpg|значак|Эскіз дэкарацыяў да «Кастуся Каліноўскага» (М. Філіповіч)]] * «[[s:Кастусь Каліноўскі|Кастусь Каліноўскі]]» — верш ([[Алесь Дудар]], 1925 год) * «Кастусь Каліноўскі» — паэма ([[Анатоль Вольны]], 1925 год) * [[Кастусь Каліноўскі (фільм)|«Кастусь Каліноўскі»]] — гераічна-прыгодніцкі фільм 1927 году * «Кастусь Каліноўскі» — верш ([[Юрка Лявонны]], 1928 год) * «Сьмерць Кастуся Каліноўскага» — паэма ([[Міхась Машара]], 1934 год) * «Каліноўскі» — паэма ([[Максім Танк]], 1938 год) * «Кастусь Каліноўскі» — верш ([[Пятрусь Броўка]], 1943 год) * «[[Восень пасярод вясны: Аповесць, сатканая з гістарычных матэрыялаў і мясцовых паданняў]]» — аповесьць ([[Адам Мальдзіс]]) * «[[Каласы пад сярпом тваім]]» — раман ([[Уладзімер Караткевіч]]) * «Кастусь Каліноўскі» — аповесьць ([[Алесь Якімовіч]]) * «Кастусь Каліноўскі» — п’еса (Уладзімер Караткевіч) * «Кастусь Каліноўскі» — п’еса ([[Эўсьцігней Міровіч]]) — у пастаноўцы [[БДТ-3]] ролю Каліноўскага выканаў [[Кастусь Быліч]] * «[[Кастусь Каліноўскі (опэра)|Кастусь Каліноўскі]]» — опэра (словы [[Міхась Клімковіч]], музыка [[Дзьмітры Лукас]]) * «Кастусь Каліноўскі» — рэспубліканская мастацкая выстава, прысьвечаная 150-годзьдзю з дню нараджэньня і 125-годзьдзю паўстаньня 1863—1864 гадоў (4—28 лютага 1988 году): каталёг / [складальнікі: Л. Б. Бортнік і інш.]. — {{Менск (Мн.)}}: Беларусь, 1989. * «[[Хамуціус]]» — паэма ([[Аркадзь Куляшоў]]) <gallery caption="Афішы кінастужкі «Кастусь Каліноўскі», зьнятай у 1927 годзе" widths=215 heights=180 class="center"> Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (1928).jpg Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (1928) (2).jpg Кастусь Калиновский.jpg </gallery> == Урачыстае перапахаваньне == Улады Расейскай імпэрыі збаяліся паломніцтва да магілы Кастуся Каліноўскага, таму яго таемна разам зь яшчэ 20 пакаранымі сьмерцю паўстанцамі пахавалі на [[Замкавая гара (Вільня)|Замкавай гары]] ў Вільні, за мурамі расейскага вайсковага гарнізону. Парэшткі закапалі пакалечанымі, зь зьвязанымі ззаду рукамі, а целы пасыпалі вапнай, каб ускладніць ідэнтыфікацыю<ref>Карней І. [https://www.svaboda.org/a/29847199.html Як расейцы пахавалі Кастуся Каліноўскага: рукі зьвязаныя за сьпінай, цела засыпанае вапнай], [[Радыё Свабода]], 22 лістапада 2019 г.</ref>. Магілы зраўнялі зь зямлёй і зрабілі на іх месцы пляцоўку гуляць у [[крыкет]] («лапту») для расейскіх вайскоўцаў<ref name="Januskievic">Карней І. [https://www.svaboda.org/a/30297354.html Зьдзек з парэшткаў паўстанцаў: расейцы гулялі на магілах у крыкет і залівалі фэкаліямі], [[Радыё Свабода]], 28 лістапада 2019 г.</ref><ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 336.</ref>. У [[Першая сусьветная вайна|Першую сусьветную вайну]] па тым як расейскія войскі пакінулі Вільню, жыхары места адзначылі крыжам прыкладнае месца масавага пахаваньня. У 1940 годзе па заняцьці Вільні бальшавікам гэты крыж зруйнавалі, а само месца занядбалі<ref name="Januskievic"/>. У 2016 годзе на Замкавай гары здарыліся два апоўзьні, зьявілася патрэба ўмацаваць схілы. Перад правядзеньнем земляных працаў гару дэталёва дасьледавалі археолягі, якія выявілі не вядомыя раней магілы. У 2017 годзе навукоўцы выказалі здагадку пра тое, што знойдзеныя парэшткі могуць належаць удзельнікам паўстаньня. У сакавіку 2019 году дасьледнікі пацьвердзілі ідэнтыфікацыю парэшткаў К. Каліноўскага мэтадам вылучэньня астатніх, а таксама праз супастаўленьне веку, мэтаду сьмяротнага пакараньня і параўнаньня чэрапу з фатаздымкам<ref>[https://www.svaboda.org/a/29830589.html У Вільні з дакладнасьцю 95% ідэнтыфікавалі парэшткі Кастуся Каліноўскага], [[Радыё Свабода]], 19 сакавіка 2019 г.</ref>. 22 лістапада 2019 году ў Вільні адбылася ўрачыстая цырымонія перапахаваньня парэшткаў Кастуся Каліноўскага на могілках [[Росы (Вільня)|Росы]]. У цырымоніі ўзялі ўдзел прэзыдэнт Летувы [[Гітанас Наўседа]] і прэзыдэнт Польшчы [[Анджэй Дуда]], старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Івонка Сурвіла]], першы кіраўнік незалежнай Беларусі [[Станіслаў Шушкевіч]], беларускі арцыбіскуп [[Тадэвуш Кандрусевіч]], віцэ-прэм’ер Беларусі [[Ігар Петрышэнка]], лідэры апазыцыйных беларускіх партыяў, дзеячы беларускай культуры і тысячы беларусаў пад нацыянальнымі гістарычнымі [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белымі сьцягамі]]. Гэта стала найбольш масавай маніфэстацыяй беларусаў у Вільні і, увогуле, па-за [[Дзяржаўная граніца Рэспублікі Беларусь|сучаснай граніцай Беларусі]]<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=241583 Тысячы беларусаў развіталіся з Каліноўскім пад нацыянальнымі сцягамі — шмат ФОТА Надзеі Бужан], [[Наша Ніва]], 22 лістапада 2019 г.</ref>. Прадстаўнік афіцыйнага Менску ў сваім выступе па імшы ў [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Віленскай катэдры]] з нагоды перапахаваньня паўстанцаў 1863-64 гадоў адзначыў, што асоба Кастуся Каліноўскага назаўжды ўпісаная ў гісторыю Беларусі, а яго дзейнасьць «''зьвязаная зь перарастаньнем беларускага нацыянальна-культурнага руху ў змаганьне за беларускую дзяржаўнасьць у форме народаўладзьдзя''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/30286613.html Што віцэ-прэм’ер Беларусі сказаў пра Каліноўскага і паўстанцаў у Вільні], [[Радыё Свабода]], 22 лістапада 2019 г.</ref>. == Бібліяграфія == * Кастусь Каліноўскі. За нашую вольнасць. Творы, дакументы / Уклад., прадм., паслясл., пер. і камент. [[Генадзь Кісялёў|Г. Кісялёва]]. — Мн.: «Беларускі кнігазбор», 1999.{{nowrap| — 459 с.}} {{ISBN|985-6318-41-6}}. == Глядзіце таксама == * [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/Гістарыяграфія гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/БелЭн|7}} * {{Літаратура/Беларускі нацыяналізм. Даведнік}} * [[Міхась Біч|Біч М.]] [https://web.archive.org/web/20080907184457/http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/almanach/06/06mem_bicz04.htm Паўстанне 1863—1864 гг. Кастусь Каліноўскі] // [[Гістарычны Альманах]]. Том 6 (2002). * {{Артыкул|аўтар=[[Андрэй Вашкевіч|Вашкевіч А.]]|загаловак=Як Гронскі расправіўся над Каліноўскім|спасылка=http://www.arche.by/by/page/reviews/navuka-ahliady/89|выданьне=[[ARCHE Пачатак]]|тып=[[часопіс]]|год=2008|нумар=7—8 (70—71)|старонкі=51—72|issn=1392-9682}} * [[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}: ТАА «ЮрСаПрынт», 2018. — 229 с. {{ISBN|978-985-7134-35-9}}. * Герасімчык В. Кастусь Каліноўскі: чаму яму няма роўных // [[Наша гісторыя]]. № 2, 2018. ISBN 2617-2305. — С. 4—9. * {{Літаратура/Разгром нацыянальнага руху ў Беларусі}} * [http://pawet.net/library/history/bel_history/smalianchuk/70/Кастусь_Каліноўскі_і_яго_эпоха.html Кастусь Каліноўскі і яго эпоха ў дакументах і культурнай традыцыі]: Матэрыялы міжнароднай навуковай канферэнцыі, Менск, 25 верасня 2010 г. — Менск, 2011. * Кіштымаў А. Загадка бацькі Каліноўскага // Наша гісторыя. № 2, 2018. ISBN 2617-2305. — С. 10—12. * {{Літаратура/Культуралёгія: Энцыклапедычны даведнік. Менск: Беларуская Энцыкляпэдыя, 2003}} * {{артыкул|аўтар =Матвейчык Дз. | частка = |загаловак = «Станаўленне і развіццё ў БССР гістарыяграфіі паўстання1863-1864 гг. (1919—1931 гг.)»|арыгінал = |спасылка =https://www.academia.edu/35714411/%D0%9C%D0%B0%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BA_%D0%94.%D0%A7._%D0%A1%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%9E%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B5_%D1%96_%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D1%96%D1%86%D1%86%D1%91_%D1%9E_%D0%91%D0%A1%D0%A1%D0%A0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96_%D0%BF%D0%B0%D1%9E%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%8F_1863_1864_%D0%B3%D0%B3._1919_1931_%D0%B3%D0%B3._?auto=download|адказны =[[Максім Гальпяровіч]]|выданьне=[[Беларускі гістарычны часопіс]]|тып=навуковы, навукова-мэтадычны ілюстраваны часопіс|месца=[[Менск]]|выдавецтва= |год=сакавік 2017 |выпуск=|том=|нумар=3 (212)| старонкі=12 —24|isbn=}} * {{Літаратура/Мысьліцелі і асьветнікі Беларусі (1995)}} * {{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)}} * [[Алесь Смалянчук|Смалянчук А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/smalianchuk/11/Кастусь_Каліноўскі_ў_польскай_гістарычнай_традыцыі.html Кастусь Каліноўскі ў польскай гістарычнай традыцыі] // Спадчына. № 2, 1998. С. 84—105. * {{Кніга|аўтар =[[Адам Станкевіч|Станкевіч, А.]]|частка = |загаловак =Кастусь Каліноўскі : «Мужыцкая праўда» і ідэя незалежнасьці Беларусі: (Рэферат, прачытаны на ўрачыстый акадэміі 25.ІІІ.1933 г., з прычыны 15-ай угодкі абвяшчэньня незалежнасьці Беларусі і 70-ай угодкі беларускай прэсы) |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца =[[Вільня]] |выдавецтва =[[Беларускі нацыянальны камітэт (Вільня)|Беларускі Нацыянальны Камітэт]] |год =1933 |том = |старонкі =|старонак =63 |сэрыя = |isbn = |наклад = }} * {{артыкул|аўтар =[[Іван Цьвікевіч|Трызна І.]]| частка = |загаловак =Канстанцін Каліноўскі (Гістарычны нарыс).|арыгінал = |спасылка =http://elibrary.mab.lt/handle/1/2323|адказны =[[Клаўдзі Дуж-Душэўскі]]|выданьне=[[Беларускі сьцяг (1922)|Беларускі сьцяг]]|тып=часопіс|месца=[[Коўна]]|выдавецтва=[[Урад БНР]]|год=1922|выпуск=|том=|нумар=4. жнівень—верасень| старонкі=10—19|isbn=}} * {{артыкул|аўтар =[[Іван Цьвікевіч|Цьвікевіч І.]] | частка = |загаловак = «Кастусь Каліноўскі» (К 60-ці годзьдзю яго сьмерці).|арыгінал = |спасылка =http://digital.nlb.by/files/original/ae0fef0698fda997b7d6094de9dd0330.pdf|адказны =А. Сянькевіч |выданьне="[[Полымя (часопіс)|Полымя]]: літаратурна-мастацкі і грамадска-палітычны часопіс"|тып=часопіс|месца=[[Менск]]|выдавецтва= [[Савецкая Беларусь (выдавецтва)|Беларускае кааперацыйна-выдавецкае таварыства «Савецкая Беларусь»]]|год=1924|выпуск=|том=|нумар= 2 (10)| старонкі=1—18 |isbn=}} * {{Літаратура/Чалавек і грамадзтва: Энцыкляпэдычны даведнік. Менск: Беларуская Энцыкляпэдыя, 1998}} * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}} == Вонкавыя спасылкі == {{Вікіцытатнік|Кастусь Каліноўскі|Кастусь Каліноўскі}} {{Вікікрыніцы|Category:Кастусь Каліноўскі|Кастусь Каліноўскі}} * {{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://kalinouski.arkushy.by | загаловак = Праект «Сьвіслацкія аркушы — Кастусь Каліноўскі» | фармат = | назва праекту = | выдавец = | дата = 19 сакавіка 2011 | мова = | камэнтар = }} * [http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=11488 Паўстанцы], [[Kamunikat.org]] * [http://knihi.com/Kastus_Kalinouski/ Творы Кастуся Каліноўскага], [[Беларуская Палічка]] * [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/31162393.html Каліноўскі быў беларусам. Даказаць адваротнае немагчыма], [[Радыё Свабода]], 22 сакавіка 2021 г. * {{YouTube|e5N7p0kCzBU|Гісторыя пад знакам Пагоні. Кастусь Каліноўскі}} {{Русіфікацыя}} {{Бібліяінфармацыя}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Каліноўскі, Кастусь}} [[Катэгорыя:Кастусь Каліноўскі| ]] [[Катэгорыя:Навучэнцы Сьвіслацкай гімназіі]] [[Катэгорыя:Беларускія рэвалюцыянэры]] [[Катэгорыя:Паўстанцы 1863—1864 гадоў]] [[Катэгорыя:Актывісты супраць русіфікацыі]] [[Катэгорыя:Рэпрэсаваныя ў Расейскай імпэрыі]] [[Катэгорыя:Павешаныя]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Вільні]] [[Катэгорыя:Асобы на марках]] [[Катэгорыя:Людзі, у гонар якіх названыя вуліцы]] 2no9c39fzy5ofcdmgbyxny61upnhlzs 2332610 2332609 2022-08-15T13:32:53Z Kazimier Lachnovič 1079 стыль wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|тып=прозьвішча|Каліноўскі}} {{Іншыя значэньні}} {{Шляхціч |Імя = Кастусь Каліноўскі |Поўнае імя = Вінцэнт Канстанцін Каліноўскі |Арыгінальнае імя = |Партрэт = Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (G. Bonoldi, 1863).jpg |Подпіс партрэту = К. Каліноўскі. Фота [[Ахіла Банольдзі|А. Банольдзі]], 1863 г. |Герб = POL COA Kalinowa.svg |Подпіс гербу = Герб «[[Калінова]]» |Пасады = |Пачатак пэрыяду = |Заканчэньне пэрыяду = |Папярэднік = |Наступнік = |Імя пры нараджэньні = |Нарадзіўся = {{Нарадзіўся|2|2|1838}} |Месца нараджэньня = [[Мастаўляны (Падляскае ваяводзтва)|Мастаўляны]] [[Гарадзенскі павет (Расейская імпэрыя)|Гарадзенскага павету]], [[Расейская імпэрыя]] |Памёр = {{Памёр|22|3|1864|гадоў=26}} |Месца сьмерці = [[Вільня]], [[Расейская імпэрыя]] |Род = [[Каліноўскія]] |Бацька = Сымон Каліноўскі |Маці = Вераніка Рыбінская |Жонка = |Дзеці = |Рэлігія = [[Уніяцкая царква ў Рэчы Паспалітай|грэка-каталік]] |Рэгаліі = |Колер = |Колер загалоўку = }} '''Касту́сь Каліно́ўскі''' ('''Вінцэ́нт Канстанці́н Каліно́ўскі'''{{Заўвага|Сваім першым імём — Вінцэнт, нададзеным паводле дня нараджэньня ў гонар каталіцкага сьвятога [[Вінцэнт Сарагоскі|Вінцэнта Сарагоскага]] — Каліноўскі часта падпісаў афіцыйныя паперы на расейскай мове (у форме {{мова-ru|Викентий|скарочана}}), тым часам другое імя — Канстанцін, упадабанае ўласнымі бацькамі — ён найперш выкарыстоўваў у дачыненьнях з сваякамі і сябрамі<ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}: ТАА «ЮрСаПрынт», 2018. С. 5.</ref>. Форму імя Кастусь датычна постаці Каліноўскага ў 1925 годзе падчас наведваньня ваколіцаў [[Сьвіслач (горад)|Сьвіслачы]] ад былога ўдзельніка паўстаньня 1863—1864 гадоў пачуў польскі гісторык [[Віктар Кардовіч]]<ref>Kordowicz, W. Konstanty Kalinowski / W. Kordowicz. — Warszawa, 1955. S. 5.</ref><ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}: ТАА «ЮрСаПрынт», 2018. С. 5—6.</ref>. Паводле беларускага гісторыка [[Аляксандар Краўцэвіч|Аляксандра Краўцэвіча]], на канфэрэнцыі «Кастусь Каліноўскі і яго эпоха ў дакумэнтах і культурнай традыцыі», якая прайшла ў Менску 25 верасьня 2009 году, на падставе дакумэнтаў давялі, што ў сям’і ўжывалася імя Кастусь<ref>Міхась Скобла, [https://www.svaboda.org/a/1839934.html Ці застанецца Каліноўскі на п’едэстале нацыянальнага героя?], [[Радыё Свабода]], 30 верасьня 2022 г.</ref> (гэтая беларуская форма імя Канстанцін адпавядала псэўданіму Каліноўскага «Яська», утворанаму ад імя Ян; уласьцівая беларускай народнай традыцыі, яна таксама бытавала і сярод [[Шляхта|шляхты]] з [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]], напрыклад, [[Манюшкі|Манюшкаў]] — «[[:Файл:Danat Maniuška, Kastuś Maniuška. Данат Манюшка, Кастусь Манюшка (Č. Maniuška, 1843).jpg|Kostuś]]»). Зрэшты, яшчэ да высьвятленьня гэтых акалічнасьцяў гісторык [[Генадзь Кісялёў]] выказаў наступнае меркаваньне: «''Адных дакумэнтаў пры ўсёй іх каштоўнасьці дзеля аднаўленьня поўнай карціны мінулага недастаткова, гісторык карыстаецца так званымі „пазакрыніцавымі“ ведамі, прасьцей кажучы, жыцьцёвымі назіраньнямі. Так ці ёсьць падстава да спрэчак, калі ўсім вядома, што Канстанцін і Кастусь ва ўмовах Беларусі адно і тое ж. Кастусь — форма больш „прастамоўная“, так бы мовіць, „недакумэнтальная“, але і ўся наша літаратурная мова абапіраецца на народныя гаворкі, як уся культура наша грунтуецца найперш на народных вытоках і традыцыях''»<ref>Кісялёў Г. Кастусь Каліноўскі, яго час і спадчына // За нашую вольнасць. Творы, дакументы / Каліноўскі, К.; уклад., прадм., паслясл. і камент. Г. Кісялёва. — {{Менск (Мн.)}}: «Беларускі кнігазбор», 1999. С. 262.</ref>}}; {{Дата ў старым стылі|2 лютага|1838|21 студзеня}} — {{Дата ў старым стылі|22 сакавіка|1864|10 сакавіка}}) — лідэр беларускага нацыянальнага вызвольнага руху<ref>Шалькевіч В. Каліноўскі Кастусь // {{Літаратура/БелЭн|7к}} С. 470.</ref>, рэвалюцыянэр-дэмакрат, публіцыст і паэт. Адзін з кіраўнікоў [[Паўстаньне Кастуся Каліноўскага|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]]. Нацыянальны герой [[Беларусь|Беларусі]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 332.</ref><ref name="Januskievic-1993">[[Язэп Янушкевіч|Янушкевіч Я.]] Хто такі Кастусь Каліноўскі? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 53.</ref><ref>[[Сяргей Харэўскі|Харэўскі С.]] [https://web.archive.org/web/20050101210850/http://www.lingvo.minsk.by/nn/2001/44/12.htm Магіла Каліноўскага знайшлася на гары Гедыміна ў Вільні] // [[Наша Ніва]]. № 44, 29 кастрычніка 2001 г.</ref><ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Анатолий Грицкевич]]: [http://www.petergen.com/krukowski/hrick.htm «Белорусский шляхтич — значит благородный, свободный, вольный!»] // Туризм и отдых. № 21, 24.05.2001 г.</ref>. У наш час Кастусь Каліноўскі лічыцца адным з найбольш вядомых прадстаўнікоў [[беларусы|беларускай нацыі]] ў сьвеце<ref>[[Вячаслаў Шалькевіч|Шалькевіч В.]] Каліноўскі Кастусь // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 33.</ref>. == Біяграфія == === Раньнія гады === Шляхецкі род [[Каліноўскія|Каліноўскіх]] гербу «[[Калінова]]» вядзе сваю гісторыю з канца XV стагодзьдзя. Прадстаўнікі роду на працягу амаль ста гадоў валодалі маёнткам [[Калінава (маёнтак)|Калінавым]] каля [[Бранск-Падляскі|Бранску Падляскага]], на памежжы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]], аднак прадалі яго ў 2-й палове XVIII стагодзьдзя. Нарадзіўся на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускай этнічнай тэрыторыі]] ў вёсцы [[Мастаўляны (Падляскае ваяводзтва)|Мастаўлянах]] на [[Гарадзенскі павет|гістарычнай Гарадзеншчыне]]{{Заўвага|Паводле тагачаснага афіцыйнага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу Расейскай імпэрыі — [[Гарадзенскі павет (Расейская імпэрыя)|Гарадзенскі павет]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]], цяпер у [[Падляскае ваяводзтва|Падляскім ваяводзтве]] Польшчы}} ў сям’і Сымона (Сямёна) Каліноўскага, безьзямельнага шляхціча, уладальніка невялікай ткацкай мануфактуры, і Вэранікі з Рыбінскіх, якая памерла, калі сыну было 5 гадоў. Прыняў хрост {{Дата ў старым стылі|18 лютага||6 лютага}} ў [[Ялоўка|Ялоўскім]] парафіяльным касьцёле пад імём Вінцэнт<ref>{{Спасылка|аўтар = Янушкевіч Я.|прозьвішча = Янушкевіч|імя = Язэп.|аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 2 лютага 2013|url = http://nn.by/?c=ar&i=103944|загаловак = Мэтрыка Каліноўскага: чаму яго назвалі Кастусём|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Наша Ніва]]|дата = 4 лютага 2013|мова = |камэнтар = }}</ref>. У 1847—1852 гадох навучаўся ў [[Сьвіслацкая гімназія|Сьвіслацкай павятовай вучэльні]]. У 1856 году пераехаў у бацькаў фальварак Якушоўку (у валоданьні Каліноўскіх з 1849 году<ref>[[Вячаслаў Шалькевіч|Шалькевіч В.]] Каліноўскі Кастусь // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 32.</ref>), дзе дапамагаў у гаспадарчых клопатах і, відаць, займаўся самаадукацыяй. Вялікі ўплыў на К. Каліноўскага меў старэйшы брат [[Віктар Каліноўскі|Віктар]], які навучаўся ў [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Маскоўскім унівэрсытэце]] і дасьледваў на даручэньне Віленскай археалягічнай камісіі старадаўнія беларускія рукапісы. === Рэвалюцыйная дзейнасьць === У 1856 годзе паступіў на юрыдычны факультэт [[Пецярбурскі ўнівэрсытэт|Пецярбурскага ўнівэрсытэту]], які скончыў праз чатыры гады з навуковай ступеньню кандыдата права. У час навучаньня ўва ўнівэрсытэце браў удзел у дзейнасьці нелегальных студэнцкіх гурткоў, у прыватнасьці групы студэнцкага зямляцтва «Агул», разам з братам быў сябрам таемнай вайскова-рэвалюцыйнай арганізацыі афіцэраў Генэральнага штабу, якую ачольвалі [[Зыгмунт Серакоўскі]] і [[Яраслаў Дамброўскі]]. [[Файл:Śvisłač, Gimnazičny. Сьвіслач, Гімназічны (1879).jpg|міні|[[Сьвіслацкая гімназія]]]] Атрымаўшы 17 лютага 1861 году ўнівэрсытэцкі дыплём, зрабіў спробу ўладкавацца на працу ў [[Вільня|Вільні]] ў адміністрацыю мясцовага генэрал-губэрнатара У. Назімава, каб адразу тут распачаць рэвалюцыйную дзейнасьць па стварэньні сеткі кансьпіратыўных групаў для работы сярод будучых удзельнікаў паўстаньня<ref name=s71>{{артыкул|аўтар=Шалькевіч В.|загаловак="Марыська чарнаброва, галубка мая…" Невядомыя старонкі з жыцця Кастуся Каліноўскага|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=3|старонкі=71|isbn=}}</ref>. Лічыцца, што на гэты час прыпадае знаёмства К. Каліноўскага з будучаю нарачонай [[Марыя Ямант|Марыяй Ямант]]. 2 сакавіка 1861 году на імя Віленскага генэрал-губэрнатара падаў заяву наступнага зьместу: «''Скончыўшы курс навук у імпэратарскім С.-Пецярбурскім унівэрсытэце паступіць на службу, маю гонар пакорна прасіць Ваша Высокаправасхадзіцельства ўзычыць мне магчымасьць служыць пад высокім начальствам Вашага Высокаправасхадзіцельства<ref>{{Кніга|аўтар = Шалькевич В. Ф.|частка = |загаловак = Кастусь Калиновский: Страницы биографии|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Мн.|выдавецтва = |год = 1988|том = |старонкі = 136|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>''». Уладкаваньню на працу спрыяў ад’ютант У. Назімава Людвік Зьвяждоўскі, аднак спробы апынуліся марнымі і напачатку вясны 1861 году К. Каліноўскі вярнуўся на Гарадзеншчыну, распачаўшы стварэньне рэвалюцыйнай арганізацыі<ref name=s71/>. [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (1860-63).jpg|значак|Кастусь Каліноўскі, 1860—1863 гг.]] Паводле сваіх ідэйных перакананьняў быў рэвалюцыйным дэмакратам, выступаў за скіданьне самаўладзтва, скасаваньне абшарніцкага землеўладаньня. Лічыў, што толькі шырокі ўдзел у будучым паўстаньні сялянства можа забясьпечыць перамогу. У гэтым рэчышчы вёў агітацыйную працу. Улетку 1862 году разам з паплечнікамі з Гарадзенскай рэвалюцыйнай арганізацыі [[Фэлікс Ражанскі|Фэліксам Ражанскім]], [[Станіслаў Сангін|Станіславам Сангінам]] і [[Валеры Антоні Ўрублеўскі|Валерам Урублеўскім]] распачаў выпуск «[[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]]» — першай у гісторыі газэты на беларускай мове. Агулам выйшла 7 нумароў гэтай нелегальнай газэты. Яна выкрывала палітыку імпэрскіх уладаў, тлумачыла сытуацыю ў краіне, выкрывала падман царскага маніфэсту аб скасаваньні прыгону, заклікала сялянаў да змаганьня. Сфармуляваў ідэю дэмакратычнай народнай дзяржавы<ref>{{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)|к}} С. 167.</ref>: {{Цытата|…не народ зроблены для ўраду, а ўрад для народу.}} Кожны нумар «Мужыцкай праўды» быў нязьменна падпісаны псэўданімам «Яська-гаспадар з-пад Вільні». Браў асабісты ўдзел у пашырэньні газэты: развозіў яе па вёсках, раскідваў па дарогах. [[Файл:Mužyckaja praŭda. Ziamla naša nazyvajecca litoŭskaja, a my nazyvajemsia litoŭcy.jpg|значак|Першая старонка нявыдадзенай Мужыцкай праўды]] У кастрычніку 1862 году ў час канфлікту з палякамі паўстаў нумар «Мужыцкай праўды», які аднак зь нейкіх прычынаў не надрукавалі. Гэты варыянт лічыцца ўнікальным і вылучаецца з усяе сэрыі, бо тлумачыць сялянам, як раней называлася іхная краіна і якую назву мае тутэйшы народ<ref>[[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] [https://web.archive.org/web/20180620212041/https://www.nv-online.info/2018/03/13/zyamlya-nasha-z-vyakou-vechnyh-nazyvaetstsa-litouskaya-a-my-to-nazyvaemsya-litoutsy-nenadrukavany-numar-muzhytskaj-praudy.html Ненадрукаваны нумар «Мужыцкай праўды»] // [[Народная Воля]]. 19 чэрвеня 2018 г.</ref><ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — Гродна, 2018.</ref>: {{Цытата|Вы, дзецюкі, пэўне ня ведаеце, хто вы такія, як называецца гэта зямля, на якой нашы бацькі жылі <…> Зямля наша зь вякоў вечных называецца [[Літва|літоўская]], а мы то называемся [[ліцьвіны|літоўцы]].}} === Кіраваньне паўстаньнем === [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (1862).jpg|міні|Кастусь Каліноўскі, 1862 г.]] У 1862 годзе ўжо ўваходзіў у склад [[Літоўскі правінцыйны камітэт|Літоўскага правінцыйнага камітэту]] (ЛПК) — цэнтральнага органу падрыхтоўкі паўстаньня ў колішнім [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]], а ўвосень таго ж году стаў яго старшынём. Стаяў на чале найбольш пасьлядоўных рэвалюцыянэраў, якіх адрозна ад лібэралаў («[[Белыя (паўстаньне 1863—1864 гадоў)|белых]]») звалі «[[Чырвоныя (паўстаньне 1863—1864 гадоў)|чырвонымі]]». Гэты кірунак вызвольнага руху прадугледжваў дэмакратычную рэспубліку, перадачу зямлі сялянам, самавызначэньне народаў былой [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. «Белыя» ж бачылі галоўнай мэтай паўстаньня толькі аднаўленьне Рэчы Паспалітай у межах 1772 году. Аднак старшынстваваў ў віленскім паўстанцкім камітэце нядоўга. Неўзабаве па выбуху паўстаньня, спужаўшыся перарастаньня выступленьняў у сялянскую вайну, варшаўскі цэнтар і мясцовыя абшарнікі дамагліся роспуску ЛПК. Кастуся Каліноўскага накіравалі на родную Гарадзеншчыну на пасаду паўстанцкага камісара ваяводзтва. Актыўная праца Кастуся Каліноўскага ва ўмовах паўстаньня на пасадзе ваяводзкага камісара паспрыяла таму, што менавіта на Гарадзеншчыне інсургенты мелі найбольш баяздольную, магутную арганізацыю, прыцягнулі да змаганьня шмат сялянаў. ==== На кватэры Ямантаў ==== У чэрвені 1863 году з прычыны масавых арыштаў мусіў вярнуцца ў [[Вільня|Вільню]], дзе дзейнічаў пад кансьпірацыйнымі прозьвішчамі Макарэвіч, Чарнецкі, Хамовіч, Хамуціўс на кватэры Ямантаў у доме Шышкіна на [[Вуліца Вялікая (Вільня)|Вялікай вуліцы]]<ref name=s1>{{артыкул|аўтар=Шалькевіч В.|загаловак="Марыська чарнаброва, галубка мая…" Невядомыя старонкі з жыцця Кастуся Каліноўскага|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=4|старонкі=68|isbn=}}</ref>. Тут ён зноў узяў цэнтральнае кіраваньне ў свае рукі. Сустракаўся з найбольш блізкімі і праверанымі людзьмі, праводзіў нарады рэвалюцыйнага ўраду<ref name=s70>{{артыкул|аўтар=Шалькевіч В.|загаловак="Марыська чарнаброва, галубка мая…" Невядомыя старонкі з жыцця Кастуся Каліноўскага|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=3|старонкі=70|isbn=}}</ref>. [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (G. Bonoldi, 1862-63).jpg|значак|Кастусь Каліноўскі. А. Банальдзі, 1862—1863 гг.]] Гэта была адна з найгалоўнейшых кансьпіратыўных явак К. Каліноўскага. Апісаньне кватэры Ямантаў і яго тутэйшай дзейнасьці захавалася збольшага ў паказаньнях арыштаваных рэвалюцыянэраў Віленскай асобай сьледчай камісіі. Гэтак Вітальд Парфяновіч апісвае кватэру наступным чынам: «''У пакоі справа ад дзьвярэй знаходзілася канапа, пры ёй стол і два крэслы, далей стаяла камода, акно справа ад канапы выходзіла ў галерэю<ref>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Восстание в Литве и Белоруссии 1863—1864 гг.|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = М|выдавецтва = |год = 1965|том = |старонкі = 80|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>''». Па сваім арышце 24 сакавіка 1864 году сакратар К. Каліноўскага Ільдэфонс Мілевіч сьведчыў пра побыт кіраўніка паўстаньня ў кватэры ўжо арыштаваных Ямантаў: «''З Каліноўскім я сустракаўся некалькі разоў ў [[Юзэф Ямант|Юзэфа Яманта]]… У Ямантаў Каліноўскі ў маёй прысутнасьці ні з кім з пабочных асобаў не сустракаўся. Аднойчы толькі ў бытнасьць маю і Каліноўскага ў Ямантаў прыходзіў Шадурскі і, паклікаўшы Каліноўскага, размаўляў зь ім некаторы час ў пярэдім пакоі…<ref name=p84>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Восстание в Литве и Белоруссии 1863—1864 гг.|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = М|выдавецтва = |год = 1965|том = |старонкі = 84|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref> … Да саміх Ямантаў часьцей за ўсё прыходзілі [[сваякі]] — лекар Радзевіч (служыць на чыгунцы), родны брат жанатага з дачкой Яманта, замужняя дачка (Ямантаў), [[Людвіка Ямант|Людвіка Радзевіч]], і Дзваноўскі, акрамя таго былі яшчэ некаторыя знаёмыя Ямантам жанчыны, але прозьвішчы іх мне невядомыя<ref name=p84/>''». Цёзка па прозьвішчы Юзэф Каліноўскі пра віленскую яўку рэвалюцыянэра ўспамінаў: «''У канцы жніўня ці ў пачатку верасьня (1863 году) я зь ім (Кастусём Каліноўскім) зноў спаткаўся на Нямецкай вуліцы, ён запрасіў мяне ў кватэру Ямантаў… З таго часу я сустракаўся з Каліноўскім у той жа кватэры… Пры ўваходзе ў кватэру Ямантаў трэба было пастукаць. У тыя часы, калі я ў ёй бываў, дзьверы адчыняў ці сам Каліноўскі, ці Далеўскі…<ref name=p867>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Восстание в Литве и Белоруссии 1863—1864 гг.|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = М|выдавецтва = |год = 1965|том = |старонкі = 86—87|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>''». [[Людвіка Ямант]] у сваіх «Успамінах» называла прозьвішчы многіх рэвалюцыянэраў, якія ў тыя часы шчыльна супрацоўнічалі з К. Каліноўскім: {{Цытата|Сярод рэвалюцыйнай моладзі («чырвоных»), якая зьбіралася ў майго брата Юзэфа для абмеркаваньня справаў на нарады, ня ўсіх ведала асабіста. Але тых, каго ведала, добра памятаю па нязвыклых рысах характару, палымянай любові да Радзімы і гераічнай адданасьці справе. Як жывыя паўстаюць у маёй памяці дарагія вобразы Тытуса Далеўскага, Канстанціна Каліноўскага, Станіслава Бухавецкага, Эмануэля Юндзіла [сына вядомага натураліста], Эдмунда Вярыгі, Ігната Здановіча [сына выкладчыка гісторыі], Ільдэфонса Мілевіча.<br /><br />З моладзі, якая прыбыла з Каралеўства, памятаю [Мечыслава] Дарманоўскага з калегамі. Прозьвішчы многіх іншых цяпер ужо не магу прыпомніць, але памяць аб іх справах жыве ў сэрцы. Усе яны былі людзі шляхетныя, выдатных здольнасьцяў, нязвыклай сілы духу. Іх страта стала для краю сапраўднай бядой. Сэрца замірае, калі ўсьведамляеш маштабы няшчасьця народа, цьвет якога растаптаў вораг, а над памяцьцю гэтых сьвятых мучанікаў часам зьдзекуюцца ўласныя дзеці<ref>{{Кніга|аўтар = Ludwika z Jamontów Radziewiczowa|частка = |загаловак = Garść wspomnień z 63 roku. Rękopis w Bibliotece Zakladu Narodowego imienia Ossolińskich we Wroclwiu, sygnatura 12 273/I|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = |том = |старонкі = 87—88|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>}} У канцы ліпеня 1863 году на кватэры Ямантаў адбылася сустрэча з родным братам польскага пісьменьніка [[Балеслаў Прус|Балеслава Пруса]] — Лявонам Главацкім. У якасьці камісара народнага ўраду той прыяжджаў з [[Варшава|Варшавы]] ў Вільню, каб абмеркаваць супярэчнасьці, якія ўзьніклі паміж кіраўнікамі паўстаньня на Беларусі і ў Польшчы<ref name=s469>{{артыкул|аўтар=Шалькевіч В.|загаловак="Марыська чарнаброва, галубка мая…" Невядомыя старонкі з жыцця Кастуся Каліноўскага|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=4|старонкі=69|isbn=}}</ref>. Спрабуючы рэанімаваць паўстаньне, выдаў «Прыказ да народу зямлі літоўскай і беларускай». Аднак дзеяньні былі запозьненымі, паўстаньне ў Беларусі ўжо захлынулася ў крыві. Асноўныя сілы паўстанцаў былі разьбітыя карнікамі. === Арышт і пакараньне === З восені 1863 году сканцэнтраваў намаганьні на назапашваньні сілаў для новага выступленьня ўвесну. Але, выдадзены здраднікам, камісарам Магілёўскай губэрні Вітаўтам Парфяновічам, яго ў ноч на 29 студзеня 1864 году схапілі царскія жандары ў Сьвятаянскіх мурах (побач з [[Касьцёл Сьвятых Янаў (Вільня)|касьцёлам Сьвятых Янаў]]), дзе хаваўся пад імем Ігната Вітажэнца. У час сьледзтва і суду трымаўся надзвычай мужна. На прапанову палегчыць свой лёс, назваўшы адрасы і імёны паплечнікаў, адказаў<ref>{{артыкул|загаловак=Паказанні К. Каліноўскага ў следчай камісіі 26.2.1864|выданьне=К. Калиновский: Из печатного и рукописного наследия|адказны=Ин-т истории партии при ЦК КП Белоруссии — фил. Ин-та марксизма-ленинизма при ЦК КПСС|месца=Мн.|выдавецтва=Беларусь|год=1988|isbn=5-338-00024-5|старонкі=77—85}}</ref>: {{Цытата|Калі грамадзкая шчырасьць ёсьць дабрачыннасьцю, то шпіёнства апаганьвае чалавека. Усьведамленьне гонару, уласнае годнасьці і таго становішча, якое я займаў у грамадзтве, не дазваляюць мне ісьці па іншым шляху.}} Царскі ваенна-палявы суд прыгаварыў К. Каліноўскага да расстрэлу. Аднак вядомы сваей жорсткасьцю ў здушэньні паўстаньня расейскі генэрал [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] выказаўся за павешаньне. Неўзабаве гэты вырак учынілі на Лукіскім пляцы ў Вільні. === Запавет === {{Асноўны артыкул|Лісты з-пад шыбеніцы}} [[Файл:Zianon Pazniak czyta Listy spod szubienicy.ogv|thumb|[[Зянон Пазьняк]] чытае «[[Лісты з-пад шыбеніцы]]» ў час Беларускай дыктоўкі ў [[Варшава|Варшаве]], 28.02.2013 г.]] З царскага астрогу перадаў на волю свой запавет [[беларусы|беларускаму народу]] — «Ліст з-пад шыбеніцы»: {{Цытата|Браты мае, мужыкі родныя. З-пад шыбеніцы маскоўскай прыходзіць мне да вас пісаці, і, можа, раз астатні. Горка пакінуць зямельку родную і цябе, дарагі мой народзе. Грудзі застогнуць, забаліць сэрца, — но не жаль згінуць за тваю праўду… Нямаш, браткі, большага шчасьця на гэтым сьвеце, як калі чалавек у галаве мае розум і навуку… Но як дзень з ноччу не ходзіць разам, так не ідзе разам навука праўдзіва з няволяй маскоўскай. Дапокуль яна ў нас будзе, у нас нічога ня будзе, ня будзе праўды, багацтва і ніякай навукі, — адно намі, як скацінай, варочаць будуць не для дабра, но на пагібель нашу… Бо я табе з-пад шыбеніцы кажу, Народзе, што тагды толькі зажывеш шчасьліва, калі над табою [[Маскаль|Маскаля]] ўжо ня будзе.<br /><br />Твой слуга<br />Яська-гаспадар з-пад Вільні}} Паводле сучасных дасьледнікаў, думкі К. Каліноўскага пра неабходнасьць змаганьня за сваю Бацькаўшчыну, выказаныя ім у «Пісьмах з-пад шыбеніцы», можна лічыць пачатковым афармленьнем беларускай нацыянальнай ідэі<ref>{{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)|к}} С. 169.</ref>. == Ацэнкі == [[Файл:Каго любіш? — Люблю Беларусь (пароль паўстанцаў 1864 году).jpg|значак|Вытрымка з пратакола допыту {{nowrap|В. Парфіяновіча}}, у якім упамінаецца пароль паўстанцаў: «Каго любіш?» — «Люблю Беларусь».]] {{Асноўны артыкул|Кастусь Каліноўскі ў гістарыяграфіі}} У гістарыяграфіі [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньню 1863—1864 гадоў]] і асобе яго кіраўніка на землях колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] Кастусю Каліноўскаму прысьвячаецца шматлікая і ў той жа час даволі супярэчлівая літаратура. Важная крыніца з гэтай праблемы — працы ўдзельнікаў і сучасьнікаў паўстаньня, апублікаваныя ў апошняй трэці ХІХ — пачатку ХХ стагодзьдзяў. У беларускай гістарыяграфіі гэтая праблема ў розныя часы грунтоўна разглядалася [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсеваладам Ігнатоўскім]], [[Анатоль Сьмірноў|Анатолем Сьмірновым]], [[Міхась Біч|Міхасём Бічам]], [[Генадзь Кісялёў|Генадзем Кісялёвым]], [[Алесь Смалянчук|Алесем Смаленчуком]] і іншымі дасьледнікамі. Вынікам чаго стала вылучэньне наступных гістарычных фактаў, якія сьведчаць пра безумоўны беларускі нацыянальны выбар Кастуся Каліноўскага<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/31162393.html Каліноўскі быў беларусам. Даказаць адваротнае немагчыма], [[Радыё Свабода]], 22 сакавіка 2021 г.</ref>: [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (A. Stankievič, 1933).jpg|значак|Рэфэрат [[Адам Станкевіч|Адама Станкевіча]] «Кастусь Каліноўскі, „Мужыцкая праўда“ і ідэя незалежнасьці Беларусі». Вільня, 1933 г.]] * Паўстанцкі пароль «Каго любіш — Люблю Беларусь — То ўзаемна», якім карысталася найперш блізкае кола Каліноўскага, у тым ліку сям’я Ямантаў, зь якой паходзіла яго каханая дзяўчына, нарачоная [[Марыя Ямант]], і яго асабісты сакратар Язэп Ямант. * Выданьне газэты «[[Мужыцкая праўда]]», праклямацыяў і ўлётак на [[Беларуская мова|беларускай мове]] перад і ў час паўстаньня. * Утварэньне 1 лістапада 1863 году [[Часовы правінцыйны ўраду Літвы і Беларусі|Часовага правінцыйнага ўраду Літвы і Беларусі]], распушчанага палякамі з прычыны сэпаратызму і патрабаваньня роўнасьці ў дачыненьнях паміж [[Вільня]]й і [[Варшава]]й з боку кіраўніка гэтага ўраду — Кастуся Каліноўскага. Некаторыя дасьледнікі мяркуюць, што Кастусь Каліноўскі, які лічыў, што народы колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] мусяць самі разьвязаць пытаньне пра сваю незалежнасьць, такім чынам выказваў ідэю стварыць цалкам незалежнае ад Польшчы і Расеі Вялікае Княства Літоўскае<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 333.</ref>. * Вяртаньне беларускай мовы ва ўрадавае справаводзтва, а менавіта факт выданьня Каліноўскім дзяржаўных дакумэнтаў (загадаў) на беларускай мове ў часы, калі ён займаў пасаду Ўрадавага камісара Гарадзенскага ваяводзтва ў сакавіку 1863 году і кіраўніка паўстанцкага ўраду ў Вільні ў чэрвені 1863 году. * Прызнаньне гістарычнай суб’ектнасьці беларусаў Нацыянальным урадам у Варшаве 3 траўня 1863 году ў форме прыняцьця адозвы «Да братоў-беларусаў», што адбылося ў выніку палітычнай дзейнасьці Кастуся Каліноўскага. * Нацыянальны маніфэст і запавет будучым пакаленьням аўтарства Кастуся Каліноўскага, выкладзены ў «Мужыцкай праўдзе» і «[[Лісты з-пад шыбеніцы|Лістах з-пад шыбеніцы]]», дзе Каліноўскі цалкам атаясамлівае сябе зь беларускім народам, фактычна, называе сябе беларусам і сьцьвярджае суб’ектнасьць беларускага народу. * Перадсьмяротны верш Кастуся Каліноўскага на беларускай мове да каханай дзяўчыны і да свайго народу. == Ушанаваньне памяці == [[Файл:Kanstantyn Kalinoŭski stamp.jpg|міні|Марка [[Белпошта|Белпошты]] да 130-годзьдзя нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] * У [[Вільня|Вільні]] на [[Лукіскі пляц|Лукіскім пляцы]], дзе расейскія карнікі павесілі Кастуся Каліноўскага, у ягоны гонар усталявалі мэмарыял у выглядзе пліты і драўлянага крыжа. У 2008—2009 гадох Віленскае самакіраваньне пастанавіла правесьці рэканструкцыю пляцу. У фінал конкурсу выйшла 7 праектаў, але толькі адзін зь іх прадугледжваў захаваньне помніка ўдзельнікам нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў. Беларуская дзяржава ня выказала зацікаўленасьці ў абароне помніка, таму існавала імавернасьць, што помнік ліквідуюць<ref>{{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 27 лютага 2009 г.| url = http://belmy.info/articles/news/bad/3389.html | загаловак = Помнік Каліноўскаму на Лукішках можа не перажыць рэканструкцыю | фармат = | назва праекту = [http://belmy.info belmy.info] | выдавец = | дата = 19 сакавіка 2011 | мова = | камэнтар = }}</ref>. 22 сакавіка 2009 году на Лукіскім пляцы адбылася акцыя ўшанаваньня памяці герояў супраць зносу мэмарыялу<ref>[https://web.archive.org/web/20090407050536/http://www.nn.by/index.php?c=ar&i=24778 Абарона крыжа паўстанцам] // [[Наша Ніва]]. 22 сакавіка 2009 г.</ref>. * У 1926 годзе ў Менску колішнюю Кацярынінскую вуліцу перайменавалі ў гонар Кастуся Каліноўскага<ref>{{Спасылка|аўтар = Бондаренко В.| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://minsk-old-new.com/minsk-2910-ru.htm | загаловак = Между двумя мировыми войнами | фармат = | назва праекту = [[Менск стары і новы]] | выдавец = | дата = 19 сакавіка 2011 | мова = ru | камэнтар = }}</ref>, а ў 1928 годзе ў [[БССР]] зьнялі мастацкі фільм «[[Кастусь Каліноўскі (фільм)|Кастусь Каліноўскі]]», у якім распавядалася пра кіраўніка [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня 1863—1864 гадоў]]. * У 1942 годзе з ініцыятывы ўладаў БССР зьявіўся праект пастановы Дзяржаўнага камітэту абароны аб стварэньні Беларускай арміі, у якой 6-я стралковая дывізія мусіла насіць імя Кастуся Каліноўскага<ref>Бераснеў П. [https://web.archive.org/web/20201127213504/https://news.tut.by/society/209498.html Чаму Сталін не падпісаў дакумент аб стварэнні Беларускай арміі ў 1942 годзе?], [[TUT.BY]], 24.12.2010 г.</ref>. А ў 1943 годзе імя Кастуся Каліноўскага атрымала савецкая партызанская брыгада, якая была адным з найбольш актыўных злучэньняў у ваколіцах Горадні і Беластоку<ref name="VV">{{Артыкул|аўтар=[[Андрэй Вашкевіч|Вашкевіч А.]]|загаловак=Як Гронскі расправіўся над Каліноўскім|спасылка=http://www.arche.by/by/page/reviews/navuka-ahliady/89|выданьне=[[ARCHE Пачатак]]|тып=[[часопіс]]|год=2008|нумар=7—8 (70—71)|старонкі=51—72|issn=1392-9682}}</ref>. * У 1963 годзе ў гонар Кастуся Каліноўскага ў Менску назвалі новую [[Вуліца Кастуся Каліноўскага (Менск)|вуліцу]] ў мікрараёне [[Усход (мікрараён Менску)|Ўсходзе]]. * З пачатку 1990-х гадоў выказваньне Кастуся Каліноўскага ''«Не народ для ўрада, а ўрад для народа»'' зьмяшчаецца ў якасьці эпіграфу на першай старонцы газэты [[Рэспубліка (газэта)|«Рэспубліка»]]. * У 1993 годзе ў Вільні на сьцяне [[Касьцёл Сьвятога Духа (Вільня)|касьцёла Сьвятога Духа]], дзе ў былым дамініканскім кляштары трымалі ў зьняволеньні Кастуся Каліноўскага, з боку вуліцы Ігнатаўскай паставілі мэмарыяльную шыльду ў памяць кіраўніка паўстаньня<ref>Луцкевіч Л. Вандроўкі па Вільні. — Вільня: Рунь, 1998. С. 59.</ref>. * Указ прэзыдэнта Беларусі ад 15 студзеня 1996 году № 26 зацьвердзіў [[Ордэн Кастуся Каліноўскага]]<ref>{{Cite web|url=http://pravo.kulichki.com/zak2007/bz53/dcm53537.htm|title=Об утверждении описания орденов, медалей и нагрудных знаков к почетным званиям Республики Беларусь|website=pravo.kulichki.com}}</ref>, палажэньне аб якім прынялі яшчэ ў 1995 годзе<ref>{{Cite web|url=http://kalinouski.arkushy.by/museum/memoria/orden_inst.htm|title=Сьвіслацкія аркушы — Кастусь Каліноўскі — Музей|first=Кузменка|last=Зміцер|website=kalinouski.arkushy.by}}</ref>. У наш час узнагарода не выкарыстоўваецца, але пры гэтым не выходзіла адпаведнай пастановы аб яе скасаваньні<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://kalinouski.arkushy.by/kalinouski.htm | загаловак = Кастусь Каліноўскі | фармат = | назва праекту = [http://kalinouski.arkushy.by/kalinouski.htm «Сьвіслацкія аркушы»] | выдавец = | дата = 19 сакавіка 2011 | мова = | камэнтар = }}</ref>. * Падчас [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|уварвання Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе]] беларускія добраахвотнікі стварылі [[батальён імя Кастуся Каліноўскага]] дзеля абароны [[Кіеў|Кіева]]<ref>{{cite web| url=https://euroradio.fm/belarusy-stvaryli-batalyon-imya-kalinouskaga-dlya-abarony-kieva | title=Беларусы стварылі батальён імя Каліноўскага для абароны Кіева| author=| date=9 сакавіка 2022 г.| publisher=[[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]}}</ref>. * 26 сакавіка 2022 году каля будынку [[Царква Сьвятога Кірылы Тураўскага (Бруклін)|царквы Сьвятога Кірылы Тураўскага]] ў [[Бруклін]]е ([[Злучаныя Штаты Амэрыкі|Злучаныя Штаты]]) адбылося ўрачыстае адкрыцьцё бюстаў Кастусю Каліноўскаму і [[Тадэвуш Касьцюшка|Тадэвушу Касьцюшку]], створаных паводле праекту беларускага скульптара [[Гэнік Лойка|Гэніка Лойкі]]<ref>[https://svaboda.global.ssl.fastly.net/a/31772603.html Беларусы ЗША адкрылі ў Нью-Ёрку бюсты Тадэвушу Касьцюшку і Кастусю Каліноўскаму], [[Радыё Свабода]], 27 сакавіка 2022 г.</ref>. <gallery widths=215 heights=180 caption="Памятныя знакі" class="center"> Pomnik Konstantego Kalinowskiego w Mostowlanach 2017.jpg|Помнік у [[Мастаўляны (Падляскае ваяводзтва)|Мастаўлянах]] KalinowskiSierakowskiWilno1.jpg|Пліта на Лукіскім пляцы Paminklas kalinauskui.JPG|Помнік у [[Салечнікі|Салечніках]] </gallery> == Вобраз у мастацтве == [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (M. Filipovič, 1920-29).jpg|значак|Кастусь Каліноўскі. Эскіз мастака [[Міхась Філіповіч|Міхася Філіповіча]]]] [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (M. Filipovič, 1920-29) (2).jpg|значак|Эскіз дэкарацыяў да «Кастуся Каліноўскага» (М. Філіповіч)]] * «[[s:Кастусь Каліноўскі|Кастусь Каліноўскі]]» — верш ([[Алесь Дудар]], 1925 год) * «Кастусь Каліноўскі» — паэма ([[Анатоль Вольны]], 1925 год) * [[Кастусь Каліноўскі (фільм)|«Кастусь Каліноўскі»]] — гераічна-прыгодніцкі фільм 1927 году * «Кастусь Каліноўскі» — верш ([[Юрка Лявонны]], 1928 год) * «Сьмерць Кастуся Каліноўскага» — паэма ([[Міхась Машара]], 1934 год) * «Каліноўскі» — паэма ([[Максім Танк]], 1938 год) * «Кастусь Каліноўскі» — верш ([[Пятрусь Броўка]], 1943 год) * «[[Восень пасярод вясны: Аповесць, сатканая з гістарычных матэрыялаў і мясцовых паданняў]]» — аповесьць ([[Адам Мальдзіс]]) * «[[Каласы пад сярпом тваім]]» — раман ([[Уладзімер Караткевіч]]) * «Кастусь Каліноўскі» — аповесьць ([[Алесь Якімовіч]]) * «Кастусь Каліноўскі» — п’еса (Уладзімер Караткевіч) * «Кастусь Каліноўскі» — п’еса ([[Эўсьцігней Міровіч]]) — у пастаноўцы [[БДТ-3]] ролю Каліноўскага выканаў [[Кастусь Быліч]] * «[[Кастусь Каліноўскі (опэра)|Кастусь Каліноўскі]]» — опэра (словы [[Міхась Клімковіч]], музыка [[Дзьмітры Лукас]]) * «Кастусь Каліноўскі» — рэспубліканская мастацкая выстава, прысьвечаная 150-годзьдзю з дню нараджэньня і 125-годзьдзю паўстаньня 1863—1864 гадоў (4—28 лютага 1988 году): каталёг / [складальнікі: Л. Б. Бортнік і інш.]. — {{Менск (Мн.)}}: Беларусь, 1989. * «[[Хамуціус]]» — паэма ([[Аркадзь Куляшоў]]) <gallery caption="Афішы кінастужкі «Кастусь Каліноўскі», зьнятай у 1927 годзе" widths=215 heights=180 class="center"> Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (1928).jpg Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (1928) (2).jpg Кастусь Калиновский.jpg </gallery> == Урачыстае перапахаваньне == Улады Расейскай імпэрыі збаяліся паломніцтва да магілы Кастуся Каліноўскага, таму яго таемна разам зь яшчэ 20 пакаранымі сьмерцю паўстанцамі пахавалі на [[Замкавая гара (Вільня)|Замкавай гары]] ў Вільні, за мурамі расейскага вайсковага гарнізону. Парэшткі закапалі пакалечанымі, зь зьвязанымі ззаду рукамі, а целы пасыпалі вапнай, каб ускладніць ідэнтыфікацыю<ref>Карней І. [https://www.svaboda.org/a/29847199.html Як расейцы пахавалі Кастуся Каліноўскага: рукі зьвязаныя за сьпінай, цела засыпанае вапнай], [[Радыё Свабода]], 22 лістапада 2019 г.</ref>. Магілы зраўнялі зь зямлёй і зрабілі на іх месцы пляцоўку гуляць у [[крыкет]] («лапту») для расейскіх вайскоўцаў<ref name="Januskievic">Карней І. [https://www.svaboda.org/a/30297354.html Зьдзек з парэшткаў паўстанцаў: расейцы гулялі на магілах у крыкет і залівалі фэкаліямі], [[Радыё Свабода]], 28 лістапада 2019 г.</ref><ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 336.</ref>. У [[Першая сусьветная вайна|Першую сусьветную вайну]] па тым як расейскія войскі пакінулі Вільню, жыхары места адзначылі крыжам прыкладнае месца масавага пахаваньня. У 1940 годзе па заняцьці Вільні бальшавікам гэты крыж зруйнавалі, а само месца занядбалі<ref name="Januskievic"/>. У 2016 годзе на Замкавай гары здарыліся два апоўзьні, зьявілася патрэба ўмацаваць схілы. Перад правядзеньнем земляных працаў гару дэталёва дасьледавалі археолягі, якія выявілі не вядомыя раней магілы. У 2017 годзе навукоўцы выказалі здагадку пра тое, што знойдзеныя парэшткі могуць належаць удзельнікам паўстаньня. У сакавіку 2019 году дасьледнікі пацьвердзілі ідэнтыфікацыю парэшткаў К. Каліноўскага мэтадам вылучэньня астатніх, а таксама праз супастаўленьне веку, мэтаду сьмяротнага пакараньня і параўнаньня чэрапу з фатаздымкам<ref>[https://www.svaboda.org/a/29830589.html У Вільні з дакладнасьцю 95% ідэнтыфікавалі парэшткі Кастуся Каліноўскага], [[Радыё Свабода]], 19 сакавіка 2019 г.</ref>. 22 лістапада 2019 году ў Вільні адбылася ўрачыстая цырымонія перапахаваньня парэшткаў Кастуся Каліноўскага на могілках [[Росы (Вільня)|Росы]]. У цырымоніі ўзялі ўдзел прэзыдэнт Летувы [[Гітанас Наўседа]] і прэзыдэнт Польшчы [[Анджэй Дуда]], старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Івонка Сурвіла]], першы кіраўнік незалежнай Беларусі [[Станіслаў Шушкевіч]], беларускі арцыбіскуп [[Тадэвуш Кандрусевіч]], віцэ-прэм’ер Беларусі [[Ігар Петрышэнка]], лідэры апазыцыйных беларускіх партыяў, дзеячы беларускай культуры і тысячы беларусаў пад нацыянальнымі гістарычнымі [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белымі сьцягамі]]. Гэта стала найбольш масавай маніфэстацыяй беларусаў у Вільні і, увогуле, па-за [[Дзяржаўная граніца Рэспублікі Беларусь|сучаснай граніцай Беларусі]]<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=241583 Тысячы беларусаў развіталіся з Каліноўскім пад нацыянальнымі сцягамі — шмат ФОТА Надзеі Бужан], [[Наша Ніва]], 22 лістапада 2019 г.</ref>. Прадстаўнік афіцыйнага Менску ў сваім выступе па імшы ў [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Віленскай катэдры]] з нагоды перапахаваньня паўстанцаў 1863-64 гадоў адзначыў, што асоба Кастуся Каліноўскага назаўжды ўпісаная ў гісторыю Беларусі, а яго дзейнасьць «''зьвязаная зь перарастаньнем беларускага нацыянальна-культурнага руху ў змаганьне за беларускую дзяржаўнасьць у форме народаўладзьдзя''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/30286613.html Што віцэ-прэм’ер Беларусі сказаў пра Каліноўскага і паўстанцаў у Вільні], [[Радыё Свабода]], 22 лістапада 2019 г.</ref>. == Бібліяграфія == * Кастусь Каліноўскі. За нашую вольнасць. Творы, дакументы / Уклад., прадм., паслясл., пер. і камент. [[Генадзь Кісялёў|Г. Кісялёва]]. — Мн.: «Беларускі кнігазбор», 1999.{{nowrap| — 459 с.}} {{ISBN|985-6318-41-6}}. == Глядзіце таксама == * [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/Гістарыяграфія гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/БелЭн|7}} * {{Літаратура/Беларускі нацыяналізм. Даведнік}} * [[Міхась Біч|Біч М.]] [https://web.archive.org/web/20080907184457/http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/almanach/06/06mem_bicz04.htm Паўстанне 1863—1864 гг. Кастусь Каліноўскі] // [[Гістарычны Альманах]]. Том 6 (2002). * {{Артыкул|аўтар=[[Андрэй Вашкевіч|Вашкевіч А.]]|загаловак=Як Гронскі расправіўся над Каліноўскім|спасылка=http://www.arche.by/by/page/reviews/navuka-ahliady/89|выданьне=[[ARCHE Пачатак]]|тып=[[часопіс]]|год=2008|нумар=7—8 (70—71)|старонкі=51—72|issn=1392-9682}} * [[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}: ТАА «ЮрСаПрынт», 2018. — 229 с. {{ISBN|978-985-7134-35-9}}. * Герасімчык В. Кастусь Каліноўскі: чаму яму няма роўных // [[Наша гісторыя]]. № 2, 2018. ISBN 2617-2305. — С. 4—9. * {{Літаратура/Разгром нацыянальнага руху ў Беларусі}} * [http://pawet.net/library/history/bel_history/smalianchuk/70/Кастусь_Каліноўскі_і_яго_эпоха.html Кастусь Каліноўскі і яго эпоха ў дакументах і культурнай традыцыі]: Матэрыялы міжнароднай навуковай канферэнцыі, Менск, 25 верасня 2010 г. — Менск, 2011. * Кіштымаў А. Загадка бацькі Каліноўскага // Наша гісторыя. № 2, 2018. ISBN 2617-2305. — С. 10—12. * {{Літаратура/Культуралёгія: Энцыклапедычны даведнік. Менск: Беларуская Энцыкляпэдыя, 2003}} * {{артыкул|аўтар =Матвейчык Дз. | частка = |загаловак = «Станаўленне і развіццё ў БССР гістарыяграфіі паўстання1863-1864 гг. (1919—1931 гг.)»|арыгінал = |спасылка =https://www.academia.edu/35714411/%D0%9C%D0%B0%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BA_%D0%94.%D0%A7._%D0%A1%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%9E%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B5_%D1%96_%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D1%96%D1%86%D1%86%D1%91_%D1%9E_%D0%91%D0%A1%D0%A1%D0%A0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96_%D0%BF%D0%B0%D1%9E%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%8F_1863_1864_%D0%B3%D0%B3._1919_1931_%D0%B3%D0%B3._?auto=download|адказны =[[Максім Гальпяровіч]]|выданьне=[[Беларускі гістарычны часопіс]]|тып=навуковы, навукова-мэтадычны ілюстраваны часопіс|месца=[[Менск]]|выдавецтва= |год=сакавік 2017 |выпуск=|том=|нумар=3 (212)| старонкі=12 —24|isbn=}} * {{Літаратура/Мысьліцелі і асьветнікі Беларусі (1995)}} * {{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)}} * [[Алесь Смалянчук|Смалянчук А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/smalianchuk/11/Кастусь_Каліноўскі_ў_польскай_гістарычнай_традыцыі.html Кастусь Каліноўскі ў польскай гістарычнай традыцыі] // Спадчына. № 2, 1998. С. 84—105. * {{Кніга|аўтар =[[Адам Станкевіч|Станкевіч, А.]]|частка = |загаловак =Кастусь Каліноўскі : «Мужыцкая праўда» і ідэя незалежнасьці Беларусі: (Рэферат, прачытаны на ўрачыстый акадэміі 25.ІІІ.1933 г., з прычыны 15-ай угодкі абвяшчэньня незалежнасьці Беларусі і 70-ай угодкі беларускай прэсы) |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца =[[Вільня]] |выдавецтва =[[Беларускі нацыянальны камітэт (Вільня)|Беларускі Нацыянальны Камітэт]] |год =1933 |том = |старонкі =|старонак =63 |сэрыя = |isbn = |наклад = }} * {{артыкул|аўтар =[[Іван Цьвікевіч|Трызна І.]]| частка = |загаловак =Канстанцін Каліноўскі (Гістарычны нарыс).|арыгінал = |спасылка =http://elibrary.mab.lt/handle/1/2323|адказны =[[Клаўдзі Дуж-Душэўскі]]|выданьне=[[Беларускі сьцяг (1922)|Беларускі сьцяг]]|тып=часопіс|месца=[[Коўна]]|выдавецтва=[[Урад БНР]]|год=1922|выпуск=|том=|нумар=4. жнівень—верасень| старонкі=10—19|isbn=}} * {{артыкул|аўтар =[[Іван Цьвікевіч|Цьвікевіч І.]] | частка = |загаловак = «Кастусь Каліноўскі» (К 60-ці годзьдзю яго сьмерці).|арыгінал = |спасылка =http://digital.nlb.by/files/original/ae0fef0698fda997b7d6094de9dd0330.pdf|адказны =А. Сянькевіч |выданьне="[[Полымя (часопіс)|Полымя]]: літаратурна-мастацкі і грамадска-палітычны часопіс"|тып=часопіс|месца=[[Менск]]|выдавецтва= [[Савецкая Беларусь (выдавецтва)|Беларускае кааперацыйна-выдавецкае таварыства «Савецкая Беларусь»]]|год=1924|выпуск=|том=|нумар= 2 (10)| старонкі=1—18 |isbn=}} * {{Літаратура/Чалавек і грамадзтва: Энцыкляпэдычны даведнік. Менск: Беларуская Энцыкляпэдыя, 1998}} * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}} == Вонкавыя спасылкі == {{Вікіцытатнік|Кастусь Каліноўскі|Кастусь Каліноўскі}} {{Вікікрыніцы|Category:Кастусь Каліноўскі|Кастусь Каліноўскі}} * {{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://kalinouski.arkushy.by | загаловак = Праект «Сьвіслацкія аркушы — Кастусь Каліноўскі» | фармат = | назва праекту = | выдавец = | дата = 19 сакавіка 2011 | мова = | камэнтар = }} * [http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=11488 Паўстанцы], [[Kamunikat.org]] * [http://knihi.com/Kastus_Kalinouski/ Творы Кастуся Каліноўскага], [[Беларуская Палічка]] * [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/31162393.html Каліноўскі быў беларусам. Даказаць адваротнае немагчыма], [[Радыё Свабода]], 22 сакавіка 2021 г. * {{YouTube|e5N7p0kCzBU|Гісторыя пад знакам Пагоні. Кастусь Каліноўскі}} {{Русіфікацыя}} {{Бібліяінфармацыя}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Каліноўскі, Кастусь}} [[Катэгорыя:Кастусь Каліноўскі| ]] [[Катэгорыя:Навучэнцы Сьвіслацкай гімназіі]] [[Катэгорыя:Беларускія рэвалюцыянэры]] [[Катэгорыя:Паўстанцы 1863—1864 гадоў]] [[Катэгорыя:Актывісты супраць русіфікацыі]] [[Катэгорыя:Рэпрэсаваныя ў Расейскай імпэрыі]] [[Катэгорыя:Павешаныя]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Вільні]] [[Катэгорыя:Асобы на марках]] [[Катэгорыя:Людзі, у гонар якіх названыя вуліцы]] 371eqqgqqzdp08mqfvikbskfvqrz5mr 2332611 2332610 2022-08-15T13:33:50Z Kazimier Lachnovič 1079 п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|тып=прозьвішча|Каліноўскі}} {{Іншыя значэньні}} {{Шляхціч |Імя = Кастусь Каліноўскі |Поўнае імя = Вінцэнт Канстанцін Каліноўскі |Арыгінальнае імя = |Партрэт = Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (G. Bonoldi, 1863).jpg |Подпіс партрэту = К. Каліноўскі. Фота [[Ахіла Банольдзі|А. Банольдзі]], 1863 г. |Герб = POL COA Kalinowa.svg |Подпіс гербу = Герб «[[Калінова]]» |Пасады = |Пачатак пэрыяду = |Заканчэньне пэрыяду = |Папярэднік = |Наступнік = |Імя пры нараджэньні = |Нарадзіўся = {{Нарадзіўся|2|2|1838}} |Месца нараджэньня = [[Мастаўляны (Падляскае ваяводзтва)|Мастаўляны]] [[Гарадзенскі павет (Расейская імпэрыя)|Гарадзенскага павету]], [[Расейская імпэрыя]] |Памёр = {{Памёр|22|3|1864|гадоў=26}} |Месца сьмерці = [[Вільня]], [[Расейская імпэрыя]] |Род = [[Каліноўскія]] |Бацька = Сымон Каліноўскі |Маці = Вераніка Рыбінская |Жонка = |Дзеці = |Рэлігія = [[Уніяцкая царква ў Рэчы Паспалітай|грэка-каталік]] |Рэгаліі = |Колер = |Колер загалоўку = }} '''Касту́сь Каліно́ўскі''' ('''Вінцэ́нт Канстанці́н Каліно́ўскі'''{{Заўвага|Сваім першым імём — Вінцэнт, нададзеным паводле дня нараджэньня ў гонар каталіцкага сьвятога [[Вінцэнт Сарагоскі|Вінцэнта Сарагоскага]] — Каліноўскі часта падпісаў афіцыйныя паперы на расейскай мове (у форме {{мова-ru|Викентий|скарочана}}), тым часам другое імя — Канстанцін, упадабанае ўласнымі бацькамі — ён найперш выкарыстоўваў у дачыненьнях з сваякамі і сябрамі<ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}: ТАА «ЮрСаПрынт», 2018. С. 5.</ref>. Форму імя Кастусь датычна постаці Каліноўскага ў 1925 годзе падчас наведваньня ваколіцаў [[Сьвіслач (горад)|Сьвіслачы]] ад былога ўдзельніка паўстаньня 1863—1864 гадоў пачуў польскі гісторык [[Віктар Кардовіч]]<ref>Kordowicz, W. Konstanty Kalinowski / W. Kordowicz. — Warszawa, 1955. S. 5.</ref><ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}: ТАА «ЮрСаПрынт», 2018. С. 5—6.</ref>. Паводле беларускага гісторыка [[Аляксандар Краўцэвіч|Аляксандра Краўцэвіча]], на канфэрэнцыі «Кастусь Каліноўскі і яго эпоха ў дакумэнтах і культурнай традыцыі», якая прайшла ў Менску 25 верасьня 2009 году, на падставе дакумэнтаў давялі, што ў сям’і Каліноўскіх ужывалася імя Кастусь<ref>Міхась Скобла, [https://www.svaboda.org/a/1839934.html Ці застанецца Каліноўскі на п’едэстале нацыянальнага героя?], [[Радыё Свабода]], 30 верасьня 2022 г.</ref> (гэтая беларуская форма імя Канстанцін адпавядала псэўданіму Каліноўскага «Яська», утворанаму ад імя Ян; уласьцівая беларускай народнай традыцыі, яна таксама бытавала і сярод [[Шляхта|шляхты]] з [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]], напрыклад, [[Манюшкі|Манюшкаў]] — «[[:Файл:Danat Maniuška, Kastuś Maniuška. Данат Манюшка, Кастусь Манюшка (Č. Maniuška, 1843).jpg|Kostuś]]»). Зрэшты, яшчэ да высьвятленьня гэтых акалічнасьцяў гісторык [[Генадзь Кісялёў]] выказаў наступнае меркаваньне: «''Адных дакумэнтаў пры ўсёй іх каштоўнасьці дзеля аднаўленьня поўнай карціны мінулага недастаткова, гісторык карыстаецца так званымі „пазакрыніцавымі“ ведамі, прасьцей кажучы, жыцьцёвымі назіраньнямі. Так ці ёсьць падстава да спрэчак, калі ўсім вядома, што Канстанцін і Кастусь ва ўмовах Беларусі адно і тое ж. Кастусь — форма больш „прастамоўная“, так бы мовіць, „недакумэнтальная“, але і ўся наша літаратурная мова абапіраецца на народныя гаворкі, як уся культура наша грунтуецца найперш на народных вытоках і традыцыях''»<ref>Кісялёў Г. Кастусь Каліноўскі, яго час і спадчына // За нашую вольнасць. Творы, дакументы / Каліноўскі, К.; уклад., прадм., паслясл. і камент. Г. Кісялёва. — {{Менск (Мн.)}}: «Беларускі кнігазбор», 1999. С. 262.</ref>}}; {{Дата ў старым стылі|2 лютага|1838|21 студзеня}} — {{Дата ў старым стылі|22 сакавіка|1864|10 сакавіка}}) — лідэр беларускага нацыянальнага вызвольнага руху<ref>Шалькевіч В. Каліноўскі Кастусь // {{Літаратура/БелЭн|7к}} С. 470.</ref>, рэвалюцыянэр-дэмакрат, публіцыст і паэт. Адзін з кіраўнікоў [[Паўстаньне Кастуся Каліноўскага|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]]. Нацыянальны герой [[Беларусь|Беларусі]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 332.</ref><ref name="Januskievic-1993">[[Язэп Янушкевіч|Янушкевіч Я.]] Хто такі Кастусь Каліноўскі? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 53.</ref><ref>[[Сяргей Харэўскі|Харэўскі С.]] [https://web.archive.org/web/20050101210850/http://www.lingvo.minsk.by/nn/2001/44/12.htm Магіла Каліноўскага знайшлася на гары Гедыміна ў Вільні] // [[Наша Ніва]]. № 44, 29 кастрычніка 2001 г.</ref><ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Анатолий Грицкевич]]: [http://www.petergen.com/krukowski/hrick.htm «Белорусский шляхтич — значит благородный, свободный, вольный!»] // Туризм и отдых. № 21, 24.05.2001 г.</ref>. У наш час Кастусь Каліноўскі лічыцца адным з найбольш вядомых прадстаўнікоў [[беларусы|беларускай нацыі]] ў сьвеце<ref>[[Вячаслаў Шалькевіч|Шалькевіч В.]] Каліноўскі Кастусь // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 33.</ref>. == Біяграфія == === Раньнія гады === Шляхецкі род [[Каліноўскія|Каліноўскіх]] гербу «[[Калінова]]» вядзе сваю гісторыю з канца XV стагодзьдзя. Прадстаўнікі роду на працягу амаль ста гадоў валодалі маёнткам [[Калінава (маёнтак)|Калінавым]] каля [[Бранск-Падляскі|Бранску Падляскага]], на памежжы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]], аднак прадалі яго ў 2-й палове XVIII стагодзьдзя. Нарадзіўся на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускай этнічнай тэрыторыі]] ў вёсцы [[Мастаўляны (Падляскае ваяводзтва)|Мастаўлянах]] на [[Гарадзенскі павет|гістарычнай Гарадзеншчыне]]{{Заўвага|Паводле тагачаснага афіцыйнага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу Расейскай імпэрыі — [[Гарадзенскі павет (Расейская імпэрыя)|Гарадзенскі павет]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]], цяпер у [[Падляскае ваяводзтва|Падляскім ваяводзтве]] Польшчы}} ў сям’і Сымона (Сямёна) Каліноўскага, безьзямельнага шляхціча, уладальніка невялікай ткацкай мануфактуры, і Вэранікі з Рыбінскіх, якая памерла, калі сыну было 5 гадоў. Прыняў хрост {{Дата ў старым стылі|18 лютага||6 лютага}} ў [[Ялоўка|Ялоўскім]] парафіяльным касьцёле пад імём Вінцэнт<ref>{{Спасылка|аўтар = Янушкевіч Я.|прозьвішча = Янушкевіч|імя = Язэп.|аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 2 лютага 2013|url = http://nn.by/?c=ar&i=103944|загаловак = Мэтрыка Каліноўскага: чаму яго назвалі Кастусём|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Наша Ніва]]|дата = 4 лютага 2013|мова = |камэнтар = }}</ref>. У 1847—1852 гадох навучаўся ў [[Сьвіслацкая гімназія|Сьвіслацкай павятовай вучэльні]]. У 1856 году пераехаў у бацькаў фальварак Якушоўку (у валоданьні Каліноўскіх з 1849 году<ref>[[Вячаслаў Шалькевіч|Шалькевіч В.]] Каліноўскі Кастусь // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 32.</ref>), дзе дапамагаў у гаспадарчых клопатах і, відаць, займаўся самаадукацыяй. Вялікі ўплыў на К. Каліноўскага меў старэйшы брат [[Віктар Каліноўскі|Віктар]], які навучаўся ў [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Маскоўскім унівэрсытэце]] і дасьледваў на даручэньне Віленскай археалягічнай камісіі старадаўнія беларускія рукапісы. === Рэвалюцыйная дзейнасьць === У 1856 годзе паступіў на юрыдычны факультэт [[Пецярбурскі ўнівэрсытэт|Пецярбурскага ўнівэрсытэту]], які скончыў праз чатыры гады з навуковай ступеньню кандыдата права. У час навучаньня ўва ўнівэрсытэце браў удзел у дзейнасьці нелегальных студэнцкіх гурткоў, у прыватнасьці групы студэнцкага зямляцтва «Агул», разам з братам быў сябрам таемнай вайскова-рэвалюцыйнай арганізацыі афіцэраў Генэральнага штабу, якую ачольвалі [[Зыгмунт Серакоўскі]] і [[Яраслаў Дамброўскі]]. [[Файл:Śvisłač, Gimnazičny. Сьвіслач, Гімназічны (1879).jpg|міні|[[Сьвіслацкая гімназія]]]] Атрымаўшы 17 лютага 1861 году ўнівэрсытэцкі дыплём, зрабіў спробу ўладкавацца на працу ў [[Вільня|Вільні]] ў адміністрацыю мясцовага генэрал-губэрнатара У. Назімава, каб адразу тут распачаць рэвалюцыйную дзейнасьць па стварэньні сеткі кансьпіратыўных групаў для работы сярод будучых удзельнікаў паўстаньня<ref name=s71>{{артыкул|аўтар=Шалькевіч В.|загаловак="Марыська чарнаброва, галубка мая…" Невядомыя старонкі з жыцця Кастуся Каліноўскага|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=3|старонкі=71|isbn=}}</ref>. Лічыцца, што на гэты час прыпадае знаёмства К. Каліноўскага з будучаю нарачонай [[Марыя Ямант|Марыяй Ямант]]. 2 сакавіка 1861 году на імя Віленскага генэрал-губэрнатара падаў заяву наступнага зьместу: «''Скончыўшы курс навук у імпэратарскім С.-Пецярбурскім унівэрсытэце паступіць на службу, маю гонар пакорна прасіць Ваша Высокаправасхадзіцельства ўзычыць мне магчымасьць служыць пад высокім начальствам Вашага Высокаправасхадзіцельства<ref>{{Кніга|аўтар = Шалькевич В. Ф.|частка = |загаловак = Кастусь Калиновский: Страницы биографии|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Мн.|выдавецтва = |год = 1988|том = |старонкі = 136|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>''». Уладкаваньню на працу спрыяў ад’ютант У. Назімава Людвік Зьвяждоўскі, аднак спробы апынуліся марнымі і напачатку вясны 1861 году К. Каліноўскі вярнуўся на Гарадзеншчыну, распачаўшы стварэньне рэвалюцыйнай арганізацыі<ref name=s71/>. [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (1860-63).jpg|значак|Кастусь Каліноўскі, 1860—1863 гг.]] Паводле сваіх ідэйных перакананьняў быў рэвалюцыйным дэмакратам, выступаў за скіданьне самаўладзтва, скасаваньне абшарніцкага землеўладаньня. Лічыў, што толькі шырокі ўдзел у будучым паўстаньні сялянства можа забясьпечыць перамогу. У гэтым рэчышчы вёў агітацыйную працу. Улетку 1862 году разам з паплечнікамі з Гарадзенскай рэвалюцыйнай арганізацыі [[Фэлікс Ражанскі|Фэліксам Ражанскім]], [[Станіслаў Сангін|Станіславам Сангінам]] і [[Валеры Антоні Ўрублеўскі|Валерам Урублеўскім]] распачаў выпуск «[[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]]» — першай у гісторыі газэты на беларускай мове. Агулам выйшла 7 нумароў гэтай нелегальнай газэты. Яна выкрывала палітыку імпэрскіх уладаў, тлумачыла сытуацыю ў краіне, выкрывала падман царскага маніфэсту аб скасаваньні прыгону, заклікала сялянаў да змаганьня. Сфармуляваў ідэю дэмакратычнай народнай дзяржавы<ref>{{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)|к}} С. 167.</ref>: {{Цытата|…не народ зроблены для ўраду, а ўрад для народу.}} Кожны нумар «Мужыцкай праўды» быў нязьменна падпісаны псэўданімам «Яська-гаспадар з-пад Вільні». Браў асабісты ўдзел у пашырэньні газэты: развозіў яе па вёсках, раскідваў па дарогах. [[Файл:Mužyckaja praŭda. Ziamla naša nazyvajecca litoŭskaja, a my nazyvajemsia litoŭcy.jpg|значак|Першая старонка нявыдадзенай Мужыцкай праўды]] У кастрычніку 1862 году ў час канфлікту з палякамі паўстаў нумар «Мужыцкай праўды», які аднак зь нейкіх прычынаў не надрукавалі. Гэты варыянт лічыцца ўнікальным і вылучаецца з усяе сэрыі, бо тлумачыць сялянам, як раней называлася іхная краіна і якую назву мае тутэйшы народ<ref>[[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] [https://web.archive.org/web/20180620212041/https://www.nv-online.info/2018/03/13/zyamlya-nasha-z-vyakou-vechnyh-nazyvaetstsa-litouskaya-a-my-to-nazyvaemsya-litoutsy-nenadrukavany-numar-muzhytskaj-praudy.html Ненадрукаваны нумар «Мужыцкай праўды»] // [[Народная Воля]]. 19 чэрвеня 2018 г.</ref><ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — Гродна, 2018.</ref>: {{Цытата|Вы, дзецюкі, пэўне ня ведаеце, хто вы такія, як называецца гэта зямля, на якой нашы бацькі жылі <…> Зямля наша зь вякоў вечных называецца [[Літва|літоўская]], а мы то называемся [[ліцьвіны|літоўцы]].}} === Кіраваньне паўстаньнем === [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (1862).jpg|міні|Кастусь Каліноўскі, 1862 г.]] У 1862 годзе ўжо ўваходзіў у склад [[Літоўскі правінцыйны камітэт|Літоўскага правінцыйнага камітэту]] (ЛПК) — цэнтральнага органу падрыхтоўкі паўстаньня ў колішнім [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]], а ўвосень таго ж году стаў яго старшынём. Стаяў на чале найбольш пасьлядоўных рэвалюцыянэраў, якіх адрозна ад лібэралаў («[[Белыя (паўстаньне 1863—1864 гадоў)|белых]]») звалі «[[Чырвоныя (паўстаньне 1863—1864 гадоў)|чырвонымі]]». Гэты кірунак вызвольнага руху прадугледжваў дэмакратычную рэспубліку, перадачу зямлі сялянам, самавызначэньне народаў былой [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. «Белыя» ж бачылі галоўнай мэтай паўстаньня толькі аднаўленьне Рэчы Паспалітай у межах 1772 году. Аднак старшынстваваў ў віленскім паўстанцкім камітэце нядоўга. Неўзабаве па выбуху паўстаньня, спужаўшыся перарастаньня выступленьняў у сялянскую вайну, варшаўскі цэнтар і мясцовыя абшарнікі дамагліся роспуску ЛПК. Кастуся Каліноўскага накіравалі на родную Гарадзеншчыну на пасаду паўстанцкага камісара ваяводзтва. Актыўная праца Кастуся Каліноўскага ва ўмовах паўстаньня на пасадзе ваяводзкага камісара паспрыяла таму, што менавіта на Гарадзеншчыне інсургенты мелі найбольш баяздольную, магутную арганізацыю, прыцягнулі да змаганьня шмат сялянаў. ==== На кватэры Ямантаў ==== У чэрвені 1863 году з прычыны масавых арыштаў мусіў вярнуцца ў [[Вільня|Вільню]], дзе дзейнічаў пад кансьпірацыйнымі прозьвішчамі Макарэвіч, Чарнецкі, Хамовіч, Хамуціўс на кватэры Ямантаў у доме Шышкіна на [[Вуліца Вялікая (Вільня)|Вялікай вуліцы]]<ref name=s1>{{артыкул|аўтар=Шалькевіч В.|загаловак="Марыська чарнаброва, галубка мая…" Невядомыя старонкі з жыцця Кастуся Каліноўскага|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=4|старонкі=68|isbn=}}</ref>. Тут ён зноў узяў цэнтральнае кіраваньне ў свае рукі. Сустракаўся з найбольш блізкімі і праверанымі людзьмі, праводзіў нарады рэвалюцыйнага ўраду<ref name=s70>{{артыкул|аўтар=Шалькевіч В.|загаловак="Марыська чарнаброва, галубка мая…" Невядомыя старонкі з жыцця Кастуся Каліноўскага|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=3|старонкі=70|isbn=}}</ref>. [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (G. Bonoldi, 1862-63).jpg|значак|Кастусь Каліноўскі. А. Банальдзі, 1862—1863 гг.]] Гэта была адна з найгалоўнейшых кансьпіратыўных явак К. Каліноўскага. Апісаньне кватэры Ямантаў і яго тутэйшай дзейнасьці захавалася збольшага ў паказаньнях арыштаваных рэвалюцыянэраў Віленскай асобай сьледчай камісіі. Гэтак Вітальд Парфяновіч апісвае кватэру наступным чынам: «''У пакоі справа ад дзьвярэй знаходзілася канапа, пры ёй стол і два крэслы, далей стаяла камода, акно справа ад канапы выходзіла ў галерэю<ref>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Восстание в Литве и Белоруссии 1863—1864 гг.|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = М|выдавецтва = |год = 1965|том = |старонкі = 80|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>''». Па сваім арышце 24 сакавіка 1864 году сакратар К. Каліноўскага Ільдэфонс Мілевіч сьведчыў пра побыт кіраўніка паўстаньня ў кватэры ўжо арыштаваных Ямантаў: «''З Каліноўскім я сустракаўся некалькі разоў ў [[Юзэф Ямант|Юзэфа Яманта]]… У Ямантаў Каліноўскі ў маёй прысутнасьці ні з кім з пабочных асобаў не сустракаўся. Аднойчы толькі ў бытнасьць маю і Каліноўскага ў Ямантаў прыходзіў Шадурскі і, паклікаўшы Каліноўскага, размаўляў зь ім некаторы час ў пярэдім пакоі…<ref name=p84>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Восстание в Литве и Белоруссии 1863—1864 гг.|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = М|выдавецтва = |год = 1965|том = |старонкі = 84|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref> … Да саміх Ямантаў часьцей за ўсё прыходзілі [[сваякі]] — лекар Радзевіч (служыць на чыгунцы), родны брат жанатага з дачкой Яманта, замужняя дачка (Ямантаў), [[Людвіка Ямант|Людвіка Радзевіч]], і Дзваноўскі, акрамя таго былі яшчэ некаторыя знаёмыя Ямантам жанчыны, але прозьвішчы іх мне невядомыя<ref name=p84/>''». Цёзка па прозьвішчы Юзэф Каліноўскі пра віленскую яўку рэвалюцыянэра ўспамінаў: «''У канцы жніўня ці ў пачатку верасьня (1863 году) я зь ім (Кастусём Каліноўскім) зноў спаткаўся на Нямецкай вуліцы, ён запрасіў мяне ў кватэру Ямантаў… З таго часу я сустракаўся з Каліноўскім у той жа кватэры… Пры ўваходзе ў кватэру Ямантаў трэба было пастукаць. У тыя часы, калі я ў ёй бываў, дзьверы адчыняў ці сам Каліноўскі, ці Далеўскі…<ref name=p867>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Восстание в Литве и Белоруссии 1863—1864 гг.|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = М|выдавецтва = |год = 1965|том = |старонкі = 86—87|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>''». [[Людвіка Ямант]] у сваіх «Успамінах» называла прозьвішчы многіх рэвалюцыянэраў, якія ў тыя часы шчыльна супрацоўнічалі з К. Каліноўскім: {{Цытата|Сярод рэвалюцыйнай моладзі («чырвоных»), якая зьбіралася ў майго брата Юзэфа для абмеркаваньня справаў на нарады, ня ўсіх ведала асабіста. Але тых, каго ведала, добра памятаю па нязвыклых рысах характару, палымянай любові да Радзімы і гераічнай адданасьці справе. Як жывыя паўстаюць у маёй памяці дарагія вобразы Тытуса Далеўскага, Канстанціна Каліноўскага, Станіслава Бухавецкага, Эмануэля Юндзіла [сына вядомага натураліста], Эдмунда Вярыгі, Ігната Здановіча [сына выкладчыка гісторыі], Ільдэфонса Мілевіча.<br /><br />З моладзі, якая прыбыла з Каралеўства, памятаю [Мечыслава] Дарманоўскага з калегамі. Прозьвішчы многіх іншых цяпер ужо не магу прыпомніць, але памяць аб іх справах жыве ў сэрцы. Усе яны былі людзі шляхетныя, выдатных здольнасьцяў, нязвыклай сілы духу. Іх страта стала для краю сапраўднай бядой. Сэрца замірае, калі ўсьведамляеш маштабы няшчасьця народа, цьвет якога растаптаў вораг, а над памяцьцю гэтых сьвятых мучанікаў часам зьдзекуюцца ўласныя дзеці<ref>{{Кніга|аўтар = Ludwika z Jamontów Radziewiczowa|частка = |загаловак = Garść wspomnień z 63 roku. Rękopis w Bibliotece Zakladu Narodowego imienia Ossolińskich we Wroclwiu, sygnatura 12 273/I|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = |том = |старонкі = 87—88|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>}} У канцы ліпеня 1863 году на кватэры Ямантаў адбылася сустрэча з родным братам польскага пісьменьніка [[Балеслаў Прус|Балеслава Пруса]] — Лявонам Главацкім. У якасьці камісара народнага ўраду той прыяжджаў з [[Варшава|Варшавы]] ў Вільню, каб абмеркаваць супярэчнасьці, якія ўзьніклі паміж кіраўнікамі паўстаньня на Беларусі і ў Польшчы<ref name=s469>{{артыкул|аўтар=Шалькевіч В.|загаловак="Марыська чарнаброва, галубка мая…" Невядомыя старонкі з жыцця Кастуся Каліноўскага|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Роднае слова|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=4|старонкі=69|isbn=}}</ref>. Спрабуючы рэанімаваць паўстаньне, выдаў «Прыказ да народу зямлі літоўскай і беларускай». Аднак дзеяньні былі запозьненымі, паўстаньне ў Беларусі ўжо захлынулася ў крыві. Асноўныя сілы паўстанцаў былі разьбітыя карнікамі. === Арышт і пакараньне === З восені 1863 году сканцэнтраваў намаганьні на назапашваньні сілаў для новага выступленьня ўвесну. Але, выдадзены здраднікам, камісарам Магілёўскай губэрні Вітаўтам Парфяновічам, яго ў ноч на 29 студзеня 1864 году схапілі царскія жандары ў Сьвятаянскіх мурах (побач з [[Касьцёл Сьвятых Янаў (Вільня)|касьцёлам Сьвятых Янаў]]), дзе хаваўся пад імем Ігната Вітажэнца. У час сьледзтва і суду трымаўся надзвычай мужна. На прапанову палегчыць свой лёс, назваўшы адрасы і імёны паплечнікаў, адказаў<ref>{{артыкул|загаловак=Паказанні К. Каліноўскага ў следчай камісіі 26.2.1864|выданьне=К. Калиновский: Из печатного и рукописного наследия|адказны=Ин-т истории партии при ЦК КП Белоруссии — фил. Ин-та марксизма-ленинизма при ЦК КПСС|месца=Мн.|выдавецтва=Беларусь|год=1988|isbn=5-338-00024-5|старонкі=77—85}}</ref>: {{Цытата|Калі грамадзкая шчырасьць ёсьць дабрачыннасьцю, то шпіёнства апаганьвае чалавека. Усьведамленьне гонару, уласнае годнасьці і таго становішча, якое я займаў у грамадзтве, не дазваляюць мне ісьці па іншым шляху.}} Царскі ваенна-палявы суд прыгаварыў К. Каліноўскага да расстрэлу. Аднак вядомы сваей жорсткасьцю ў здушэньні паўстаньня расейскі генэрал [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] выказаўся за павешаньне. Неўзабаве гэты вырак учынілі на Лукіскім пляцы ў Вільні. === Запавет === {{Асноўны артыкул|Лісты з-пад шыбеніцы}} [[Файл:Zianon Pazniak czyta Listy spod szubienicy.ogv|thumb|[[Зянон Пазьняк]] чытае «[[Лісты з-пад шыбеніцы]]» ў час Беларускай дыктоўкі ў [[Варшава|Варшаве]], 28.02.2013 г.]] З царскага астрогу перадаў на волю свой запавет [[беларусы|беларускаму народу]] — «Ліст з-пад шыбеніцы»: {{Цытата|Браты мае, мужыкі родныя. З-пад шыбеніцы маскоўскай прыходзіць мне да вас пісаці, і, можа, раз астатні. Горка пакінуць зямельку родную і цябе, дарагі мой народзе. Грудзі застогнуць, забаліць сэрца, — но не жаль згінуць за тваю праўду… Нямаш, браткі, большага шчасьця на гэтым сьвеце, як калі чалавек у галаве мае розум і навуку… Но як дзень з ноччу не ходзіць разам, так не ідзе разам навука праўдзіва з няволяй маскоўскай. Дапокуль яна ў нас будзе, у нас нічога ня будзе, ня будзе праўды, багацтва і ніякай навукі, — адно намі, як скацінай, варочаць будуць не для дабра, но на пагібель нашу… Бо я табе з-пад шыбеніцы кажу, Народзе, што тагды толькі зажывеш шчасьліва, калі над табою [[Маскаль|Маскаля]] ўжо ня будзе.<br /><br />Твой слуга<br />Яська-гаспадар з-пад Вільні}} Паводле сучасных дасьледнікаў, думкі К. Каліноўскага пра неабходнасьць змаганьня за сваю Бацькаўшчыну, выказаныя ім у «Пісьмах з-пад шыбеніцы», можна лічыць пачатковым афармленьнем беларускай нацыянальнай ідэі<ref>{{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)|к}} С. 169.</ref>. == Ацэнкі == [[Файл:Каго любіш? — Люблю Беларусь (пароль паўстанцаў 1864 году).jpg|значак|Вытрымка з пратакола допыту {{nowrap|В. Парфіяновіча}}, у якім упамінаецца пароль паўстанцаў: «Каго любіш?» — «Люблю Беларусь».]] {{Асноўны артыкул|Кастусь Каліноўскі ў гістарыяграфіі}} У гістарыяграфіі [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньню 1863—1864 гадоў]] і асобе яго кіраўніка на землях колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] Кастусю Каліноўскаму прысьвячаецца шматлікая і ў той жа час даволі супярэчлівая літаратура. Важная крыніца з гэтай праблемы — працы ўдзельнікаў і сучасьнікаў паўстаньня, апублікаваныя ў апошняй трэці ХІХ — пачатку ХХ стагодзьдзяў. У беларускай гістарыяграфіі гэтая праблема ў розныя часы грунтоўна разглядалася [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсеваладам Ігнатоўскім]], [[Анатоль Сьмірноў|Анатолем Сьмірновым]], [[Міхась Біч|Міхасём Бічам]], [[Генадзь Кісялёў|Генадзем Кісялёвым]], [[Алесь Смалянчук|Алесем Смаленчуком]] і іншымі дасьледнікамі. Вынікам чаго стала вылучэньне наступных гістарычных фактаў, якія сьведчаць пра безумоўны беларускі нацыянальны выбар Кастуся Каліноўскага<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/31162393.html Каліноўскі быў беларусам. Даказаць адваротнае немагчыма], [[Радыё Свабода]], 22 сакавіка 2021 г.</ref>: [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (A. Stankievič, 1933).jpg|значак|Рэфэрат [[Адам Станкевіч|Адама Станкевіча]] «Кастусь Каліноўскі, „Мужыцкая праўда“ і ідэя незалежнасьці Беларусі». Вільня, 1933 г.]] * Паўстанцкі пароль «Каго любіш — Люблю Беларусь — То ўзаемна», якім карысталася найперш блізкае кола Каліноўскага, у тым ліку сям’я Ямантаў, зь якой паходзіла яго каханая дзяўчына, нарачоная [[Марыя Ямант]], і яго асабісты сакратар Язэп Ямант. * Выданьне газэты «[[Мужыцкая праўда]]», праклямацыяў і ўлётак на [[Беларуская мова|беларускай мове]] перад і ў час паўстаньня. * Утварэньне 1 лістапада 1863 году [[Часовы правінцыйны ўраду Літвы і Беларусі|Часовага правінцыйнага ўраду Літвы і Беларусі]], распушчанага палякамі з прычыны сэпаратызму і патрабаваньня роўнасьці ў дачыненьнях паміж [[Вільня]]й і [[Варшава]]й з боку кіраўніка гэтага ўраду — Кастуся Каліноўскага. Некаторыя дасьледнікі мяркуюць, што Кастусь Каліноўскі, які лічыў, што народы колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] мусяць самі разьвязаць пытаньне пра сваю незалежнасьць, такім чынам выказваў ідэю стварыць цалкам незалежнае ад Польшчы і Расеі Вялікае Княства Літоўскае<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 333.</ref>. * Вяртаньне беларускай мовы ва ўрадавае справаводзтва, а менавіта факт выданьня Каліноўскім дзяржаўных дакумэнтаў (загадаў) на беларускай мове ў часы, калі ён займаў пасаду Ўрадавага камісара Гарадзенскага ваяводзтва ў сакавіку 1863 году і кіраўніка паўстанцкага ўраду ў Вільні ў чэрвені 1863 году. * Прызнаньне гістарычнай суб’ектнасьці беларусаў Нацыянальным урадам у Варшаве 3 траўня 1863 году ў форме прыняцьця адозвы «Да братоў-беларусаў», што адбылося ў выніку палітычнай дзейнасьці Кастуся Каліноўскага. * Нацыянальны маніфэст і запавет будучым пакаленьням аўтарства Кастуся Каліноўскага, выкладзены ў «Мужыцкай праўдзе» і «[[Лісты з-пад шыбеніцы|Лістах з-пад шыбеніцы]]», дзе Каліноўскі цалкам атаясамлівае сябе зь беларускім народам, фактычна, называе сябе беларусам і сьцьвярджае суб’ектнасьць беларускага народу. * Перадсьмяротны верш Кастуся Каліноўскага на беларускай мове да каханай дзяўчыны і да свайго народу. == Ушанаваньне памяці == [[Файл:Kanstantyn Kalinoŭski stamp.jpg|міні|Марка [[Белпошта|Белпошты]] да 130-годзьдзя нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] * У [[Вільня|Вільні]] на [[Лукіскі пляц|Лукіскім пляцы]], дзе расейскія карнікі павесілі Кастуся Каліноўскага, у ягоны гонар усталявалі мэмарыял у выглядзе пліты і драўлянага крыжа. У 2008—2009 гадох Віленскае самакіраваньне пастанавіла правесьці рэканструкцыю пляцу. У фінал конкурсу выйшла 7 праектаў, але толькі адзін зь іх прадугледжваў захаваньне помніка ўдзельнікам нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў. Беларуская дзяржава ня выказала зацікаўленасьці ў абароне помніка, таму існавала імавернасьць, што помнік ліквідуюць<ref>{{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 27 лютага 2009 г.| url = http://belmy.info/articles/news/bad/3389.html | загаловак = Помнік Каліноўскаму на Лукішках можа не перажыць рэканструкцыю | фармат = | назва праекту = [http://belmy.info belmy.info] | выдавец = | дата = 19 сакавіка 2011 | мова = | камэнтар = }}</ref>. 22 сакавіка 2009 году на Лукіскім пляцы адбылася акцыя ўшанаваньня памяці герояў супраць зносу мэмарыялу<ref>[https://web.archive.org/web/20090407050536/http://www.nn.by/index.php?c=ar&i=24778 Абарона крыжа паўстанцам] // [[Наша Ніва]]. 22 сакавіка 2009 г.</ref>. * У 1926 годзе ў Менску колішнюю Кацярынінскую вуліцу перайменавалі ў гонар Кастуся Каліноўскага<ref>{{Спасылка|аўтар = Бондаренко В.| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://minsk-old-new.com/minsk-2910-ru.htm | загаловак = Между двумя мировыми войнами | фармат = | назва праекту = [[Менск стары і новы]] | выдавец = | дата = 19 сакавіка 2011 | мова = ru | камэнтар = }}</ref>, а ў 1928 годзе ў [[БССР]] зьнялі мастацкі фільм «[[Кастусь Каліноўскі (фільм)|Кастусь Каліноўскі]]», у якім распавядалася пра кіраўніка [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня 1863—1864 гадоў]]. * У 1942 годзе з ініцыятывы ўладаў БССР зьявіўся праект пастановы Дзяржаўнага камітэту абароны аб стварэньні Беларускай арміі, у якой 6-я стралковая дывізія мусіла насіць імя Кастуся Каліноўскага<ref>Бераснеў П. [https://web.archive.org/web/20201127213504/https://news.tut.by/society/209498.html Чаму Сталін не падпісаў дакумент аб стварэнні Беларускай арміі ў 1942 годзе?], [[TUT.BY]], 24.12.2010 г.</ref>. А ў 1943 годзе імя Кастуся Каліноўскага атрымала савецкая партызанская брыгада, якая была адным з найбольш актыўных злучэньняў у ваколіцах Горадні і Беластоку<ref name="VV">{{Артыкул|аўтар=[[Андрэй Вашкевіч|Вашкевіч А.]]|загаловак=Як Гронскі расправіўся над Каліноўскім|спасылка=http://www.arche.by/by/page/reviews/navuka-ahliady/89|выданьне=[[ARCHE Пачатак]]|тып=[[часопіс]]|год=2008|нумар=7—8 (70—71)|старонкі=51—72|issn=1392-9682}}</ref>. * У 1963 годзе ў гонар Кастуся Каліноўскага ў Менску назвалі новую [[Вуліца Кастуся Каліноўскага (Менск)|вуліцу]] ў мікрараёне [[Усход (мікрараён Менску)|Ўсходзе]]. * З пачатку 1990-х гадоў выказваньне Кастуся Каліноўскага ''«Не народ для ўрада, а ўрад для народа»'' зьмяшчаецца ў якасьці эпіграфу на першай старонцы газэты [[Рэспубліка (газэта)|«Рэспубліка»]]. * У 1993 годзе ў Вільні на сьцяне [[Касьцёл Сьвятога Духа (Вільня)|касьцёла Сьвятога Духа]], дзе ў былым дамініканскім кляштары трымалі ў зьняволеньні Кастуся Каліноўскага, з боку вуліцы Ігнатаўскай паставілі мэмарыяльную шыльду ў памяць кіраўніка паўстаньня<ref>Луцкевіч Л. Вандроўкі па Вільні. — Вільня: Рунь, 1998. С. 59.</ref>. * Указ прэзыдэнта Беларусі ад 15 студзеня 1996 году № 26 зацьвердзіў [[Ордэн Кастуся Каліноўскага]]<ref>{{Cite web|url=http://pravo.kulichki.com/zak2007/bz53/dcm53537.htm|title=Об утверждении описания орденов, медалей и нагрудных знаков к почетным званиям Республики Беларусь|website=pravo.kulichki.com}}</ref>, палажэньне аб якім прынялі яшчэ ў 1995 годзе<ref>{{Cite web|url=http://kalinouski.arkushy.by/museum/memoria/orden_inst.htm|title=Сьвіслацкія аркушы — Кастусь Каліноўскі — Музей|first=Кузменка|last=Зміцер|website=kalinouski.arkushy.by}}</ref>. У наш час узнагарода не выкарыстоўваецца, але пры гэтым не выходзіла адпаведнай пастановы аб яе скасаваньні<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://kalinouski.arkushy.by/kalinouski.htm | загаловак = Кастусь Каліноўскі | фармат = | назва праекту = [http://kalinouski.arkushy.by/kalinouski.htm «Сьвіслацкія аркушы»] | выдавец = | дата = 19 сакавіка 2011 | мова = | камэнтар = }}</ref>. * Падчас [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|уварвання Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе]] беларускія добраахвотнікі стварылі [[батальён імя Кастуся Каліноўскага]] дзеля абароны [[Кіеў|Кіева]]<ref>{{cite web| url=https://euroradio.fm/belarusy-stvaryli-batalyon-imya-kalinouskaga-dlya-abarony-kieva | title=Беларусы стварылі батальён імя Каліноўскага для абароны Кіева| author=| date=9 сакавіка 2022 г.| publisher=[[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]}}</ref>. * 26 сакавіка 2022 году каля будынку [[Царква Сьвятога Кірылы Тураўскага (Бруклін)|царквы Сьвятога Кірылы Тураўскага]] ў [[Бруклін]]е ([[Злучаныя Штаты Амэрыкі|Злучаныя Штаты]]) адбылося ўрачыстае адкрыцьцё бюстаў Кастусю Каліноўскаму і [[Тадэвуш Касьцюшка|Тадэвушу Касьцюшку]], створаных паводле праекту беларускага скульптара [[Гэнік Лойка|Гэніка Лойкі]]<ref>[https://svaboda.global.ssl.fastly.net/a/31772603.html Беларусы ЗША адкрылі ў Нью-Ёрку бюсты Тадэвушу Касьцюшку і Кастусю Каліноўскаму], [[Радыё Свабода]], 27 сакавіка 2022 г.</ref>. <gallery widths=215 heights=180 caption="Памятныя знакі" class="center"> Pomnik Konstantego Kalinowskiego w Mostowlanach 2017.jpg|Помнік у [[Мастаўляны (Падляскае ваяводзтва)|Мастаўлянах]] KalinowskiSierakowskiWilno1.jpg|Пліта на Лукіскім пляцы Paminklas kalinauskui.JPG|Помнік у [[Салечнікі|Салечніках]] </gallery> == Вобраз у мастацтве == [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (M. Filipovič, 1920-29).jpg|значак|Кастусь Каліноўскі. Эскіз мастака [[Міхась Філіповіч|Міхася Філіповіча]]]] [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (M. Filipovič, 1920-29) (2).jpg|значак|Эскіз дэкарацыяў да «Кастуся Каліноўскага» (М. Філіповіч)]] * «[[s:Кастусь Каліноўскі|Кастусь Каліноўскі]]» — верш ([[Алесь Дудар]], 1925 год) * «Кастусь Каліноўскі» — паэма ([[Анатоль Вольны]], 1925 год) * [[Кастусь Каліноўскі (фільм)|«Кастусь Каліноўскі»]] — гераічна-прыгодніцкі фільм 1927 году * «Кастусь Каліноўскі» — верш ([[Юрка Лявонны]], 1928 год) * «Сьмерць Кастуся Каліноўскага» — паэма ([[Міхась Машара]], 1934 год) * «Каліноўскі» — паэма ([[Максім Танк]], 1938 год) * «Кастусь Каліноўскі» — верш ([[Пятрусь Броўка]], 1943 год) * «[[Восень пасярод вясны: Аповесць, сатканая з гістарычных матэрыялаў і мясцовых паданняў]]» — аповесьць ([[Адам Мальдзіс]]) * «[[Каласы пад сярпом тваім]]» — раман ([[Уладзімер Караткевіч]]) * «Кастусь Каліноўскі» — аповесьць ([[Алесь Якімовіч]]) * «Кастусь Каліноўскі» — п’еса (Уладзімер Караткевіч) * «Кастусь Каліноўскі» — п’еса ([[Эўсьцігней Міровіч]]) — у пастаноўцы [[БДТ-3]] ролю Каліноўскага выканаў [[Кастусь Быліч]] * «[[Кастусь Каліноўскі (опэра)|Кастусь Каліноўскі]]» — опэра (словы [[Міхась Клімковіч]], музыка [[Дзьмітры Лукас]]) * «Кастусь Каліноўскі» — рэспубліканская мастацкая выстава, прысьвечаная 150-годзьдзю з дню нараджэньня і 125-годзьдзю паўстаньня 1863—1864 гадоў (4—28 лютага 1988 году): каталёг / [складальнікі: Л. Б. Бортнік і інш.]. — {{Менск (Мн.)}}: Беларусь, 1989. * «[[Хамуціус]]» — паэма ([[Аркадзь Куляшоў]]) <gallery caption="Афішы кінастужкі «Кастусь Каліноўскі», зьнятай у 1927 годзе" widths=215 heights=180 class="center"> Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (1928).jpg Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (1928) (2).jpg Кастусь Калиновский.jpg </gallery> == Урачыстае перапахаваньне == Улады Расейскай імпэрыі збаяліся паломніцтва да магілы Кастуся Каліноўскага, таму яго таемна разам зь яшчэ 20 пакаранымі сьмерцю паўстанцамі пахавалі на [[Замкавая гара (Вільня)|Замкавай гары]] ў Вільні, за мурамі расейскага вайсковага гарнізону. Парэшткі закапалі пакалечанымі, зь зьвязанымі ззаду рукамі, а целы пасыпалі вапнай, каб ускладніць ідэнтыфікацыю<ref>Карней І. [https://www.svaboda.org/a/29847199.html Як расейцы пахавалі Кастуся Каліноўскага: рукі зьвязаныя за сьпінай, цела засыпанае вапнай], [[Радыё Свабода]], 22 лістапада 2019 г.</ref>. Магілы зраўнялі зь зямлёй і зрабілі на іх месцы пляцоўку гуляць у [[крыкет]] («лапту») для расейскіх вайскоўцаў<ref name="Januskievic">Карней І. [https://www.svaboda.org/a/30297354.html Зьдзек з парэшткаў паўстанцаў: расейцы гулялі на магілах у крыкет і залівалі фэкаліямі], [[Радыё Свабода]], 28 лістапада 2019 г.</ref><ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 336.</ref>. У [[Першая сусьветная вайна|Першую сусьветную вайну]] па тым як расейскія войскі пакінулі Вільню, жыхары места адзначылі крыжам прыкладнае месца масавага пахаваньня. У 1940 годзе па заняцьці Вільні бальшавікам гэты крыж зруйнавалі, а само месца занядбалі<ref name="Januskievic"/>. У 2016 годзе на Замкавай гары здарыліся два апоўзьні, зьявілася патрэба ўмацаваць схілы. Перад правядзеньнем земляных працаў гару дэталёва дасьледавалі археолягі, якія выявілі не вядомыя раней магілы. У 2017 годзе навукоўцы выказалі здагадку пра тое, што знойдзеныя парэшткі могуць належаць удзельнікам паўстаньня. У сакавіку 2019 году дасьледнікі пацьвердзілі ідэнтыфікацыю парэшткаў К. Каліноўскага мэтадам вылучэньня астатніх, а таксама праз супастаўленьне веку, мэтаду сьмяротнага пакараньня і параўнаньня чэрапу з фатаздымкам<ref>[https://www.svaboda.org/a/29830589.html У Вільні з дакладнасьцю 95% ідэнтыфікавалі парэшткі Кастуся Каліноўскага], [[Радыё Свабода]], 19 сакавіка 2019 г.</ref>. 22 лістапада 2019 году ў Вільні адбылася ўрачыстая цырымонія перапахаваньня парэшткаў Кастуся Каліноўскага на могілках [[Росы (Вільня)|Росы]]. У цырымоніі ўзялі ўдзел прэзыдэнт Летувы [[Гітанас Наўседа]] і прэзыдэнт Польшчы [[Анджэй Дуда]], старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Івонка Сурвіла]], першы кіраўнік незалежнай Беларусі [[Станіслаў Шушкевіч]], беларускі арцыбіскуп [[Тадэвуш Кандрусевіч]], віцэ-прэм’ер Беларусі [[Ігар Петрышэнка]], лідэры апазыцыйных беларускіх партыяў, дзеячы беларускай культуры і тысячы беларусаў пад нацыянальнымі гістарычнымі [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белымі сьцягамі]]. Гэта стала найбольш масавай маніфэстацыяй беларусаў у Вільні і, увогуле, па-за [[Дзяржаўная граніца Рэспублікі Беларусь|сучаснай граніцай Беларусі]]<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=241583 Тысячы беларусаў развіталіся з Каліноўскім пад нацыянальнымі сцягамі — шмат ФОТА Надзеі Бужан], [[Наша Ніва]], 22 лістапада 2019 г.</ref>. Прадстаўнік афіцыйнага Менску ў сваім выступе па імшы ў [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Віленскай катэдры]] з нагоды перапахаваньня паўстанцаў 1863-64 гадоў адзначыў, што асоба Кастуся Каліноўскага назаўжды ўпісаная ў гісторыю Беларусі, а яго дзейнасьць «''зьвязаная зь перарастаньнем беларускага нацыянальна-культурнага руху ў змаганьне за беларускую дзяржаўнасьць у форме народаўладзьдзя''»<ref>[https://www.svaboda.org/a/30286613.html Што віцэ-прэм’ер Беларусі сказаў пра Каліноўскага і паўстанцаў у Вільні], [[Радыё Свабода]], 22 лістапада 2019 г.</ref>. == Бібліяграфія == * Кастусь Каліноўскі. За нашую вольнасць. Творы, дакументы / Уклад., прадм., паслясл., пер. і камент. [[Генадзь Кісялёў|Г. Кісялёва]]. — Мн.: «Беларускі кнігазбор», 1999.{{nowrap| — 459 с.}} {{ISBN|985-6318-41-6}}. == Глядзіце таксама == * [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/Гістарыяграфія гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/БелЭн|7}} * {{Літаратура/Беларускі нацыяналізм. Даведнік}} * [[Міхась Біч|Біч М.]] [https://web.archive.org/web/20080907184457/http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/almanach/06/06mem_bicz04.htm Паўстанне 1863—1864 гг. Кастусь Каліноўскі] // [[Гістарычны Альманах]]. Том 6 (2002). * {{Артыкул|аўтар=[[Андрэй Вашкевіч|Вашкевіч А.]]|загаловак=Як Гронскі расправіўся над Каліноўскім|спасылка=http://www.arche.by/by/page/reviews/navuka-ahliady/89|выданьне=[[ARCHE Пачатак]]|тып=[[часопіс]]|год=2008|нумар=7—8 (70—71)|старонкі=51—72|issn=1392-9682}} * [[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}: ТАА «ЮрСаПрынт», 2018. — 229 с. {{ISBN|978-985-7134-35-9}}. * Герасімчык В. Кастусь Каліноўскі: чаму яму няма роўных // [[Наша гісторыя]]. № 2, 2018. ISBN 2617-2305. — С. 4—9. * {{Літаратура/Разгром нацыянальнага руху ў Беларусі}} * [http://pawet.net/library/history/bel_history/smalianchuk/70/Кастусь_Каліноўскі_і_яго_эпоха.html Кастусь Каліноўскі і яго эпоха ў дакументах і культурнай традыцыі]: Матэрыялы міжнароднай навуковай канферэнцыі, Менск, 25 верасня 2010 г. — Менск, 2011. * Кіштымаў А. Загадка бацькі Каліноўскага // Наша гісторыя. № 2, 2018. ISBN 2617-2305. — С. 10—12. * {{Літаратура/Культуралёгія: Энцыклапедычны даведнік. Менск: Беларуская Энцыкляпэдыя, 2003}} * {{артыкул|аўтар =Матвейчык Дз. | частка = |загаловак = «Станаўленне і развіццё ў БССР гістарыяграфіі паўстання1863-1864 гг. (1919—1931 гг.)»|арыгінал = |спасылка =https://www.academia.edu/35714411/%D0%9C%D0%B0%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BA_%D0%94.%D0%A7._%D0%A1%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%9E%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B5_%D1%96_%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D1%96%D1%86%D1%86%D1%91_%D1%9E_%D0%91%D0%A1%D0%A1%D0%A0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96_%D0%BF%D0%B0%D1%9E%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%8F_1863_1864_%D0%B3%D0%B3._1919_1931_%D0%B3%D0%B3._?auto=download|адказны =[[Максім Гальпяровіч]]|выданьне=[[Беларускі гістарычны часопіс]]|тып=навуковы, навукова-мэтадычны ілюстраваны часопіс|месца=[[Менск]]|выдавецтва= |год=сакавік 2017 |выпуск=|том=|нумар=3 (212)| старонкі=12 —24|isbn=}} * {{Літаратура/Мысьліцелі і асьветнікі Беларусі (1995)}} * {{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)}} * [[Алесь Смалянчук|Смалянчук А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/smalianchuk/11/Кастусь_Каліноўскі_ў_польскай_гістарычнай_традыцыі.html Кастусь Каліноўскі ў польскай гістарычнай традыцыі] // Спадчына. № 2, 1998. С. 84—105. * {{Кніга|аўтар =[[Адам Станкевіч|Станкевіч, А.]]|частка = |загаловак =Кастусь Каліноўскі : «Мужыцкая праўда» і ідэя незалежнасьці Беларусі: (Рэферат, прачытаны на ўрачыстый акадэміі 25.ІІІ.1933 г., з прычыны 15-ай угодкі абвяшчэньня незалежнасьці Беларусі і 70-ай угодкі беларускай прэсы) |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца =[[Вільня]] |выдавецтва =[[Беларускі нацыянальны камітэт (Вільня)|Беларускі Нацыянальны Камітэт]] |год =1933 |том = |старонкі =|старонак =63 |сэрыя = |isbn = |наклад = }} * {{артыкул|аўтар =[[Іван Цьвікевіч|Трызна І.]]| частка = |загаловак =Канстанцін Каліноўскі (Гістарычны нарыс).|арыгінал = |спасылка =http://elibrary.mab.lt/handle/1/2323|адказны =[[Клаўдзі Дуж-Душэўскі]]|выданьне=[[Беларускі сьцяг (1922)|Беларускі сьцяг]]|тып=часопіс|месца=[[Коўна]]|выдавецтва=[[Урад БНР]]|год=1922|выпуск=|том=|нумар=4. жнівень—верасень| старонкі=10—19|isbn=}} * {{артыкул|аўтар =[[Іван Цьвікевіч|Цьвікевіч І.]] | частка = |загаловак = «Кастусь Каліноўскі» (К 60-ці годзьдзю яго сьмерці).|арыгінал = |спасылка =http://digital.nlb.by/files/original/ae0fef0698fda997b7d6094de9dd0330.pdf|адказны =А. Сянькевіч |выданьне="[[Полымя (часопіс)|Полымя]]: літаратурна-мастацкі і грамадска-палітычны часопіс"|тып=часопіс|месца=[[Менск]]|выдавецтва= [[Савецкая Беларусь (выдавецтва)|Беларускае кааперацыйна-выдавецкае таварыства «Савецкая Беларусь»]]|год=1924|выпуск=|том=|нумар= 2 (10)| старонкі=1—18 |isbn=}} * {{Літаратура/Чалавек і грамадзтва: Энцыкляпэдычны даведнік. Менск: Беларуская Энцыкляпэдыя, 1998}} * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}} == Вонкавыя спасылкі == {{Вікіцытатнік|Кастусь Каліноўскі|Кастусь Каліноўскі}} {{Вікікрыніцы|Category:Кастусь Каліноўскі|Кастусь Каліноўскі}} * {{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://kalinouski.arkushy.by | загаловак = Праект «Сьвіслацкія аркушы — Кастусь Каліноўскі» | фармат = | назва праекту = | выдавец = | дата = 19 сакавіка 2011 | мова = | камэнтар = }} * [http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=11488 Паўстанцы], [[Kamunikat.org]] * [http://knihi.com/Kastus_Kalinouski/ Творы Кастуся Каліноўскага], [[Беларуская Палічка]] * [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/31162393.html Каліноўскі быў беларусам. Даказаць адваротнае немагчыма], [[Радыё Свабода]], 22 сакавіка 2021 г. * {{YouTube|e5N7p0kCzBU|Гісторыя пад знакам Пагоні. Кастусь Каліноўскі}} {{Русіфікацыя}} {{Бібліяінфармацыя}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Каліноўскі, Кастусь}} [[Катэгорыя:Кастусь Каліноўскі| ]] [[Катэгорыя:Навучэнцы Сьвіслацкай гімназіі]] [[Катэгорыя:Беларускія рэвалюцыянэры]] [[Катэгорыя:Паўстанцы 1863—1864 гадоў]] [[Катэгорыя:Актывісты супраць русіфікацыі]] [[Катэгорыя:Рэпрэсаваныя ў Расейскай імпэрыі]] [[Катэгорыя:Павешаныя]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Вільні]] [[Катэгорыя:Асобы на марках]] [[Катэгорыя:Людзі, у гонар якіх названыя вуліцы]] 72bytsgjjuo5puuvn81af87pfy3lem2 0 1348 2332765 2327355 2022-08-16T11:24:08Z Kazimier Lachnovič 1079 стыль wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Амсьціслаў |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Амсьціслава |Трансьлітараваная назва = Amścislaŭ{{Заўвага|Паводле афіцыйнага напісаньня — Mscislaŭ}} |Герб = Coat of Arms of Mscisłaŭ, Belarus, 1634.png |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1135 |Статус з = |Магдэбурскае права = 16 жніўня 1634 |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Магілёўская вобласьць|Магілёўская]] |Раён = [[Амсьціслаўскі раён|Амсьціслаўскі]] |Сельсавет = |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 10343 |Год падліку колькасьці = 2018 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2018" /> |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовыя індэксы = 213470, 213472, 213452, 213453 |СААТА = |Выява = Мсціслаў. Замалёўкі (04).jpg |Апісаньне выявы = [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў (Амсьціслаў)|Касьцёл кармэлітаў]] і [[Замкавая гара (Амсьціслаў)|Замкавая гара]] |Шырата градусаў = 54 |Шырата хвілінаў = 1 |Шырата сэкундаў = 12 |Даўгата градусаў = 31 |Даўгата хвілінаў = 43 |Даўгата сэкундаў = 37 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = }} '''Амсьці́слаў''' — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Віхра|Віхры]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Амсьціслаўскі раён|Амсьціслаўскага раёну]] [[Магілёўская вобласьць|Магілёўскай вобласьці]]. Насельніцтва на 2018 год — 10 343 чалавекі<ref name="belstat2018" />. Знаходзіцца за 95 км ад [[Магілёў|Магілёва]], за 19 км ад чыгуначнай станцыі [[Ходасы (Магілёўская вобласьць)|Ходасы]] (лінія [[Ворша]] — [[Крычаў]]). Вузел аўтамабільных дарог на Магілёў, [[Горкі]], [[Крычаў]], [[Чавусы]], [[Хаславічы]]. Амсьціслаў — [[Магдэбурскае права|магдэбурскае]] [[места]], цэнтар [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|гістарычнага рэгіёну]], старажытны [[Амсьціслаўскі замак|замак]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Да нашага часу тут захаваліся гарадзішчы [[Дзявочая гара|Дзявочая]] і [[Замкавая гара (Амсьціслаў)|Замкавая]] горы, фрагмэнты даўняга [[Тупічэўскі манастыр|Тупічэўскага манастыра]] ([[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|зруйнаваны савецкімі ўладамі]]), [[барока]]вы [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і калегіюм езуітаў (Амсьціслаў)|комплекс езуіцкага калегіюма з касьцёлам Сьвятога Міхала]], [[Клясыцызм|клясыцыстычныя]] [[Царква Сьвятой Тройцы (Амсьціслаў)|Траецкая]] і [[Царква Сьвятога Спаса (Амсьціслаў)|Спаская]] цэрквы і [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|перабудаваны расейскімі ўладамі]] пад [[Мураўёўкі|мураўёўку]] колішні [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі Анёльскай і кляштар бэрнардынаў (Амсьціслаў)|касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі Анёльскай пры кляштары бэрнардынаў]]. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаецца [[касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў (Амсьціслаў)|касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі пры кляштары кармэлітаў]], помнік архітэктуры [[віленскае барока|віленскага барока]] з унікальнымі фрэскамі, прысьвечанымі [[Трубяцкая разьня|гвалту над мірным насельніцтвам з боку маскоўскіх захопнікаў]] у 1654 годзе. Гэты і іншыя архітэктурныя помнікі Амсьціслава з савецкіх часоў знаходзяцца ў занядбаным стане і патрабуюць неадкладнай [[Кансэрвацыя|кансэрвацыі]] і [[Рэстаўрацыя|рэстаўрацыі]]. == Назва == [[Файл:Amścisłaŭ. Амсьціслаў (J. Danckerts, 1695).jpg|значак|Амсьціслаў, з мапы 1695 г.]] [[Тапонім]] Амсьціслаў утварыўся ад імя Мсьціслаў (імаверна, ад асновы мост — масьціць)<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 246.</ref>. Летапісны заснавальнік места, князь смаленскі [[Расьціслаў Мсьціславіч]], унук [[Уладзімер Манамах|Уладзімера Манамаха]], ушанаваў у ягонай назьве памяць пра свайго бацьку [[Мсьціслаў Вялікі|Мсьціслава Вялікага]]<ref name="rt"/>. Варыянты [[Старабеларуская мова|напісаньня]] назвы ў гістарычных крыніцах: ''Мстислав'', ''Мстиславль''. Варыянт [[Лацінскі альфабэт|лацінскага]] напісаньня назвы места на мапе 1695 году — ''Mscislau''. У [[Беларускі клясычны правапіс|сучаснай беларускай мове (клясычны правапіс)]] старадаўні тапонім і вытворны ад яго прыметнік аформіўся з устаўным галосным «а»: Амсьціслаў — амсьціслаўскі<ref>{{Літаратура/Беларускі клясычны правапіс (2005)|к}} С. 22.</ref>, што адпавядае традыцыйнаму вымаўленьню мясцовых жыхароў<ref>Ономастикон: Древнерусские имена, прозвища и фамилии. — М.: «Наука», 1974. [http://dic.academic.ru/dic.nsf/lastnames/374]</ref>. [[Беларускі афіцыйны правапіс|Цяперашняе афіцыйнае напісаньне]] назвы места — ''Мсціслаў'', тым часам у нарматыўным даведніку «[[Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь]]» форма ''Амсціслаў'' фіксуецца як варыянтная. Гэта значыць, што пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа стаць нарматыўнай. Мовазнаўца [[Валянціна Лемцюгова]] паказвае на тое, што форма Амсьціслаў адлюстроўвае адну з характэрных [[Фанэтыка|фанэтычна]]-[[Артаграфія|артаграфічных]] асаблівасьцяў беларускай мовы (наяўнасьць прыстаўных галосных) і таму зусім заканамерна можа прэтэндаваць на нарматыўную<ref>Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Брэсцкая вобласць: нарматыўны даведнік / І. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. Лемцюговай. — Менск: Тэхналогія, 2010.</ref>. Разам з тым яна аддае перавагу форме ''Мсьціслаў'' з прычыны большай блізкасьці да старажытнай [[Марфалёгія (мовазнаўства)|марфалягічнай]] формы (''Мстиславль''), што дазваляе рэканструяваць паходжаньне назвы места. Тым часам мовазнаўца [[Вінцук Вячорка]] паказвае на тое, што зьбег зычных у пачатку назвы ўсё ж вымагае прыстаўнога галоснага — дзеля мілагучнасьці і зручнасьці вымаўленьня. У якасьці абгрунтаваньня слушнасьці назвы Амсьціслаў ён прыводзіць наяўную ў мясцовых гаворках спрошчаную форму ''Амці́слаў'', прычым гэтая форма (як і асноўная назва Амсьціслаў) ужываецца незалежна ад таго, на які гук (зычны або галосны) сканчаецца папярэдняе слова<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]], [[Ігар Карней|Карней І.]] [https://www.svaboda.org/a/30133386.html Гарады з «памылкамі» ў назвах: Амсьціслаў ці Мсьціслаў?], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 29 жніўня 2019 г.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Гісторыя Амсьціслава}} === Раньнія часы === {{Падвойная выява|справа|Jury Mścisłaŭski. Юры Мсьціслаўскі (1870).jpg|140|Sofja Mścisłaŭskaja. Соф’я Мсьціслаўская (1870).jpg|140|Юры, князь Мсьціслаўскі і ягоная жонка Соф'я}} Першы пісьмовы ўпамін пра Амсьціслаў зьмяшчаецца ў грамаце князя смаленскага [[Расьціслаў Смаленскі|Расьціслава]], якая датуецца 1136—1150 гадамі<ref name="evkl">[[Марат Батвіньнік|Батвіннік М.]] Мсціслаў // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 321.</ref>, хоць у пазьнейшай летапіснай крыніцы падаецца больш раньняя дата заснаваньня паселішча — 1135 год<ref name="rt">Ткачоў М., Трусаў А. Старажытны Мсціслаў. — {{Менск (Мінск)}}: Полымя, 1992.</ref>. Пад 1156 годам Амсьціслаў упамінаецца ў [[Іпацьеўскі летапіс|Іпацьеўскім летапісе]] як [[замак|горад]] [[Смаленскае княства|Смаленскага княства]]. Старажытнае паселішча ўзьнікла на Замкавай гары (дасьледнікі ў 1959—1969 гадох выявілі тут культурны пласт з прадметамі ХІІ—XVІІ стагодзьдзяў, драўлянымі пабудовамі, маставымі) і складалася з замка, умацаванага ровам і валамі, і вакольнага места. У 2-й палове ХІІ ст. Амсьціслаў, імаверна, быў другой рэзыдэнцыяй смаленскіх князёў. У 1180 годзе Раман Расьціслававіч адпісаў паселішча ў валоданьне свайму сыну Мсьціславу, які пераўтварыў яго ў сталіцу ўдзельнага княства. Расьціслаў Раманавіч — першы князь амсьціслаўскі. === Вялікае Княства Літоўскае === У сярэдзіне XІV ст.<ref name="evkl"/> вялікі князь [[Альгерд]] выдзяліў Амсьціслаў з Смаленскага княства і далучыў да [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], дзе места засталося ў валоданьні тутэйшай княскай дынастыі. Тагачаснае Амсьціслаўскае княства яднала ў сваім складзе воласьці ўздоўж сярэдняй плыні [[Сож|Сажа]] і [[Дняпро|Дняпра]]: [[Магілёў]], [[Цяцерын]], [[Княжыцы]], [[Дрокаў]], [[Крычаў]], [[Папова Гара]] і [[Мглін]], а таксама далучаную [[Вітаўт]]ам воласьць [[Малохва|Малохву]] ўздоўж правага берага ракі [[Віхра|Віхры]] і яе прытока Малохвы. {{Падвойная выява|справа|Amścisłaŭski zamak. Амсьціслаўскі замак (1654, 1912).jpg|140|Amścisłaŭ, Trubiackaja raźnia. Амсьціслаў, Трубяцкая разьня (1654, 1912).jpg|140|Фрэскі кармэліцкага касьцёла: узяцьце замка маскоўскім войскамі (налева) і [[Трубяцкая разьня]], учыненая [[Маскоўская дзяржава|акупантамі]] (направа)}} {{Падвойная выява|зьлева|Amścisłaŭ, Pahonia. Амсьціслаў, Пагоня (1672).jpg|120|Amścisłaŭ, Pahonia. Амсьціслаў, Пагоня (1720) (2).jpg|90|Гербы [[Амсьціслаўскае княства|Амсьціслаўскага княства]] і [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|ваяводзтва]] з [[Пагоня]]й}} У XІV—XV стагодзьдзяў Амсьціслаў быў гандлёва-рамесным цэнтрам, цесна зьвязаным эканамічна з [[Магілёў|Магілёвам]], [[Вільня]]й, [[Кракаў|Кракавам]], [[Ноўгарад]]ам, [[Разань]]ню і іншымі местамі. У 1359 годзе [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Альгерд]] пасадзіў у Амсьціславе свайго намесьніка, а пазьней перадаў места свайму сыну [[Лугвен]]у, заснавальніку роду князёў [[Мсьціслаўскія (Лінгвеньевічы)|Мсьціслаўскіх]]<ref name="evkl"/>. У 1386 годзе каля места адбылася {{Не перакладзена|Бітва пад Амсьціславам (1386)|бітва на рацэ Віхры|be|Бітва пад Мсціславам, 1386}}. 15 ліпеня 1410 году мясцовая [[харугва]] ўзяла ўдзел у [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай бітве]]. У 1501 годзе пад Амсьціславам адбылася [[Амсьціслаўская бітва (1501)|бітва]] паміж войскамі [[ВКЛ]] і [[Маскоўскае княства|Масковіі]], у якой перамогу атрымалі маскоўскія войскі. Апошнія, аднак, ня здолелі захапіць [[замак|горад]]. На той жа час прыпадае згасаньне роду Лугвенавічаў, а Амсьціслаўскае княжаньне праз шлюбныя зьвязкі перайшло да [[Заслаўскія (Яўнуцьевічы)|заслаўскіх князёў]]. З 1527<ref name="evkl"/> году Амсьціслаў праз згасаньне роду Заслаўскіх перайшоў у валоданьне [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]] і стаў цэнтрам староства. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў места атрымала статус сталіцы [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскага ваяводзтва]], у склад якога ўвайшла тэрыторыя колішняга Амсьціслаўскага княства, Крычаўскай воласьці і прыватных маёнткаў, папярэдне вылучаных зь іхнага складу<ref>[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Мсціслаўскае ваяводства // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 321.</ref>. У 1614 годзе ў Амсьціславе збудавалі першы касьцёл з фундацыі старосты [[Пётар Пац|Пятра Паца]]. 16 жніўня 1634 году [[Сьпіс каралёў польскіх|кароль]] і [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Уладзіслаў Ваза]] надаў Амсьціславу [[Магдэбурскае права]] і мескі герб: «у залатым полі збройная рука зь мечам — Малая [[Пагоня]]»<ref>{{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў|к}} С. 200.</ref>. У 1637 годзе насупраць Замкавай гары збудавалі касьцёл і кляштар кармэлітаў, з 1654 году пачаў дзейнічаць кляштарны комплекс дамініканаў. У 1641 годзе непадалёк ад Амсьціслава браты Маскевічы заснавалі Тупічэўскі мужчынскі манастыр. У 1690 годзе ў месьце зьявіліся езуіты, якія заснавалі тут місію, пазьней — рэзыдэнцыю і калегіюм<ref name="evkl"/>. 22 ліпеня 1654 году ў пачатку [[Вайна 1654—1667 гадоў|вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] маскоўскія захопнікі на чале з А. Трубяцкім учынілі ў Амсьціславе [[Трубяцкая разьня|крывавы гвалт]], у выніку якога загінулі амаль 15&nbsp;000 чалавек, у жывых засталіся толькі каля 700 месьцічаў<ref>{{Літаратура/Невядомая вайна: 1654—1667|к}}</ref>. Места знаходзілася пад акупацыяй да 1661 году. Па вайне Амсьціслаў надоўга заняпаў і больш ніколі не дасягнуў былой велічы. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === {{Падвойная выява|зьлева|Amścisłaŭ, Małaja Pahonia. Амсьціслаў, Малая Пагоня (1740-49).jpg|103|Amścisłaŭ. Амсьціслаў (1780-89).jpg|97|[[Герб Амсьціслава|Гербы места]]: гістарычны [[Пагоня|Малая Пагоня]] і [[Русіфікацыя Беларусі|штучны расейскі]]}} {{Падвойная выява|справа|Amścisłaŭ, Bernardynski. Амсьціслаў, Бэрнардынскі (XIX) (2).jpg|135|Alexander Nevsky Cathedral in Mstislavl.JPG|145|[[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі Анёльскай і кляштар бэрнардынаў (Амсьціслаў)|Касьцёл бэрнардынаў]] да [[мураўёўкі|маскоўскай перабудовы]] (налева) і ў 2008 г. (направа)}} У выніку [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1772 год) Амсьціслаў апынуўся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], дзе стаў цэнтрам правінцыі (з 1773 году цэнтар павету [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]]). У гэты час тут дзейнічалі 6 мураваных цэркваў, 4 каталіцкія кляштары і адна драўляная царква. У 1781 годзе расейскія ўлады даравалі месту новы герб: у ніжняй часцы шчыта знаходзілася выява чырвонай лісіцы «''якіх зьвяроў у ваколіцах гэтага места вельмі шмат маецца''» ({{мова-ru|каковыми зверьми окрестности сего города весьма изобилуют|скарочана}}), у верхняй частцы — палова гербу Расейскай імпэрыі, аднак у 1797 годзе імпэратрыца расейская [[Кацярына II]] унесла зьмены ў герб: «''чырвоны воўк галава ўлева''» ({{мова-ru|червлёный волк голова влево|скарочана}}). На 1785 год у Амсьціславе было 502 двары, у 1791 годзе адкрылася шляхецкая, а ў 1810 годзе — духоўная вучэльня. У 1802 годзе ў месьце збудавалі сьвечачны завод. На 1852 год у Амсьціславе працавалі двухклясная народная вучэльня, дваранская вучэльня, прыватная жаночая школа і 2 жыдоўскія вучэльні. У 1861 годзе працавалі вапнавы завод (з 1830 году), 2 плісавыя мануфактуры, фабрыка баваўняных тканін (з 1833 году) і крупадзёка, з 1865 году пачала працаваць гарбарня, з 1867 году — цагельня, з 1874 году — маслабойня. Дзейнічала паштовая станцыя на тракце Ворша — Клімавічы — Касьцюковічы, якая ў 1880 годзе мела 10 коней. У 1883 годзе адкрылася тэлеграфная станцыя, працавалі 136 крамаў, штогод праводзіліся 4 кірмашы. Паводле перапісу 1897 году, у Амсьціславе дзейнічалі меская, духоўная і прыходзкая вучэльні, 17 дробных прадпрыемстваў, 3 лякарні. На 1914 год тут было 1048 будынкаў, зь іх 25 — мураваныя, працавалі 28 фабрыкаў і заводаў з агульнай колькасьцю ў 120 работнікаў, якія перапрацоўвалі сельскагаспадарчую сыравіну (вінакурня, паравы і вадзяны млыны, крупадзёрні, маслабойні, ваўначоска, мылаварня, цагляныя і ваннавыя прадпрыемствы, шкіпідарна-дзягцярны завод). У месьце была адна лякарня на 28 месцаў, амбуляторыя, аптэка, тры аптэкарскіх магазыны, 3 лекары, 4 аптэкары, 6 акушэрак і 6 фэльчараў на ўвесь павет. Колькасьцю шынкоў Амсьціслаў займаў другое месца ў губэрні пасьля Магілёва. Места асьвятлялася 82 газавымі ліхтарамі, вадой жыхары карысталіся з ракі і студняў. У 1899—1900 гадох выходзіла штотыднёвая газэта «Белорусский Комиссионер», у 1902 годзе — газэта «Белорусский корреспондент». <gallery caption="Старая графіка Амсьціслава" widths="150" heigths="150" class="center"> Amścisłaŭ, Bernardynski. Амсьціслаў, Бэрнардынскі (1817).jpg|[[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі Анёльскай і кляштар бэрнардынаў (Амсьціслаў)|Бэрнардынскі кляштар]], {{nowrap|па 1816 г.}} Amścisłaŭ, Trajeckaja. Амсьціслаў, Траецкая (1825).jpg|[[Царква Сьвятой Тройцы (Амсьціслаў)|Траецкая царква]], 1825 г. Amścisłaŭ. Амсьціслаў (1840).jpg|Панарама, каля 1840 г. Amścisłaŭ. Амсьціслаў (1872).jpg|Панарама, 1872 г. </gallery> <gallery widths="150" heigths="150" class="center"> Amścisłaŭ. Амсьціслаў (1882).jpg|Панарама, 1882 г. Amścisłaŭ, Tupičeŭščyna. Амсьціслаў, Тупічэўшчына (1880-99).jpg|[[Тупічэўскі манастыр]], XIX ст. Amścisłaŭ, Tupičeŭščyna, Duchaŭskaja. Амсьціслаў, Тупічэўшчына, Духаўская (P. Kryštaloŭ, 1911).jpg|Тупічэўскі манастыр. Духаўская царква, 1911 г. Amścisłaŭ, Tupičeŭščyna, Duchaŭskaja. Амсьціслаў, Тупічэўшчына, Духаўская (P. Kryštaloŭ, 1911) (2).jpg|Тупічэўскі манастыр. Духаўская царква, 1911 г. </gallery> === Найноўшы час === 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Амсьціслаў абвяшчаўся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі ён увайшоў у склад [[БССР|Беларускай ССР]], аднак 16 студзеня Масква адабрала места разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. У 1924 годзе Амсьціслаў вярнулі [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]], дзе ён стаў цэнтрам раёну Калінінскай акругі (з 1938 году ў Магілёўскай вобласьці). У 1928 годзе ў месьце збудавалі электрастанцыю. У 1930-я гады ў Амсьціславе працавалі пэдагагічны і фінансавы тэхнікумы, 4 сярэднія школы і школа-сямігодка, рэспубліканская школа слыху і мовы, школа працоўнай моладзі, 2-гадовая сярэдняя школа пэрсаналу, школа брыгадзіраў трактарных брыгадаў, раённая школа жывёлаводаў, дашкольная ўстанова, 3 дзіцячыя дамы, лякарня, амбуляторыя, аптэка, дзіцячы-жаночая кансультацыя, станцыі санітарна-эпідэмічнай і хуткай дапамогі, вэтэрырная лячэбніца, бібліятэка, дом культуры, клюбы, гістарычны і пэдагагічны музэі. У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 14 ліпеня 1941 да 28 верасьня 1943 году места знаходзілася пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. 2 сьнежня 2000 году на чарговым паседжаньні ўлады Амсьціслава зацьвердзілі [[Герб Амсьціслава|герб места]] і раёну, распрацаваны Дзяржаўнай геральдычнай службай. <gallery caption="Места на старых здымках" widths="150" heigths="150" class="center"> Amścisłaŭ, Trajeckaja hara. Амсьціслаў, Траецкая гара (1860-69).jpg|Панарама места з Траецкай гары, 1860-я гг. Amścisłaŭski zamak. Амсьціслаўскі замак (1901-18).jpg|[[Замкавая гара (Амсьціслаў)|Замкавая гара]] Amścisłaŭ, Karmelickaja. Амсьціслаў, Кармэліцкая (1912).jpg|[[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў (Амсьціслаў)|Касьцёл кармэлітаў]] Amścisłaŭ, Karmelickaja-Smalenskaja. Амсьціслаў, Кармэліцкая-Смаленская (1910) (3).jpg|[[Вуліца Кармэліцкая (Амсьціслаў)|Вуліца Кармэліцкая]]. [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і калегіюм езуітаў (Амсьціслаў)|Касьцёл езуітаў]] </gallery><gallery widths="150" heigths="150" class="center"> Amścisłaŭ, Kijeŭskaja, Bernardynski. Амсьціслаў, Кіеўская, Бэрнардынскі (1914).jpg|Вуліца Бэрнардынская. Колішні [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі Анёльскай і кляштар бэрнардынаў (Амсьціслаў)|касьцёл бэрнардынаў]] па перабудове Amścisłaŭ, Paradnaja. Амсьціслаў, Парадная (1912).jpg|Вуліца Парадная. [[Царква Сьвятой Тройцы (Амсьціслаў)|Царква Сьвятой Тройцы]] Amścisłaŭ, Tupičeŭščyna. Амсьціслаў, Тупічэўшчына (1906).jpg|[[Тупічэўскі манастыр]] Amścisłaŭskaja synagoga, Kazimieraŭskaja Słabada. Амсьціслаўская сынагога, Казімераўская Слабада (1912) (2).jpg|Казімераўская Слабада. Драўляная сынагога </gallery> == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:200 barincrement:27 PlotArea = left:50 bottom:20 top:30 right:20 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:16500 ScaleMajor = unit:year increment:2500 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:500 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 bar:1773 from:0 till:2910 bar:1783 from:0 till:2850 bar:1825 from:0 till:3492 bar:1855 from:0 till:6478 bar:1880 from:0 till:7712 bar:1897 from:0 till:8514 bar:1911 from:0 till:16181 bar:1926 from:0 till:8041 bar:1943 from:0 till:3512 bar:1959 from:0 till:8100 bar:1979 from:0 till:10100 bar:1991 from:0 till:11600 bar:1998 from:0 till:12300 bar:2004 from:0 till:11400 bar:2009 from:0 till:10804 bar:2018 from:0 till:10343 TextData= fontsize:10px pos:(45,195) text:Дынаміка зьмяненьня колькасьці насельніцтва Амсьціслава </timeline> </div> * '''XVIII стагодзьдзе''': 1773 год — 2910 чал., зь іх 989 муж. і 955 жан. хрысьціянаў, 493 муж. і 473 жан. юдэяў<ref name="sg">Krzywicki J. Mścisław // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|6к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_VI/774 774]—778.</ref>; 1777 год — 6137 чал. (2842 муж., 3295 жан.); 1783 год — 2850 чал. * '''XIX стагодзьдзе''': 1802 год — больш за 3 тыс. чал.; 1825 год — 3492 чал.; 1855 год — 6478 чал.; 1862 год — 8514 чал, зь іх 4946 юдэяў і 586 каталікоў; 1880 год — 7712 чал (3893 муж. і 3819 жан.), зь іх 3065 праваслаўных, 137 рыма-каталікоў, 2 эвангелісты і 4508 юдэяў<ref name="sg"/>; 1897 год — 8514 чал., зь іх 38% пісьменных; 1900 год — 10&nbsp;145 чал. * '''XX стагодзьдзе''': 1911 год — 16&nbsp;181 чал.; 1912 год — 16&nbsp;371 чал., зь іх 80% мяшчанаў і рамесьнікаў, 8% сялянаў, 12% шляхты, духавенства і купцоў<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|7-3к}} С. 10.</ref>; 1926 год — 8041 чал.; 1927 год — 8,1 тыс. чал.; 1943 год — 3512 чал.; 1959 год — 8,1 тыс. чал.<ref>[[Марат Батвіньнік|Батвіннік М.]] Мсціслаў // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 225.</ref>; 1979 год — 10,1 тыс. чал.; 1991 год — 11,6 тыс. чал.; 1998 год — 12,5 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|10к}} С. 536.</ref> * '''XXI стагодзьдзе''': 2004 год — 11,4 тыс. чал.; 2006 год — 11,7 тыс. чал.; 2008 год — 11,6 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|7-3к}} С. 8.</ref>; 2009 год — 10&nbsp;804<ref name="belstat">[https://web.archive.org/web/20100918181854/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-7.pdf Перепись населения — 2009. Могилевская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> чал. (перапіс); 2015 год — 10 437 чал.<ref name="belstat2015">[https://web.archive.org/web/20150515134329/http://belstat.gov.by/uploads/bgd_files/1427878416014868.zip Численность населения на 1 января 2015 г. и среднегодовая численность населения за 2014 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2016 год — 10 376 чал.<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 10 370 чал.<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 10 343 чал.<ref name="belstat2018">[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782 Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> === Адукацыя === У Амсьціславе працуюць ліцэй, каледж, 2 сярэднія, спартовая, некалькі спэцыялізаваных школ, школа мастацтваў імя М. Чуркіна. === Мэдыцына === Мэдычнае абслугоўваньне насельніцтва ажыцьцяўляюць лякарня і паліклініка. === Культура === Дзейнічаюць раённы цэнтар культуры і народнай творчасьці, раённы дом рамёстваў, 2 бібліятэкі (цэнтральная і дзіцячая), раённы навукова-мэтадычны цэнтар. З 2001 году ў месьце штогод праходзіць Беларускі фэст камэрнай музыкі. == Забудова == === Плян === У Амсьціславе захаваўся гістарычны плян, у структуру якога ўваходзяць помнікі архітэктуры XVII—XIX стагодзьдзяў, а таксама помнікі археалёгіі (Траецкая, Замкавая і Дзявочая горы). Забудова галоўнай восі — 2—3-павярховыя дамы, цэнтру — 2—5-павярховыя. На вольных тэрыторыях уздоўж Магілёўскай шашы ўзводзяцца шматпавярховыя будынкі. У 1985 годзе зьявіўся праект рэгенэрацыі гістарычнага цэнтру, які прадугледжвае захаваньне старога пляну, яго рэканструкцыю з мэтай наданьня месту значэньня турыстычнага цэнтру. <gallery caption="Старыя мапы і пляны Амсьціслава" widths="150" heights="150" class="center"> Amścisłaŭ. Амсьціслаў (1778).jpg|Праект, 1778 г. Amścisłaŭ. Амсьціслаў (1800) (2).jpg|Праект, 1800 г. Amścisłaŭ. Амсьціслаў (1833).jpg|Праект, 1833 г. Amścisłaŭ. Амсьціслаў (1912).jpg|1912 г. </gallery> === Вуліцы і пляцы === {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 500px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Афіцыйная назва''' || '''Гістарычная назва''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Варашылава вуліца || '''Шамаўская''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Калініна вуліца || '''Красная''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Камсамольская вуліца || '''Бэрнардынская''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Камунарная вуліца || '''Манастырская''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Карла Маркса вуліца || '''Правальная-Слабадзкая''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Кірава вуліца || '''Кармэліцкая''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Леніна вуліца || '''Кіеўская''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Пралетарская вуліца || '''Смаленская''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Рэспубліканская вуліца || '''Пустынская''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Савецкая вуліца || '''Парадная''' вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Урыцкага вуліца || '''Пірагоўская''' вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Юрчанкі вуліца || '''Спаская''' вуліца{{Заўвага|[[:Файл:Мсьціслаўскі гісторыка-архэалёгічны музэй, мапа стагога Мсьціслава.jpg|Плян з гістарычна-археалягічнага музэю]]}} |} З [[урбананіміка|урбананімічнай]] спадчыны Амсьціславу да нашага часу гістарычныя назвы часткова захавалі вуліцы [[Вуліца Кармэліцкая (Амсьціслаў)|Кармэліцкая]] і [[Вуліца Пірагоўская (Амсьціслаў)|Пірагоўская]] (афіцыйна гэтыя назвы вярнулі 2 верасьня 2016 году<ref>[http://mstislaw.by/v-mstislavle-pereimenovali-ulicy-i-ploshhad В Мстиславле переименовали улицы и площадь] // Святло Кастрычніка. 2 верасьня 2016.</ref>). Гістарычны Рынак атрымаў назву ў гонар Пятра Мсьціслаўца. == Эканоміка == Прадпрыемствы харчовай, лёгкай прамысловасьці. {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік прамысловых прадпрыемстваў Амсьціслава |- | * ААТ «Амсьціслаўскі масласырзавод» * філія РУВП «„Магілёўхлебпрам“ Амсьціслаўскі хлебазавод» * ПУП «Амсьціслаўскі каапнарыхтпрам» * ААТ «Амсьціслаўлён» |} == Турыстычная інфармацыя == [[Файл:Торговые ряды начало 20 века.jpg|значак|На гістарычным Рынку. [[Гандлёвыя рады (Амсьціслаў)|Гандлёвыя рады]]]] === Інфраструктура === Дзейнічае Амсьціслаўскі гістарычна-археалягічны музэй. З 2008 году ў месьце штогод праводзіцца сьвята сярэднявечнай культуры — «Рыцарскі фэст». Спыніцца можна ў мескім гатэлі. У ХІІ—ХІХ стагодзьдзяў Амсьціслаў стаў буйным цэнтрам ганчарных рамёстваў і архітэктурна-дэкаратыўнай керамікі<ref>{{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі|к}}</ref>. Помнікі: [[Пётра Мсьціславец|Пятру Мсьціслаўцу]] (1986 год, каля езуіцкага касьцёла; 2001 год, на гістарычным Рынку) === Славутасьці === [[Файл:Фото путешествия по Беларуси 698.jpg|значак|Помнік [[Пётар Мсьціславец|Пятру Мсьціслаўцу]]]] * ''Помнікі археалёгіі'': [[Дзявочая гара]], [[Замкавая гара (Амсьціслаў)|Замкавая гара]], два селішчы (XVI—XVIII стагодзьдзі) * ''Помнікі грамадзянскай архітэктуры'' (XVIII — пачатак ХХ ст.), у тым ліку [[Будынак былой вайсковай установы (Амсьціслаў)|вайсковая ўстанова]], дом ліхвяра В. Віленкіна, [[Гандлёвыя рады (Амсьціслаў)|гандлёвыя рады]], гатэль «Лёндан», [[Будынак былой земскай управы (Амсьціслаў)|земская ўправа]], лямус, [[Будынак былой мужчынскай гімназіі (Амсьціслаў)|мужчынская гімназія]], павятовая вучэльня, пажарная вежа, паравы млын, пошта, [[Будынак былой скарбніцы (Амсьціслаў)|скарбніца]], [[Будынак былога шляхецкага сходу і гатэлю «Парыж»|шляхецкі сход і гатэль «Парыж»]] * ''Помнікі сакральнай архітэктуры'' ** ''Праваслаўныя і грэцка-каталіцкія'': [[Тупічэўскі манастыр|манастыр Тупічэўскі Духаўскі]] ([[Канстантынопальскі патрыярхат]]), у тым ліку брамы і агароджа (XIX ст.); [[Царква Сьвятога Спаса (Амсьціслаў)|царква Сьвятога Спаса]] (ХІХ ст.); [[Царква Сьвятой Тройцы (Амсьціслаў)|царква Сьвятой Тройцы]] (1834, значна перабудаваная; [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскі патрыярхат]]); [[Царква Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа (Амсьціслаў)|царква Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа]] (1871, [[мураўёўкі|мураўёўка]]; Маскоўскі патрыярхат) ** ''Рымска-каталіцкія'': [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі Анёльскай і кляштар бэрнардынаў (Амсьціслаў)|касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі Анёльскай]] (1775, [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|пацярпеў ад маскоўскай перабудовы 2-й паловы XIX ст.]]; цяпер царква Аляксандра Неўскага [[Беларускі экзархат Маскоўскага патрыярхату|Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату]]), [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў (Амсьціслаў)|касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў]] (XVII ст.), [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і калегіюм езуітаў (Амсьціслаў)|касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і калегіюм езуітаў]] (XVII—XIX стагодзьдзі) Каля падножжа Замкавай гары знаходзіцца крыніца Кагальны калодзеж — гідралягічны помнік прыроды мясцовага значэньня. === Страчаная спадчына === * [[Амсьціслаўскі замак|Замак]] (XIV ст.) * ''Помнікі сакральнай архітэктуры'' ** ''Праваслаўныя і грэцка-каталіцкія'': [[Тупічэўскі манастыр|манастыр Тупічэўскі Духаўскі]] (Канстантынопальскі патрыярхат), у тым ліку цэрквы Сьвятога Духа (1645), Сьвятога Мікалая, Ўвядзеньня Багародзіцы (1771) і Прачыстай Багародзіцы (1895); царква Сьвятога Апанаса ** ''Рымска-каталіцкія'': касьцёл і кляштар дамініканаў (XVII ст), [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі Анёльскай і кляштар бэрнардынаў (Амсьціслаў)|кляштар бэрнардынаў]] (XVIII ст.), кляштар кармэлітак, кляштар марыявітак ** ''Юдэйскія'': сынагога (XVIІI ст.) == Галерэя == === Помнікі сакральнай архітэктуры === <gallery caption="Сакральныя будынкі" widths="150" heigths="150" class="center"> Кармяліцкі касьцёл 2.jpg|[[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў (Амсьціслаў)|Касьцёл і кляштар кармэлітаў]] Галоўны алтар касьцёла.jpg|Касьцёл кармэлітаў, галоўны алтар Касцёл Святога Міхаіла Арханёла. Мсціслаў.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і калегіюм езуітаў (Амсьціслаў)|Касьцёл і калегіюм езуітаў]] Вид с Замковой горы на колегиум иезуитов.JPG|Касьцёл езуітаў, бакавы фасад </gallery><gallery widths="150" heigths="150" class="center"> Фото путешествия по Беларуси 322.jpg|[[Царква Сьвятой Тройцы (Амсьціслаў)|Царква Сьвятой Тройцы]] Мсьціслаў, царква сьв. Аляксандра Неўскага і брама.jpg|[[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі Анёльскай і кляштар бэрнардынаў (Амсьціслаў)|Колішні касьцёл бэрнардынаў]], цяпер царква Аляксандра Неўскага Спасо Преображенская церковь.JPG|[[Царква Сьвятога Спаса (Амсьціслаў)|Спаская царква]] Мсціслаўскія замалёўкі 02.jpg|[[Царква Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа (Амсьціслаў)|Узьвіжанская царква]]-[[мураўёўкі|мураўёўка]] </gallery> === Іншыя славутасьці === <gallery caption="Іншыя славутасьці" widths="150" heigths="150" class="center"> Мсціслаў. Замкавая гара.JPG|[[Замкавая гара (Амсьціслаў)|Замкавая гара]] Мсьціслаў, замкавы роў 3.jpg|Замкавы роў Мсьціслаў, земская ўправа.jpg|[[Будынак былой земскай управы (Амсьціслаў)|Земская ўправа]] Мужская гимназия alefirenko.JPG|[[Будынак былой мужчынскай гімназіі (Амсьціслаў)|Мужчынская гімназія]] </gallery><gallery widths="150" heigths="150" class="center"> Мсціслаў. Дваранскі сход.jpg|[[Будынак былога шляхецкага сходу і гатэлю «Парыж»|Шляхецкі сход і гатэль «Парыж»]] Мсьціслаў, скарбніцтва.jpg|[[Будынак былой скарбніцы (Амсьціслаў)|Скарбніца]] Мсьціслаў, павятовая вучэльня.jpg|Павятовая вучэльня Мсьціслаў, лямус 19 ст..jpg|Лямус </gallery> == Месты-сябры == {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік местаў-сяброў Амсьціслава |- | * [[Сіламяэ]], [[Эстонія]] |} == Асобы == * Ізраіль Басаў (1918—1994) — беларускі жывапісец і графік * [[Сымон Дубінаў]] (1860—1941) — жыдоўскі гісторык * [[Ільля Капіевіч]] (~1651—1714) — асьветнік, выдавец, пісьменьнік * [[Абрам Маневіч]] (1881—1942) — мастак-мадэрніст * [[Яўген Марцыноўскі]] (1874—1934) — навуковец-бактэрыёляг * [[Пётра Мсьціславец]] (~XVI ст.) — першадрукар і гравёр * [[Сьцяпан Палубес]] (~XVІI ст.) — кафляных справаў майстар * [[Міхась Ткачоў]] (1942—1992) — беларускі гісторык, археоляг, грамадзка-палітычны дзяяч * [[Алег Трусаў]] (нар. 1954) — беларускі археоляг, палітык і грамадзкі дзяяч == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|10}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|7-3}} * [[Уладзімер Караткевіч|Караткевiч У.]] Мсціслаў: Эсэ пра гісторыю і людзей адной зямлі — {{Менск (Мн.)}}: Беларусь, 1985. — 140 с. * [[Андрэй Мяцельскі|Мяцельскі А.]] Мсціслаўскае княства і ваяводства ў XII—XVIII cтст. — 2-е выд. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2014. — 664 с {{ISBN|978-985-08-1663-4}}. * [[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]], [[Алег Трусаў|Трусаў А.]] Старажытны Мсціслаў. — Менск: Полымя, 1992. — 109 с. * {{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў}} * {{Літаратура/ЭГБ|5}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|6}} * Краснянский В. Г. Город Мстиславль: (Могилевской губернии): с 50 автотипиями. — Вильна, 1912. — 99 с. * Цыпин В. Евреи во Мстиславле. — Иер.: Скопус, 2006. — 366 с.: ил. {{ISBN|972-2-643-29-62}}. * Ясинский О. А., Гасенков В. Л. Мстиславль: историко-экономический очерк. ― Мн., 1975. == Вонкавыя спасылкі == * {{Radzima|mscislau}} * [[Сяргей Харэўскі]]. [https://web.archive.org/web/20070927022833/http://www.nn.by/index.php?c=ar&i=2291 Мсьціслаў. Падарожжа на край], [[Наша Ніва]], 9 чэрвеня 2006 г. * [http://www.horki.info Сайт штодзённых навінаў Горацкага і Мсьціслаўскага раёнаў] * [http://rzecz-pospolita.com/mscislaw0.php3 Інфармацыя на старонцы «Rzeczpospolita wirtualna — Kresy wschodnie»]{{ref-pl}} {{Навігацыйная група |назоў = Амсьціслаў у сучасным [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі|адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле]] [[Беларусь|Беларусі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}}; |Амсьціслаўскі раён |Магілёўская вобласьць }} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Амсьціслаўшчыны}} [[Катэгорыя:Амсьціслаў| ]] mz2egtvolwh9ywqlsi9aru1cc8tcm2l 0 2705 2332616 2332512 2022-08-15T15:15:02Z 37.215.23.15 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|[[Пагоня]] як сымбаль Белай Русі (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] '''Бе́лая Русь''' — пачаткова штучная геаграфічная назва, ужываная пераважна ў заходнеэўрапейскім навуковым асяродзьдзі ў дачыненьні да розных рэгіёнаў [[Усходняя Эўропа|Усходняй Эўропы]]. З канца 1620-х гадоў празь пасярэдніцтва польскіх аўтараў<ref>[[Алесь Белы|Белы А.]] Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2000. С. 159.</ref> пачала ўжывацца ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] датычна земляў у басэйне рэк [[Дзьвіна|Дзьвіны]] і [[Дняпро|Дняпра]]. З 1655 году прысутнічала ў тытуле гаспадароў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] і кіраўніка [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай праваслаўнай царквы]]. Ніколі не выкарыстоўвалася ў афіцыйнай назьве Вялікага Княства Літоўскага і тытуле [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]]. Па некананічным<ref>Мицик Ю. Московський Патріархат // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К.: Наук. думка, 2010. — Т. 7 : Мл — О. С. 87.</ref> захопе [[Кіеўская мітраполія|Кіеўскай мітраполіі]] [[Канстантынопальскі патрыярхат|Канстантынопальскага патрыярхату]] [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскім патрыярхатам]] (пазьней «[[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Найсьвяцейшым ўрадавым сынодам]]» [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]) праваслаўную [[Магілёўская япархія|Магілёўскую япархію]] пачалі часта называць «Беларускай». Упершыню трапіла ў афіцыйную назву сьвецкай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі, калі па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзеле Рэчы Паспалітай]] у 1772 годзе ўлады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] ўтварылі [[Беларускае генэрал-губэрнатарства]] (існавала да 1796 году). Да пачатку 1870-х гадоў датычылася толькі [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]] губэрняў Расейскай імпэрыі. У 1870-я гады перайшла на [[Менская губэрня|Менскую губэрню]], а з 1890-х гадоў стала агульнапрынятай назвай усіх тэрыторыяў, якія тагачасная этнаграфія адносіла да беларускіх. У канцы XIX ст. па прыняцьці ідэолягамі беларускага нацыянальнага руху стала нацыянальнай саманазвай. == Гісторыя == Упершыню фіксуецца ў [[лацінская мова|лацінскай]] форме ''Alba Ruscia'' каля 1255—1260 гадоў у геаграфічным трактаце «Пачатак апісаньня земляў» (відаць, у дачыненьні да [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай рэспублікі]]). Наступныя паводле храналёгіі зь вядомых зьвесткі пра Белую Русь паходзяць з твораў паўднёванямецкіх паэтаў 1360-х гадоў — рыфмаванай хронікі [[Вугоршчына|Вугоршчыны]] Генрыха фон Мюгельна і вершаў П. Зухенвірта пра крыжацкія наезды на [[Пскоў]]. Пад 1381 годам назва адзінкава (да канца XVI стагодзьдзя такая лякалізацыя не паўтараецца) адносіцца да [[Полацак|Полацку]], «крэпасьці Белай Русі» ў «Хроніцы Польшчы» Яна з Чарнкова, на пачатку XV стагодзьдзя часта сустракаецца ў дакумэнтах, зьвязаных з канцылярыяй імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурга]]. Першая датаваная выява Белай Русі ў картаграфіі — на круглай карце сьвету [[Фра Маўра]] (1457 год). Да канца XV стагодзьдзя абсалютная большасьць згадак пра Белую Русь адносіцца да тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі. Гэтая ж тэрыторыя пазначалася як «Белая Русь» і на мапах першай паловы ХVІ стагодзьдзя Робэрта Торна (1527), [[Гергард Мэркатар|Гергарда Мэркатара]] (1538) і Якуба Гастольда (1548)<ref name="jucho"/>. Узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» і яго замацаваньне ў сярэднявечнай геаграфічнай намэнклятуры, магчыма, мае зьвязак з памылковымі ўяўленьнямі схалястаў пра мітычную краіну ''Альбанію'', якая «''мяжуе на ўсходзе з Касьпійскім морам і ўзыходзіць па ўзбярэжжы да Паўночнага акіяну, прасьціраючыся да Меаційскіх азёраў і да найдзічэйшых пустынных месцаў''» ([[Барталамей Ангельскі]]). З апошняй чвэрці XV стагодзьдзя (лекцыі італьянскага гуманіста Пампонія Лэта, паэма Матэа Баярда «Закаханы Раланд» і карты сьвету Генрыха Мартэла з Фларэнцыі), фіксуецца назва Белая Русь у дачыненьні да нізоўяў Дону і Паўночнага Прычарнамор’я. Гэтая другая Russia Alba пасьлядоўна не аддзялялася ад першай, бо, паводле геаграфічных уяўленьняў Сярэднявечча вытокі Дону знаходзіліся далёка на поўначы, недзе побач з [[Ладаскае возера|Ладаскім возерам]]. На мапах ХV стагодзьдзя Фра-Маўро (1459), Кардынала з Кузы (1460) ды іншых аўтараў пад назовам «Белай Русі» выступала Маскоўшчына. Манах Сымон Суздальскі, які асабіста быў на Флярэнтыйскім зборы ў 1439 годзе і апісаў гэты збор, у гэтым сваім нарысе Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю». Маскоўскі вялікі князь Іван ІІІ ў сваёй грамаце 1469 году да папы Паўла ІІ тую ж Маскоўшчыну называе «Белай Русьсю» («Moscovia sive Alba Russia»), а ў пасольстве 1472 году да таго ж Рыму ён таксама выступае як «князь Белай Русі» («послы государя Белой Руси»). «Белай Русьсю» Маскоўшчына называецца і ў лісьце да папы Клемэнта VІІ маскоўскага вялікага князя Васіля ІІІ (1505—1533). Вэнэцыянскі дыплямат Амброджа Кантарыні, які ў канцы 1476 — на пачатку 1477 году наведаў Маскву, у сваіх успамінах таксама называе Івана ІІІ «князем Вялікай Белай Русі» («signor della Gran Rossia Bianca»)<ref>Барбаро и Контарини о России. К истории итало-русских связей в ХV в. — Ленинград: Изд-во «Наука», 1971. С. 202, 226.</ref>. Зьмяненьне сэнсу назвы «Белая Русь» выклікала ўваходжаньне ў 1471—1478 гадох тэрыторыі Наўгародзкай рэспублікі — адзінай часткі цяперашняй Расеі, якая дагэтуль мела цесныя гандлёвыя і культурныя кантакты з [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропай]] — у склад [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]. Ужо вядомая эўрапейцам Белая Русь — Ноўгарад стала сынонімам малазнаёмай Масковіі. Замацаваньню ў эўрапейскай традыцыі тэрміна ''Russia Alba'' ў такім значэньні паспрыяла і выкарыстаньне панегірыстамі маскоўскага вялікакняжацкага дому эпітэту «белы» ў значэньні «вялікі», «высакародны». У «Звычаях усіх народаў» [[Ян Багемскі|Яна Багемскага]] выданьня 1538 году, разам з Маскоўшчынай «Белай Русьсю» яшчэ называліся Пскоўшчына і Ноўгарадчына. У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «Белая Русь» магла выступаць у якасьці азначэньня арэалу праваслаўнае веры (у тым ліку датычна ўніятаў). Гэтак, у данясеньні ў [[Рым]] папскага нунцыя ў Польшчы ў 1569 годзе [[Кіеў]] называўся «сталіцаю Белае Русі»<ref>Litterae Nuntiorum Apostolicorum historiam Ucrainae illustrantes / Еd. А. G. Welykyj. Vol. I., Nr. 49. — Romae, 1959. P. 69—70.</ref>. [[Аляксандар Гваньіні]] ў сваёй «[[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі|Хроніцы Эўрапейскай Сарматыі]]» пісаў, што «Белая Русь знаходзіцца каля Кіева, Мазыра, Амсьціслава, Віцебску, Воршы, Полацку, Смаленску і ў Северскай зямлі, якія здаўна належалі Вялікаму Княству Літоўскаму». У 1632 годзе, з рэлігійных прычынаў, біскуп Амсьціслаўскай япархіі Язэп Бабрыковіч менаваў сябе «біскупам беларускім», маючы наўвеце сваю прыхільнасьць да праваслаўя. Таксама гетман [[Багдан Хмяльніцкі]] (1595—1697) выступаў як «гетман Белай Русі». Паводле азначэньня ягонага пісара Івана Выгоўскага, гэтая «Белая Русь» тады прасьцягалася «от Смоленска к Киеву, и к Чернигову, и к Белой Церкве, и к Старому Констентинову», гэткім чынам, улучаючы ў сябе Заходнюю Расею, Цэнтральную Ўкраіну ды ўразаючыся нават у [[Падольле]]<ref>Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы. Изд-во АН СССР. Т. ІІІ. №195. — Москва, 1954. С. 402.</ref>. Падзел на '''Белую''', '''Чорную''' і '''Чырвоную Русь''' у агульнапрынятым цяпер выглядзе выснаваўся не раней за другую палову XVII стагодзьдзя і ні ў якім разе ня можа лічыцца спадчынай уласна славянскіх уяўленьняў аб падзеле Русі. Чорная Русь ніколі не была аўтэнтычнай назвай Верхняга Панямоньня, як і Белая — Падзьвіньня і Прыдняпроўя. З усіх трох «каляровых» тэрмінаў першым зьявілася менавіта Белая Русь. Тэрміны [[Чырвоная Русь]] і [[Чорная Русь]] узьніклі амаль адначасна і працяглы час «канкуравалі» за «права» абазначаць адны і тыя ж тэрыторыі. Найдаўнейшы помнік усходнеславянскага паходжаньня, які згадвае Белую Русь, — «''Слово избранное от святых писаний еже на латыню''», створанае, праўдападобна, сэрбам Пахоміем Лагафетам у Ноўгарадзе каля 1461 году. [[Файл:Moscovia Urbs Metropolis to tius Rufsiae Albae.jpg|значак|«Масква — сталіца ўсяе Белай Русі», мапа 1610 г]] У [[ВКЛ]] тэрмін Белая Русь вядомы з канца XV стагодзьдзя і ў большасьці выпадкаў датычыў Маскоўскай дзяржавы (напрыклад, на [[Карта Віда-Ляцкага|карце Віда-Ляцкага]] 1542 году, першай карце, створанай на тэрыторыі ВКЛ), радзей — Ноўгараду. Да часткі тэрыторыі сучаснай Беларусі, перш за ўсё да Полаччыны, назву Белая Русь пачалі трывала дастасоўваць у сярэдзіне XVI стагодзьдзя («Гісторыя палякаў» Марціна Кромера, 1555 год). Чарговае пераасэнсаваньне назвы абумовілі абставіны [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкай вайны]], у першую чаргу — знаходжаньнем Полацку пад маскоўскай акупацыяй у 1563—1578 гадох. Магчыма, некаторы час штучны навуковы тэрмін ужываўся як агульная назва земляў, вяртаньня якіх [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] патрабавала польска-літоўскае грамадзтва. Да таго ж аўтары павярхоўных гістарычна-геаграфічных кампіляцыяў, што складаліся ў Заходняй Эўропе, часта зьмешвалі зьвесткі пра заваяваньне Ноўгараду Іванам ІІІ і захоп Полацку [[Іван IV|Іванам IV]] у 1563 годзе. У значэньні «Русь Літоўская» тэрмін Белая Русь спачатку ўжывалі або іншаземцы (Кромер, Гваньіні), або ўраджэнцы ВКЛ — прадстаўнікі адукаваных пластоў грамадзтва «заходняй» арыентацыі — у тым ліку С. Рысінскі, які ўпершыню ўжыў тэрмін «leucorussus» ([[грэцкая мова|грэцкае]] «''беларус''») як этнічную самазву. У канцы XVI — на пачатку XVII стагодзьдзяў назва Белая Русь трапляе з твораў польскіх гісторыкаў і публіцыстаў у хронікі ВКЛ: «Хроніку…» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]], «Хроніку Літоўскую і Жамойцкую», і інш. Тым часам назва «Белая Русь» зусім не сустракаецца ані ў дзяржаўных актах Вялікага Княства Літоўскага, ані ў літоўскіх летапісах, улучна з Быхаўцавай і Баркулабаўскай хронікамі. Вядомы прыхільнік маскоўскіх гаспадароў манах зь [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейшчыны]] [[Апанас Філіповіч]], які шмат вандраваў у Вялікім Княстве Літоўскім і наведваў Маскоўскую дзяржаву, у сваім «Дыярыюшы», пісаным у 1640-х гадох, пад «Белай Русьсю» яшчэ разумеў Маскоўшчыну. [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: «Літоўская або Белая Русь» азначаецца як складовая частка [[Літва старажытная|Сапраўднай Літвы]] ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}), якая таксама ўлучае «Літоўскія ваяводзтвы». Тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] [[Алег Латышонак|А. Латышонак]] у сваёй грунтоўнай працы, прысьвечанай назьве «беларусы», зазначыў: {{Пачатак цытаты}} «Па дзіўнай іроніі лёсу, як „беларусакі“, так і „беларусцы“ ў рускіх тэкстах [Рэчы Паспалітае] сустракаюцца толькі ў адзінкавых выпадках. У той жа час найменьне „беларусцы“ шырока прыжылося ў маскоўскім пісьменстве»<ref>[[Алег Латышонак|А. Латышонак.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 210.</ref>. {{Канец цытаты}} [[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой Літва атаясамліваецца зь Белай Русьсю («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам Жамойць (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]] У 1611 годзе ў час так званай «Смуты» (то бо захопу Масквы войскамі Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага) маскоўскае баярства часова прызнала ўладу караля польскага і вялікага князя літоўскага над Маскоўскай дзяржавай, і каралевічу [[Уладзіслаў Ваза|Ўладзіславу]] прысягнулі 10 тыс. маскавітаў. Было пастаноўлена, што Масква ўвойдзе ў склад Рэчы Паспалітай, і стане сталіцаю апрычонага ўдзелу РП пад назвай «Белая Русь». З гэтай нагоды тады склалі адмысловую мапу, пад назвай «Масква — сталіца ўсяе Белай Русі». Пашырэньне вядомасьці Белай Русі ў афіцыйных колах Маскоўскай дзяржавы і ў праваслаўнага насельніцтва Рэчы Паспалітай пачалося амаль адначасна, з 1620-х гадоў. Назва Белая Русь адразу ж набыла выразную ідэалягічную афарбоўку: яе асноўным зьместам на доўгія стагодзьдзі стала ідэя аб’яднаньня (а пазьней — захаваньня) усіх «рускіх» земляў пад уладай Масквы. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|«Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобныя ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] У расейскіх афіцыйных дакумэнтах 1640—1650-х гадоў у склад Белай Русі ўкраінскія тэрыторыі ўлучалі часьцей, чым беларускія, а тэрмінам «''белоруское письмо''» абазначалі ўсю сукупнасьць графічных і лексычных асаблівасьцяў, якія адрозьнівалі [[старабеларуская мова|старабеларускую мову]] ад [[Расейская мова|маскоўскай]]. Аднак назвы «Ўкраіна» і «Малая Русь» хутка выціснулі Белую Русь з ужытку ў гэтым значэньні. Белая Русь у значэньні «Расейская дзяржава» сустракаецца на некаторых эўрапейскіх картах нават у XVIII стагодзьдзі, але ўсё радзей. З канца XVII — пачатку XVIII стагодзьдзяў геаграфічная прывязка назвы стабілізуецца: яна канчаткова замацоўваецца за часткай земляў ВКЛ, здаўна называных Русьсю (у вузкім сэнсе), у адрозьненьне ад уласна Літвы. Расейскі гісторык [[Васіль Тацішчаў]] (1686—1750) адносіў узьнікненьне тэрміну «Белая Русь» да XII стагодзьдзя як назвы [[Растоў|Растова]]-[[Суздаль]]скіх земляў ([[Залесьсе]])<ref>{{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 514.</ref>, у выніку чаго князь [[Андрэй Богалюбскі]] (1111—1174) выступаў як «князь Белае Русі»<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. №1, 1968. С. 175—182.</ref>. Такі стан рэчаў у асноўным захаваўся да канца XIX стагодзьдзя, калі на ўздыме нацыянальнага руху — але і пад яўным уплывам «[[заходнерусізм]]у» — Белая Русь пачала выкарыстоўвацца як назва ўсёй краіны, якая зь цягам часу стане незалежнай Рэспублікай Беларусь. Гісторыя назвы Белая Русь — выдатная ілюстрацыя да шляху, пройдзенага эўрапейскай геаграфіяй сярэднявечча і раньняга Новага часу ад чыста разумовага апісаньня розных, часта фантастычных, краінаў і народаў, да дакладнай навукі. Хаця і навязаная Беларусі звонку, назва Белая Русь сьведчыць пра лучнасьць яе гістарычнага лёсу зь лёсам эўрапейскай цывілізацыі. == Праблемы перакладу == {{Няма крыніц|сэкцыя}} Назва «Белая Русь» не зусім правільна перакладзеная на шматлікія мовы сьвету як «Белая Расея». Праблема зь перакладам узьнікла з той прычыны, што ў многіх мовах сьвету адсутнічае асобнае слова для старадаўняй Русі, і ў гэтых мовах няма аніякай дыфэрэнцыяцыі паміж словамі «Русь» і «Расея» (што, дарэчы, стагодзьдзямі прапагандавалая імпэрскімі расейскімі гісторыкамі). Гэтая праблема зь перакладам асабліва датычыць германскіх і фіна-вугорскіх моваў за выключэньнем [[ангельская мова|ангельскай]] і [[Вугорская мова|вугорскай]]: * ''Wit-Rusland'' (Белая-Расея) [[нідэрляндзкая мова|па-нідэрляндзку]]; * ''Hviderusland'' [[дацкая мова|па-дацку]]; * ''Hviterussland'' [[нарвэская мова|па-нарвэску]]; * ''Weißrussland'' [[нямецкая мова|па-нямецку]]; * ''Vitryssland'' [[швэдзкая мова|па-швэдзку]]; * ''Valko-Venäjä'' [[Фінская мова|па-фінску]]; * ''Valgevene'' [[Эстонская мова|па-эстонску]]. У некаторых мовах адрозьненьне паміж Русьсю і Расеяй ёсьць вельмі выразным: * ''Białoruś'', але ''Rosja'' [[польская мова|па-польску]]; * ''Білорусь'', але ''Росія'' [[украінская мова|па-украінску]]; * ''Belorusszia, але Oroszország'' [[Вугорская мова|па-вугорску]]; * ''Weißruthenien'', але ''Russland'' па-нямецку (да 1945). == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * Белы А. Белая Русь // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} С. 306—308. * Імя тваё «Белая Русь». {{Менск (Мн.)}}, 1991. * Colker M. L. America rediscovered in thirteenth century? // Speculum. A journal of medieval studies. Cambridge. Vol. 54. No. 4. October 1979. * Nordenskjold A. E. Facsimile-atlas to the early history of cartography with reproductions of the most important maps, printed in the XV and XVI centuries. Stockholm, 1889. * Ostrowski W. About the origin of the name «White Russia». London, 1975. * Rude & barbarous kingdom. Russia in the accounts of sixteenth-century English voyagers. Ed. by Lloyd E. Berry and Robert O. Crummey. Madison—London, 1968. * Alexandrowicz S. Rozwój kartografii Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do połowy XVIII w. Poznań, 1989. * Akta Aleksandra, króla polskiego, wielkiego księcia litewskiego i t.d. (1501—1506). Wyd. F. Papee. Kraków, 1927. * Kronika Jana z Czarnkowa (Joannis de Czarnkow. Chronicon Polonorum). Оprac. J. Szlachtowski // Monumenta Poloniae Historica Lwów, T. II. 1872. * Starowolski Sz. Polska albo opisanie położenia królestwa Polskiego. Kraków, 1976. * Stryikowski M. Kronika Polska, Litewska, Żmódzka i wszystkiej Rusi. T. I—II. Warszawa, 1846. * Замысловский Е. Е. Геpбеpштейн и его истоpико-геогpафические известия о России. СПб., 1884. * Опись архива Посольского приказа 1626 г. Ч. 1. М., 1977. * Порецкий Я. И. Соломон Рысинский = Solomo Pantherus Leucorussus. Мн., 1983. * ПСРЛ. Т. 2. СПб., 1843; Т. 25. М.—Л., 1949. * Рыбаков Б. А. Русские карты Московии XV — начала XVI в. М., 1974. * Савельева Е. А. Hовгоpод и Hовгоpодская земля в западноевpопейской каpтогpафии XV—XVI вв. // Геогpафия России XV—XVIII вв. (по сведениям иностpанцев). Л., 1984. * Слово избpанное от святых писаний еже на латыню // Попов А. Н. Историко-литературный обзор дpевнеpусских полемических сочинений пpотив латинян. М., 1875. * Anonymi Dvbnicensis. Liber de rebus Lvdovici R. H. // Analecta Monumentorum Hungariae historicum literarorium maximum inedita. Budapestini, 1986. * Cosmographey oder beschreibung aller Laender, Herrschaften, fürnemsten Stetten… Beschriben durch Sebastianum Münsterum… Basel, 1550; Ulrichs von Richental Chronik des Constanzer Concils 1414 bis 1418. Herausgegeben von M. R. Buck. Tübingen, 1882. * Cromer M. Polonia sive de situ, populis, moribus, magistratibus et republica regni Poloni libri duo. Cracoviae, 1901. (паўтор выданьня 1578 г.) * Der Weiss Kunig. Eine Erzählung von den Thaten Kaiser Maximilian der Ersten. Wien, 1775. * Historiae Ruthenicae Scriptores exteri saeculi XVI. V. I—II. Berolini et Petropoli, 1841—42. * Historica Russiae monumenta ex antiquis exterarum gentium arcivis et bibliothecis deprompta ab A. I. Turgenevio. V. I. Petropoli, 1841 (Акты исторические, относящиеся к России, извлечённые из иностранных архивов и библиотек А. И. Тургеневым) * I.V. Bellum Prutenum // Smereka E. Zbiór pisarzy polsko-lacińskich. Leopoli, 3, 1933. * Il Mappamondo di Fra Mauro. A cura di Tullio Gasparini Leporace. Presentazione di Roberto Almagia. Venezia, 1956. * Ioannes Stobnicensis. Introductio in Ptolomei Cosmographiam. Cracoviae, 1512. * Peter Suchenwirt’s Werke aus dem vierzehnten Jahrhundert. Hrsg. von Alois Primisser. Wien, 1827. * Prisschuch Th. Des conzilis grundveste // Die historischen Volkslieder der Deutschen vom 13. bis 6. Jahrhundert. Bd. 1. Leipzig, 1865. * Prochaska A. Codex epistolaris Vitoldi. Cracoviae, 1882. * Sarmatiae Europeae descriptio. Ab Alexandro Guagnino Veronensi // Poloniae Historiae Corpus. Ex bibliotheca Ioan. Pistorii Nidani. Per Sebastiani Henric Petri. V. I. Basileae, 1588 * Scriptores Rerum Hungaricarum tempore ducum regumque stirpis Arpadianae gestarum. Vol. II. Budapest, 1938. * Witkowska M. H. S. Vita sanctae Kyngae ducissae Cracoviensis // Roczniki Humanistyczne. T. X, z. 2. Lublin, 1961. == Вонкавыя спасылкі == * [[Алесь Белы]]. Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. Менск, 2000. Рэзюмэ: [http://www.kamunikat.net.iig.pl/autary/biely/www/kartahrafija/chronika/reziume.htm па-беларуску]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, [http://www.kamunikat.net.iig.pl/autary/biely/www/kartahrafija/chronika/reziume_eng.htm па-ангельску]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, [http://www.kamunikat.net.iig.pl/autary/biely/www/kartahrafija/chronika/reziume_de.htm па-нямецку]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{Гістарычныя рэгіёны Беларусі}} [[Катэгорыя:Беларусь]] [[Катэгорыя:Гістарычныя рэгіёны Беларусі]] 8zkbjbasjrwsb8q81m8hs8m1n6u8rh5 0 3374 2332752 2332122 2022-08-16T10:00:12Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Паходжаньне */ п. wikitext text/x-wiki {{Ня блытаць|Летува|Летувой}} {{Іншыя значэньні|2=Літва}} [[Файл:Litva. Літва (1009).jpg|значак|Першы пісьмовы ўпамін Літвы — «Litua» (на [[лацінская мова|лацінскай мове]]), 1009 г.]] '''Літва''' (''Літва ў вузкім сэнсе'', ''уласна Літва'', ''гістарычная Літва''<ref name="Kraucevic-2013-10">{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10.</ref>) — гістарычны рэґіён, што аб’ядноўвае захад [[Беларусь|Беларусі]] і паўднёвы ўсход [[Летува|Летувы]]. Паводле традыцыйнай вэрсіі, [[тапонім]] Літва прымяркоўваць да тэрыторыяў [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыны]], [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыны]], [[Лідзкі павет|Лідчыны]] і часткі [[Троцкі павет|Троччыны]], аднак на падставе аналізу шматлікіх летапісных крыніцаў і зьвестак [[Тапаніміка|тапанімікі]]<ref name="Arlou-2012-31">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 31.</ref> яго пашыраюць на [[Браслаўскі павет|Браслаўшчыну]], [[Вількамірскі павет|Вількаміршчыну]], [[Ваўкавыскі павет|Ваўкавышчыну]], [[Слонімскі павет|Слонімшчыну]], большую частку [[Наваградзкі павет|Наваградчыны]], а таксама часткі [[Гарадзенскі павет|Гарадзеншчыны]], [[Ковенскі павет (ВКЛ)|Ковеншчыны]] і [[Менскі павет|Меншчыны]]<ref name="Kraucevic-2013-187">{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 187—188. Мапа «Вялікае Княства Літоўскае пры Гедыміне (1341 г.)».</ref>. Сучасныя дасьледнікі мяркуюць, што Літва была тэрыторыяй з гістарычна мяшаным [[Балты|балтыйска]]-[[Славяне|славянскім]] насельніцтвам<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]], [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 382.</ref>, дзе ў XIII ст. утварылася [[Вялікае Княства Літоўскае]]. Гэта быў галоўны цэнтральны рэгіён дзяржавы<ref name="Kraucevic-2013-10"/>, які ў XIII—XVIII стагодзьдзях праз працэс балтыйска-славянскіх кантактаў набыў пераважна [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускі этнічны характар]]<ref name="Kraucevic-2013-11">{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 11.</ref>. Ад назвы літва паходзіць гістарычная саманазва [[беларусы|беларусаў]] — [[ліцьвіны]]. == Назва == === Паходжаньне === [[Файл:BogislawI.Siegel.JPG|значак|Пячаць {{Артыкул у іншым разьдзеле|Багуслаў I|Багуслава I|uk|Богуслав I}}, князя [[Люцічы|люцічаў]], 1170 г.]] Мовазнаўца і гісторык [[Алесь Жлутка]] на аснове аналізу формаў назвы Літва і сугучных славянскіх уласных імёнаў, ужываных у гістарычных дакумэнтах, прыйшоў да высновы, што назва Літва паходзіць ад [[антрапонім]]у ''L'ut-o -a'' з каранёвай асновай ''l'ut'' (''lit-''), узятай ад аднакарэнных двух[[Аснова слова|асноўных]] антрапонімаў (''Luto-voj'', ''Luto-slav'', ''Luto-mir'') з значэньнем люты<ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 106.</ref>. Далей ад гэтага антрапоніму ўтварыўся [[тапонім]] ([[харонім]]) *''L'ut-ov-a'', які паводле даволі пашыранай мадэлі, зафіксаванай у сугучных славянскіх тапонімах, перайшоў у форму ''*Lit(o)va'' (Літва). Праз пэўны час гэты тапонім набыў сэнс [[палітонім]]у з канфэсійным і этнічным напаўненьнем<ref name="Zlutka-107">{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 107.</ref>. Фактычна Алесь Жлутка ўдакладніў першае найбольш старажытнае тлумачэньне, выказанае яшчэ ў XIII ст. прускім храністам Хрысьціянам, паводле якога Літва як зямельнае ўладаньне атрымала назву ад імя аднаго з сваіх валадароў. Вэрсію, што гэтым валадаром быў легендарны прашчур вялікага заходнеславянскага племя [[люцічы|люцічаў]], у 1921 годзе падтрымаў і разьвіў мовазнаўца [[Язэп Лёсік]]. Пра паходжаньне назвы Літвы ад люцічаў выказаў думку яшчэ ў пачатку XX ст. Эрнст Гэніг, выдавец Прускай хронікі Лукаша Давіда. Пра тое ж выказаўся ў 1920-я гады [[Вацлаў Ластоўскі]]. Гісторык [[Павал Урбан]] сьледам за [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлавам Пануцэвічам]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 236—255, 291—294.</ref> падрабязна вытлумачыў паходжаньне [[ліцьвіны|ліцьвінаў]] (літвы, лютвы) ад часткі люцічаў<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58—72.</ref>. Паводле гэтай вэрсіі, па доўгім змаганьні зь немцамі рэшта племя люцічаў, якое жыло паміж рэкамі [[Эльба|Лабай]] і [[Одэр|Одрай]] на паўночным усходзе цяперашняй [[Нямеччына|Нямеччыны]], дзеля паратунку ад паняволеньня і вынішчэньня перасялілася на ўсход<ref name="Arlou-2012-31"/>. Гэтая ж вэрсія паходжаньня назвы Літва дэкляравалася ў час агульнага сходу студэнтаў-эмігрантаў у Парыжы ў 1949 годзе, у якім бралі ўдзел прадстаўнікі беларускіх і летувіскіх студэнтаў. Яе выклад зьявіўся ў часопісе «Моладзь», які выходзіў у Парыжы ў 1948—1954 гадох. Сучасная беларуская мовазнаўца прафэсарка [[Раіса Казлова]] на аснове багатага анамастычнага матэрыялу з розных славянскіх краінаў, у тым ліку зь Беларусі, таксама давяла, што назва Літва ўтварылася ад славянскай асновы ''*l'ut-'', што дазволіла ёй адзначыць: «''правамерна аднесьці этнонім Літва да першапачатковага Лютва... Думаецца, што Літва — гэта славяне заходніх ускраінаў Славіі (люцічы, люты, юты, одрычы і іншыя плямёны)''». Такім чынам, паводле меркаваньня дасьледніцы, мова старажытных ліцьвінаў — гэта сплаў мовы ўсходнеславянскага насельніцтва і моваў славянаў заходнеславянскіх ускраінаў<ref>Казлова Р. Беларуская і славянская гідранімія. Праславянскі фонд: У 2 т. Т. 2. — Гомель: ГДУ, 2002. С. 80—98.</ref><ref>{{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 22—27.</ref>. У 2019 годзе менскі дасьледнік Алёхна Дайліда выказаў гіпотэзу, што назва ліцьвіны ад пачатку была канфэсіёнімам (гісторык [[Сяргей Тарасаў]] зазначае ў сваёй рэцэнзіі на гэтую працу, што ва ўсходніх, гэтак званых «рускіх» крыніцах, сапраўды, не было ацэнак ліцьвінаў як паганцаў, а ў заходнеэўрапейскіх крыніцах ліцьвіны ацэньваюцца як схізматыкі, ворагі веры, «нехрышчоныя», «вераадступнікі», што адпавядала ацэнкам хрысьціянаў [[Полацкае княства|Полацку]], [[Наўгародзкая рэспубліка|Ноўгараду]] ды іншых земляў)<ref>[[Сяргей Тарасаў|Тарасаў С.]] [https://esxatos.com/tarasau-recenziya-na-zbornik-artykulau-z-dadatkami-daylidy-pachatki-vyalikaga-knyastva Рэцэнзія на зборнік артыкулаў з дадаткамі А. Дайліды «Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі»], Эсхатос, 2019 г.</ref>. Улічваючы шэраг яўна ўсходнегерманскіх імёнаў і тапонімаў люцічаў, а таксама летапіснае апавяданьне пра прыбыцьцё літоўскай шляхты зь нямецка-данскага ўзьбярэжжа, Алёхна Дайліда адзначае імавернасьць повязі назвы літвы з палабскімі люцічамі, аднак больш імаверным лічыць утварэньне назвы літва (або лютва) ад [[Германскія мовы|усх.-герм.]] ''liþus'' ― 'сябра, удзельнік' або ''liuþs'' 'чалавек' — у якасьці азначэньня ўсіх перасяленцаў зь нямецка-данскага ўзьбярэжжа ў Панямоньне ў X ст. — і далейшую яго зьмену ў ліцьвіны (або люцьвіны) праз усходнегерманскія суфіксы ''-þwa'' і ''-in'' (''liþwa'', такім парадкам, мусіла б азначаць 'суполка, дружына', а ''liþwin'' — удзельніка такой суполкі){{Заўвага|Адным з галоўных дакумэнтальных сьведчаньняў на карысьць гэтай вэрсіі Алёхна Дайліда лічыць успаміны [[Яна Цадроўскі|Яна Цадроўскага]], шляхціча з [[Слуцкае княства|Случчыны]], які служыў князю [[Багуслаў Радзівіл|Багуславу Радзівілу]] і ў 1637 годзе падарожнічаў зь ім ў Нямеччыну ды іншыя эўрапейскія краі. У сваім дзёньніку Ян Цадроўскі пакінуў згадку пра нашчадкаў германскага народу [[Герулы|герулаў]], якіх сустрэў на паўночным узбярэжжы Нямеччыны: «''...Мы ехалі на [[Любэк]] і [[Гамбург]] і там каля [[Рытвэг]]у мы напаткалі мужыкоў, якія размаўлялі на мяшаным нямецка-літоўскім дыялекце; сваё паходжаньне яны вядуць ад герулаў, продкаў ліцьвінаў''»<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 16.</ref>}}. На думку Алёхны Дайліды, форма ліцьвіны, відаць, існавала ўжо ў пачатку XI ст. (каля 1025 году палякі ваявалі супраць ''Letwanos'' і іншых «вераадступных»)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 33.</ref>. [[Файл:Litva. Літва (F. Mauro, 1459).jpg|значак|Літва (''Litvana'' або ''Lituana'') на мапе сьвету 1459 г.]] Увогуле, вэрсіі пазаэтнічнага паходжаньня тэрміну «літва» выказвалі беларускі дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]] (літва — сацыяльная супольнасьць, прафэсійныя ваяры) і летувіскі гісторык [[Рымвідас Пятраўскас]] (літва — група асобаў, якія ўсьведамлялі сваю прыналежнасьць да канкрэтнай палітычнай супольнасьці)<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка]. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 119—120.</ref>. Тым часам, паводле гісторыка [[Аляксандар Краўцэвіч|Аляксандра Краўцэвіча]], харонім Літва ёсьць вытворным ад назвы сярэднявечнага балтыйскага племені (літва, літоўцы), якое займала тэрыторыю ў басэйне правых прытокаў [[Нёман]]а, пераважна [[Вяльля|Вяльлі]]<ref name="Kraucevic-2013-10"/>. Выказваліся і іншыя меркаваньні пра паходжаньне назвы Літва. Яшчэ ў XV ст. [[Ян Длугаш]] зьвязваў яе з трансфармацыяй арыгінальнага [[Італьянская мова|італьянскага]] l'Italia — [[Італія]] — пад уплывам гаворак суседніх народаў. У такім жа легендарным рэчышчы беларускія летапісы XV—XVI стагодзьдзяў выводзілі гэтую назву ад зьліцьця двух [[Лацінская мова|лацінскіх]] словаў litus — 'бераг', tuba — 'труба'. Пазьней вытокі назвы Літва спрабавалі адшукаць у [[Балтыйскія мовы|балтыйскіх мовах]]: ад [[Летувіская мова|летувіскага]] lytus — 'дождж' або ад назваў рэк, якія нібы выводзяцца з гэтай асновы. Тым часам Алесь Жлутка зьвяртае ўвагу на тое, што летувіскія вэрсіі непераканаўчыя і маюць шмат слабых бакоў. Сярод іншага, яны ігнаруюць велізарны анамастычны матэрыял з славянскіх тэрыторыяў і не бяруць пад увагу розныя формы назвы ў раньніх лацінскіх крыніцах з варыятыўнымі фармантамі і асновамі. Праявай хісткасьці летувіскіх гіпотэзаў і прыкметай таго, што этымалягічныя пошукі ў гэтым кірунку заходзяць у тупік, стала вылучэньне [[Артурас Дубоніс|Артурасам Дубонісам]] новай вэрсіі, дзе Літва супастаўляецца з назвай служылага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] [[лейці|лейцяў]]. Як адзначае Алесь Жлутка, гэтая вэрсія грунтуецца пераважна на дакумэнтах позьняга часу — XVI стагодзьдзя, калі ўжо маглі адбыцца істотныя зьмены ў этнічным складзе насельніцтва і [[Анамастыка|анамастыцы]] розных рэгіёнаў Вялікага Княства Літоўскага, а адзінкавыя ранейшыя, адрозныя паводле формы, упаміны могуць мець іншае паходжаньне<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 19—20.</ref>. === Формы === Асноўныя формы назвы Літва, якія ўжываюцца ў тэкстах [[Лацінская мова|лацінамоўных]] дакумэнтаў, зьвязаных з каралём [[Міндоўг]]ам: ''Letovia'', ''Litovia'', ''Luthovia'' і ''Lutavia''<ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 102.</ref>. Прытым формы ''Luthovia'' і ''Lutavia'' не маглі быць выпадковымі: яны ўжываліся ў лістох, напісаных у час знаходжаньня пасольства Міндоўга пры папскім двары і таму маглі быць успрынятымі беспасярэдне ад набліжаных караля. Падобныя формы сустракаюцца і ў пазьнейшых папскіх лістох, а таксама ў тытулах абодвух прызначаных у Літву біскупаў — [[Хрысьціян]]а і [[Віт]]а<ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 102—103.</ref>. Як адзначае Алесь Жлутка, у [[Старабеларуская мова|старабеларускай мове]] ўжываліся наступныя пары з аднолькавым значэньнем: ''лютовати'' і ''литовати'', ''лютость'' і ''литость'', ''лютостивый'' і ''литостивый'' ды іншыя. Такое ж чаргаваньне сустракаецца ў гідраніміі, тапаніміі і антрапаніміі Вялікага Княства Літоўскага. Апроч таго, дасьледнікі засьведчылі форму ''лютвін'' (замест ''літвін'')<ref>Малевич С. Белорусские народные песни // Сборник отделения русского языка и словесности императорской АН. Т. 32, № 5. — Спб., 1907. С. 180.</ref>, а этнограф [[Уладзімер Дабравольскі]] запісаў на Смаленшчыне два старажытныя паданьні, адно зь якіх сягае да XIII ст., дзе Літва завецца ''Лютвою''<ref>Добровольский В.Н. Смоленский этнографический сборник. Ч. 1. // Записки Императорского русского географического общества по отделению этнографии. Т. XX. — Спб., 1891. С. 379.</ref><ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 106.</ref> == Гісторыя == === Раньнія часы === [[Файл:Litva (Yermalovich) be.svg|значак|зьлева|Межы старажытнай Літвы паводле [[Мікола Ермаловіч|Міколы Ермаловіча]]]] [[Файл:Litva. Літва (XVII).jpg|значак|Швэдзкая мапа Літвы, XVII ст.]] Упершыню Літва ўпамінаецца ў [[Квэдлінбурзкая хроніка|Квэдлінбурзкай хроніцы]] пад 1009 годам, калі [[Хрысьціянства|хрысьціянскі]] місіянэр [[Бруна Квэрфурцкі]] прыняў [[Мучанік|мучаніцкую]] сьмерць ад [[Паганства|паганцаў]] «''на мяжы Русі зь Літвой''»<ref name="Arlou-2012-31"/>. Пачатковая лякалізацыя тапоніму Літва канчаткова ня вывучаная, аднак ёсьць пэўнае супадзеньне тэрыторыі [[Сярэднявечча|сярэднявечнай]] Літвы з арэалам [[культура штрыхаванай керамікі|культуры штрыхаванай керамікі]] на позьнім этапе (пачатак [[Н. э.|н.э.]]). У такім разе ўзьнікненне гэтай назвы датуецца пачатакам нашай эры<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Літва летапісная // {{Літаратура/БЭ|9к}} С. 300.</ref>. [[Файл:Litva. Літва (J. Müller, 1692).jpg|значак|Літва на мапе з атлясу 1692 году (перадрукоўвалася ў 1702 годзе)]] Назву літва, імаверна, мела [[Балты|балтыйскае]] племя (''Літва'' — паводле [[Галіцка-Валынскі летапіс|Галіцка-Валынскага летапісу]] і ''littowen'' — у [[Старэйшая рыфмаваная хроніка|Старэйшай інфляцкай рыфмаванай хронікі]]), што жыло на памежжы з [[Полацкая зямля|Полацкай зямлёй]] ([[Менскае княства|Менскім княствам]]) ў часы раньняга [[Сярэднявечча]]<ref name="Kraucevic-2013-11"/>. Найстарэйшы усходнеславянскі летапіс [[Аповесьць мінулых часоў]] называе літву сярод суседніх з [[славяне|славянамі]] народаў<ref name="Arlou-2012-31"/>. Пазьней ва ўсходнеславянскіх летапісах літва пералічваецца сярод народаў, якія плацяць даніну [[Русь|Русі]]. Толькі пад канец ХІІ ст. літва настолькі ўзмацнілася, што пачала рабіць набегі на сваіх суседзяў. У пачатку ХІІІ ст. гэтыя набегі сталі часьцейшымі, тым часам у летапісах практычна няма згадак пра набегі літвы на тэрыторыі [[Полацкае княства|Полацкага княства]] і [[Панямоньне|Панямоньня]]. Яны звычайна рабіліся на [[Валынь]], [[Пскоўская рэспубліка|Пскоўскую]], [[Смаленскае княства|Смаленскую]] і [[Чарнігаўскае княства|Чарнігаўскую]] землі, і [[Польшча|Польшчу]]<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917) 1 ліпеня 2009 г., № 27 (918) 8 ліпеня 2009 г.</ref>. [[Файл:Litva. Літва (D. Guillaume, 1711).jpg|значак|Літва (''Lithuanie''), 1711 г.]] У XI—XIII стагодзьдзях назва Літва пашырылася на ўсё верхняе і сярэдняе Панямоньне — тэрыторыі зь мяшаных балтыйска-славянскім насельніцтвам<ref name="Kraucevic-2013-10"/>. У XIII ст. у гэтым рэгіёне ўтварылася [[Вялікае Княства Літоўскае]]. Паводле летапісных зьвестак XII—XIII стагодзьдзяў і пазьнейшай тапаніміі, [[Мікола Ермаловіч|Мікола Ермаловіч]] лякалізуе летапісную Літву каля [[Менск]]у на ўсходзе, [[Наваградак|Наваградку]] на захадзе, [[Маладэчна]] на поўначы і [[Ляхавічы|Ляхавічаў]] на поўдні<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Літва // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 380.</ref>, але потым яе назва разам з уладай [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў літоўскіх]] пашырылася на іншыя тэрыторыі [[балты|балтаў]] у выняткова палітычным сэнсе. [[Алесь Жлутка]] таксама лякалізуе гістарычную Літву на тэрыторыі паміж [[Менск]]ам і [[Наваградак|Наваградкам]], пазначанай аднайменнымі тапонімамі<ref name="Zlutka-107"/>. Беларускі гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што прускі храніст XVI ст. [[Лукаш Давід]], апісваючы эпізод варажнечы паміж [[Судавы|судавамі (дайновамі)]] і ліцьвінамі, адзначаў, што Літва раней называлася Вэнэдыяй{{Заўвага|«''Калісьці Вэнэдыя, цяпер Літва, адсюль назва Вэнэдзкай затокі''»<ref>{{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 23.</ref>}} ([[вэнэды|вэнэдамі]] раней называлі ўсіх славянаў, пад гэтай назвай заходнія славяне часта выступалі ў заходнеэўрапейскіх хроніках ды іншых крыніцах яшчэ ў X і XI ст., апроч таго, Вэнэдзкім раней называлі [[Балтыйскае мора]]), але далей не разьвівае гэтай думкі. Тым часам выдавец Прускай хронікі Лукаша Давіда Эрнст Гэніг падаў у спасылцы тлумачэньне, што ў абодвух рукапісах (у якіх хроніка захоўвалася некалькі стагодзьдзяў перад яе выданьнем) у гэтым месцы два з паловай аркушы былі напісаныя (магчыма выпраўленыя) чужой рукой<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 6—7.</ref>. Паводле канцэпцыі Лукаша Давіда, якая, магчыма, супадала з канцэпцыяй прускага храніста Хрысьціяна, «Малой» (пачатковай) Літвой была [[Гарадзенская зямля]] з сталіцай у [[Горадня|Горадні]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 7.</ref>. === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Samogitie-Curlande-Lithuanie-Russie (1767).jpg|значак|зьлева|Фрагмэнт адміністрацыйнага падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] з мапы 1767 году: Літва ахоплівае [[Дзьвінск|Дынабург]], [[Вільня|Вільню]], [[Трокі]], [[Менск]], [[Амсьціслаў]], [[Наваградак]], [[Полацак]], [[Віцебск]] і [[Берасьце]], [[Жамойць]] аддзяляецца ад Літвы (праз [[Курляндыя|Курляндыю]]), [[Чырвоная Русь]] ахоплівае [[Холм]], [[Белз]] і [[Львоў]]]] [[Файл:Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Вялікае Княства Літоўскае (T. Lotter, 1770).jpg|значак|«Вялікае Княства Літва» ({{мова-la|Magnus Ducatus Lithuania|скарочана}}), 1770 г.]] У [[Іпацьеўскі летапіс|Іпацьеўскім летапісе]] пад 1238 годам упамінаецца ''«Литва Минъдога»''. З пашырэньнем уладаньняў [[Міндоўг]]а, [[Войшалк]]а і наступных вялікіх князёў літоўскіх на [[Нальшаны]] і [[Дзяволтва|Дзяволтву]], межы Літоўскай зямлі — вялікакняскага дамэну — пашырыліся і на гэтыя землі, якія, аднак, у крыніцах XIII ст. разглядаліся як адасобленыя ад уласна Літвы<ref>[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Літва // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 204.</ref>. У 1249 годзе валыняне ішлі выправаю «''на Літву на [[Наваградак|Наўгародак]]''». У 1257 годзе на загад [[Ватыкан|папскае курыі]] на ўсходзе [[Польшча|Польшчы]] ўтварылася новае біскупства — у {{Не перакладзена|Лукаў (Польшча)|Лукаве|pl|Łuków}} (месьціцца за 70 км на захад ад [[Берасьце|Берасьця]]). У буле на заснаваньне гэтага біскупства адзначалася, што яно ствараецца «''in confinio Letwanorum''»<ref>Prussische Urkundenbuch. T. 1. H. 2. — Konigsberg, 1909. № 4.</ref> — «''на мяжы зь ліцьвінамі''». У 1267 годзе псковічы, ідучы ў паход на [[Крэва]], ішлі «''на Літву''». Паводле летапісу, князь [[Даніла Раманавіч]], едучы ў 1260 годзе «''па Літоўскай зямле''», наведваў [[Ваўкавыск]], [[Зэльва|Зэльву]] і [[Горадня|Горадню]]. У 1275 і 1277 гадох валыняне ішлі ваяваць «''на Літву''» — на [[Слуцак]] і [[Капыль]]. У 1286 годзе, паводле крыжацкай хронікі, рака [[Заходні Буг|Буг]] месьцілася ў Літве<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 56.</ref>. У грамаце, укладзенай у 1352 годзе літоўскімі князямі з польскім каралём [[Казімер III Вялікі|Казімерам III]], Літвой называецца тэрыторыя і жыхарства ўласна Вялікага Княства Літоўскага, у той час як [[Русь]]сю называецца [[Валынь]] («''Русь, што Літвы слушаець''»)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 190, 276—277.</ref>. [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: Сапраўдная Літва ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «[[Белая Русь|Літоўскай або Белай Русі]]», тым часам [[Жамойць]] падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] [[Файл:Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Вялікае Княства Літоўскае (T. Lotter, 1780).jpg|значак|«Вялікае Княства Літва» ({{мова-la|Magnus Ducatus Lithuania|скарочана}}), 1780 г.]] Бізантыйскія крыніцы сьведчаць, што вялікі князь [[Альгерд]] аднавіў [[Літоўская мітраполія|Літоўскую мітраполію]] ў 1354 годзе на жаданьне літоўскага народу: «''…магутны князь Літоўскае зямлі <…> гатовы быў на ўсё, каб <…> яго край быў самастойным і быў паднесены на ўзровень мітраполіі, кіраванае ўласным мітрапалітам, пра што і прасіў сьвяты і высокі збор; і гэты збор <…> паставіў пасланага адтуль і прызнанага дастойным кандыдата (Рамана) на мітрапаліта таго краю, згодна з жаданьнем яго народу, зь мясцовымі патрэбамі і жаданьнем згаданага князя''»<ref>Памятники древнерусского канонического права / Русская историческая библиотека, т. 6. Санкт-Петербург, 1880. Прил., №15. стб. 94.</ref>. Мітрапаліт Раман (як і ранейшыя літоўскія мітрапаліты, ад 1300 году) меў афіцыйны тытул «мітрапаліта Літвы» ({{мова-el|μητροπολίτης Λιτβων|скарочана}})<ref>Павлов А. С. О начале Галицкой и Литовской митрополий и о первых тамошних митрополитах по византийским документальным источникам ХIV в. // Русское обозрение. Кн. 5 (май), 1894. С. 236—241.</ref>. Рэзыдэнцыя літоўскага мітрапаліта сьпярша была ў Наваградку<ref>{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 115.</ref>, потым у Вільні, у склад мітраполіі ўваходзілі [[Полацкая япархія|Полацкая]] і [[Тураўская япархія|Тураўская]] япархіі{{зноска|Wilson|2012|Wilson|26}}. У 1361 годзе канстантынопальскі патрыярх Каліст у сваім лісьце называў Полацкую, Тураўскую і Наваградзкую япархіі ― «''літоўскімі япархіямі''». У 1389 годзе патрыярх Антоні менаваў краіну Літоўскай мітраполіі — Полацкую, Тураўскую і Наваградзкую япархіі — «''зямлёй Літоўскай''»<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 57.</ref>. [[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой Літва атаясамліваецца зь Белай Русьсю («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам Жамойць (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]] У крыжацкім помніку «Паведамленьні аб літоўскіх дарогах» (складзены між 1384 і 1401 гадамі) «[[Аўкштота]] або верхняя Літва» (''Auxteten oder Ober-Littauen'') абыймала [[Вільня|Вільню]], Горадню, [[Ваўкавыск]], [[Слонім]], [[Наваградак]], [[Крэва]] і [[Валожын]]<ref name="Dajlida-2019-58">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 58.</ref>. Складзены ў канцы XIV ст. у [[Кіеў|Кіеве]] (Вялікае Княства Літоўскае) «[[Сьпіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх]]», дзе пералічваліся [[замак|гарады (замкі)]], падначаленыя ўладзе [[Кіеўская мітраполія|праваслаўнага («рускага») мітрапаліта]] — баўгарскія, валаскія, польскія (падольскія), кіеўскія, валынскія, літоўскія, смаленскія, разанскія і залескія — улучаў большасьць гарадоў на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] у разьдзел ''літоўскія гарады''<ref>[[Валеры Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Спіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх // {{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 392.</ref>, сярод іх [[Ворша]], [[Полацак]], [[Віцебск]], [[Слуцак]], [[Менск]], Наваградак, [[Барысаў]], [[Крычаў]]<ref name="Arlou-2012-156">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 156.</ref>. Наваградак выступае пад назвай ''Наваградак Літоўскі'' ў лістох вялікага князя [[Вітаўт]]а 1415 году («''Littawischen Nowogrotko''») і ў пасланьні праваслаўнага духавенства Вялікага Княства Літоўскага 1415 году («''в Новъм-граду Литовском''»)<ref name="Dajlida-2019-58"/>. Яшчэ ў грамаце вялікага князя [[Ягайла|Ягайлы]] 1387 году для касьцёла ў [[Абольцы|Абольцах]] ([[Аршанскі павет|гістарычная Аршаншчына]]) зазначалася, што гэты касьцёл быў адным зь першых, заснаваных «''у Літоўскай зямлі''» ({{мова-la|«in terra Litvaniae»|скарочана}})<ref name="Dajlida-2019-58"/>, а ў творы пра цуды сьвятога Міколы, складзеным у [[Лукомаль|Лукомлі]] паміж 1402 і 1415 гадамі, адзначалася, што цуды «''ў Лукомлі стварыся ў Літоўскай зямлі''»<ref name="Dajlida-2019-58"/>. Тым часам беларуская народная песьня, якая ўслаўляла перамогу гетмана [[Канстантын Астроскі|Канстантына Астроскага]] над [[расейцы|маскавітамі]] пад Воршай у 1514 годзе, сьведчыць: «''Слава Воршы ўжо ня горша сярод мест літоўскіх''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-233">[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 233.</ref>. Францускі палітык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Блез дэ Віжэнэр||pl|Blaise de Vigenère}} у сваім «Апісаньні Польскага Каралеўства» (1573 год) зазначаў пра [[Валынь]], што «''абрысы яе акругленыя і абмяжоўваюцца з усходу ракой [[Случ (прытока Гарыні)|Случчу]], з захаду [[Заходні Буг|Бугам]], паўднёвым бокам яна прылягае да Русі каля Вішняўца, а паўночны цягнецца ўздоўж Літвы''», тым часам Чырвоная Русь «''сканчаецца ніжэй за [[Люблін]] і Люблінскую зямлю, у тым месцы, дзе зьбягаюцца межы Літвы, Мазовіі і Валыні''»<ref>Блез де Виженер. [https://www.vostlit.info/Texts/rus14/Vizhener/text.phtml?id=395 Описание Польского Королевства] // Мемуары, относящиеся к истории Южной Руси. Вып. I (XVI ст.). — Киев, 1890.</ref>. Паводле летапісу ХVІІ стагодзьдзя, адзін з гарадоў, заснаваных маскоўскім гаспадаром [[Іван Жахлівы|Іванам ІV Тыранам]] на акупаванай [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]], быў «''ад літоўскіх гарадоў ад Лепля поў — 30 вёрст, ад Лукомля 20 вёрст''». А народжаны на [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейшчыне]] праваслаўны дзяяч [[Афанасі Філіповіч]] у 1667 годзе называў месца знаходжаньня Купяціцкага манастыра ў Літве, а гэта — «''міля ад [[Пінск]]''у»<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.</ref>. У скарзе праваслаўнай шляхты на Варшаўскім сойме 1623 году, дзе Літва ўпамінаецца ў адным шэрагу з [[Палесьсе]]м, [[Панізоўе (рэгіён)|Панізоўем]] і [[Белая Русь|Белай Русьсю]], да местаў з [[Русіны (гістарычны этнонім)|рускім насельніцтвам]] у Літве адносяцца Вільня, Менск, Наваградак, Горадня, [[Слонім]], [[Берасьце]], [[Браслаў]], [[Кобрынь]] і [[Камянец]]<ref name="Nasievic-2007-206">[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Літва // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 206.</ref>. У XIV—XVI стагодзьдзях сучасьнікі звычайна адносілі да Літвы тэрыторыі на захад ад [[Заходняя Бярэзіна|Заходняе Бярэзіны]] і лініі [[Браслаў]] — [[Барысаў]] — [[Менск]] — [[Слуцак]] — [[Клецак]] — [[Ляхавічы]] — [[Косаў]] — [[Пружаны]] ўлучна<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 69.</ref>. Пашырэньне назвы Літва на былую [[Аўкштота|Аўкштоту]] (на ўсход ад ракі [[Нявежа (Летува)|Нявежы]] — вакол местаў [[Аліта|Аліты]], [[Вількамір]]у, [[Анікшты|Анікштаў]], [[Ракішкі|Ракішкаў]]) — памежную тэрыторыю ў часы змаганьня Вялікага Княства Літоўскага з [[Крыжакі|крыжакамі]] за [[Жамойць]]<ref name="Urban-2001-37">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 37.</ref> — адбылося ў XVI ст. праз харонім «Завялейская Літва»<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 153—157.</ref>. У крыніцах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч Літвы Завялейскай (паміж Вяльлёй і [[Дзьвіна|Дзьвіной]]), вызначалася таксама Літва Павялейская (ад [[Вяльля|Вяльлі]] да [[Нёман]]у)<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Літва // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 380.</ref>. Прытым назва Літва не пашыралася на Жамойць: напрыклад, у акце разьмежаваньня Вялікага Княства Літоўскага з [[Інфлянты|Інфлянтамі]] 1506 году «''граніца Жамойцкай зямлі зь Ліфлянцкаю зямлёю''» разглядалася апрычона ад літоўскай мяжы, у той час як «''Літоўская граніца''» ішла «''да [[Дрысьвяты (вёска)|Дрысьвята]] і да [[Браслаў]]ля, аж і да Пскоўскага рубяжа''», то бо абыймала [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыну]]. Пытаньні «''граніцы Літоўскае''» з Жамойцю разглядаліся і на соймах 1542 і 1554 гадоў<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 59.</ref>. У попісе войска ВКЛ 1567 году літоўскія маёнткі супрацьпастаўляюцца валынскім, падляскім і жамойцкім<ref name="Nasievic-2007-206"/>. У статуце [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскага Трыбуналу]] («''Спосаб праў трыбунальскіх''») 1581 году [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Астафей Валовіч]] пісаў: «''На тых сойміках вышэй менаваных кождае ваяводзтва, зямля або павет абіраці маюць, і будуць павінны, межы сабою асоб годных богабойных, цнатлівых, праў і звычаеў онага панства Вялікага княства Літоўскага ўмеетных''»<ref>Временник Императорского Московского общества истории и древностей Российских. Кн. 25. — М., 1857. [https://books.google.by/books?id=VacKAAAAIAAJ&pg=RA1-PA5&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwirhMPWmab4AhVXSfEDHdh6DDMQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 5].</ref>, прытым зазначалася, што «''зямля Жамойцкая іж сваі вольнасьці і звычаі асаблівыя маюць…''»<ref>Лаппо И. И. Великое Княжество Литовское во второй половине XVI столетия. — Юрьев, 1911. [https://books.google.by/books?id=DPH63PnVhGcC&pg=PA529&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj9ueCSmab4AhU_QvEDHf32DGMQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 529].</ref>. Швэдзкія аўтары пачатку XVIII ст. (у тым ліку часоў [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікай Паўночнай вайны]]) вылучалі ў тагачасным Вялікім Княстве Літоўскім толькі два гістарычна-культурныя абшары, адрозныя ад карэннай Літвы: Жамойць, што пачыналася «''за Вільняй''», і Палесьсе (перадусім [[Берасьцейскае ваяводзтва]], заселенае [[Палешукі|палешукамі]])<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 146.</ref>. Пэўны час Літва выступала як адна з гістарычных назваў усёй сучаснай Беларусі разам зь [[Вільня]]й (Вялікае Княства Літоўскае). У кнізе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Цайлер|Марціна Цайлера|ru|Цайлер, Мартин}} «Новае апісаньне Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага»<ref>[https://knihi.com/Marcin_Cajler/Novaje_apisannie_Karaleustva_Polskaha_i_Vialikaha_Kniastva_Litouskaha.html Новае апісаньне Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага…] у перакладзе Алега (Давіда) Лісоўскага, [[Беларуская Палічка]]</ref>, выдадзенай у 1646 годзе, зазначалася, што «''Літва… мяжуе з [[Маскоўская дзяржава|Масковіяй]], [[Падляшша]]м, [[Мазовія]]й, [[Польшча]]й, [[Прусія]]й, [[Інфлянты|Інфлянтамі]], [[Жамойць|Жамойцю]], [[Падольле]]м і [[Валынь]]ню''»<ref>Zeiller M. Newe Beschreibung deß Königreichs Polen und Großherzogthumbs Lithauen. — Ulm, 1647. [https://books.google.by/books?id=ymZKAAAAcAAJ&pg=PA17&dq=Korczin,+Wislitz,+Pilzno,+Opoczno&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiZo-ef-4n2AhVJRPEDHYF8A-wQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Lithauen%20Reussen%20Samaiten&f=false S. 17].</ref>. У выдадзеным у [[Лёндан]]е 34-м томе калектыўнай навуковай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Universal History (1747—1768)|«Universal History»|en|Universal History (Sale et al)}} (1762 год) зазначалася, што Літву карэнныя яе жыхары называюць «Litwa» ({{мова-en|«...Lithuania, called Litwa by the natives»|скарочана}})<ref>The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 409.</ref>, а таксама што Літва мяжуе з [[Расея]]й, Інфлянтамі, Валыньню, [[Чырвоная Русь|Чырвонай Русьсю]], Польшчай, Падляшшам, Прусіяй і Жамойцю<ref>The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 410.</ref>. Падобныя памежныя рэгіёны (з удакладненьнем у выглядзе Малой Польшчы — замест Чырвонай Русі і Польшчы) пазначаліся ў выдадзеным у [[Пэрт (Шатляндыя|Пэрце]] 13-м томе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Encyclopædia Perthensis|«Encyclopædia Perthensis»|en|Encyclopædia Perthensis}} (1806 год{{Заўвага|Перавыдаваўся ў Лёндане ў 1807 годзе і ў [[Эдынбург]]у ў 1816 годзе}}), дзе таксама адзначалася назва «Litwa» і тое, што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania, or Litwa <...> The language is a dialect of the Sclavonic»|скарочана}})<ref>Encyclopaedia Perthensis; or, Universal dictionary of Knowledge. Vol. XIII. — London, 1806. P. 285.</ref>. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Mužyckaja praŭda. Ziamla naša nazyvajecca litoŭskaja, a my nazyvajemsia litoŭcy.jpg|зьлева|значак|Першая старонка нявыдадзенай [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]], кастрычнік 1862 г.]] [[Файл:Samogitie, Lithuanie (A. Zakrzewski, 1832).jpg|значак|Літва займае [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную Беларусь]], Жамойць — Летуву. З мапы [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня]], 1832 г.]] Па ліквідацыі Вялікага Княства Літоўскага ў выніку [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелаў Рэчы Паспалітай]] Літва ўспрымалася як рэгіён у складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], што засьведчалі падвойныя назвы такіх местаў як [[Менск|Менск Літоўскі]] і [[Берасьце|Берасьце Літоўскае]]<ref name="Kraucevic-2013-11"/>. Расейскі чыноўнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Башняк||ru|Бошняк, Александр Карлович}} у выдадзеным у 1821 годзе дзёньніку свайго падарожжа 1815 году зь Вільні ў [[Кіеў]] пакінуў падрабязныя апісаньні прыроды і мескіх паселішчаў колішняга Вялікага Княства Літоўскага, а таксама адзначыў: «''Наўрад ці [[Прыпяць]] ня варта лічыць прыроднаю мяжою Літвы <…>. Да Прыпяці жывуць літоўцы <…>; да Прыпяці гавораць і апранаюцца па-літоўску…''» ({{мова-ru|«Едва ли Припять не должно почитать природною границею Литвы <...>. До Припяти живут литовцы <...>; до Припяти говорят и одеваются по Литовски...»|скарочана}})<ref>Дневные записки путешествия А. Бошняка в разные области западной и полуденной России, в 1815 году. Ч. 2. — Москва, 1821. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=tmllAAAAcAAJ&dq=%D0%94%D0%BD%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D1%8B%D1%8F+%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%88%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B8%D1%8F+%D0%90.+%D0%91%D0%BE%D1%88%D0%BD%D1%8F%D0%BA%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8+%D0%B2%D1%8A+1815&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B#v=snippet&q=%D0%B5%D0%B4%D0%B2%D0%B0%20%D0%BB%D0%B8%20%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D1%82%D1%8C&f=false С. 106—107].</ref>. Украінскі і расейскі лінгвіст, гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Максімовіч||uk|Максимович Михайло Олександрович}} у 1839 годзе зазначаў: «''У [[Украіна|Маларосіі]] называюць яе [мову Беларускую або дакладней Літоўска-Рускую] просто літоўскай, а тых, хто гаворыць ёй — ліцьвінамі; таму і [[Старадубскі павет|Паўночна-заходняя частка Чарнігаўскай Губэрні]] — куды распасьціраліся засяленьні [[Радзімічы|Радзімічаў]] і дзе гавораць па-Беларуску — называецца ўжо Літвою''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В Малороссии называют его [язык Белорусский или точнее Литовско-Русский] просто литовским, а говорящих им — литвинами; потому и Северно-западная часть Черниговской Губернии — куда простирались заселения Радимичей и где говорят по-Белорусски — называется уже Литвою»|скарочана}}}}<ref>Максимович М. А. История древней русской словесности. Кн. 1. — Киев, 1839. [https://books.google.by/books?id=rkVBAQAAIAAJ&pg=PA97&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwivxqmDrb7zAhVbQ_EDHUVbD8g4bhDoAXoECAcQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&f=false С. 97].</ref>. [[Файл:Miensk Litoŭski. Менск Літоўскі (A. Jelski, 1900).jpg|значак|''[[Менск|Менск Літоўскі]]''. З вокладкі кнігі [[Аляксандар Ельскі|Аляксандра Ельскага]], 1900 г.]] Славуты паэт [[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які нарадзіўся і вырас на [[Наваградзкі павет|Наваградчыне]] і ў самім [[Наваградак|Наваградку]], у [[Пан Тадэвуш|сваёй знакамітай паэме]] пісаў пра родны край: «''О Літва, айчына мая!…''»<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324.</ref>. Заснавальнік новай беларускай драматургіі і адзін з стваральнікаў сучаснай літаратурнай беларускай мовы [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]] (1808—1884) лічыў «''Літвой''» [[Менск]], у якім тады жыў<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232">[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>. Беларускі пісьменьнік [[Арцём Вярыга-Дарэўскі]] (1816—1884), які нарадзіўся на [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]] і жыў у [[Віцебск]]у, пісаў у сваім творы: «''Літва — родная зямелька''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/>. Народжаны на [[Слуцкае княства|гістарычнай Случчыне]] беларускі паэт [[Уладзіслаў Сыракомля|Уладзіслаў Сыракомля (Людвік Кандратовіч)]] (1823—1862), які, як і яго сучасьнікі, называў Беларусь Літвой, падкрэсьліваў у адным з сваіх вершаў: «''Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: [[Жыве Беларусь!|Хай жыве наша Літва!]] Хай жывуць ліцьвіны!''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»<ref>Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.</ref>|скарочана}}}}<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 4.</ref>. «''Продкі мае выйшлі зь літоўскіх балотаў''», — пісаў пра [[Пінскі павет|Піншчыну]] [[Фёдар Дастаеўскі]]<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>. Як засьведчыла энцыкляпэдычнае выданьне 1841 году, на той час у папулярным значэньні{{Заўвага|Хоць сам аўтар артыкула «Літва і ліцьвіны» ў рэчышчы тагачаснай палітыкі ўжо заяўляе, што «сапраўдная літоўская мова» — гэта жамойцкая мова, і спрабуе пашырыць Літву ў тым ліку на [[Малая Летува|прускую Жамойць]]}} Літвой называлі [[Віленская губэрня|Віленскую]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскую]], [[Менская губэрня|Менскую]], [[Магілёўская губэрня|Магілёўскую]] і [[Віцебская губэрня|Віцебскую]] губэрні, галоўнымі рэкамі Літвы — [[Нёман]], [[Дзьвіна|Дзьвіну]], [[Дняпро]], [[Вяльля|Вяльлю]], [[Бярэзіна|Бярэзіну]] і [[Прыпяць]], галоўнымі местамі Літвы — [[Вільня|Вільню]], [[Віцебск]], [[Магілёў]], [[Менск]] і [[Горадня|Горадню]]<ref>Mala Encyklopedya Polska przez S. P. T. 1. — Leszno i Gniezno, 1841. S. 18—[https://books.google.by/books?id=ILZfAAAAcAAJ&pg=RA1-PA18&dq=%22Zmudzkiego+j%C4%99zyka%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiA9Y_TyIL2AhWkhv0HHZbdB_4Q6AF6BAgDEAI#v=snippet&q=litwy%20dniepr%20berezyna&f=false 20].</ref>. Напярэдадні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] ў кастрычніку 1862 году зьявіўся нумар «[[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]]», які аднак зь нейкіх прычынаў не надрукавалі. Гэты варыянт лічыцца ўнікальным і вылучаецца з усяе сэрыі, бо тлумачыць беларускім сялянам, як раней называлася іхная краіна і якую назву мае тутэйшы народ<ref>[[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] [https://web.archive.org/web/20180620212041/https://www.nv-online.info/2018/03/13/zyamlya-nasha-z-vyakou-vechnyh-nazyvaetstsa-litouskaya-a-my-to-nazyvaemsya-litoutsy-nenadrukavany-numar-muzhytskaj-praudy.html Ненадрукаваны нумар «Мужыцкай праўды»] // [[Народная Воля]]. 19 чэрвеня 2018 г.</ref><ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — Гродна, 2018.</ref>: {{Цытата|Вы, дзецюкі, пэўне ня ведаеце, хто вы такія, як называецца гэта зямля, на якой нашы бацькі жылі <…> Зямля наша зь вякоў вечных называецца літоўская, а мы то называемся [[ліцьвіны|літоўцы]].}} У другой палове XIX — пачатку XX стагодзьдзяў назву Літва ў форме Летува ({{мова-lt|Lietuva|скарочана}}) пераняў для сваёй краіны нацыянальны рух, які сфармаваўся галоўным чынам на этнічнай аснове [[Жамойць|Жамойці]]<ref name="Kraucevic-2013-11"/>. Хоць яшчэ ў 1854 годзе на старонках часопіса {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які рэдагаваўся народжаным на [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыне]] навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}}, зьявілася крытычная нататка датычна называньня часткі [[Жамойты|жамойтаў]] ([[Летувісы|летувісаў]]) «літвою» — будучую «[[Аўкштота|Аўкштоту]]»<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} [[Файл:Pahonia. Пагоня (M. Bahdanovič, 30.11.1917).jpg|значак|зьлева|«''Старадаўняй [[Пагоня|Літоўскай Пагоні]] ні разьбіць, ні спыніць, ні стрымаць''». Першая публікацыя верша «[[Пагоня (песьня)|Пагоня]]» [[Максім Багдановіч|Максіма Багдановіча]] ([[Вольная Беларусь (газэта)|Вольная Беларусь]], 30 лістапада 1917 г.)]][[Файл:Congress Poland and Lithuanian governorates - by Alexander Voschinin - 1851 AD.jpg|значак|Мапа № 6 атлясу «Географический атлас Российской империи» (1851 г.)<ref>Географический атлас Российской империи [Карты] / Сост. на основании Высочайше утвержденного наставления 24 декабря 1848 года Александром Вощининым. — Санкт-Петербург: 1851. — 17 с.</ref>, дзе цэнтральная частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (на поўдзень ад [[Горадня|Горадні]] і [[Менск]]у) мае подпіс [[ліцьвіны|«літоўцы»]] ({{мова-ru|литовцы|скарочана}}), а паўночна-ўсходняя частка — «беларусы» ({{мова-ru|белорусы|скарочана}})]] Як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ўлады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] спрыялі пашырэньню назваў [[Белая Русь]] і [[беларусы]], бо гэтыя назвы больш адпавядалі [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазвалялі трактаваць [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. [[Русіфікацыя Беларусі|Палітыка татальнай русіфікацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]], якую праводзілі расейскія ўлады, спрыяла паступоваму зьнікненьню з ужытку назваў «Літва» і «ліцьвіны» ў гістарычным сэнсе<ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.</ref><ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 49—50.</ref> і іх адначаснаму замацаваньню за суседнім балтыйскім народам ([[летувісы|летувісамі]])<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321"/>. У канцы XIX — пачатку XX ст. нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з [[шляхта|шляхты]] колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў гістарычнай Літвы<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах гістарычнай Літвы. {{Канец цытаты}} === Найшоўшы час === [[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|зьлева|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — [[Вялікае Княства Літоўскае|Літва]], сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]] [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] У 1918 годзе летувісы ўзялі для сваёй нацыянальнай дзяржавы назву старажытнай Літвы і такім чынам прысвоілі ўсё яе гістарычнае мінулае<ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 34.</ref>. У міжваенны час гістарыяграфія незалежнай Летувы манапалізавала гістарычную спадчыну Вялікага Княства Літоўскага, у якім яе землі складалі каля 10% тэрыторыі, а летувіская мова ня мела дзяржаўнага статусу. З прычыны браку ўласнай дзяржавы і [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскага тэрору]] беларуская гістарыяграфія ў той час не магла свабодна разьвівацца, таму не брала ўдзелу ў дыскусіі. Навуковая гістарыяграфія ў [[Беларусь|Беларусі]] пачала актыўна фармавацца толькі па аднаўленьні незалежнасьці ў 1990-я гады. Гэта прывяло да таго, што ў сьвеце пашырэньне атрымала памылковае стэрэатыпнае атаясамленьне гістарычнай Літвы з сучаснай Летувой, а гісторыі Вялікага Княства Літоўскага (у першую чаргу палітычнай) — з гісторыяй гэтай краіны<ref name="Kraucevic-2013-12">{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 12.</ref>. [[Файл:Polska i Litwa za Władysława Jagiełły (1927).jpg|значак|«Польшча і Літва за [[Ягайла]]м». Мапа з гістарычнага атлясу 1927 г.]] Разам з тым, яшчэ ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] былы старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Язэп Лёсік]] апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»<ref>Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.</ref>, у якім зазначыў: «''Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. <…> Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. <…> А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. <…> Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. <…> Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя <…> і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі''». У 1926 годзе беларускі гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] на старонках віленскай газэты «[[Сялянская Ніва]]» зазначаў: ''«Вялікае значэньне мела імя Ліцьвін, Літва. Нашая мова часта завецца гэтым імем <…> Але нашыя продкі самі называлі сябе і далей па-старому: Крывіч, Ліцьвін, Крывія, Літва, мова крывіцкая, літоўская, руская»''<ref>Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>. Пазьней ён папулярызаваў датычна Беларусі назву ''Вялікалітва''. У 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]], былы [[Міністры ўнутраных справаў БНР|міністар унутраных справаў БНР]] [[Тамаш Грыб]] у сваім артыкуле «[[wikisource:be:На два франты|На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)]]» падкрэсьліваў: «''Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! <…> Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»<ref>[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.</ref>. У працах беларускага гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які меў грунтоўную філялягічную падрыхтоўку і выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», Літва — гэта Беларусь, як і ліцьвін — беларус, а літоўская мова — беларуская мова<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. У 1968 годзе гісторык права [[Язэп Юхо]] пісаў у часопісе [[Полымя (часопіс)|«Полымя»]]<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>: «''У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсяе тэрыторыі Беларусі другога найменьня наагул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвою. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў''». 22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]]. Арганізацыйны камітэт адзначыў, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі: «''Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь зьяўляецца галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, аб’ядналая ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае''»<ref>{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/01/22/279333_279363|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/БЭ|9}} * {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. — 656 с {{ISBN|985-6299-34-9}}. * Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с. * [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}} * {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}} * [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}. * [[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [http://imperiaduhu.by/gistoryia/gist-sairednia/siaredn-VKL/litva-na-balkanah.html Літва на Балканах (Першасны сэнс назвы)] // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 5—6, 2000. С. 90—95. * [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917) 1 ліпеня 2009 г., № 27 (918) 8 ліпеня 2009 г. * Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303. * {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}} * {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}} * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * {{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}} * {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с. {{ISBN|985-6599-77-6}}. * {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}} * [[Віктар Цітоў|Цітоў В.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Беларусь на гістарычных картах: Эвалюцыя паняцця] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 42—46. * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)}} * [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}. * {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}} * {{Кніга |аўтар = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]] |частка = |загаловак = Belarus. The last European dictatorship |арыгінал = |спасылка = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus |адказны = |выданьне = new edition |месца = |выдавецтва = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}} |год = 2012 |том = |старонкі = |старонак = 384 |сэрыя = |isbn = 978-0-300-25921-6 |наклад = |ref = Wilson }} * [[Фэлікс Канечны|Koneczny F.]] Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 38—45. * Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196. * Спиридонов М. Ф. «Литва» и «Русь» в Беларуси в 16 в. // Наш Радавод. Кн. 7. — {{Горадня (Гродна)}}, 1996. С. 206—211. == Вонкавыя спасылкі == * [[Зянон Пазьняк]], [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. * [[Ніна Баршчэўская]], [http://www2.polskieradio.pl/eo/dokument.aspx?iid=53574 Становішча беларускае мовы ў пэрыяд ВКЛ], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 6 чэрвеня 2007 г. * [https://www.facebook.com/litva.belarus Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі], [[Facebook]] * [http://veras.litvin.org/ Віктар Верас «У вытокаў гістарычнай праўды»]{{ref-ru}} {{Гісторыя Беларусі}} {{Гістарычныя рэгіёны Беларусі}} [[Катэгорыя:Гісторыя Вялікага Княства Літоўскага]] [[Катэгорыя:Гістарычныя рэгіёны Беларусі]] 869czo3k4hm65xyxs1c6piq94t9da81 0 4642 2332659 2247157 2022-08-15T18:31:35Z W 11741 /* Беларуска-індыйскія стасункі */ +[[Беларуска-індыйскія дачыненьні]] wikitext text/x-wiki {{Краіна |Назва = Індыя |НазваЎРоднымСклоне = Індыі |НазваНаДзяржаўнайМове = Republic of India<br />भारत गणराज्य<br />Bhārat Ganarājya |Сьцяг = Flag of India.svg |Герб = Emblem of India.svg |НацыянальныДэвіз = Satyamēva Jayatē |Месцазнаходжаньне = India (orthographic projection).svg |АфіцыйнаяМова = [[гіндзі]], [[ангельская мова|ангельская]] і яшчэ 21 мова |Сталіца = [[Нью-Дэлі]] |НайбуйнейшыГорад = [[Мумбаі]] |ТыпУраду = [[Фэдэратыўная рэспубліка]] |ПасадыКіраўнікоў = [[Прэзыдэнт]]<br />[[Прэм’ер-міністар]] |ІмёныКіраўнікоў = [[Рам Натг Ковінд]]<br />[[Нарэндра Модзі]] |Плошча = 3 287 240 |МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 7-е |АдсотакВады = 9,56% |ГодАцэнкіНасельніцтва = 2011 |МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 2-е |Насельніцтва = 1 210 193 422<ref>[http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/indiaatglance.html "Provisional Population Totals – Census 2011". Indian Census Bureau 2011]</ref> |ШчыльнасьцьНасельніцтва = 368 |ГодАцэнкіСУП = 2010 |МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 3-е |СУП = $4,001 трлн |СУПНаДушуНасельніцтва = $3290 |Валюта = [[Рупія]] |КодВалюты = INR |ЧасавыПас = [[Індыйскі стандартны час|IST]] |ЧасРозьніцаUTC = +5:30 |ЧасавыПасУлетку = |ЧасРозьніцаUTCУлетку = |НезалежнасьцьПадзеі = — абвешчаная<br />— Рэспубліка |НезалежнасьцьДаты = ад [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]]<br />15 жніўня 1947<br />26 студзеня 1950 |ДзяржаўныГімн = Jana Gana Mana |АўтамабільныЗнак = IND |ДамэнВерхнягаЎзроўню = in |ТэлефонныКод = 91 |Дадаткі = }} '''І́ндыя''' ([[гіндзі]]: भारत ''[[Бхарат]]''; {{мова-en|India}}), афіцыйная назва — '''Рэспубліка Індыя''' — краіна ў [[Паўднёвая Азія|Паўднёвай Азіі]] на паўвысьпе (субкантынэнце) [[Індастан]], у басэйне [[Індыйскі акіян|Індыйскага акіяна]]. Сёмая краіна сьвету па плошчы і другая па колькасьці насельніцтва. На поўначы тэрыторыя Індыі абмежавана [[Гімалаі|Гімалаямі]], на захадзе яе берагі абмываюцца водамі [[Арабійскае мора|Арабійскага мора]], на ўсходзе — [[Бэнгальскі заліў|Бэнгальскага заліва]]. Тэрыторыя — 3,29 млн км². Працягласьць берагавой лініі перавышае 7 тыс. км, працягласьць марскіх межаў — больш за 5,5 тыс. км, сухапутных — каля 15 тыс. км. Індыя мяжуе з [[Пакістан]]ам і [[Аўганістан]]ам на паўночным захадзе (частка індыйскага штату Джаму і Кашмір, якая прымыкае да Аўганістану находзіцца пад кантролем Пакістану), з [[Кітай|Кітаем]], [[Бутан]]ам і [[Нэпал]]ам на поўначы, з [[Банглядэш]] на паўночным усходзе, з [[М’янма]]й на ўсходзе. Афіцыйныя мовы — [[гіндзі]], [[ангельская мова|ангельская]]. Грашовая адзінка — 1 рупія = 100 пайс (39 інд. рупіяў = 1 далару ЗША (травень 2008)). Сталіца — Нью-Дэлі (больш за 13 млн чалавек). == Дзяржаўны лад == Індыя — [[фэдэрацыя|фэдэрацыйная]] [[рэспубліка]]. Канстытуцыя (уступіла ў сілу ў 1950) вызначае Індыю як [[сувэрэнітэт|сувэрэнную]], [[сацыялізм|сацыялістычную]], [[сьвецкасьць|сэкулярную]], [[лібэральная дэмакратыя|дэмакратычную]] рэспубліку. Кіраўнік дзяржавы — [[прэзыдэнт]], які абіраецца на пяцігадовы тэрмін калегіяй выбаршчыкаў, што складаецца з усіх выбарных чальцоў парлямэнта і заканадаўчых сходаў штатаў. Прэзыдэнт надзелены шырокімі паўнамоцтвамі: прызначае прэм’ер-міністра, іншых чальцоў ураду, чальцоў Вярхоўнага суда; можа распускаць ніжнюю палату парлямэнта, выдаваць у пэрыяд паміж парлямэнцкімі сэсіямі надзвычайныя ўказы, абвяшчаць [[надзвычайнае становішча]] зьяўляецца вярхоўным галоўнакамандуючым узброенымі сіламі. Парлямэнт — вышэйшы орган заканадаўчай улады, складаецца зь дзьвюх палат: верхняй — Савета штатаў ({{мова-en|Council of States}}, [[гіндзі]]: ''Rajya Sabha'') і ніжняй — Народнай палаты ({{мова-en|House of People}}, [[гіндзі]]: ''Lok Sabha''). У Савеце штатаў 250 чальцоў (12 прызначаюцца прэзыдэнтам, астатнія выбіраюцца заканадаўчымі сходамі штатаў і тэрыторыяў на аснове прапарцыйнага прадстаўніцтва), тэрмін паўнамоцтваў 6 гадоў, кожныя 2 гады Савет штатаў абнаўляецца на 1/3. У Народнай палаце 545 дэпутатаў, якія выбіраюцца на пяць гадоў прамым усеагульным тайным галасаваньнем па мажарытарнай сыстэме. Выканаўчая галіна ўлады складаецца з прэзыдэнта, віцэ-прэзыдэнта і ўраду — Савета міністраў. Чальцы ўраду павінны быць чальцамі любой з палат парлямэнта. Фактычна, урад фармуе партыя ці кааліцыя, якая займае большасьць месцаў ніжняй палаты парлямэнта. У індыйскай палітычнай сыстэме выканаўчая ўлада падпарадкаваная заканадаўчай, прэм’ер-міністар і Савет міністраў адказныя перад ніжняй палатай парлямэнта. Судовая сыстэма складаецца зь Вярхоўнага суда (які зьяўляецца таксама органам канстытуцыйнага нагляду), вышэйшых судоў штатаў і судоў ніжэйшых інстанцыяў у акругах. Кожны штат мае заканадаўчы сход, які складаецца з губэрнатара і адной ці дзьвюх палатаў, што выбіраюцца насельніцтвам на пяць гадоў. Губэрнатар прызначаецца прэзыдэнтам на пяць гадоў і зьяўляецца кіраўніком выканаўчай улады штату. Выкананьне паўнамоцтваў губэрнатара ажыцьцяўляецца ўрадам штату — Саветам міністраў, які складаецца з галоўнага міністра і міністраў. Урады фармуюцца таксама ў дзьвюх саюзных тэрыторыях — Пандышэры і Нацыянальнай сталічнай тэрыторыі Дэлі. У астатніх пяці саюзных тэрыторыях кіруюць прызначаныя цэнтрам адміністратары — галоўныя камісары. Усе штаты і саюзныя тэрыторыі падзяляюцца на акругі. Цэнтральнай уладай у акругі прызначаюцца чыноўнікі — камісары ці калектары, у вёсках — старасты. Выбарныя органы ў акругах — акружныя саветы, у гарадах — муніцыпальныя саветы, у вёсках — панчаяты. == Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел == [[Файл:India-states-numbered.svg|міні|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Індыі да цяперашняга часу.]] [[Файл:Political map of India EN.svg|міні|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Індыі: 29 штатаў і 7 хаўрусных тэрыторыяў (з 2 чэрвеня 2014 г.).]] [[Файл:India Administrative Divisions 1951.svg|міні|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Індыі па атрыманьні незалежнасьці.]] '''Штаты:''' {| |- | # [[Андгра-Прадэш]] (Andhra Pradesh) # [[Аруначал-Прадэш]] (Arunachal Pradesh) # [[Асам]] (Assam) # [[Бігар]] (Bihar) # [[Чгатысгарг]] (Chhattisgarh) # [[Гоа]] (Goa) # [[Гуджарат]] (Gujarat) # [[Гар’яна]] (Haryana) # [[Гімачал-Прадэш]] (Himachal Pradesh) # [[Джаму і Кашмір]] (Jammu and Kashmir) # [[Джгаркганд]] (Jharkhand) # [[Карнатака]] (Karnataka) # [[Керала]] (Kerala) # [[Мадг'я-Прадэш]] (Madhya Pradesh) | <ol start="15"> <li> [[Магараштра]] (Maharashtra) <li> [[Маніпур]] (Manipur) <li> [[Мэггалая]] (Meghalaya) <li> [[Мізарам]] (Mizoram) <li> [[Нагалэнд]] (Nagaland) <li> [[Арыса]] (Orissa) <li> [[Панджаб (Індыя)|Панджаб]] (Punjab) <li> [[Раджастган]] (Rajasthan) <li> [[Сыкім]] (Sikkim) <li> [[Тамілнад]] (Tamil Nadu) <li> [[Трыпура]] (Tripura) <li> [[Тэлангана]] (Telangana) <li> [[Утар-Прадэш]] (Uttar Pradesh) <li> [[Утаракганд]] (Uttarakhand) <li> [[Заходняя Бэнгалія]] (West Bengal) </ol> | '''Хаўрусныя тэрыторыі:'''<br /> A. [[Андаманскія астравы|Андаманскія]] і [[Нікабарскія астравы]] (Andaman and Nicobar Islands)<br /> B. [[Чандыгарг]] (Chandigarh)<br /> C. [[Дадра і Нагаргавэлі]] (Dadra and Nagar Haveli)<br /> D. [[Даман і Дыў]] (Daman and Diu)<br /> E. [[Лакшадвіп]] (Lakshadweep)<br /> F. [[Нацыянальная сталічная тэрыторыя Дэлі]] (National Capital Territory of Delhi)<br /> G. [[Пандышэры]] (Puducherry) |} Індыйскі Зьвяз заснаваны ў якасьці фэдэрацыйнае дзяржавы. Першапачаткова адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел уключаў у сябе штаты й хаўрусныя тэрыторыі, межы якіх былі заснаваныя ў асноўным на старых межах правінцыяў былой [[Брытанская Індыя|Брытанскай Індыі]]. У часы Брытанскай Індыі апрача ўласна правінцыяў існавалі г.зв. тузэмныя княствы, якія зьяўляліся дзяржавамі-пратэктаратамі пад кіраваньнем Брытаніі, пры здабыцьці незалежнасьці Індыі гэтыя дзяржаўныя ўтварэньні ўвайшлі ў склад Індыі таксама ў якасьці штатаў. Буйныя княствы (напрыклад, Джаму і Кашмір, Гайдэрабад) захоўвалі сваю тэрыторыю ў якасьці новага штату, дробныя (наогул колькасьць падобных княстваў пераўзыходзіла 500) аб’ядноўваліся адно з адным або іншымі штатамі. З 1950-х гадоў у Індыі разгортваецца рух па стварэньні штатаў на этналінгвістычных межах, у выніку чаго ўрад краіны прымае палітыку г.зв. рэарганізацыі штатаў. У рамках гэтае палітыкі ў пэрыяд 1950-1970 гг. старыя штаты паступова скасоўваліся, іх тэрыторыі ўваходзілі ў склад новых, утвораных паводле моўных межаў. Амаль усе сучасныя штаты Індыі створаныя ў рамках дадзенае палітыкі. Прыкладна з гэтых жа часоў існаваў рух за стварэньне штату Тэлангана на поўдні Індыі, але гэты штат канчаткова быў утвораны толькі 2 чэрвеня 2014 году. Апрача штатаў існуюць г.зв. хаўрусныя тэрыторыі. Яны звычайна ўяўляюць сабою астраўныя тэрыторыі (Лакшадўіп, Андаманскія і Нікабарскія астравы) або невялікія анклявы, якія не належалі Брытаніі, і ўвайшлі ў склад Індыі шляхам захопу апошняй (напрыклад, Дадра і Нагаргавэлі, Даман і Дыў — захопленыя Індыяй у Партугаліі) або праз дамовы Індыі зь дзяржавамі-ўладальніцамі гэтых тэрыторыяў. Хаўрусная тэрыторыя Чандыгарг, якая прадстаўляе сабою тэрыторыю толькі аднаго аднайменнага места, зьяўляецца сталіцай адразу двух штатаў, Панджабу ды Гар’яны. Статус хаўруснае тэрыторыі мае таксама сталіца дзяржавы, Нью-Дэлі. З прычыны тэрытарыяльных спрэчак зь іншымі дзяржавамі ў Індыі існуюць прэцэдэнты, калі тэрыторыя штату мае толькі юрыдычны статус, у той час як пад ягоным кантролем знаходзіцца значна меншая частка тэрыторыі. Такім штатам зьяўляецца Джаму і Кашмір, які паводле індыйскага заканадаўства ўключае ня толькі тэрыторыі, падкантрольныя Індыі, але й тэрыторыі, дэ-факта падкантрольныя Пакістану й Кітаю (гл. ''[[Кашмірскі канфлікт]]''). Штаты й хаўрусныя тэрыторыі дзеляцца на адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі, аналягічныя [[раён]]ам, якія ў залежнасьці ад штату або тэрыторыі могуць мець назву ''тэгсыл'' або ''талука''. Тэгсылы й талукі падзяляюцца на адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі муніцыпальнага ўзроўню. == Гісторыя == Індыйскі субкантынэнт — радзіма адной з самых першых цывілізацыяў чалавецтва — [[Індзкая цывілізацыя|Індзкай]]; рэгіён вякамі слынны сваім культурным і эканамічным багацьцем. Насычанае духоўнае жыцьцё індыйцаў парадзіла чатыры ўплывовыя рэлігіі — [[індуізм]], [[будызм]], [[джайнізм]] і [[сыкхізм]], а распаўсюджаньне ў першым тысячагодзьдзі н. э. [[іслам]]у, [[хрысьціянства]], [[зараастрызм]]у, [[бахаізм]]у і іншых рэлігіяў завяршыла фармаваньне поліканфэсійнай карціны індыйскага грамадзтва. Паступова — з пачатку XVIII стагодзьдзя — намаганьнямі Брытанскай Ост-Індзкай кампаніі захопленая і далучаная ў пачатку XIX стагодзьдзя ў якасьці калёніі да [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]], Індыя атрымлівае незалежнасьць ў 1947 годзе. == Палітыка == === Унутраная палітыка === З часу атрыманьня Індыяй незалежнасьці, яе фэдэральны ўрад часьцей за ўсё фармаваўся [[Індыйскі нацыянальны кангрэс|Індыйскім нацыянальным кангрэсам]] (ІНК). У палітычным жыцьці штатаў дамінавалі некалькі вялікіх агульнанацыянальных партыяў, у тым ліку ІНК, [[Бхаратыя джаната парты]], [[Камуністычная партыя Індыі]] і некаторыя рэгіянальныя партыі. З 1950 па 1990 за выключэньнем двух кароткіх перапынкаў парлямэнцкая большасьць належала ІНК. На кароткі час да ўлады прыходзілі [[Джаната парты]] і вялікая кааліцыя [[Левы фронт (Індыя)|Левага фронту]] і [[Нацыянальны фронт (Індыя)|Нацыянальнага фронту]]. У 1990-я фэдэральны ўрад фармавалі шматлікія кааліцыі з кароткай працягласьцю існаваньня. Толькі ў 1998 годзе «Бхаратыя джаната парты» здолела стварыць зь некалькімі рэгіянальнымі партыямі адносна трывалую структуру [[Нацыянальны дэмакратычны альянс (Індыя)|Нацыянальны дэмакратычны альянс]] і стаць першай партыяй пасьля ІНК, якая ўтрымалася ва ўладзе поўны пяцігадовы тэрмін. У 2004 годзе ІНК выйграў парлямэнцкія выбары і разам з [[Аб’яднаны прагрэсіўны альянс (Індыя)|Аб’яднаным прагрэсіўным альянсам]] сфармаваў урад, які падтрымлівалі левыя партыі і апазыцыйныя «Бхаратыя джаната парты» сілы. === Вонкавая палітыка === Ад самага пачатку незалежнага існаваньня Індыя праводзіць актыўную вонкавую палітыку. У 1950-х краіна падтрымала антыкаляніяльную барацьбу азіяцкіх і афрыканскіх народаў (дагэтуль усе краіны-чальцы [[Афрыканскі саюз|Афрыканскага саюзу]] лічацца хаўрусьнікамі Індыі), выступіла адной з заснавальніцаў [[Рух недалучэньня|Руху недалучэньня]]. З 1960-х, асабліва пасьля Інда-пакістанскай вайны 1965, Індыя пайшла па шляху ўмацаваньня сувязяў з [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|Савецкім Саюзам]] і аслабленьня стасункаў з [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] ды цьвёрда прытрымлівалася гэтай палітыкі да самага распаду СССР. Індыя мае добрасуседзкія адносіны з [[Бутан]]ам і [[Нэпал]]ам; імкнецца граць ролю рэгіянальнага гегемона (вайсковая дапамога ўрадам Банґлядэш, Шры-Ланкі, Мальдываў). Адносіны з Кітаем, ніжняй кропкай якіх была Інда-кітайская вайна 1962, з канца 1990-х паступова мяняюцца да лепшага: у 2003 Індыя прызнала [[Тыбэт]] часткай Кітая, а Кітай у 2004 прызнаў Сікім часткай Індыі. Разам з тым аналітыкамі разглядаецца верагоднасьць хуткага пераносу асноўнага цяжару геапалітычнага суперніцтва Індыі і Кітая на [[Цэнтральная Азія|Цэнтральную Азію]]. Традыцыйна складанымі — зь першых дзён існаваньня абедзьвюх краінаў — застаюцца адносіны з [[Пакістан]]ам. Нявырашаная спрэчка за кантроль над [[Кашмір]]ам неаднаразова прыводзіла да ваенных сутыкненьняў, апошні раз — у 1999, ужо ў якасьці краінаў, якія валодаюць [[ядзерная зброя|ядзернай зброяй]] (выпрабаваньні Індыі і Пакістана, 1998). З 2001 двухбаковыя адносіны маюць выразную тэндэнцыю да паляпшэньня. У апошнія гады Індыя настойліва разьвівае вонкавапалітычныя і вонкаваэканамічныя сувязі з [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскім Зьвязам]], ЗША, краінамі Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амэрыкі. З постсавецкіх краінаў найбольш разьвітыя адносіны Індыя мае з [[Расея]]й і [[Таджыкістан]]ам. == Беларуска-індыйскія стасункі == {{Асноўны артыкул|Беларуска-індыйскія дачыненьні}} Індыя адной зь першых прызнала незалежнасьць [[Беларусь|Беларусі]] — дыпляматычныя адносіны ўсталяваныя ў красавіку 1992 году. Прэзыдэнт Беларусі двойчы наведваў Індыю з афіцыйнымі візытамі, падчас візыту ў красавіку 2007 — у [[Нью-Дэлі]] была падпісана супольная дэклярацыя, якая адлюстроўвае высокі ровень узаемаразуменьня паміж дзьвюма краінамі ў палітычнай сфэры і вызначае асноўныя кірункі супрацоўніцтва. Высокія бакі таксама дамовіліся павысіць аб’ём гандлёвага абароту зь цяперашніх амаль 200 млн да 500 млн даляраў у 2010. У 2009 годзе Беларусь экспартавала ў Індыю тавараў на 487,8 млн даляраў, чым дасягнула па гэтым пункце максымуму.<ref>[https://archive.is/20120711010509/belstat.gov.by/homep/ru/indicators/ftrade1.php Годовые данные. Основные показатели внешней торговли] // [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]] {{ref-ru}}</ref> == Геаграфія == Тэрыторыя Індыі займае большую частку індыйскага субкантынэнту. [[Гімалаі]] ўтвараюць натуральную [[поўнач|паўночную]] мяжу краіны, на поўдні дзяржаўную тэрыторыю Індыі абмывае [[Індыйскі акіян]], на захадзе яе берагі абмываюцца водамі [[Арабійскае мора|Арабійскага мора]], на ўсходзе — [[Бэнгальскі заліў|Бэнгальскага заліву]]. Індыя — сёмая краіна сьвету паводле плошчы і другая паводле колькасьці насельніцтва. У склад Індыі ўваходзяць [[Лякадыўскія астравы|Лякадыўскія]] і [[Аміндыўскія астравы]] ў Арабійскім моры, [[Андаманскія астравы|Андаманскія]] і [[Нікабарскія астравы]] ў Бэнгальскай затоцы. Працягласьць берагавой лініі перавышае 7 тыс. км, працягласьць марскіх межаў — звыш 5,5 тыс. км, сухаземных — каля 15 тыс. км. Індыя мяжуе з [[Пакістан]]ам і [[Аўганістан]]ам на паўночным захадзе, зь [[Кітай|Кітаем]], [[Бутан]]ам і [[Нэпал]]ам на поўначы, з [[Банглядэш]] на паўночным усходзе, зь [[М’янма]]й на ўсходзе; марскія межы ў Індыйскім акіяне з [[Мальдыўскія астравы|Мальдыўскімі астравамі]], [[Шры-Ланка]]й (аддзеленыя Полцкім пралівам) і [[Інданэзія]]й. === Прырода === ==== Будова паверхні ==== Індыя разьмешчана ў межах трох буйных араграфічных вобласьцей: [[Гімалаі|Гімалайскіх гор]], Інда-Ганскай раўніны і пласкагор’я Дэкан на п-ве [[Індастан]]. Дэкан уяўляе сабой шырокі старажытны масіў сушы, складзены дакембрыйскімі крышталічнымі пародамі, пераважна гнэйсамі, [[граніт]]амі і лупняком. Значная частка паверхні перакрытая вульканічнай [[лява]]й, прычым найбольшая магутнасьць лявавага полага — на паўночным захадзе. Дэкан уваходзіў у склад старажытнага матэрыка [[Гандвана|Гандваны]], які каля 200 млн гадоў назад распаўся на некалькі блёкаў. Паміж Дэканам і Гімалаямі распасьціраецца шырокая Інда-Ганская раўніна. ==== Клімат ==== Клімат Індыі субэкватарыяльны і трапічны, з працяглым пэрыядам мусон — сэзонам дажджоў. Яскрава выяўленыя кантрасты ў разьмеркаваньні цеплыні і вільгаці. У цэлым на клімат краіны вялікі ўплыў аказваюць мусоны. Вышынны фактар абумовіў халодны клімат высокіх гор на поўначы Індыі, у той час як на нізкіх схілах гэтых гор і на плято пераважае [[Умераны клімат|ўмераны клімат]]. Курорты Паўночнай Індыі разьмешчаныя ў вышынным поясе ад 1500 да 2300 м, дзе ўмовы камфортныя на працягу ўсяго году. У шматлікіх раёнах паўвостраву [[Індастан]] сярэднія тэмпэратуры паветра самога халоднага месяца — студзеня 18-24&nbsp;°C, а летніх месяцаў — 24-29°С. Аднак часта тэмпэратура днём падвышаецца да 32&nbsp;°C. На паўночных раўнінах, ад Заходняй Бэнгаліі да мяжы з Пакістанам, улетку вельмі горача, і сярэднія тэмпэратуры ў Бэнгаліі дасягаюць 29&nbsp;°C; яны паступова павышаюцца па меры руху на паўночны захад і ў траўні ў [[Дэлі]] дасягаюць 33&nbsp;°C. Сярэдняя летняя тэмпэратура ў Амрытсары (шт. [[Панджаб (Індыя)|Панджаб]]) 34&nbsp;°C, у [[Пустэльня|пустыні]] Тар ад 32&nbsp;°C да 38&nbsp;°C, сярэднія зімовыя тэмпэратуры там 7-16°С. Гадавая сума ападкаў вагаецца ад менш чым 100 мм у пустыні Тар да 10770 мм на станцыі Чарапунджы ў гарах Кхасі, адным з самых вільготных месцаў на [[Зямля|Зямлі]]. Цэнтральная Індыя атрымлівае ў сярэднім 650—1300 мм ападкаў у год. [[Дождж|Дажджы]] ў Індыю прыносіць з боку Індыйскага акіяна летні мусон, які ўзмацняецца ў пачатку чэрвеня на заходнім узьбярэжжы і прыкладна ў сярэдзіне чэрвеня на ўсходнім узьбярэжжы — у Бэнгаліі. Зь лістапада па сакавік з боку сушы дзьме сухі паўночна-ўсходні мусон. Зь ім зьвязанае прахладнае яснае надвор’е. На аснове ўліку дадзеных аб тэрмічным рэжыме, ападках і [[Вецер|вятрах]] каляндарны год у Індыі можна падзяліць на тры асноўных і два прамежкавых кліматычных сэзона. У лістападзе — лютым, калі пануе паўночна-ўсходні мусон, прахалодна, сонечна і суха. У сакавіку тэмпэратура паступова павышаецца. З канца сакавіка па чэрвень доўжыцца гарачы сухі сэзон. Да канца чэрвеня вільготнасьць узрастае, і на раўнінах Індыі надвор’е становіцца невыносна гарачым і дажджлівым. Зь ліпеня да сярэдзіны верасьня трымаецца вільготнае гарачае надвор’е; сьпякота трохі спадае, калі неба зацягнута аблокамі і льюць праліўныя дажджы, аднак у цэлым паўднёва-заходнія вятры спалучаюцца з высокімі тэмпэратурамі. Кастрычнік — пераходны час; вільготнасьць паветра высокая з-за выпарэньня з паверхні палёў, але дажджы спыняюцца. ==== Глебы ==== Традыцыйна глебы Індыі падзяляюць на 4 тыпы: [[Абалонавыя глебы|алювіяльныя]] на Інда-Ганскай раўніне; рэгуры, або «чорныя бавоўнавыя глебы», на лявах Дэкана; чырвоназёмы на большай частцы тэрыторыі Індастана; лятэрытныя глебы на пэрыфэрыі паўвостраву. ==== Расьлінны і жывёльны сьвет ==== Індыя разьмешчаная ў [[Індамалайская зона|Індамалайскай эказоне]], якая характарызуецца надзвычайнай біялягічнай разнастайнасьцю. Як адна зь сямнаццаці мэгаразнастайных краінаў (па вызначэньні Праграмы ААН па навакольным асяродзьдзі), Індыя ўтрымлівае 7,6% ўсіх відаў сысуноў, 12,6% відаў птушак, 6,2% відаў рэптылій, 4,4% відаў амфібій, 11,7% відаў рыб, 6,0% відаў кветкавых расьлінаў. 33% відаў расьлінаў Індыі — эндэмічныя. == Культура == {{Асноўны артыкул|Культура Індыі}} [[Файл:Taj Mahal in March 2004.jpg|міні|[[Тадж-Махал]] у [[Агра|Агры]]. Ён уключаны [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў па пытаньнях адукацыі, навукі і культуры|ЮНЭСКО]] ў [[Сьпіс аб’ектаў Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО ў Індыі|Сьпіс сусьветнай культурнай спадчыны]] як «надзвычайная усеагульная каштоўнасьць».]] Індыйская культура вызначаецца высокай ступеньню сынкрэтычнасьці й культурнага плюралізму. Індыйская культурная традыцыя сягае ў глыбіню на 10 тысячаў гадоў, да 8000 да н. э., непарыўная летапісная гісторыя налічвае больш за 2,5 тысячаў гадоў. Карані індыйскай культуры ляжаць у [[Індзкая цывілізацыя|цывілізацыі даліны Інду]], у XI стагодзьдзі да н. э. настае ведычны век, у якім фармуюцца індусцкая філязофія, міталёгія, пісьмовая традыцыя, рытуалы й практыкі, як то [[дгарма]], [[карма (рэлігія)|карма]], [[ёга]] і [[мокша]]. Індыйскія рэлігіі складаюць адзін з найбольш значных аспэктаў індыйскай культуры. Галоўныя дхармічныя рэлігіі, якія зарадзіліся ў Індыі, — [[індуізм]], [[будызм]] і [[джайнізм]]. Традыцыйнае індыйскае грамадзтва характарызуецца строгай сацыяльнай эрархічнасьцю. Індыйская каставая сыстэма абазначае сацыяльную стратыфікацыю й сацыяльныя абмежаваньні, паводле якіх сацыяльныя клясы фарміруюцца з тысячаў эндагамных радавых груповак, што называюцца джатамі ці кастамі. [[Індыйская кухня]] характарызуецца рэгіянальнай разнастайнасьцю й выкарыстаньнем складаных камбінацыяў траў і спэцыяў. Аснова харчаваньня насельніцтва рэгіёна — [[рыс]] (асабліва на поўдні й усходзе) і [[пшаніца]] (пераважна на поўначы). Мноства спэцыяў, якія сёньня прымяняюцца па ўсім сьвеце, напрыклад чорны перац, паходзяць менавіта з Індыйскага субкантынэнту. Чырвоны перац (чылі), завезены ў Індыю партугальцамі, таксама шырока выкарыстоўваецца ў індыйскай кухні. Індыйскае адзеньне вар’юецца ад рэгіёну да рэгіёну па колерах і стылях і залежыць ад розных фактараў, у тым ліку ад клімата. Папулярнае народнае адзеньне — несшытая (драпіраваная): [[сары]] ў жанчын і [[дхоці]] й [[лунгі]] ў мужчын. Індыйцы носяць і сшытае адзеньне, а таксама вопратку эўрапейскага стылю. Індыйская архітэктура — яшчэ адзін доказ разнастайнасьці й багацьця індыйскай культуры. Многія яе ўзоры, такія як [[Тадж-Махал]], іншыя шэдэўры Магольскай архітэктуры, а таксама Паўднёва-індыйскай архітэктуры ўяўляюць сабой спалучэньне старажытных і розных мясцовых традыцыяў. Разнастайнасьцю адрозьніваецца й народная архітэктура Індыі. == Адукацыя == У в. Хубавалі (талука Мульшы, акруга Пуна, штат Махараштра) дзейнічае [[Каледжы аб’яднанага сьвету|каледж міжнароднай супольнасьці]] «Махіндра». == Спорт == Нацыянальным відам спорту ў Індыі прызнаны [[хакей на траве]]. Індыйская зборная па хакеі на траве выйграла чэмпіянат сьвету 1975 году, заваявала 8 залатых, 1 срэбраны й 2 бронзавыя мэдалі на [[Алімпійскія гульні|Алімпійскіх гульнях]]. Але найбольш папулярным відам спорту ў краіне зьяўляецца [[крыкет]]. Індыйская нацыянальная зборная займае першае месца ў сусьветным рэйтынгу. Крыкет быў завезены ў Індыю эўрапейцамі ў XVIII стагодзьдзі, першы клюб зьявіўся ў [[Калката|Калкаце]] ў 1792 годзе, аднак індыйская зборная згуляла свой першы афіцыйны матч толькі ў 1932 годзе. У першыя паўстагодзьдзі Індыя значна саступала камандам Ангельшчыны й Аўстраліі, росквіт індыйскага крыкету пачаўся напрыканцы 1970-х. [[Індыйская Прэм'ер-ліга па крыкеце|Індыйская крыкетная Прэм’ер-ліга]] зьяўляецца другой у сьвеце спартовай лігай па ўзроўні аплаты гульцоў (пасьля [[Нацыянальная баскетбольная асацыяцыя|НБА]]): сярэдняя зарплата гульца складае 2,5 млн фунтаў. Набірае папулярнасьць таксама [[тэніс]], дзякуючы перамогам індыйскай каманды ў [[Кубак Дэвіса|Кубку Дэвіса]]. [[Футбол]] найбольш папулярны ў паўночна-ўсходняй Індыі, Заходняй Бэнгаліі, Гоа й Керале. [[Шахматы]], якія зьявіліся ў Індыі, прыцягваюць у апошні час увагу шматлікіх прыхільнікаў па прычыне посьпехаў індыйскіх [[гросмайстар|гросмайстраў]]. Найвышэйшымі ўзнагародамі Індыі за дасягненьні ў спорце зьяўляюцца «Спартовы брыльянт Раджыва Гандзі» (''Rajiv Gandhi Khel Ratna'') і «Узнагарода Арджуны» (''Arjuna Award''), а «Узнагарода Драначар’і» (''Dronacharya Award'') прысуждаецца за выдатную трэнэрскую працу. Індыя прымала ў сябе [[Азіяцкія гульні]] ў 1951 і 1982 гадох, [[Кубак сьвету па крыкеце]] 1987 і 1996 гадох. Індыя — месца правядзеньня [[Гульні Супольнасьці|Гульняў Супольнасьці]] 2010 і Кубку сьвету па крыкеце ў 2011. == Глядзіце таксама == * [[Вайскова-паветраныя сілы Індыі]] * «[[Агні]]» == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://india.gov.in/ Афіцыйны партал Ураду Індыі]{{ref-en}} * [https://web.archive.org/web/20080417042301/http://www.indiaimage.nic.in/ Афіцыйная дырэкторыя сайтаў Ураду Індыі]{{ref-en}} * [http://www.britannica.com/nations/India Артыкул пра Індыю] ў [[Britannica]]{{ref-en}} * [[BBC News|BBC]] профіль краіны [http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/country_profiles/1154019.stm Індыя]{{ref-en}} * [[Library of Congress Country Studies]] дасье па [http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/intoc.html Індыі]{{ref-en}} * [http://www.incredibleindia.org Incredible India — афіцыйны вэб-сайт Міністэрства турызму Індыі]{{ref-en}} {{Краіны Азіі}} [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] t3xxzvx8w7hylc580yxbj4p10pfms4q 0 5497 2332681 2326585 2022-08-15T19:29:07Z Kazimier Lachnovič 1079 дзеля пераносу файлу wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Летува |Назва = Вільня |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Вільні |Назва летувіскай мовай = Vilnius |Герб = Grand Coat of arms of Vilnius.svg |Сьцяг = Flag of Vilnius.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1323 |Статус з = |Магдэбурскае права = 1387 |Былыя назвы = |Мясцовая назва = |Павет = [[Віленскі павет|Віленскі]] |Раён = |Староства = |Плошча = 401 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 547328 |Год падліку колькасьці = 2018 |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Тэлефонны код = +370 5 |Паштовы індэкс = LT-01000 |Аўтамабільны нумарны знак = |Выява = Vilnus Montage (2016).png |Апісаньне выявы = ''Супраць гадзіньнікавай стрэлкі'': [[вежа Гедзіміна]], [[Касьцёл Сьвятой Ганны (Вільня)|касьцёл Сьвятой Ганны]], [[Вострая брама]], [[Вуліца Замкавая (Вільня)|Замкавая вуліца]], хмарачосы ў [[Сьніпішкі|Сьніпішках]], [[Прэзыдэнцкі палац (Вільня)|Прэзыдэнцкі палац]] |Шырата градусаў = 54 |Шырата хвілінаў = 41 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 25 |Даўгата хвілінаў = 17 |Даўгата сэкундаў = |Назва мапы = |Варыянт мапы = |Альтэрнатыўная мапа = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = }} '''Ві́льня''' ({{мова-lt|Vilnius|скарочана}}) — сталіца і найбольшае [[горад|места]] [[Летува|Летувы]], на рацэ [[Вяльля|Вяльлі]] пры ўтоку ў яе ракі [[Вільня (рака)|Вільні]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Віленскі павет|Віленскага павету]]. Плошча 392 км². Насельніцтва на 2018 год — 547 328 чалавек. Знаходзіцца за 33 км ад [[Беларуска-летувіская граніца|беларуска-летувіскай граніцы]]. Вузел чыгунак (5 кірункаў) і аўтамабільных дарог. Аэрапорт. Вільня — другая (пасьля [[Наваградак|Наваградку]]) сталіца [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], цэнтар [[Віленскі павет (ВКЛ)|гістарычнага рэгіёну]], на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]. Даўняя сталіца [[беларусы|беларусаў]], якая мае вялізнае значэньне ў [[Гісторыя Беларусі|беларускай гісторыі]] і культуры. Скарбніца помнікаў архітэктуры самабытнага ў кантэксьце агульнааэўрапейскага мастацтва стылю [[віленскае барока|віленскага барока]]. Тут захаваўся комплекс [[Старое Места (Вільня)|Старога Места]], улучаны ў [[Сьпіс сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО|Сьпіс сусьветнай спадчыны]] [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў па пытаньнях адукацыі, навукі і культуры|ЮНЭСКО]]. Дзейнічае найстарэйшы ў [[Беларусь|Беларусі]]<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Калі быў заснаваны першы ўніверсітэт на Беларусі? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 40.</ref> і Летуве [[Віленскі ўнівэрсытэт|ўнівэрсытэт]]. У наш час палітычны, эканамічны, сацыяльны, культурны і навуковы цэнтар Летувы. == Назва == [[Файл:Widaw in German, Vilna in Italian, Wilenski in Lithuanian (Belarusian), Wilna in Polish, Vilne in French, Vilna in Latin (V. Coronelli, 1690) (2).jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Вялікае Княства Літоўскае|ВКЛ]] ([[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыя]], 1690 г.) з назвамі Вільні на розных мовах: ''Widaw'' на нямецкай, ''Vilna'' на італьянскай, ''Wilenski'' [горад, замак] на літоўскай ([[Старабеларуская мова|беларускай]] — мове [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 147.</ref>), ''Wilna'' на польскай, ''Vilne'' на францускай, ''Vilna'' на лаціне<ref name="Briedis-2009">Briedis L. Vilnius: City of Strangers. — Central European University Press, 2009. P. 15.</ref>]] [[Тапонім]] Вільня ўтварыўся паводле [[славянскія мовы|славянскай традыцыі]] ад назвы ракі Вільні<ref name="be173">{{Літаратура/БелЭн|4к}} С. 173.</ref>, левага прытоку [[Вяльля|Вяльлі]], што мае аналёгіі зь іншымі старажытнымі [[замак|гарадамі]] на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 119.</ref>. У сваю чаргу, [[гідронім]] Вільня таксама мае славянскае паходжаньне<ref name="ehb293">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]], Таляронак С., [[Арсень Ліс|Ліс А.]], Сакалова М., Шаўцоў Ю. Вільня // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 293.</ref>. Магчыма, ад беларускага дыялектавага слова ''вільня'' — «улукаткі, крутня, месца, дзе трэба круціцца, віляць на абмежаванай тэрыторыі» (напрыклад, ісьці па балотных купінах і інш.); «віляньне»<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/vilnia/30284660.html Вільня ці Вільнюс? Ці карэктна называць горад традыцыйным беларускім імем], [[Радыё Свабода]], 21 лістапада 2019 г.</ref>. За савецкім часам расейскі лінгвіст-балтыст [[Уладзімер Тапароў]] зьвязваў назву ракі з сугучнымі летувіскімі словамі ''vilnis'' «хваля», ''vieloti'' «зьвівацца», ''vėlė'' «душа памерлага», ''Velinas'' «валадар царства памерлых (пазней — чорт)»<ref>Топоров B. H. Vilnius, Wilno, Вильна: город и миф // Балто-славянские этноязыковые контакты. — Москва, 1980. С. 54—58.</ref>. Некаторыя летувіскія дасьледнікі<ref>Zinkevičius Z. Lietuvių kalbos istorija. T. 3: Senųjų raštų kalba. — Vilnius, 1988. P. 108.</ref> таксама зьвязваюць гідронім з ''vilnis'', аднак географ [[Вадзім Жучкевіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што гэтая водная назва ня мела б ніякага сэнсу<ref name="zuckievic">{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. [http://orda.of.by/.lib/zhuchkevich/ktsb/50 51].</ref>. Пагатоў такога значэньня ня мае ніводная водная назва ні на адной зь вядомых моваў<ref name="zuckievic"/>. Зрэшты, балтыйскі [[Субстрат (мовазнаўства)|субстратавы]] фон беларускай мовы не адкідае магчымасьці [[Балтыйскія мовы|балтыйскага]] паходжаньня гідроніму<ref name="viacorka"/>. У старажытных пісьмовых крыніцах места ўпамінаецца пад назвай ''Вільня'' (''Vilnia'' або ''Vilna'', напрыклад, у лістах [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Гедзімін]]а 1323 году «''in civitate nostra regia '''Vilnia'''''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 79.</ref>). Варта зазначыць, што ў старабеларускіх тэкстах з XV ст. суіснавалі формы ''Вильня'' / ''у Вильни'' і ''Вильна'' / ''у Вильне'' (што параўнальна з ''Горадна'' — ''[[Горадня]]'' і ''[[Коўна]]'' — ''Коўня''), але паступова запанавала форма ''Вильня''<ref name="viacorka"/>. Форму ''Vilnius'' [[летувіская мова|па-жамойцку]] пачалі ўжываць прыкладна з XVII ст. ([[Мікалоюс Даўкша|М. Даўкша]] ў «Пастыле» 1600 году). Летувіскі тапаніміст [[Аляксандрас Ванагас]] мяркуе, што гэта форма ўзьнікла пад уплывам польскай назвы ''Wilno'' (у летувіскай мове няма назоўнікаў ніякага роду, у пазычаньнях ён зьмяняецца на мужчынскі). У сваю чаргу, польскае ''Wilno'' утварылася ад старабеларускага варыянту ''Вільна''<ref name="viacorka"/>. Пры гэтым першаснай і найбольш старажытнай назвай места ў жамойцкіх (летувіскіх) гаворках ёсьць ''Vilnia'', на што паказвае А. Ванагас і што пацьвярджаецца сучаснай [[латыская мова|латыскай]] назвай — ''Viļņa''<ref name="viacorka"/>. З другой паловы XIX ст., па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньне 1863—1864 гадоў]] улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] пачалі надаваць вялікае значэньне напісаньню назвы места: форма ''Вильна'' лічылася расейскай, ''Вильно'' ({{мова-pl|Wilno|скарочана}}) — польскай. Цяперашнюю расейскую форму ''Вильнюс'' упершыню ўжылі ў 1940 годзе, калі ўлады СССР перадалі места Летуве, у гэты ж час у [[наркамаўка|наркамаўцы]] ўсьлед за расейскай мовай пачалі прымусова ўжываць штучную форму ''Вільнюс'' замест традыцыйнай беларускай ''Вільні''. Традыцыйная гістарычная назва ''Вільня'' шырока ўжываецца ў беларускіх народных прыказках, прымаўках і фразэмах: «''Не за дзень Вільня станавілася''» (варыянты: «''Не адразу Вільню пабудавалі''», «''Вільня не адразу збудавалася''»), «''Рабі пільна (пільня) — і тут будзе Вільня''» (варыянт: «''Рабі пільна — і будзе Вільня!''»), «''Круці жорны пільна, то й тут будзе Вільня''», «''Язык Вільні дапытае''», «''Языком у Вільні, а галавою за печчу''», «''За рубель жабу ў Вільню пагоніць''»<ref>Малы руска-беларускі слоўнік прыказак, прымавак і фразем. — Менск: Навука і тэхніка, 1991.</ref><ref>Хатэнка А. [http://www.svaboda.org/content/transcript/794749.html Не за дзень Вільня станавілася], [[Радыё Свабода]], 19 красавіка 2005 г.</ref>. Увогуле, вобраз Вільні пад традыцыйная гістарычнай назвай займае важнае месца ў беларускім фальклёры і літаратуры ([[Якуб Колас]], [[Уладзімер Жылка]] і інш.). {{Панарама|Vilnia. Вільня (T. Makoŭski, 1604).jpg|800px|Вільня ({{мова-la|Vilna|скарочана}}). Гравюра [[Тамаш Макоўскі|Т. Макоўскага]], 1604 г.}} == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Гісторыя Вільні}} === Раньнія часы === Згодна з археалягічнымі дасьледаваньнямі, у XI—XII стагодзьдзях каля падэшвы [[Замкавая гара (Вільня)|Замкавай гары]] існаваў [[замак|горад]], заснаваны [[крывічы|крывічамі]] ў сутоцы рэк, які паводле славянскай традыцыі атрымаў назву ад меншай ракі Вільні. Не пазьней за другую палову XII ст. ён стаў сталіцаю ўдзельнага княства [[Полацкае княства|Полацкай зямлі]]. У ім валадарылі прадстаўнікі полацкай княскай дынастыі: у 1070 годзе — [[Расьціслаў Рагвалодавіч]], а па 1129 годзе — ягоныя сыны<ref name="ehb293"/>. Першапачаткова паселішча разьмяшчалася на Крывой (Лысай) гары, што дала яму назву Крывы горад (Крывы замак). Крывы горад упамінаецца ў гістарычных крыніцах яшчэ ў XIV ст. Нямецкія хронікі называюць Крывы горад таксама «горадам Русінскім» («civitas Ruthenica»). Пад аховай Крывога гораду на левым беразе ракі Вільні і вакол Крывой гары, на якой пазьней узьнік Верхні замак, утварылася паселішча. Археолягі выявілі тут культурны пляст таўшчынёй каля 8 мэтраў, ніжні ярус якога датуецца XIII стагодзьдзем<ref name="ehb293"/>. Некаторыя дасьледнікі бачаць ў рэштках мураваных пабудовах на паўднёвы захад ад Замкавай гары паганскае капішча і катэдральны касьцёл і датуюць іх XIII стагодзьдзем, што аднак патрабуе дадатковых аргумэнтаў<ref name="evkl444">[[Валеры Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Вільня // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С 441.</ref>. Згодна з паданьнем, занатаваным у некаторых гістарычных крыніцах, яшчэ да таго, як Вільня стала [[замак|горадам]], на яе месцы, паводле паганскага звычаю, спальвалі князёў і баяраў. Гэты звычай нібы заснаваў мітычны князь [[Сьвятарог]]<ref>[[Павал Урбан|Урбан П.]] Старажытныя ліцьвіны: Мова. Паходжаньне. Этнічная прыналежнасьць. — Менск: Тэхналогія, 2003. С. 75.</ref> (Сьвінтарог, Швінтарог), які папрасіў свайго сына [[Скірмунты|Скірманта]] спаліць цела па сваёй сьмерці. Некаторыя дасьледнікі мяркуюць, што тут, сапраўды, спальвалі целы тагачаснай пляменнай арыстакратыі, што лічыцца сьведчаньнем працэсаў цэнтралізацыі. На думку Ўл. Тапарова, Сьвятарогам першапачаткова называлі месца, дзе спальвалі целы, а потым у працэсе міталягізацыі назва месца ўвасобілася ў імя князя<ref>Топоров B. H. Vilnius, Wilno, Вильна: город и миф // Балто-славянские этноязыковые контакты. — Москва, 1980. С. 16—18, 28—30.</ref>. У 1264 годзе Віленскае княства далучылася да Вялікага Княства Літоўскага<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 128—129.</ref>. <gallery caption="Старая графіка Вільні" widths="150" heights="150" class="center"> Vilnia. Вільня (1370-90).jpg|Фрагмэнт мапы, {{nowrap|1370—1390 гг.}} Vilnia. Вільня (T. Makoŭski, 1600).jpg|Гравюра [[Тамаш Макоўскі|Т. Макоўскага]], каля 1600 г. Vilenskija zamki. Віленскія замкі (T. Makoŭski, 1600).jpg|[[Комплекс віленскіх замкаў|Віленскія замкі]]. Т. Макоўскі, каля 1600 г. Vilenskija zamki. Віленскія замкі (T. Makoŭski, 1604).jpg|Замкі і [[Віленская ратуша|ратуша]]. Т. Макоўскі, 1604 г. </gallery><gallery widths="150" heights="150" class="center"> Vilnia, Radzivił. Вільня, Радзівіл (C. Götke, 1666).jpg|Панарама места на [[радзівілы|радзівілаўскай]] гравюры, 1666 г. Vilnia. Вільня (1684).jpg|Фрагмэнт партрэта [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Казімер Ягелончык|Казімера]] з жонкай, 1684 г. Vilnia. Вільня (1710).jpg|Мор у Вільні, 1710 г. Vilnia. Вільня (1719).jpg|Мапа места, 1719 г. </gallery> === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Грамата_Жыгімонта_(Сігізмунда)_ад_27_верасня_1432_месцічам_Віленскім.jpg|міні|Грамата [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта I]] (1432 г.) «''Віленскім месьцічам веры рымскае і рускім, што суць рускае веры''» — сьведчаньне канфэсійнасьці назвы «[[Русіны (гістарычны этнонім)|рускія]]», пад якой разумелі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]] [[Кіеўская мітраполія|рускай веры]]]] Паводле легенды, што трапіла ў некаторыя хронікі, Вільню заснаваў вялікі князь [[Гедзімін]]. Ён ўпаляваў на высокай гары [[тур]]а, па чым спыніўся на начлег у даліне Сьвятога Рога. Уночы Гедзімін сьніў вялізнага жалезнага воўка на гары, які выў як сотня ваўкоў. Уранку князь зьвярнуўся да паганскага вяшчуна [[Лідзейка|Лідзейкі]], каб той патлумачыў сон. Лідзейка сказаў, што воўк азначае замак і места, якія тут збудуе князь, а ягонае выцьцё — славу, якая пашырыцца на ўвесь сьвет дзякуючы жыхарам гэтага места. Паданьне сьцьвярджае, што Гедзімін прыслухаўся да Лідзейкі і ў 1323 годзе збудаваў на гары замак і заснаваў места<ref>Топоров B. H. Vilnius, Wilno, Вильна: город и миф // Балто-славянские этноязыковые контакты. — Москва, 1980. С. 40—44.</ref>. У наш час летувіскія ўлады разглядаюць гэты год як афіцыйны час заснаваньня Вільні. [[Файл:Vilnia. Вільня (1576, 1581).jpg|міні|Мапа Вільні, 1576 г.]] Назва ''Вільня'' ўпершыню сустракаецца ў грамаце да [[Ганза|ганзейскіх местаў]] [[Любэк]]у, [[Брэмэн]]у, [[Магдэбург]]у і [[Кёльн]]у ад 25 студзеня 1323 году, дзе гаворыцца што Вільня існавала з даўніх часоў<ref name="ehb293"/>. З дакумэнта вынікае, што ўжо ў 1321 годзе тут былі касьцёлы дамініканаў (спалены прускімі крыжакамі) і францішканаў. Яшчэ раней у Вільні існавалі цэрквы, адну зь якіх — Сьвятога Мікалая збудавалі за часамі Гедзіміна<ref name="ehb293"/>. [[Файл:Vilnia. Вільня (XVII).jpg|значак|Панарама Вільні, гравюра XVII ст.]] Вялікі князь Гедзімін перанёс з Наваградку ў Вільню сталіцу Вялікага Княства Літоўскага. Як сталічнае места з замкам і вялікакняскім палацам Вільня ўпамінаецца ў мірнай дамове Вялікага Княства Літоўскага з Інфлянцкім ордэнам і местам Рыгай ад 2 кастрычніка 1323 году<ref name="ehb293"/>. Перанос сталіцы ў адзін з [[замак|гарадоў]] Полацкай зямлі падкрэсьліваеў набыцьцё Полацкам асаблівай вагі ў Вялікім Княства Літоўскім<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 44.</ref>. [[Файл:Vilnia. Вільня (C. Barousse, 1686).jpg|значак|Панарама, гравюра XVII ст.]] За вялікім князем [[Альгерд]]ам (1345—1377) у Вільні збудавалі цэрквы Прачысьценскую, Пятніцкую, Траецкую, на Верхнім замку і, відаць, Духаўскую<ref name="ehb293"/>. Пры вялікакняскай канцылярыі з XIV ст. дзейнічаў дзяржаўны архіў. У гэты час пачала фармавацца новая плянавальная структура места, абмежаваная рэкамі Вяльлёй, Вільняй і Качаргой. З канца XIV ст. пры манастырах і кляштарах пачалі стварацца школы і бібліятэкі. У 1383 годзе ў Вільні ўпамінаецца [[Рускі Горад (Вільня)|Рускі Горад]]{{Заўвага|У [[Лацінская мова|лацінскім]] перакладзе [[Хроніка Віганда|Хронікі Віганда]], складзенай у 1393—1394 гадох, захавалася характарыстыка Вільні як ''civitas Rutenica'' або гораду, заснаванага [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 82—83.</ref>}} як частка пасаду на ўсход ад пазьнейшых [[Вуліца Замкавая (Вільня)|Замкавай]] і [[Вуліца Вялікая (Вільня)|Вялікай]] вуліцаў. Да канца XVIII ст. гэтая мясцовасьць была [[юрыдыка]]й праваслаўных мітрапалітаў [[Канстантынопальскі патрыярхат|Канстантынопальскага патрыярхату]], пазьней [[Кіеўская, галіцкая і ўсяе Русі мітраполія (уніяцкая)|Кіеўскай, галіцкай і ўсяе Русі мітраполіі]] [[Сьвяты Пасад|Сьвятога Пасаду]]<ref name="evkl444"/>. [[Файл:Vilenskaja ratuša. Віленская ратуша (P. Rossi, 1763).jpg|значак|Старая [[Віленская ратуша|ратуша]], 1763 г.]] 22 сакавіка 1387 году Вільня першай у Вялікім Княстве Літоўскім атрымала [[Магдэбурскае права]], што станоўча паўплывала на эканамічнае разьвіцьцё места. Гэта ўзмацніла і пашырыла гандлёвыя зьвязкі зь местамі Ганзы і [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]]. Вільня пачала выкарыстоўваць герб з выявай Сьвятога Хрыстафора, які пераходзіць цераз раку зь дзіцём-[[Ісус Хрыстос|Ісусам]] на плячах. У гэтыя ж часы тут пачалі ўтварацца рамесныя цэхі, якія тады называліся брацтвамі. Пад 1392 годам упамінаецца [[войт]] пад прозьвішчам Вышка, хоць местам у тыя часы фактычна кіраваў вялікакняскі [[цівун]]. [[Файл:Vilnia, Antokal. Вільня, Антокаль (F. Smuglevič, 1785-86).jpg|значак|[[Антокаль]]. [[Францішак Смуглевіч|Ф. Смуглевіч]], 1785 г.]] Вільня моцна пацярпела ад набегаў крыжакоў у 1321, 1365, 1375 і іншыя гады. У 1377 годзе яны спалілі частку места. У 1390 годзе па 6-дзённай аблозе крыжакі пад камандаю [[Энгельгарт Рабэ|Энгельгарта Рабэ]] атачылі і па штурме 4 жніўня захапілі Крывы замак, аднак ня здолелі ўзяць Ніжні замак. У зацятай разьні, пад мечамі крыжакоў і іхных хаўрусьнікаў — [[жамойты|жамойтаў]], загінула некалькі тысячаў абаронцаў<ref>{{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў|к}} С. 133.</ref>. У 1391 годзе напад паўтарыўся і прывёў да сутыкненьня ў прадмесьці Вільні. У 1399 годзе гросмайстар [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] [[Конрад Валенрод]] па трохмесячнай аблозе захапіў места і спаліў яго, але замак ня ўзяў. Ягонае войска, забіўшы больш за 14 000 жыхароў, адышло. У 1402 годзе захопнікі зноў падыйшлі пад Вільню, але на гэты раз іх ушчэнт разьбіў [[Вітаўт]]. У 1399 і 1419 гадох места моцна пацярпела ад пажараў. [[Файл:Vilnia, Zamkavaja-Katedralny. Вільня, Замкавая-Катэдральны (P. Rossi, 1796).jpg|значак|Панарама Вільні, 1796 г.]] Паводле францускага падарожніка [[Жыльбэр дэ Лянуа|Жыльбэра дэ Лянуа]], у 1413 годзе Вільня ня мела ўмацаваньняў. Места выцягнулася вузкай палосай уздоўж ракі Вільні і мела драўляную забудову, сярод якой трапляліся мураваныя цэрквы і касьцёлы. На высокай пясковай гары месьціўся замак, умацаваны «каменьнем, зямлёй і мурам». У гэты час у Вільні жыло шмат купцоў і рамесьнікаў. Тут дзейнічаў рачны порт. У 1440-я гады ў месьце два разы на год праводзіліся кірмашы. Тутэйшыя купцы мелі права бязмытнага гандлю на ўсёй тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага. [[Файл:Vilnia, Dolny zamak. Вільня, Дольны замак (P. Rossi, 1797).jpg|значак|[[Ніжні замак (Вільня)|Ніжні замак]], 1797 г.]] У 1401 годзе ў Вільні падпісалі [[Віленска-Радамская унія|Віленска-Радамскую унію]], якая юрыдычна замацавала зьвяз Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага ў змаганьні зь нямецкай агрэсіяй. У 1413 годзе яна стала сталіцай [[Віленскае ваяводзтва|ваяводзтва]], з 1416 году тут знаходзілася рэзыдэнцыя [[Літоўская праваслаўная мітраполія|праваслаўнага мітрапаліта Вялікага Княства Літоўскага]]. Паступова Вільня набыла статус важнага палітычнага цэнтру Ўсходняй Эўропы. У 1432 годзе вялікі князь афіцыйна прызначыў у Вільню войта, у гэты ж час утварылася меская рада. У яе склад уваходзілі 24 райцы і 12 бурмістраў, якія пароўну падзяляліся на «лавіцу рускую» (праваслаўных, пазьней уніятаў) і «лавіцу рымскую» (рыма-каталікоў)<ref name="evkl444"/>. У 1533 годзе службовыя абавязкі ў магістраце выконвалі бурмітры і райцы Рыгор Мэка, Гаўрыла Аліфаровіч, Мікола Сяльковіч, Адашка Семяновіч, Юры Нястука і Васіль Фядкевіч. Усе яны мелі [[беларусы|беларускае паходжаньне]]<ref name="ehb294">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]], Таляронак С., [[Арсень Ліс|Ліс А.]], Сакалова М., Шаўцоў Ю. Вільня // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 294.</ref>. [[Файл:Vilnia, Antokal, Sapieha. Вільня, Антокаль, Сапега (J. Šołma, 1819).jpg|значак|Палац Сапегаў. Я. Шолма, 1819 г.]] У ХV ст. у Вільні збудавалі пэрліну [[Беларуская готыка|беларускай готыкі]] — [[Касьцёл Сьвятой Ганны (Вільня)|касьцёл Сьвятой Ганны]], фундатаркай якога была другая жонка Вітаўта — смаленская князёўна [[Ганна Сьвятаслаўна]]. 4 сакавіка 1484 году ў Вільні памёр [[княжыч Казімер]], пахаваны там. Ён лічыцца сьвятым і заступнікам Вялікага Княства Літоўскага. У 1492 годзе ў Вільні заснавалі [[Віленская мынца|мынцу]] і першую аптэку. З канца XV ст. у глыб Вялікага Княства Літоўскага пачалі рабіць набегі татары і маскавіты, што стварала небясьпеку для сталіцы. У зьвязку з гэтым магістрат пастанавіў збудаваць вакол места [[Віленскія гарадзкія ўмацаваньні|абарончы мур]], урачыстая закладка якога адбылася 23 красавіка 1498 году. Сьпярша збудавалі 5 брамаў — Віленскую, Троцкую, Траецкую, Спаскую і Замкавую, пазьней зьявіліся яшчэ 5 брамаў — Татарская, Рудніцкая, Субач, Бэрнардынская і Мокрая. Будаваньне муру скончылася ў 1522 годзе, ягоная даўжыня склала 2,4 км. У XVI ст. адбываўся далейшы росквіт Вільні: тут зьявіліся раскошныя палацы Радзівілаў, Хадкевічаў, Сапегаў, Астроскіх, Кішкаў і іншых магнатаў. На актывізацыю мураванага будаваньня паўплывалі таксама пажары ў 1419, 1513, 1520, 1530 і 1557 гадох. У XVI ст. колькасьць 2- і 3-павярховых камяніцаў дасягнула сотні, сфармавалася радыяльная сыстэма вуліцаў. Паводле сьведчаньня сучасьнікаў, у 1517 годзе Вільня велічынёй раўнялася Кракаву з усімі ягонымі прадмесьцямі. Аднак дамы ў Вільні не прымыкалі адзін да аднаго ўшчыльную, як у польскіх местах, а аддзяляліся агародамі, садамі і прысадамі<ref name="ehb294"/>. У 1511 годзе ў месьце дзейнічалі 14 цэркваў (у тым ліку Міколы Перанесенская, Міколы Ўсьпенская, Кацярынінская, Спаская, Прачысьценская, Міхайлаўская, Раства, Іванаўская, Пятніцкая, Казьмадзям’янаўская, Юр’еўская на Росах, саборная Петрапаўлаўская на Зарэччы, манастыр Сьвятой Тройцы) і 7 касьцёлаў. У 1514 годзе па пераможнай [[Бітва пад Воршай|Аршанскай бітве]] ў Вільні зь вялікім трыюмфам сустрэлі князя [[Канстантын Астроскі|Канстантына Астроскага]]. У падзяку Богу і ў гонар перамогі над маскоўскімі войскамі ён збудаваў на месцы старажытных драўляных Траецкай і Мікалаеўскай цэркваў мураваныя. Каля 1522 году ў Вільні пачала працаваць першая ўва Ўсходняй Эўропе друкарня [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]], які выдаў тут «[[Малая падарожная кніжка (1522)|Малую падарожную кніжку]]» (каля 1522 году) і «[[Апостал (1525)|Апостал]]» (1525). У 1569 годзе ягоны пасьлядоўнік [[Пётар Мсьціславец|П. Мсьціславец]] заснаваў ў Вільні друкарню з кірылічным шрыфтам. Дом, дзе яна знаходзілася, у 1582 годзе набылі браты [[Мамонічы|Кузьма і Лукаш Мамонічы]], якія выдалі тут [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году]], [[Трыбунал абывацелям Вялікага Княства Літоўскага]] (1588) і іншыя помнікі беларускага пісьменства<ref name="ehb295">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]], Таляронак С., [[Арсень Ліс|Ліс А.]], Сакалова М., Шаўцоў Ю. Вільня // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 295.</ref>. У 1536 годзе цераз раку Вяльлю перакінулі першы мураваны мост, які пазьней атрымаў назву [[Зялёны мост (Вільня)|Зялёнага]]. З 1524 году пачала дзейнічаць паперня, каля 1540 году — арсэнал і [[людвісарня]], зь сярэдзіны XVI ст. — вадаправод у драўляных трубах. У 1547 годзе Марцін Палецкі заснаваў шкляную гуту. У 1596 годзе ў Вільні было 15 цэркваў, 14 касьцёлаў, адзін лютэранскі і два кальвінісцкія зборы, а таксама некалькі сынагогаў. Яшчэ ў 1397 годзе ўпамінаецца пра існаваньне школы для дзяцей месьцічаў, якая дзейнічала пры Катэдры. Пазьней невялікія школы існавалі пры манастырах. У 1413 годзе Вільню наведаў паплечнік [[Ян Гуса|Я. Гуса]] [[Геранім Праскі]], якога прыняў пры сваім двары вялікі князь Вітаўт. За вялікім князем [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандрам]] (1492—1506) пры Ніжнім замку жылі астраном [[Войцех з Брудзева]] і публіцыст [[Эразм Вітэлі]]. За вялікім князем [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонтам Аўгустам]] (1548—1572) у Вільні адкрылася першая карцінная галерэя і бібліятэка (налічвала больш за 1 тысячу кніг). У 1570 годзе ў Вільні заснавалі [[езуіты|езуіцкі]] калегіюм, які ў 1579 годзе паводле прывілею караля і вялікага князя [[Стэфан Баторы|Стэфана Баторыя]] і на блаславеньне папы [[Рыгор III (папа рымскі)|Рыгора XIII]] ператварылі ўва ўнівэрсытэт ({{мова-la|Alma academia et universitas Vilnensis societatis JESU}}). У XV—XVI стагодзьдзях у месьце дзейнічалі 5 праваслаўных брацтваў, найбольшым зь якіх было Траецкае. Апроч [[ліцьвіны|ліцьвінаў]], у Вільні з часоў Альгерда пачалі сяліцца жыды і немцы, за Вітаўтам — крымскія татары, за [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонтам Кейстутавічам]] — палякі і італьянцы. Неўзабаве места стала важным цэнтрам жыдоўскай культуры ўва Ўсходняй Эўропе. З прычыны свайго вялікага духоўнага значэньня Вільня атрымала назву ''Паўночны Ерусалім''. Моцны пажар у 1610 годзе зьнішчыў у Вільні 4700 дамоў, замкі і 10 сакральных будынкаў. Пры падтрымцы [[Сьпіс польскіх манархаў|караля]] і вялікага князя [[Уладзіслаў Ваза|Уладзіслава Вазы]], а таксама [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлера]] [[Леў Сапега|Льва Сапегі]] места аднавілі. Цэнтар Вільні забудоўваўся ў асноўным мураванымі будынкамі, узьніклі новыя вуліцы і пляцы. На 1647 год у месьце было каля 839 крамаў, 37 сакральных будынкаў, 10 друкарняў. За часамі [[Вайна 1654—1667 гадоў|вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] па працяглай аблозе 8 жніўня 1655 году маскоўскія войскі з вулічнымі баямі авалодалі местам, якое па захопе гарэла 17 дзён<ref name="evkl444"/>. 11 ліпеня 1660 году войскі Вялікага Княства Літоўскага на чале з [[Міхал Казімер Пац|М. К. Пацам]] вызвалілі сталіцу. Кіраўніка маскоўскай залогі пакаралі сьмерцю ўласныя салдаты — за катаваньні і масавыя забойствы месьцічаў з асаблівай жорсткасьцю: ''«много людей невинно покарал и на части рассекши, из пушек ими стрелял, иных на кол сажал, беременных женщин на крюках за ребра вешал, и они вися на крюках, рождали младенцев»''<ref name="ehb296"/>. У выніку гэтай вайны Вільня страціла палову насельніцтва, захопнікі зруйнавалі і разрабавалі места. Толькі ў канцы XVII ст. Сапегі, Пацы і Слушкі пачалі адбудоўваць палацы і фундаваць цэрквы і касьцёлы. У [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікую Паўночную вайну]] Вільню двойчы руйнавалі [[Швэцыя|швэдзкія]] войскі, у 1702 і 1707 гадох. Места моцна пацярпела ад мору ў 1709—1711 гадох. Па вайне Вільня паступова адрадзілася. Тут пачалі выходзіць газэты «Кур’ер Літоўскі» («Kurier Litewski») і «Газэта Віленская» («Gazeta Wileńska»). У 1773 годзе па ліквідацыі [[Езуіты|ордэна езуітаў]] утварылася [[Адукацыйная камісія]]. У 1788 годзе Расейская імпэрыя ўвяла свае войскі ў Вільню. У 1794 годзе места стала адным з галоўных цэнтраў [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня Т. Касьцюшкі]]. У ноч на 23 красавіка паўстанцы на чале з [[Якуб Ясінскі|Я. Ясінскім]] узялі ўладу ў свае рукі. Яны раззброілі расейскія войскі і арыштавалі афіцэраў на чале з генэрал-маёрам М. Арсеньевым. Утварылася [[Найвышэйшая Літоўская Рада]]. 19—20 ліпеня Вільні беспасьпяхова штурмавалі расейскія войскі, аднак 11 жніўня яны ўсё ж захапілі места і такім чынам здушылі паўстаньне ў Вялікім Княстве Літоўскім. <gallery caption="Места на акварэлях [[Юзэф Пешка|Юзэфа Пешкі]]" widths="150" heights="150" class="center"> Vilenskaja ratuša. Віленская ратуша (J. Pieška, 1797).jpg|[[Віленская ратуша|Ратуша]], 1797 г. Vilnia, Rynak. Вільня, Рынак (J. Pieška, 1797).jpg|[[Вялікая вуліца (Вільня)|Вялікая вуліца]], 1797 г. Vilenskaja ratuša. Віленская ратуша (J. Pieška, 1808).jpg|Ратуша, 1808 г. Vilnia, Vialikaja. Вільня, Вялікая (J. Pieška, 1808).jpg|Вялікая вуліца, 1808 г. </gallery><gallery widths="150" heights="150" class="center"> Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Pieška, 1808).jpg|[[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдра]], 1808 г. Vilnia, Antokal. Вільня, Антокаль (J. Pieška, 1808).jpg|[[Антокаль]], 1808 г. Vilnia, Zarečča-Papłavy. Вільня, Зарэчча-Паплавы (J. Pieška, 1808).jpg|[[Зарэчча (Вільня)|Зарэчча]], 1808 г. Vilnia, Vialla. Вільня, Вяльля (J. Pieška, 1808).jpg|Рака [[Вяльля]], 1808 г. </gallery> === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Vilnia, Rynak. Вільня, Рынак (V. Adam, 1846).jpg|значак|Адступленьне французаў празь Вільню. [[Ян Дамель|Я. Дамель]], 1846 г.]] У выніку [[Трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай]] (1795 год) Вільня апынулася ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], дзе стала цэнтрам сьпярша [[Літоўская губэрня|Літоўскай]], потым [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], [[Віленскае генэрал-губэрнатарства|Віленскага генэрал-губэрнатарства]]. У 1797 годзе пры Віленскім унівэрсытэце адкрылася школа прыгожых мастацтваў, пераўтвораная ў 1803 годзе ў факультэт малярства, скульптуры і гравюры. У пачатку XIX ст. Вільня была трэцім велічынёй местам у Расейскай імпэрыі (пасьля [[Масква|Масквы]] і [[Санкт-Пецярбург|Пецярбургу]])<ref name="ehb296">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]], Таляронак С., [[Арсень Ліс|Ліс А.]], Сакалова М., Шаўцоў Ю. Вільня // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 296.</ref>, тут было больш за 700 мураваных і столькіх ж драўляных будынкаў, 25 касьцёлаў і цэркваў, 23 кляштары і манастыры. У [[вайна 1812 году|вайну 1812 году]] 16 чэрвеня Вільню занялі войскі [[Напалеон I Банапарт|Напалеона]], які 1 ліпеня падпісаў дэкрэт аб стварэньні Часовага Ўраду Вялікага Княства Літоўскага. 28 лістапада места зноў занялі расейскія войскі. Па вайне тут існавалі патрыятычныя таварыствы [[шубраўцы|шубраўцаў]], [[Філяматы|філяматаў]], [[Філярэты|філярэтаў]], «[[Прамяністыя (таварыства)|прамяністых]]». [[Файл:Biełarusy. Беларусы (1885).jpg|значак|[[Беларусы]] на этнаграфічнай мапе Эўропы ([[Парыж]], 1885 г.)]] За часамі [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] у Вільні дзейнічаў [[Віленскі паўстанцкі камітэт|паўстанцкі камітэт]], арганізоўваліся аддзелы для змаганьня з царскімі войскамі. Па здушэньні паўстаньня ўлады Расейскай імпэрыі зачынілі Віленскі ўнівэрсытэт. На 1835 год Вільня налічвала 10 прадмесьцяў: [[Антокаль]], [[Папоўшчына (Вільня)|Папоўшчыну]], [[Зарэчча (Вільня)|Зарэчча]], [[Паплавы (Вільня)|Паплавы]], [[Росы (Вільня)|Росы]], [[Востры Канец]], [[Руднішкі]], [[Пагулянка (Вільня)|Пагулянку]], [[Лукішкі (Вільня)|Лукішкі]], [[Сьніпішкі (Вільня)|Сьніпішкі]]. У месьце было 1552 дамы і 6 рынкаў, дзейнічалі 25 касьцёлаў, 20 кляштараў і 7 капліцаў, 2 царквы і 2 манастыры, эвангельскія царква і капліца, мячэт і 4 сынагогі<ref name="ehb297">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]], Таляронак С., [[Арсень Ліс|Ліс А.]], Сакалова М., Шаўцоў Ю. Вільня // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 297.</ref>. [[Файл:Открытие памятника Муравьёву.jpg|значак|значак|Урачыстае адкрыцьцё помніка [[Мураўёў-Вешальнік|Мураўёву-вешальніку]], 1898 г.]] У час [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] у Вільні выдавалася газэта «[[Мужыцкая праўда]]», дзейнічаў Выканаўчы аддзел Літвы. Тут на Лукіскім пляцы 22 сакавіка 1864 году расейскія ўлады пакаралі сьмерцю [[Кастусь Каліноўскі|Кастуся Каліноўскага]]. Зь сярэдзіны XIX ст. у Вільні пачала разьвівацца прамысловасьць. У 1860—1862 гадох празь места прайшла чыгунка [[Пецярбург]] — [[Варшава]], у 1874 годзе — [[Лібава-Роменская чыгунка|Лібаўска-Роменская]]. У 1864 годзе ў Вільні адкрылася першая фабрыка (газавая), пачаў дзейнічаць чыгуналіцейны завод Цымэрмана. Найбольшае прадпрыемства таго часу — тытунёвае таварыства Дурунчы і Шмемана — утварылася ў 1865 годзе. У пачатку 1880-х гадоў адкрыліся прадпрыемствы мэтала — і дрэваапрацоўкі, гарбарнай, харчовай прамысловасьці. У 1894—1895 гадох у месьце працавалі 286 прадпрыемстваў, у 1906 годзе — 225, у 1914 годзе — 266. У 1897 годзе ўтварылася акцыянэрнае таварыства [[бровар]]а Шопэна, у 1900 годзе пачаў працаваць мэталаапрацоўчы завод. З пачаткам дзейнасьці газавай фабрыкі, цэнтральная частка места асьвятлялася газай (з 1876 году — іншыя вуліцы). У 1879—1882 гадох замест драўлянага водаправоду праклалі жалезны. З 1893 году пачала працаваць [[конка]], з 1896 году — тэлеграфная станцыі і тэлефонная сетка. У 1905 годзе зьявіліся першыя аўтамабілі, у 1908 годзе — [[трамвай]]<ref name="ehb298">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]], Таляронак С., [[Арсень Ліс|Ліс А.]], Сакалова М., Шаўцоў Ю. Вільня // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 298.</ref>. У пачатку XX ст. у Вільні дзейнічалі 31 царква і 3 манастыры, 15 касьцёлаў і 3 кляштары, малельня старавераў, 2 лютэранскія і кальвінскі зборы, 5 сынагогаў і 90 малітоўных дамоў, мячэт. Існавала некалькі навучальных установаў, у тым ліку настаўніцкі інстытут, 2 мужчынскія і 1 жаночая гімназія, рэальная, меская, чыгуначная, клясычная, пяхотна-юнкерская, камэрцыйная і хіміка-тэхналягічная вучэльні, паштова-тэлеграфная школа, Літоўская духоўная і Рымска-каталіцкая эпархіяльныя сэмінарыі, Марыінскія вышэйшыя жаночыя курсы, і інш. У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзяў у Вільні дзейнічалі [[Першая беларуская трупа Ігната Буйніцкага]] і Беларускі музычны драматычны гурток. З 1906 году выдаваліся газэты «[[Наша Ніва]]» і «[[Наша Доля]]», пазьней часопіс «[[Саха (1912)|Саха]]». Працавалі [[Беларускае выдавецкае таварыства]], выдавецтва «Нашай Нівы», выдавецкае таварыства «[[Наша Хата]]», друкарня [[Марцін Кухта|Марціна Кухты]], якая выдала многія беларускія кнігі, першая беларуская кнігарня<ref name="ehb299">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]], Таляронак С., [[Арсень Ліс|Ліс А.]], Сакалова М., Шаўцоў Ю. Вільня // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 299.</ref>. 12 лютага 1910 году ў клюбе чыгуначнікаў адбылася [[Першая беларуская вечарынка ў Вільні]]. <gallery caption="Віленскі альбом" widths="150" heights="150" class="center"> Vilnia, Vostraja Brama. Вільня, Вострая Брама (H. Moulin, 1848-52) (2).jpg|Вокладка з [[Вострая брама|Вострай брамай]] Vilnia, Vialiki Dvor. Вільня, Вялікі Двор (1850).jpg|[[Ансамбль Віленскага ўнівэрсытэту|Вялікі Двор]] Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (I. Deroy, 1845).jpg|[[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдра]] Vilnia, Bernardynskaja. Вільня, Бэрнардынская (P. Benoist, 1850).jpg|[[Касьцёл Сьвятой Ганны (Вільня)|Касьцёл Сьвятой Ганны]] </gallery><gallery widths="150" heights="150" class="center"> Vilnia, Kalvaryja. Вільня, Кальварыя (L. Bichebois, 1849).jpg|Кальварыя Vilnia, Antokal. Вільня, Антокаль (L. Bichebois, 1848).jpg|[[Антокаль]] Vilnia, Masalski. Вільня, Масальскі (P. Benoist, 1850).jpg|[[Прэзыдэнцкі палац (Вільня)|Біскупскі палац]] Vilnia, Śnipiški, Jezuicki. Вільня, Сьніпішкі, Езуіцкі (L. Bichebois, 1848-49).jpg|[[Сьніпішкі]] </gallery> === Найноўшы час === ==== Паміж Беларусьсю, Летувой і Польшчай ==== [[Файл:Vilnia, Zavalnaja. Вільня, Завальная (1907).jpg|значак|Рэдакцыя «[[Наша Ніва|Нашай Нівы]]» на [[Вуліца Завальная (Вільня)|Завальнай вуліцы]], 1907 г.]] За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў 1915 годзе Вільню занялі войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]]. Дзеячы [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускага нацыянальнага адраджэньня]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч|Антон]] Луцкевічы разам з [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлавам Ластоўскім]] выступілі з прапановай аднавіць [[Вялікае Княства Літоўскае]] з сталіцай у Вільні, аднак гэтая ідэя не знайшла падтрымкі ў летувіскіх дзеячоў<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 347.</ref>. У верасьні 1917 году ў месьце ўтварылася [[Летувіская Тарыба]] пранямецкай арыентацыі<ref name="ehb299"/>. У гэты час у Вільні дзейнічалі [[Віленская беларуская рада]], [[Беларускі нацыянальны камітэт (Вільня)|Беларускі нацыянальны камітэт]], знаходзілася кіраўніцтва [[Беларуская сацыял-дэмакратычная работніцкая група|Беларускай сацыял-дэмакратычнай работніцкай групы]], адбыліся [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларуская канфэрэнцыя 1918 году]], [[Беларускі зьезд Віленшчыны і Гарадзеншчыны]], выдаваліся газэта «[[Гоман (1916)|Гоман]]», распачало дзейнасьць [[Беларускае навуковае таварыства (1918)|Беларускае навуковае таварыства]], з 1916 году працавала выдавецтва [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]]. Апроч адкрытых у 1915—1916 гадох першых беларускіх школаў, 1 студзеня 1919 году тут заснавалі [[Віленская беларуская гімназія|Віленскую беларускую гімназію]]. У 1919 годзе Беларускае таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны зладзіла ў Вільні беларускі прытулак Золак. Аднавіла спыненую вайной Беларускае выдавецкае таварыства. У канцы 1910-х гадоў у Вільні зьявіліся пэрыядычныя выданьні [[Грамадзянін (1919)|Грамадзянін]], [[Беларуская думка (1919)|Беларуская думка]], [[Беларускае жыцьцё (1919)|Беларускае жыцьцё]], [[Незалежная Беларусь]], [[Наша думка]], [[Незалежная думка (1920)|Незалежная думка]], аднавіла выхад Наша Ніва. Адкрыліся адмысловыя беларускія настаўніцкія курсы. У 1916—1920 гадох дзейнічаў беларускі клюб з драматычным гуртком, у 1916 годзе — беларускі дзіцячы тэатар на чале з С. Корф<ref name="ehb299"/>. [[Файл:Vilnia, Bieł-čyrvona-bieły ściah-Pahonia. Вільня, Бел-чырвона-белы сьцяг-Пагоня (30.12.1927).jpg|значак|Зьезд [[Таварыства беларускай школы]] ў Вільні зь [[Беларусы|беларускай]] [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальнай сымболікай]], 1927 г.]] 16 лютага 1918 году Летувіская Тарыба абвясьціла Вільню сталіцай адноўленай [[Летува|Летувіскай дзяржавы]], хаця фактычнай сталіцай Летувы была [[Коўна]]. Адначасна 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Вільня абвяшчалася часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Тут утварылася [[Беларуская рада]], жыхары места атрымалі Пасьведчаньні [[Народны Сакратарыят БНР|Народнага Сакратарыяту БНР]]<ref>{{Літаратура/ВГАБ|4к}} С. 19.</ref>. 14 жніўня 1918 году адбылася нарада прадстаўнікоў сацыял-дэмакратычных арганізацыяў Летувы і Заходняй Беларусі, 1—3 кастрычніка 1918 году — першы зьезд Камуністычнай партыі Летувы і Заходняй Беларусі. У сьнежні 1918 году ў Вільні знаходзіўся ўрад БНР. Па адыходзе нямецкіх войскаў, 1 студзеня 1919 году польская мясцовая Самаахова заняла места і разьбіла бальшавікоў, аднак ужо 5 студзеня мусіла была адступіць, уцякаючы ад саветаў<ref>Kronika powstań polskich 1794—1944. — Warszawa: Wydawnictwo Kronika, 1994. S. 345.</ref><ref name="smdb-82">Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. S. 82.</ref>. Па займаньні гэтай тэрыторыі [[Чырвоная армія|Чырвонай арміяй]] 15 сьнежня 1918 году Вільню абвясьцілі сталіцай Савецкай Летувы. 27 лютага 1919 году Вільня стала сталіцай [[ЛітБел|Літоўска-Беларускай ССР (ЛітБел)]]. 19 красавіка 1919 году Вільню занялі польскія войскі<ref name="smdb-82"/>. Савецкія войскі зноў занялі Вільню 14 ліпеня 1920 году<ref>Wilno. Przewodnik krajoznawczy Juljusza Kłosa Prof. Uniwersytetu St. Batorego. Wydanie trzecie poprawione. — Wilno: Wydawnictwo Wileńskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, 1937. S. 41.</ref>. Як вынік «бунту» дывізіі [[Люцыян Жалігоўскі|Жалігоўскага]], які адбыўся 8 кастрычніка 1920 году Вільня на пэўны час стала цэнтрам [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]]. 8 студзеня 1922 году адбыліся выбары ў Часовы Сойм Сярэдняй Літвы, які 20 лютага 1922 году пастанавіў далучыць Віленскую зямлю да міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]]. ==== Цэнтар беларускага нацыянальна-вызвольнага руху ==== [[Файл:Vilnia, Bieł-čyrvona-bieły ściah-Pahonia. Вільня, Бел-чырвона-белы сьцяг-Пагоня (1931).jpg|значак|Хор [[Беларускі студэнцкі саюз|Беларускага студэнцкага саюзу]] пры [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]] на чале з [[Рыгор Шырма|Рыгорам Шырмам]] і з удзелам [[Міхась Забэйда-Суміцкі|Міхася Забэйды-Суміцкага]], 1931 г.]] [[Файл:Vilenskaja biełaruskaja gimnazija-1.jpg|значак|Сьвяткаваньне ўгодкаў абвяшчэньня [[БНР]] у [[Віленская беларуская гімназія|Віленскай беларускай гімназіі]], 1935 г.]] У складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі Вільня стала цэнтрам нацыянальна-вызвольнага руху ў Заходняй Беларусі. З 1921 году тут дзейнічала [[Таварыства беларускай школы]], якое выдавала Бюлетэнь ТБШ, часопіс [[Беларускі летапіс (1933)|Беларускі летапіс]] і газэту [[Шлях (1932)|Шлях]]) і Беларускі каапэратыўны банк з аддзеламі ў Пінску і Глыбокім. Студэнты-беларусы стварылі [[Беларускі студэнцкі саюз]], які выдаваў часопісы [[Наш Шлях (часопіс)|Наш Шлях]] і [[Студэнцкая думка (Вільня)|Студэнцкая думка]]. Дзейнічалі [[Беларускі народны тэатар]], працаваў [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй]]. Таварыства [[Беларуская хатка ў Вільні]] выдавала часопіс [[Беларуская хата (1926)|Беларуская хатка]] (1926), таварыства [[Радом]] — газэту [[Беларускі дзень]] (1927—1928). У 1927 годзе існавала арганізацыя маладых пісьменьнікаў і мастакоў Заходняй Беларусі [[Веснаход]]. У сярэдзіне 1920-х гадоў у Вільні знаходзілася кіраўніцтва [[Беларуская сялянска-работніцкая грамада|Беларускай сялянска-работніцкай грамады]], якая выдавала газэты [[Жыцьцё беларуса]], [[Беларуская Ніва (1925)|Беларуская ніва]], [[Беларуская справа]], [[Наш голос (1927)|Наш голос]], [[Наша воля (1927)|Наша воля]], [[Народны звон (1926)|Народны звон]], часопіс [[Маланка (часопіс)|Маланка]] і іншыя. У 1925 годзе паслы сойму [[Васіль Рагуля|В. Рагуля]] і [[Фабіян Ярэміч|Ф. Ярэміч]] заснавалі ў Вільні [[Беларускі сялянскі саюз]], які выдаваў газэту [[Сялянская Ніва]], [[Ян Станкевіч|Я. Станкевіч]] — [[Беларуская сялянская партыя|Беларускую сялянскую партыю]] і яе газэту [[Народ (газэта)|Народ]]. Актывізавалася дзейнінасьць беларускіх каталікоў і праваслаўных, якія выдавалі часопісы і газэты [[Праваслаўны беларус]], [[Беларуская зарніца]], [[Сьветач Беларусі]], [[Хрысьціянская Думка]], выходзіла ўніяцкая газэта [[Да Злучэньня!]] Агулам выдаваліся больш за 100 беларускіх газэтаў і часопісаў. Паводле статыстычных зьвестак, пададзеных Віленскім унівэрсытэтам у 1928 годзе, паводле калькасьці і накладу пэрыядычных выданьняў у Вільні беларусы займалі другое месца пасьля палякаў, якім належала дзяржаўная ўлада, тым часам летувісы займалі толькі пятае месца — пасьля жыдоўскага і расейскага друку<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 369.</ref>. У 1930-я гады польскія ўлады забаранілі дзейнасьць ТБШ і [[Беларускі інстытут гаспадаркі і культуры|Беларускага інстытуту гаспадаркі і культуры]], спынілі працу некалькі беларускіх выдавецтваў<ref name="ehb300">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]], Таляронак С., [[Арсень Ліс|Ліс А.]], Сакалова М., Шаўцоў Ю. Вільня // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 300.</ref>. ==== Паміж Беларускай ССР і Летувой ==== 19 верасьня 1939 году згодна [[Пакт Молатава-Рыбэнтропа|пактам Молатава-Рыбэнтропа]] ў Вільню ўвайшлі савецкія войскі, утварылася [[Віленская вобласьць]]. 22 верасьня па-беларуску пачала выходзіць газэта «[[Віленская праўда (1939)|Віленская праўда]]», таксама ў Вільні разьмясьцілася рэдакцыя галоўнай савецкай газэты для [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] — «[[Свабодная Беларусь]]». 24 верасьня ў актавай залі Віленскай беларускай гімназіі адбылася афіцыйная ўрачыстасьць з нагоды далучэньня Вільні да Беларусі. Каб задаволіць попыт на беларускамоўнае навучаньне ў гімназіі арганізавалі дзесяць паралельных клясаў, а неўзабаве выйшла пастанова ўладаў аб адкрыцьці Другой Віленскай беларускай гімназіі. На [[Лукіскі пляц|Лукіскім пляцы]] адбыўся мітынг з удзелам 75 тысячаў месьцічаў, у рэзалюцыі якога гаварылася, што працоўныя Вільні галасуюць за ўваходжаньне ў склад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 377.</ref>. Па таемным пераразьмеркаваньні зонаў уплыву паміж [[Трэці Райх|Трэцім Райхам]] і [[СССР]] (28 верасьня 1939 году) 10 кастрычніка 1939 году адбылося падпісаньне [[савецка-летувіская дамова 1939 году|савецка-летувіскай дамовы]] аб перадачы Летуве Вільні і Віленскай вобласьці. У БССР дамова не публікавалася да 1 лістапада<ref name="Arlou-2012-379">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 379.</ref> (у дзень яе складаньня газэта «[[Звязда]]» апублікавала карэспандэнцыю, дзе паведамлялася, як віленчукі рыхтуюцца да выбараў дэпутатаў у Народны сход Заходняй Беларусі)<ref name="Arlou-2012-379"/>. 12 кастрычніка 1939 году старшыня Рады Беларускай Народнай Рэспублікі [[Васіль Захарка]] накіраваў пратэст прэзыдэнту Летувы [[Антанас Сьмятона|Антанасу Сьмятоне]] супраць падпісаньня дамовы «аб пераходзе да Летувы беларускага места Вільні і беларускіх зямель Віленскай вобласьці», у якой паказаў на адказнасьць Летувы перад беларускім народам за гэты акт. 22 кастрычніка 1939 году [[Вячаслаў Молатаў|Молатаў]] заявіў [[Наткевіч]]у, што СССР супраць зьмяненьняў граніцы, усталяваных дамовай ад 10 кастрычніка 1939 году, але не пярэчыць супраць таго, каб летувісы, якія жадаюць выехаць з Заходняй Беларусі ў Летуву, зрабілі гэта<ref name="ЭГБ-195">{{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 195.</ref>. Пры гэтым падрыхтоўка, падпісаньне і ратыфікацыя дамовы ажыцьцяўляліся без удзелу ўпаўнаважаных прадстаўнікоў БССР, яна не абмяркоўваўся ў вышэйшых органах дзяржаўнай улады Беларусі, дамова парушала палажэньні Канстытуцыі СССР 1936 году і Канстытуцыі БССР 1937 году, якія патрабавалі згоды саюзнай рэспублікі на зьмяненьне яе граніц. З пункту гледжаньня міжнароднага права дамова была чарговым падзелам тэрыторыі Беларусі<ref>{{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 197.</ref>. Супраць далучэньня Вільні і Віленшчыны да Летувы выступіў урад Польшчы, не падтрымалі дамовы [[Ангельшчына]] і [[Францыя]]. Па падпісаньні дамовы зь летувісамі [[НКВД]] арыштавала шэраг беларускіх дзеячоў у Вільні — [[Антон Луцкевіч|Антона Луцкевіча]], [[Уладзімер Самойла|Уладзімера Самойлу]], [[Макар Краўцоў|Макара Краўцова]], [[Янка Пазьняк|Янку Пазьняка]], [[Вячаслаў Багдановіч|Вячаслава Багдановіча]], [[Сяргей Бусел|Сяргея Бусла]], [[Вінцэнт Жук-Грышкевіч|Вінцэнта Жук-Грышкевіча]], [[Антон Неканда-Трэпка|Антона Неканда-Трэпку]] і іншых<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 380.</ref>. ==== Другая сусьветная вайна ==== [[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы (Вільня — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]] 27 кастрычніка 1939 году летувіскія войскі ўвайшлі ў Вільню, а 28 кастрычніка адбылася афіцыйная цырымонія сустрэчы летувіскіх войскаў. У сьнежні 1939 году прэм’ер-міністар Летувы заявіў, што «Вільня і Віленскі край хоць ускосна, заваяваныя нашай арміяй»<ref name="ЭГБ-195"/>. Тым часам узамен за далучэньне Вільні летувісы пагадзіліся разьмясьціць у сваёй краіне савецкія вайсковыя базы<ref name="Arlou-2012-379"/>. 3 жніўня 1940 году па ўльтыматуме [[СССР]] Летува бяз збройнага супраціву ўвайшла ў яго склад, Вільня стала сталіцай [[Летувіская ССР|Летувіскае ССР]]. Неўзабаве Віленскую беларускую гімназія пераўтварылі сьпярша ў прагімназію, а потым — у няпоўную сярэднюю школу, а Беларускі музэй далучылі да Акадэміі навук Летувіскай ССР. За часамі [[Другая сусьветная вайна|Другой Сусьветнай Вайны]] 24 чэрвеня 1941 году Вільню акупавалі войскі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]], якія перадалі места пад уладу летувіскай адміністрацыі. Нацысты з дапамогай летувіскіх добраахвотнікаў забілі ў [[Віленскае гета|Віленскім гета]] 95% усіх жыдоў Вільні. Нягледзячы на карныя антыбеларускія акцыі з боку [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]], летувіскіх паліцыйных фармаваньняў і дывэрсантаў НКВД, у Вільні запрацавалі некалькі пачатковых беларускіх школаў, гімназія і настаўніцкая сэмінарыя, аднавіў дзейнасьць Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча, пачала выдавацца газэта «[[Беларускі голас (1942)|Беларускі голас]]». Пад прыкрыцьцём дазволенага немцамі [[Беларускі нацыянальны камітэт (Вільня)|Беларускага нацыянальнага камітэту]] дзейнічаў віленскі камітэт падпольнай [[Беларуская незалежніцкая партыя|Беларускай незалежніцкай партыі]], што мела на мэце ўтварыць адзіны нацыянальны фронт дзеля змаганьня з нацыстамі і бальшавікамі за незалежную Беларусь<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 383.</ref>. У лютым 1944 году ўлады Трэцяга Райху з улікам этнічнага і гістарычнага аспэктаў перадалі Вільню і Віленшчыну ў склад [[Генэральная акруга Беларусь|Генэральнай акругі Беларусь]] (разам зь [[Берасьцейскі павет|Берасьцейшчынай]], [[Пінскі павет|Піншчынай]] і [[Мазырскі павет|Мазыршчынай]])<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 384.</ref>. 13 ліпеня 1944 году места занялі савецкія войскі. [[Лаўрэнці Берыя]], які тады ачольваў [[НКВД]], пісаў [[Ёсіф Сталін|Сталіну]]: {{Цытата|Стаўленьне насельніцтва да вызваленьня Вільні з-пад нямецкай улады станоўчае. Насельніцтва выказвае задавальненьне, што імша ў касьцёлах будзе цяпер служыцца па-польску, а не па-летувіску. Насельніцтва таксама спадзяецца, што Вільня будзе далучаная да Заходняй Беларусі — абы не да Летувы.}} ==== У складзе Летувы ==== Нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, Сталін пастанавіў пакінуць места Летувіскай ССР<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.</ref>. Па вайне летувіскія ўлады зачынілі беларускую гімназію і настаўніцкую сэмінарыю, а Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы<ref name="Arlou-2012-386">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.</ref>. Да 10 жніўня 1946 году 86,9 тыс. жыхароў Вільні і Віленшчыны запісалася палякамі і выехала з СССР у Польшчу, пазьней — яшчэ каля 24 тысячаў. У 1944—1946 гадох у места перасялілі каля 100 тысячаў этнічных летувісаў, агулам да пачатку 1950-х гадоў — каля 150 тысячаў<ref name="be174">{{Літаратура/БелЭн|4к}} С. 174.</ref>. Гэты працэс працягваўся і ў наступныя дзесяцігодзьдзі<ref name="ehb302">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]], Таляронак С., [[Арсень Ліс|Ліс А.]], Сакалова М., Шаўцоў Ю. Вільня // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 302.</ref>. Адначасна праводзілася масавая палянізацыя беларусаў-каталікоў<ref name="be174"/>. На ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай летувіскія ўлады замест беларускіх школаў насаджалі польскія і расейскія, колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%<ref name="Arlou-2012-386"/>. У гэты ж час савецкія ўлады цалкам спынілі ўсякае беларускае культурнае і палітычнае жыцьцё. Практычна ўсе беларускія дзеячы і іхныя радзіны трапілі пад арышты і дэпартацыю<ref name="be174"/><ref name="ehb301">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]], Таляронак С., [[Арсень Ліс|Ліс А.]], Сакалова М., Шаўцоў Ю. Вільня // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 301.</ref>. Рэшта беларусаў цярпела дыскрымінацыю пры ўладкаваньне на дзяржаўную службу, сярод іх значна павялічылася беспрацоўе<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.</ref>. З канца 1980-х гадоў Вільня стала галоўным цэнтрам руху за незалежнасьць Летувы, абвешчанай 11 сакавіка 1991 году. У месьце стварылі Таварыства беларускай культуры (1987 год), клюб аматараў беларускай народнай творчасьці «Сябрына» і іншыя. У студзені 1989 году ў Вільні прайшоў другі вальны сойм беларускіх суполак, у чэрвені таго ж году — першы зьезд [[Беларускі Народны Фронт|Беларускага Народнага Фронту]]. Пытаньне аб законнасьці і правамоцнасьці перадачы Віленскай вобласьці і іншых беларускіх зямель Летуве зноў узьнікла ў канцы 1980 — пачатку 1990-х гадоў у зьвязку з дэзынтэграцыяй Савецкага Саюзу. 29 сакавіка 1990 году Прэзыдыюм Вярхоўнага савету БССР прыняў заяву, у якой гаварылася, што Беларусь у выпадку выхаду Летувы са складу СССР будзе патрабаваць вярнуць ёй беларускія землі — места Вільню і Віленскую вобласьць, Сьвянцянскі і часткі тэрыторыі 5-і іншых раёнаў Летувы. Гэту заяву фактычна падтрымаў прэзыдэнт СССР [[Міхаіл Гарбачоў]], якія адзначыў на прэс-канфэрэнцыі ў [[Вашынгтон (горад)|Вашынгтоне]] 3 чэрвеня 1990 году, што тэрыторыя Летувы ўлучае ў сябе некалькі рэгіёнаў, якія раней належалі Беларусі<ref name="ЭГБ-195"/>. Аднак па распадзе СССР Вільня засталася сталіцай незалежнае Летувіскае Рэспублікі. Як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], ультыматыўная заява з боку Вярхоўнага савету БССР, кантраляванага камуністамі, што дзесяцігодзьдзямі праводзілі палітыку [[Русіфікацыя Беларусі|русіфікацыі Беларусі]], напраўду была спробай Масквы стварыць яшчэ адзін ваенны канфлікт кшталту [[Карабаская вайна|Карабаху]] або [[Прыднястроўскі канфлікт|Прыднястроўя]]е<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 370.</ref>. Калі ў 1992 годзе вялікая група грамадзкіх і культурных дзеячоў зьвярнулася да таго ж самага Вярхоўнага савету з просьбай абмеркаваць стварэньне супольнай камісіі дзеля распрацоўкі варыянту-кампрамісу будучага ўладкаваньня Вільні і Віленшчыны (статус самакіраваньня, вольнага места, незалежнай ад Летувы і Беларусі зоны або аўтаноміі) з запросінамі экспэртаў-назіральнікаў Рады Бясьпекі ААН, то кіраўніцтва Вярхоўнага савету нават не паставіла гэтага пытаньня на разгляд<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 371.</ref>. У 1991 годзе ў Вільні аднавілася выданьне газэты «[[Наша Ніва]]», на факультэце славістыкі Віленскага пэдадагічнага ўнівэрсытэту пачала дзейнічаць катэдра беларускай мовы, літаратуры і этнакультуры. У 1992 годзе ў месьце ўтварылася Каардынацыйная рада [[Беларускае згуртаваньне ў Летуве|Беларускага згуртаваньня ў Летуве]]. У 1993 годзе аднавілася [[Таварыства беларускай школы]], адкрылася беларуская сярэдняя школа імя Францішка Скарыны. У чэрвені 2005 году зь [[Менск]]у ў Вільню пераехаў [[Эўрапейскі гуманітарны ўнівэрсытэт]], які знаходзіцца ў летувіскай сталіцы на правах унівэрсытэту ў выгнаньні, адначасна маючы ўсе правы эўрапейскай вышэйшай навучальнай установы. У 2009 годзе Вільню абралі Эўрапейскай культурнай сталіцай. У 2015 годзе [[Рэмігіюс Шымашус]] стаў першым беспасярэдне абраным мэрам места<ref>[http://arquivo.pt/wayback/20160518050243/http://www.2013.vrk.lt/2015_savivaldybiu_tarybu_rinkimai/output_lt/rezultatai_vienmand_apygardose2/apygardos_rezultatai7829.html Balsavimo rezultatai], 2013.vrk.lt.</ref>. Па атрыманьня незалежнасьці ў Вільні адрамантавалі многія з старых будынкаў, на беразе [[Вяльля|Вяльлі]] ў гістарычных Сьніпішках збудавалі новыя камэрцыйныя будынкі. Гэты раён, як чакаецца, стане асноўным адміністрацыйным і дзелавым цэнтрам места. Ён улучае ў сябе сучасныя жылыя і гандлёвыя плошчы з будынкам муніцыпалітэту і 129-мэтровы будынак [[Europa Tower]]. Будаваньне штаб-кватэры [[Swedbank]] стала сымбалем важнасьці скандынаўскіх банкаў у Вільні. У 2008 годзе ў месьце збудавалі комплекс «[[Віленскі бізнэсовы порт]]», адна зь ягоных вежаў у наш час зьяўляецца пятым вышынёй будынкам у Летуве. На сёньняшні дзень насельніцтва і эканоміка Вільні імкліва расьце. == Геаграфія == === Агульная характарыстыка === Знаходзіцца ў паўднёва-ўсходняй частцы Летувы. Ляжыць на сутоцы рэк [[Вільня (рака)|Вільні]] і [[Вяльля|Вяльлі]], за 33 км ад граніцы зь Беларусьсю. Плошча 392 км², 20,2% агульнай плошчы займае забудова, астатняя частку — зялёныя насаджэньні (43,9) і водныя аб’екты (2,1). === Клімат === Клімат Вільні [[Мерны клімат|мерны]] [[кантынэнтальны клімат|кантынэнтальны]] з рысамі морскага, што тлумачыцца ўплывам [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]]. Зіма адносна мяккая і сьнежная, лета кароткае і прахалоднае. Вясна і восень вельмі зацяжныя. Большую частку году дамінуе пахмурнае надвор’е. Ападкаў у сярэднім выпадае 688 мм у год, максымум — у ліпені. Моцная сьпёка ў летні пэрыяд і траскучыя маразы ўзімку бываюць, але рэдка. * Сярэдняя [[тэмпэратура]] — + 6,6&nbsp;°C * Сярэдняя [[вільготнасьць паветра]] — 80% * Сярэдняя [[Шкала Бофарта|хуткасьць ветру]] — 3,9 м/с {{Кліматычная інфармацыя | Назва_ў_родным_склоне = Вільні | Крыніца [http://pogoda.ru.net/climate2/26730.htm «Надвор'е і Клімат»]{{ref-ru}} | Студзень_сяр=-4.1 | Студзень_ападкі=48 | Люты_сяр=-3.9 | Люты_ападкі=37 | Сакавік_сяр=0.1 | Сакавік_ападкі=42 | Красавік_сяр=6.9 | Красавік_ападкі=42 | Травень_сяр=12.8 | Травень_ападкі=64 | Чэрвень_сяр=15.6 | Чэрвень_ападкі=75 | Ліпень_сяр=17.9 | Ліпень_ападкі=92 | Жнівень_сяр=17.0 | Жнівень_ападкі=73 | Верасень_сяр=12.0 | Верасень_ападкі=61 | Кастрычнік_сяр=6.7 | Кастрычнік_ападкі=56 | Лістапад_сяр=1.2 | Лістапад_ападкі=46 | Сьнежань_сяр=-2.8 | Сьнежань_ападкі=53 | Год_сяр=6.6 | Год_ападкі=688 | Студзень_мін=-6.7 | Студзень_макс=-1.8 | Люты_мін=-6.9 | Люты_макс=-1.1 | Сакавік_мін=-3.5 | Сакавік_макс=3.8 | Красавік_мін=2.1 | Красавік_макс=12.1 | Травень_мін=7.3 | Травень_макс=18.4 | Чэрвень_мін=10.6 | Чэрвень_макс=20.9 | Ліпень_мін=12.9 | Ліпень_макс=23.2 | Жнівень_мін=12.1 | Жнівень_макс=22.4 | Верасень_мін=7.8 | Верасень_макс=16.6 | Кастрычнік_мін=3.5 | Кастрычнік_макс=10.2 | Лістапад_мін=-1.1 | Лістапад_макс=3.3 | Сьнежань_мін=-5.3 | Сьнежань_макс=-0.7 | Год_мін=2.7 | Год_макс=10.6 | Студзень_абс_макс=10.9 | Студзень_абс_мін=-37.2 | Люты_абс_макс=14.4 | Люты_абс_мін=-35.8 | Сакавік_абс_макс=19.8 | Сакавік_абс_мін=-29.6 | Красавік_абс_макс=29.0 | Красавік_абс_мін=-14.4 | Травень_абс_макс=31.8 | Травень_абс_мін=-4.4 | Чэрвень_абс_макс=33.4 | Чэрвень_абс_мін=0.1 | Ліпень_абс_макс=35.4 | Ліпень_абс_мін=3.5 | Жнівень_абс_макс=34.9 | Жнівень_абс_мін=1.0 | Верасень_абс_макс=32.0 | Верасень_абс_мін=-4.8 | Кастрычнік_абс_макс=24.5 | Кастрычнік_абс_мін=-14.4 | Лістапад_абс_макс=14.9 | Лістапад_абс_мін=-22.8 | Сьнежань_абс_макс=10.5 | Сьнежань_абс_мін=-30.5 | Год_абс_макс=35.4 | Год_абс_мін=-37.2 |}} == Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел == Віленскае [[мясцовае самакіраваньне]] зьяўляецца адзіным у Летуве, якое аб’ядноўвае два месты: Вільню і [[Грэгарава]]. Тэрыторыя муніцыпалітэту падзяляецца на 21 староства ({{мова-lt|Seniūnija|скарочана}}), межы якіх прыкладна адпавядаюць гістарычным мясцовасьцям і раёнам новай забудовы: [[Файл:Vilniaus seniunijos numeracija.png|right|250px]] {| cellpadding="5" |- valign="top" | # ''[[Веркі]]'' # ''[[Антокаль]]'' # ''[[Пашылайчы]]'' # ''[[Фабіёнішкі]]'' # ''[[Замэчак (Вільня)|Замэчак]]'' # ''[[Юстынішкі]]'' # ''[[Віршулішкі]]'' # ''[[Шышкі (Вільня)|Шышкі]]'' # ''[[Сьніпішкі]]'' # ''[[Жырмуны (Вільня)|Жырмуны]]'' # ''[[Каралінішкі]]'' || || <ol start="12"> <li>''[[Зьвярынец (Вільня)|Зьвярынец]]''</li> <li>''[[Грэгарава]]''</li> <li>''[[Ляшчыны (Вільня)|Ляшчыны]]''</li> <li>''[[Воўчая Лапа]]''</li> <li>''[[Новае Места (Вільня)|Новае Места]]''</li> <li>''[[Старое Места (Вільня)|Старое Места]]''</li> <li>''[[Новая Вільня]]''</li> <li>''[[Панары]]''</li> <li>''[[Навінкі (Вільня)|Навінкі]]''</li> <li>''[[Росы]]''</li> </ol> |} == Насельніцтва == === Дэмаграфія === * '''XV стагодзьдзе''': 1500 год — каля 10 тыс. чал.<ref name="ehb294"/> * '''XVI стагодзьдзе''': 1550 год — ад 20<ref name="ehb294"/> да 100<ref>{{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў|к}} С. 134.</ref> тыс. чал. * '''XVIII стагодзьдзе''': 1800 год — 60 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў|к}} С. 135.</ref> * '''XIX стагодзьдзе''': 1804 год — 35 тыс. чал., зь іх каля 22 тыс. каталікоў, 600 праваслаўных, 500 пратэстанаў, 100 рэфарматаў, 11 тыс. юдэяў і 60 магамэтанаў<ref name="ehb297"/>; 1850 год — каля 50 тыс. чал., зь іх шляхты 6658, купцоў 272, мяшчанаў 4930, жыдоў 20 642; 1875 год — 82 668 чал; 1889 год — 109 329 чал.<ref>{{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў|к}} С. 136.</ref> ; 1897 год (расейскі перапіс) — 154 532 чал., зь іх 40% жыдоў, 30% палякаў, 20% расейцаў, 4,5% беларусаў, 2% летувісаў, 3,5% іншых нацыянальнасьцяў<ref name="ehb298"/> * '''XX стагодзьдзе''': 1911 год — 186 461 чал.; 1916 год — 140 800 чал.; 1941 год — 268 тыс. чал.; 1989 год — 291,5 тыс. летувісаў, 116,6 тыс. палякаў, 30,3 тыс. беларусаў, 13,3 тыс. украінцаў, 9,1 тыс. жыдоў; 1993 год — 582 чал.<ref name="be173"/> * '''XXI стагодзьдзе''': 2001 год (перапіс) — 542 287 чал., зь іх 57,8% пазначылі сябе як [[летувісы]], 18,7% — як [[палякі]], 14% — як [[расейцы]], 4% — [[беларусы]], 0,5% — [[жыды]], 5% — як прадстаўнікі іншых нацыянальнасьцяў; 2010 год — 560,2 тыс. чал; 2018 год — 547,3 тыс. чал. === Рэлігія === Вільня ёсьць рэзыдэнцыяй [[каталіцтва|каталіцкага]] [[біскуп]]а і цэнтрам [[Літоўска-Віленская япархія|Літоўска-Віленскай япархіі]] [[Маскоўскі патрыярхат|Маскоўскага патрыярхату]]. === Адукацыя === У Вільні ёсьць некалькі ўнівэрсытэтаў, найбольшы зь якіх — [[Віленскі ўнівэрсытэт]]. * Унівэрсытэт імя М. Ромэра * Віленскі Гедзімінаўскі Тэхнічны ўнівэрсытэт * Віленскі пэдагагічны ўнівэрсытэт * Вайсковая акадэмія Летувы * Віленская акадэмія мастацтваў * Нацыянальная школа мастацтваў * [[Эўрапейскі гуманітарны ўнівэрсытэт]] * Віленская акадэмія бізнэсу === Культура === [[Нацыянальная бібліятэка імя Марцінаса Мажвідаса|Летувіская нацыянальная бібліятэка імя Марцінаса Мажвідаса]], названая ў гонар аўтара першай друкаванай кнігі на летувіскай мове, захоўвае ў сваіх архівах 6 912 266 фізычных элемэнтаў. Найбольшы кніжны кірмаш у Балтыі праводзіцца штогод у віленскім павільёне [[LITEXPO]], найбуйнейшым выстаўным цэнтры Балтыі. Прадмесьце [[Зарэчча (Вільня)|Зарэчча]], якое знаходзіцца недалёка ад [[Старое Места (Вільня)|Старога Места]] і ёсьць адным з найстарэйшых раёнаў Вільні, з канца XX стагодзьдзя зьяўляецца домам для руху багемных мастакоў. Тут працуюць шматлікія мастацкія галерэі і майстэрні. У 1997 годзе ў [[Дзень Дурня]] Зарэчча абвясьцілі незалежнай рэспублікай<ref>[https://www.telegraph.co.uk/travel/destinations/europe/lithuania/articles/inside-uzupis-lithuania-free-thinking-republic/ Just Back: Inside Uzupis, Lithuania's free-thinking republic], The Telegraph.</ref>. На галоўным пляцы прадмесьця разьмяшчаецца статуя анёла, які дзьме ў трубу, то бок выступае ў якасьці сымбалю творчай свабоды. У 1995 годзе ў віленскім [[Новае Места (Вільня)|Новым Месце]] паставілі першы ў сьвеце бронзавы бюст вядомаму гітарысту [[Фрэнк Запа|Фрэнку Запе]]<ref>[https://www.lonelyplanet.com/lithuania/vilnius/attractions/frank-zappa-memorial/a/poi-sig/446949/360117 Frank Zappa Memorial], Lonely Planet.</ref>. Гэты бюст адзначыў нядаўна здабытую свабоду слова і пачатак новай эры для летувіскага грамадзтва. [[Цэнтар сучаснага мастацтва (Вільня)|Цэнтар сучаснага мастацтва]] ёсьць найбольшай пляцоўкай сучаснага мастацтва ў краінах Балтыі, з выстаўной плошчай у 2400 м². Цэнтар імкнецца да разьвіцьця шырокага спэктру міжнародных і летувіскіх выстаўных праектаў, а таксама прадстаўляе шырокі спэктар дзяржаўных праграмаў, у тым ліку ў ім праводзяцца лекцыі, сэмінары, выступы, паказы кіна- і відэаматэрыялаў, а таксама адбываюцца музычныя падзеі. 10 лістапада 2007 году авангардны рэжысэра [[Ёнас Мэкас]] адкрыў [[Цэнтар візуальных мастацтваў Ёнаса Мэкаса|Цэнтар візуальных мастацтваў]]. Ягоная прэм’ерная выстава называлася «Авангард: ад футурызму да флюксусу». Сучасны арт-цэнтар стаў новай культурнай прасторай места<ref>[http://www.mmcentras.lt/about-us/70008#about-us-70312 About Us], mmcentras.lt.</ref>. У ім экспануецца прыватная калекцыя сучаснага летувіскага выяўленчага мастацтва. У музэі праводзяцца выставы твораў з расейскага [[Эрмітаж]]у і [[музэі Салямона Гугенгайма|музэяў Салямона Гугенгайма]], а таксама прэзэнтуецца некамэрцыйнае авангарднае кіно. У цэнтры месьціцца бібліятэка, музэй габрэйскай культуры і калекцыі твораў Ёнаса Мэкаса і [[Юргіс Мачунас|Юргіса Мачунаса]]. [[Гарадзкая віленская опэра]] — незалежны опэрны тэатар у Летуве, спалучае ў сабе клясычнае і сучаснае мастацтва. [[Нацыянальны драматычны тэатар Летувы|Нацыянальны драматычны тэатар]], Дзяржаўны малы тэатар Вільні, Дзяржаўны моладзевы тэатар і шэраг прыватных тэатраў, у тым ліку OKT/Віленскі гарадзкі тэатар, Тэатар танчаў Анджэлікі Чолінай і іншыя, ладзяць спэктаклі клясычнай і сучаснай драматургіі сусьветна вядомых летувіскіх і замежных рэжысэраў. [[Нацыянальная філярмонія Летувы]] ёсьць найбольшай і найстарэйшай дзяржаўнай арганізацыяй, якая ладзіць клясычныя, сучасныя жывыя канцэрты і джазавыя музычныя імпрэзы ва ўсёй Летуве і за мяжой<ref>[http://www.filharmonija.lt/en/about-us/history.html History – Largest Concert Institution in Lithuania], Lithuanian National Philharmonic Society.</ref>. [[Дзяржаўны сымфанічны аркестар Летувы]] мае разнастайны рэпэртуар, ладзіць вынятковыя праграмы, і запрашае маладыя таленты выконваць творы нароўні з выдатнымі і прызнанымі салістамі. == Эканоміка == [[Файл:Vilnius New City Center from the White Bridge (2013).jpg|міні|Новы бізнэс-цэнтар]] Вільня зьяўляецца галоўным эканамічным цэнтрам Летувы і адным з найбольшых фінансавых цэнтраў краінаў Балтыі. Нягледзячы на ​​тое, што ў месьце пражывае толькі 20% насельніцтва Летувы, яно стварае каля адной траціны [[СУП]] краіны<ref>[https://web.archive.org/web/20080703204949/http://www.vilnius.lt/new/en/investicijos.php Investment], City of Vilnius</ref>. Намінальны СУП на душу насельніцтва ў [[Віленскі павет|Віленскім павеце]] на 2014 год складаў каля 18 100 эўра<ref>[http://osp.stat.gov.lt/statistiniu-rodikliu-analize?id=8446&status=A Regioninis BVP vienam gyventojui, to meto kainomis], Statistics Lithuania.</ref>, што робіць яго найбольш заможным рэгіёнам Летувы. У 2008 годзе ўнёсак Вільні ў бюджэт краіны склаў амаль 3 млрд эўра, што складае каля 40% агульнага бюджэту. На 2015 год сярэдняя гадавая зарплата да спагнаньня падаткаў у Вільні складае каля 10 000 эўра. У наш час у Вільні актыўна разьвіваюцца сучасныя сонечныя і [[лазэр]]ныя тэхналёгіі, дзякуючы такім вытворцам, як «Arginta», «Precizika», «Baltic Solar», а таксама «Ekspla» і «Eksma». Апроч таго, пасьпяхова пастаўляюць на сусьветныя рынкі сваю прадукцыю біятэхналягічныя вытворцы «Fermentas Thermo Fisher», «Sicor Biotech». У 2009 годзе ў Вільні банк [[Barclays]] адкрыў тэхналягічны цэнтар, які зьяўляецца адным з чатырох глябальных стратэгічных інжынэрных цэнтраў банку. У 2013 годзе ў выніку гандлёвага падарожніцтва на грамадзянаў Беларусі прыпала каля 25% таваразвароту ў гандлёвых сетках Вільні<ref>{{Артыкул|аўтар=Аляксандар Шпакоўскі.|загаловак=Каму патрэбна «атамная» спрэчка|спасылка=http://zviazda.by/be/news/20131120/1384918490-kamu-patrebna-atamnaya-sprechka|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=20 лістапада 2013|нумар=218 (27583)|старонкі=[http://zviazda.by/wp-content/uploads/2013/11/1384918452_2.pdf 2]|issn=1990-763x}}</ref>. == Транспарт == [[Файл:Vilnius Modern Skyline At Dusk, Lithuania - Diliff.jpg|міні|Сучасная Вільня]] === Агульныя зьвесткі === Вільня знаходзіцца блізка да граніцы [[ЭЗ]] зь [[Беларусь]]сю ў пэўным «мёртвым куце» з боку транспартных шляхоў. Празь места ідуць транзытныя цягнікі з [[Расея|Расеі]] празь [[Беларусь]] у [[Каралявец]]. Іншыя важныя транспартныя шляхі ідуць праз гістарычную сталіцу Летувы — [[Коўна]]. Да яе зь Вільні ідзе хуткасная магістраль. Вільня мае міжнародны [[аэрапорт]]. Аўтамабільныя дарогі вядуць праз [[Коўна]] да [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]] да паромаў [[Клайпеда|Клайпеды]] і ў [[Панявеж]] з выхадам на [[Via Baltica]]. Таксама важная аўтамагістраль ідзе на [[Менск]]. === Грамадзкі транспарт === [[Файл:Solaris Trollino 15AC in Vilnius 15.08.2006.jpg|міні|Тралейбус кампаніі Solaris на маршруце ў Вільні]] У грамадзкім транспарце Вільні дамінуюць [[аўтобус]]ы і [[тралейбус]]ы. Прылеглыя да Вільні населеныя пункты злучаюцца зь местам з дапамогай чыгункі (электрацягнікі). Першыя рэгулярныя аўтобусныя маршруты зьявіліся ў 1926 годзе, а першыя тралейбусы пачалі рух у 1956 годзе. У канцы 2007 году ў Вільні ўвялі электронную білетную сыстэму. Каб карыстацца грамадзкім транспартам, трэба купіць электронную картку ў крамах або газэтных кіёсках і пералічыць на яе адпаведную суму грошай. Месячныя карткі можна набыць адзін раз і пералічваць адпаведную суму грошай штомесяц рознымі спосабамі, у тым ліку праз інтэрнэт. Да жніўня 2008 году замест электронных білетаў выкарыстоўваліся папяровыя месячныя квіткі<ref>[http://www.vilniusticket.lt/ Dažniausiai užduodami klausimai apie pokyčius viešojo transporto bilietų sistemoje], Susisiekimo paslaugos</ref>. Ранейшыя квіткі на адну паездку замянілі на 30 і 60-хвілінныя білеты. Віленскі аўтапарк грамадзкага транспарту выкарыстоўвае нізкападлогавыя аўтобусы [[Volvo Cars|Volvo]] і [[Mercedes-Benz]], а таксама тралейбусы [[Solaris]]. На маршрутах да гэтага часу ходзяць некалькі старых аўтобусаў [[Škoda]], зробленых у Чэхіі, але многія зь іх цалкам адрамантавалі ўнутры. У 2017 годзе мэрыя Вільні пачала праект абнаўленьня аўтобуснага аўтапарку, аб’явіўшы закуп новых 250 аўтобусаў зь нізкім узроўнем падлогі. Праект прывядзе да таго, што кожны 6 з 10 мескіх аўтобусаў да сярэдзіны 2018 году, будзе новым. Гэта дазволіць пасажырам выкарыстоўваць такія сучасныя тэхналёгіі, як бясплатны [[Wi-Fi]] і зараджаць свае электронныя прылады ў час паездкі<ref>[https://www.15min.lt/verslas/naujiena/transportas/vilniaus-savivaldybe-pakviete-ispakuoti-nauja-pergale-pristate-250-nauju-autobusu-667-849004 Vilniaus savivaldybė pakvietė „išpakuoti naują pergalę": pristatė 250 naujų autobusų], 15min.lt</ref>. На 5 верасьня 2017 году былі прадстаўлены 50 новых аўтобусаў Isuzu<ref>[https://www.delfi.lt/verslas/transportas/i-sostines-gatves-isrieda-50-nauju-autobusu.d?id=75669679 Į sostinės gatves išrieda 50 naujų autobusų], [[Delfi]]</ref>. Віленскі муніцыпалітэт таксама арганізаваў конкурс на закуп 41 новых тралейбусаў, ягоны пераможца кампанія Solaris згодна з дамовай паставіць новыя тралейбусы да восені 2018 году. У іх таксама будуць функцыі бясплатнага Wi-Fi і зарадкі прыладаў<ref>[https://www.15min.lt/naujiena/aktualu/lietuva/vilniaus-savivaldybe-perka-per-40-nauju-solaris-troleibusu-56-854400 Vilniaus savivaldybė perka per 40 naujų „Solaris" troleibusų], 15min.lt</ref>. У 2000-х гадох зьявіліся прапановы сеткі электрычнага трамваю і [[Віленскі мэтрапалітэн|мэтрапалітэну]]. Аднак ніводны з гэтых праектаў пакуль не рэалізавалі. == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === [[Файл:Vilnius Old Town Skyline at dusk, Lithuania - Diliff.jpg|значак|Панарама [[Старое Места (Вільня)|Старога Места]]]] Замкі, некаторыя палацы і касьцёлы Вільні — частка [[Нацыянальны музэй Летувы|Нацыянальнага музэю Летувы]]. Найбольшая калекцыя мастацтва знаходзіцца ў [[Мастацкі музэй Летувы|Мастацкім музэі Летувы]]. У Віленскай карціннай галерэі, якая належыць да Мастацкага музэю, захоўваецца калекцыя старадаўняга мастацтва XVI — пачатку XX стагодзьдзя. На іншым беразе ракі Вяльлі, Нацыянальная мастацкая галерэя праводзіць сталую экспазыцыю летувіскага мастацтва XX стагодзьдзя, а таксама шматлікія выставы сучаснага мастацтва. [[Файл:Art Museum of Lithuania.jpg|міні|Будынак [[Мастацкі музэй Летувы|Мастацкага музэю Летувы]]]] [[Дом сыгнатараў]], дзе ў 1918 годзе падпісалі [[Акт незалежнасьці Летувы]], у наш час лічыцца помнікам гісторыі. Дзейнічае Музэй ахвяраў генацыду, прысьвечаны ахвярам савецкай рэпрэсіяў. Штогод у Вільні праходзіць кірмаш [[Казюкі]]. === Славутасьці === [[Файл:VILLINUS OLD TOWN LITHUANIA SEP 2013 (9851576794).jpg|значак|[[Верхні замак (Вільня)|Верхні замак]]]] Як і большасьць сярэднявечных местаў, Вільня найбольш забудоўвалася вакол ратушы. [[Вуліца Замкавая (Вільня)|Замкавая вуліца]], галоўная артэрыя, злучае [[Ніжні замак (Вільня)|палац вялікіх князёў]] з [[Віленская ратуша|ратушай]]. Іншыя вуліцы агінаюць шляхецкія палацы, сакральныя будынкі, крамы і майстэрні рамесьнікаў. Вузкія выгнутыя вулачкі і панадворкі запаўняюць радыяльны плян сярэднявечнага места. [[Файл:Vilnius Cathedral Exterior 2, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|значак|[[Катэдральны пляц (Вільня)|Катэдральны пляц]]]] [[Старое Места (Вільня)|Старое Места]], гістарычны цэнтар Вільні, ёсьць адным з найбольшых на ўсходзе Эўропы і займае тэрыторыю ў 3,6 км². Тут канцэнтруюцца найвядомейшыя гістарычныя і культурныя славутасьці. Камяніцы ў Старым Месьце будаваліся на працягу некалькіх стагодзьдзяў, што стварыла сумесь самых розных архітэктурных стыляў. Хоць Вільня лічыцца местам эпохі [[барока]], тут таксама ёсьць прыклады [[Беларуская готыка|гатычнай архітэктуры]] ([[Касьцёл Сьвятой Ганны (Вільня)|Касьцёл Сьвятой Ганны]]), а таксама архітэктуры [[Адраджэньне|эпохі Рэнэсансу]] ды іншых стыляў. Дзякуючы сваёй унікальнасьці, Старое Места Вільні ў 1994 годзе ўлучылі ў [[Сусьветная спадчына ЮНЭСКО|Сьпіс сусьветнай спадчыны]] [[ЮНЭСКО]]<ref>[http://whc.unesco.org/en/statesparties/lt Lithuania], UNESCO World Heritage Centre</ref>. [[Файл:Russian Orthodox Church of The Holy Mother of God Vilnius (5990381200).jpg|значак|[[Прачысьценская царква (Вільня)|Прачысьценская царква]]]] [[Ансамбль Віленскага ўнівэрсытэту|Ансамбль]] [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] складаецца з 13 панадворкаў, аточаных будынкамі XV стагодзьдзя. [[Вострая брама]] ёсьць адзінай ацалелай брамай зь першых арыгінальных пяці брамаў у [[Віленскія гарадзкія ўмацаваньні|гарадзкім муры]]. Яе аздабляе фрэска Найсьвяцейшай Панны Марыі, якая, паводле вернікаў, творыць цуды. Больш за 200 шыльдаў і памятных дошак пісьменьнікаў, якія жылі і працавалі ў Вільні, у лік якіх уваходзяць і замежныя аўтары, аздабляюць сьцены на [[Вуліца Літарацкая (Вільня)|Літарацкай вуліцы]] ў Старым Месьце. У мясцовасьці [[Антокаль|Антокалі]] месьціцца [[Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і кляштар канонікаў лятэранскіх (Вільня)|касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]] — шэдэўр XVII стагодзьдзя, выкананы ў стылі барока і вядомы сваім адметным інтэр’ерам, дзе можна пабачыць каля 2 тысячаў фігураў ляпніны. [[Файл:Townhall Vilnius (5987797178).jpg|значак|[[Ратушны пляц (Вільня)|Ратушны пляц]]]] * ''Арсэналы'': [[Новы арсэнал (Вільня)|Новы]] (XVIII ст.), [[Стары арсэнал (Вільня)|Стары]] * [[Вострая брама]] (1503—1521, 1671) * [[Віленскія гарадзкія ўмацаваньні|Гарадзкія ўмацаваньні]] (XVI ст., фрагмэнты) * ''[[Віленскія замкі|Замкі]]'' (XIII—XVI стагодзьдзі): [[Верхні замак (Вільня)|Горны замак]] зь [[вежа Гедзіміна|вежай Гедзіміна]] (XIII ст.); [[Ніжні замак (Вільня)|Дольны замак або палац вялікіх князёў]] (XIV—XVII ст., адбудаваны ў 2009 годзе) * ''Могілкі'': [[Антокальскія могілкі|Антокальскія]], Бэрнардынскія, [[Сьвята-Эўфрасіньнеўскія могілкі (Вільня)|Ліпаўскія (Эўфрасіньнеўскія)]], Петрапаўлаўскія (Сонечныя), [[Могілкі Росы|Росы]], Эвангеліцкія, Юдэйскія * ''Палацы'': [[Палац Абрамовічаў (Вільня)|Абрамовічаў]] (1790), [[Палац Агінскіх (Вільня)|Агінскіх]] (XVIII ст.), [[Прэзыдэнцкі палац (Вільня)|Біскупскі]] (цяпер Прэзыдэнцкі, XVIII—XIX стагодзьдзі), [[Палац Бжастоўскіх (Вільня)|Бжастоўскіх]] (1669), [[Палац Гурэцкіх (Вільня)|Гурэцкіх]] (XVIII ст.), [[Палац дэ Рэўсаў (Вільня)|дэ Рэўсаў]] (1798), [[Палац Завішаў(Вільня)|Завішаў]] (XVII—XVIII стагодзьдзі), [[Палац Лапацінскіх (Вільня)|Лапацінскіх]] (1775), [[Палац Пацаў (Вільня)|Пацаў]] (XVII ст.), [[Палац Радзівілаў (Вільня)|Радзівілаў]] (1653), [[Палац Сапегаў (Вільня)|Сапегаў]] (1691), [[Палац Слушкаў (Вільня)|Слушкаў]] (1690—1694), [[Палац Тызэнгаўзаў (Вільня)|Тызэнгаўзаў]] (1790), [[Палац Тышкевічаў (Вільня)|Тышкевічаў]] (1783), [[Палац Хадкевічаў (Вільня)|Хадкевічаў]] (1619), [[Палац Умястоўскіх (Вільня)|Ўмястоўскіх]] (XVIII ст.) * ''Помнікі сакральнай архітэктуры'': ** ''Праваслаўныя і грэцка-каталіцкія'': [[Прачысьценская царква (Вільня)|саборная царква Прачыстай Багародзіцы]] (1514—1516), [[Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы (Вільня)|царква Сьвятой Параскевы Пятніцы]] (XVI ст.), [[Царква Сьвятога Мікалая (Вільня)|царква Сьвятога Мікалая]] (1514—1516), [[Віленскі Траецкі манастыр|Траецкі базылянскі манастыр]] з [[Царква Сьвятой Тройцы (Вільня)|царквой Сьвятой Тройцы]] (1516, 1622—1624), [[Віленскі Духаўскі манастыр|царква і манастыр Сьвятога Духа]] (1634—1638), царква Сьвятой Эўфрасіньні Полацкай (1837—1838), царква Сьвятога Ціхана Задонскага (1843), царква Сьвятой Мучаніцы Кацярыны (1872), царква сьвятога Міхала Арханёла (1893—1895), царква Аляксандра Неўскага (1898), царква Покрыва Багародзіца (1900), царква Сьвятога Ўладзімера (1905), царква Сьвятых Міхала і Канстанціна (1913) ** ''Пратэстанцкія'': кальвінскі збор, лютэранская кірха (1662) ** ''Рымска-каталіцкія'': [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава]] (Катэдра, XIV—XVIII стагодзьдзі), [[Касьцёл Адшуканьня Сьвятога Крыжа і кляштар дамініканаў (Вільня)|касьцёл Адшуканьня Сьвятога Крыжа і кляштар дамініканаў]] на Кальварыі, касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі (1911—1914), [[Касьцёл Маці Божай Суцішальнай і кляштар аўгустынаў (Вільня)|касьцёл Маці Божай Суцішальнай і кляштар аўгустынаў]], [[касьцёл Маці Божай Сьнежнай і Сьвятога Юрыя і кляштар кармэлітаў]], [[Касьцёл Найсьвяцейшага Сэрца Езуса і кляштар візытак (Вільня)|касьцёл Найсьвяцейшага Сэрца Езуса і кляштар візытак]] (1694—1797), [[Касьцёл Пана Езуса і кляштар трынітарыяў (Вільня)|Касьцёл Пана Езуса і кляштар трынітарыяў]] на Антокалі (1694—1717), [[Касьцёл Сьвятога Барталамея (Вільня)|касьцёл Сьвятога Барталамея]] на Зарэччы (1788, 1824), [[Касьцёл Сьвятога Духа і кляштар дамініканаў (Вільня)|касьцёл Сьвятога Духа і кляштар дамініканаў]] (1441, 1610), [[Касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар езуітаў (Вільня)|касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар езуітаў]] (1604—1618), [[Касьцёл Сьвятога Крыжа і кляштар баніфратаў (Вільня)|касьцёл Сьвятога Крыжа і кляштар баніфратаў]] (1635), [[Касьцёл Сьвятога Ігната і кляштар езуітаў (Вільня)|касьцёл Сьвятога Ігната і кляштар езуітаў]] (1622—1647), [[Касьцёл Сьвятога Мікалая (Вільня)|касьцёл Сьвятога Мікалая]] (XIV—XVIII стагодзьдзі), [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынак (Вільня)|касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынак]] (1594—1604), [[Касьцёл Сьвятога Рафала і кляштар езуітаў (Вільня)|касьцёл Сьвятога Рафала і кляштар езуітаў]] на Сьніпішках (1702—1730), [[Касьцёл Сьвятога Стэфана (Вільня)|касьцёл Сьвятога Стэфана]] (1600—1612), [[касьцёл Сьвятога Юрыя і кляштар кармэлітаў (Вільня)|касьцёл Сьвятога Юрыя і кляштар кармэлітаў]] (1750—1755), [[Касьцёл Сьвятой Ганны (Вільня)|касьцёл Сьвятой Ганны]] (1501), [[Касьцёл Сьвятой Кацярыны і кляштар бэнэдыктынак (Вільня)|касьцёл Сьвятой Кацярыны і кляштар бэнэдыктынак]] (1741—1773) [[Касьцёл Сьвятой Тройцы (Вільня)|касьцёл Сьвятой Тройцы]] (XVIII ст.), [[Касьцёл Сьвятой Тэрэзы і кляштар кармэлітаў (Вільня)|касьцёл Сьвятой Тэрэзы і кляштар кармэлітаў]] (1633—1650), [[Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і кляштар канонікаў лятэранскіх (Вільня)|касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і кляштар канонікаў лятэранскіх]] на Антокалі (1668—1704), [[Касьцёл Сьвятых Францішка і Бэрнарда (Вільня)|касьцёл Сьвятых Францішка і Бэрнарда і кляштар бэрнардынаў]] (XV—XVII стагодзьдзі), [[Касьцёл Сьвятых Якуба і Піліпа і кляштар дамініканаў (Вільня)|касьцёл Сьвятых Якуба і Піліпа і кляштар дамініканаў]] на Лукішках (XVIII ст.), [[Касьцёл Сьвятых Янаў (Вільня)|касьцёл Сьвятых Янаў]] (XIV—XVIII стагодзьдзі), [[Касьцёл Унебаўшэсьця Пана і кляштар місіянэраў (Вільня)|Касьцёл Унебаўшэсьця Пана і кляштар місіянэраў]] (1750—1756), [[Касьцёл Сэрца Езуса і кляштар візытак (Вільня)|касьцёл Сэрца Езуса і кляштар візытак]], [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў (Вільня)|касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў]] (XIV—XVIII стагодзьдзі), [[Касьцёл Усіх Сьвятых і кляштар кармэлітаў (Вільня)|касцёл Усіх Сьвятых і кляштар кармэлітаў]] (1620—1632), капліца на Панарах, капліца Сьвятога Яцэка (1762) ** ''Іншыя'': Караімская кенэса, Харальная сынагога (1903) * [[Віленская ратуша|Ратуша]] (XIV—XVIII стагодзьдзі) * [[Тры Крыжы]] * [[Ансамбль Віленскага ўнівэрсытэту|Унівэрсытэт]] (1570) === Страчаная спадчына === * ''Брамы'' ([[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|зруйнаваныя расейскімі ўладамі]]): Вялейcкая, Замкавая, Рудніцкая, Субацкая, Троцкая. * ''Палацы'': Аскеркаў; [[Палац Радзівілаў (Пушкарня)|Радзівілаў на Пушкарні]] (XVI ст.) * ''Помнікі сакральнай архітэктуры'': ** ''Рымска-каталіцкія'': капліца на Сьніпішках (XVIII ст., [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|зруйнаваная савецкімі ўладамі]]); касьцёл Найсьвяцейшага Сэрца Езуса (1913); [[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар кармэлітак (Вільня)|касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар кармэлітак]] (1638; зруйнаваны расейскімі ўладамі) ** ''Іншыя'': Вялікая сынагога (1630); [[Віленскі мячэт|мячэт]] (XIV—XIX стагодзьдзі, зруйнаваны савецкімі ўладамі) == Галерэя == === Помнікі абарончай архітэктуры === <gallery widths="150" heights="150" class="center"> Vilnius Gates of Dawn (general view).jpg|[[Вострая брама]] Upper Castle in Vilnius (2013).jpg|[[Верхні замак (Вільня)|Верхні замак]] Palace of the Grand Dukes of Lithuania 2019 2.jpg|[[Ніжні замак (Вільня)|Ніжні замак]] Senamiestis, Vilnius, Lithuania - panoramio (65).jpg|[[Новы Арсэнал (Вільня)|Новы Арсэнал]] </gallery> === Помнікі сакральнай архітэктуры === <gallery widths="150" heights="150" class="center"> Vilnius Landmarks 128.jpg|Брама [[Віленскі Траецкі манастыр|Траецкага манастыра]] Orthodox Church of the Holy Spirit 1, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|[[Віленскі Духаўскі манастыр|Духаўская царква]] Our Lady of the Gate of Dawn Interior, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|Капліца ў [[Вострая брама|Вострай браме]] Bartholomew church.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Барталамея (Вільня)|Касьцёл Сьвятога Барталамея]] </gallery> <gallery widths="150" heights="150" class="center"> St Casimir Church Exterior At Dusk, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар езуітаў (Вільня)|Касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар езуітаў]] Вільня. Дамініканскі кляштар і касцёл Святога Духа (01).jpg|[[Касьцёл Сьвятога Духа і кляштар дамініканаў (Вільня)|Касьцёл Сьвятога Духа і кляштар дамініканаў]] Šv. Mikalojaus bažnyčios šonas 2.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Мікалая (Вільня)|Касьцёл Сьвятога Мікалая]] Church of St. Michael in Vilnius01(js).jpg|[[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынак (Вільня)|Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынак]] </gallery> <gallery widths="150" heights="150" class="center"> St. Anne's Church Exterior 3, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|[[Касьцёл Сьвятой Ганны (Вільня)|Касьцёл Сьвятой Ганны]] St Catherine's Church, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|[[Касьцёл Сьвятой Кацярыны і кляштар бэнэдыктынак (Вільня)|Касьцёл Сьвятой Кацярыны і кляштар бэнэдыктынак]] Bernardine Monastery in Vilnius 01(js).jpg|[[Касьцёл Сьвятых Францішка і Бэрнарда і кляштар бэрнардынаў (Вільня)|Касьцёл Сьвятых Францішка і Бэрнарда і кляштар бэрнардынаў]] Peeter-Pauli kirik Vilniuses.jpg|[[Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і кляштар канонікаў лятэранскіх (Вільня)|Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і кляштар канонікаў лятэранскіх]] </gallery> <gallery widths="150" heights="150" class="center"> Vilnius University Great Courtyard 1, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і Сьвятога Яна Апостала і Эвангеліста (Вільня)|Касьцёл Сьвятых Янаў]] Fcanciscan Church Vilnius.jpg|[[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў (Вільня)|Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў]] Church of Ascension in Vilnius 03(js).jpg|[[Касьцёл Унебаўшэсьця Пана і кляштар місіянэраў (Вільня)|Касьцёл Унебаўшэсьця Пана і кляштар місіянэраў]] Vilnius (Wilno) - cathedral.jpg|[[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдра]] </gallery> <gallery widths="150" heights="150" class="center"> Wilno - Gora Trzykrzyska.JPG|[[Тры Крыжы]] St. Nicholas Orthodox Church Exterior, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|[[Царква Сьвятога Мікалая (Вільня)|Мікольская царква]] Пятницкая церковь - panoramio.jpg|[[Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы (Вільня)|Пятніцкая царква]] Front facade of the Greek Catholic Church of Holy Trinity in Vilnius, Lithuania.jpg|[[Царква Сьвятой Тройцы (Вільня)|Траецкая царква]] </gallery> === Помнікі грамадзянскай архітэктуры === <gallery widths="150" heights="150" class="center"> Oginsky Palace in Vilnius.JPG|[[Палац Агінскіх (Вільня)|Палац Агінскіх]] Wilno - Pałac prezydencki.jpg|[[Біскупскі палац (Вільня)|Біскупскі палац]] Вільня. Дамініканская-Універсітэцкая, палац Бжастоўскіх (03).jpg|[[Палац Бжастоўскіх (Вільня)|Палац Бжастоўскіх]] Radvilos Palace.jpg|[[Палац Радзівілаў (Вільня)|Палац Радзівілаў]] </gallery> <gallery widths="150" heights="150" class="center"> Vilniaus City Hall.jpg|[[Віленская ратуша|Ратуша]] Tiškevičiųrūmai2010 02 09Vilnius43.JPG|[[Палац Тышкевічаў (Вільня)|Палац Тышкевічаў]] Slushko Palace.jpg|[[Палац Слушкаў]] Vilnius University M. K. Sarbievijus Courtyard, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|[[Ансамбль Віленскага ўнівэрсытэту|Унівэрсытэт]] </gallery> == Глядзіце таксама == * [[Ліцьвіны]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/БелЭн|4}} * [https://vilnia-by.com/files/Niezal_s.pdf Беларускія старонкі Вільні = Vilniaus gudų puslapiai] / К. Атаманчык і інш. — Вільня, 2012. — 145 с. * {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|3}} * {{Літаратура/Вандроўкі па Вільні}} * {{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў}} * {{Літаратура/ЭГБ|2}} * Богатырев А. Триумфальные арки по случаю въезда Яна III Собеского в Вильно // Славянский альманах. — 2017. — Вып. 1—2. — С. 227—236. == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.vilnius.lt Афіцыйны сайт гарадзкога самакіраваньня]{{ref-lt}}{{ref-en}} * [http://34mag.net/post/vilnya/ Гайд па Вільні — адпачывай у сталіцы Летувы разам з 34mag] * [https://web.archive.org/web/20101204020503/http://jivebelarus.net/history/gistografia/vilna-vilno-vilnus.html І. Воранаў — Вільня-Вільно-Вільнюс (Гісторыя аднаго горада)] * [http://www.radzima.org/be/gorad/vilynya.html Вільня] ў фатаздымках на [[Radzima.org]] * [https://web.archive.org/web/20041127174938/http://arche.home.by/2003-5/mila503.html Ч. Мілаш «Вільня»] * [https://web.archive.org/web/20110706163017/http://gw.lingvo.minsk.by/mab/2000/07/03_07_2000.htm Л. Мілаш «Францыск Скарына і Вільня»] * [http://www.svaboda.org/articlesprograms/magiclanguage/2005/1/87E503F8-C43A-48E7-92D7-89E4FDD66FDC.html Беларускія прымаўкі пра Вільню] з сайту Радыё Свабода * [http://www.vilnius-life.com Vilnius Life: English-language travel guide to Vilnius] * [https://web.archive.org/web/20110717054152/http://svetlahorsk.belarda.org/index.php?mod=news&id=116 «Рабі пільна — і тут будзе Вільня» (фота)] * [https://web.archive.org/web/20120116203222/http://www.vilniustransport.lt/lt/ Расклад руху гарадзкога грамадзкага транспарту] (у тым ліку па-беларуску) * [https://web.archive.org/web/20150216211202/http://klashkevich.com/vilniaby/ Вільня Беларуская: усе спасылкі пра беларускую спадчыну ў адным месцы] * [https://www.facebook.com/VilniaGuide Старонка ў Facebook «Вільня Беларуская»] {{Віленскі павет}} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Віленшчыны}} {{Сталіцы Эўропы}} [[Катэгорыя:Вільня| ]] bo06nqnt8d9iugv1bkoaggv8tccgk7q 2332684 2332681 2022-08-15T19:33:26Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Вялікае Княства Літоўскае */ п. wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Летува |Назва = Вільня |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Вільні |Назва летувіскай мовай = Vilnius |Герб = Grand Coat of arms of Vilnius.svg |Сьцяг = Flag of Vilnius.svg |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1323 |Статус з = |Магдэбурскае права = 1387 |Былыя назвы = |Мясцовая назва = |Павет = [[Віленскі павет|Віленскі]] |Раён = |Староства = |Плошча = 401 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 547328 |Год падліку колькасьці = 2018 |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Тэлефонны код = +370 5 |Паштовы індэкс = LT-01000 |Аўтамабільны нумарны знак = |Выява = Vilnus Montage (2016).png |Апісаньне выявы = ''Супраць гадзіньнікавай стрэлкі'': [[вежа Гедзіміна]], [[Касьцёл Сьвятой Ганны (Вільня)|касьцёл Сьвятой Ганны]], [[Вострая брама]], [[Вуліца Замкавая (Вільня)|Замкавая вуліца]], хмарачосы ў [[Сьніпішкі|Сьніпішках]], [[Прэзыдэнцкі палац (Вільня)|Прэзыдэнцкі палац]] |Шырата градусаў = 54 |Шырата хвілінаў = 41 |Шырата сэкундаў = |Даўгата градусаў = 25 |Даўгата хвілінаў = 17 |Даўгата сэкундаў = |Назва мапы = |Варыянт мапы = |Альтэрнатыўная мапа = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = }} '''Ві́льня''' ({{мова-lt|Vilnius|скарочана}}) — сталіца і найбольшае [[горад|места]] [[Летува|Летувы]], на рацэ [[Вяльля|Вяльлі]] пры ўтоку ў яе ракі [[Вільня (рака)|Вільні]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Віленскі павет|Віленскага павету]]. Плошча 392 км². Насельніцтва на 2018 год — 547 328 чалавек. Знаходзіцца за 33 км ад [[Беларуска-летувіская граніца|беларуска-летувіскай граніцы]]. Вузел чыгунак (5 кірункаў) і аўтамабільных дарог. Аэрапорт. Вільня — другая (пасьля [[Наваградак|Наваградку]]) сталіца [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], цэнтар [[Віленскі павет (ВКЛ)|гістарычнага рэгіёну]], на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]. Даўняя сталіца [[беларусы|беларусаў]], якая мае вялізнае значэньне ў [[Гісторыя Беларусі|беларускай гісторыі]] і культуры. Скарбніца помнікаў архітэктуры самабытнага ў кантэксьце агульнааэўрапейскага мастацтва стылю [[віленскае барока|віленскага барока]]. Тут захаваўся комплекс [[Старое Места (Вільня)|Старога Места]], улучаны ў [[Сьпіс сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО|Сьпіс сусьветнай спадчыны]] [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў па пытаньнях адукацыі, навукі і культуры|ЮНЭСКО]]. Дзейнічае найстарэйшы ў [[Беларусь|Беларусі]]<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Калі быў заснаваны першы ўніверсітэт на Беларусі? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 40.</ref> і Летуве [[Віленскі ўнівэрсытэт|ўнівэрсытэт]]. У наш час палітычны, эканамічны, сацыяльны, культурны і навуковы цэнтар Летувы. == Назва == [[Файл:Widaw in German, Vilna in Italian, Wilenski in Lithuanian (Belarusian), Wilna in Polish, Vilne in French, Vilna in Latin (V. Coronelli, 1690) (2).jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Вялікае Княства Літоўскае|ВКЛ]] ([[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыя]], 1690 г.) з назвамі Вільні на розных мовах: ''Widaw'' на нямецкай, ''Vilna'' на італьянскай, ''Wilenski'' [горад, замак] на літоўскай ([[Старабеларуская мова|беларускай]] — мове [[ліцьвіны|ліцьвінаў]]<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 147.</ref>), ''Wilna'' на польскай, ''Vilne'' на францускай, ''Vilna'' на лаціне<ref name="Briedis-2009">Briedis L. Vilnius: City of Strangers. — Central European University Press, 2009. P. 15.</ref>]] [[Тапонім]] Вільня ўтварыўся паводле [[славянскія мовы|славянскай традыцыі]] ад назвы ракі Вільні<ref name="be173">{{Літаратура/БелЭн|4к}} С. 173.</ref>, левага прытоку [[Вяльля|Вяльлі]], што мае аналёгіі зь іншымі старажытнымі [[замак|гарадамі]] на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 119.</ref>. У сваю чаргу, [[гідронім]] Вільня таксама мае славянскае паходжаньне<ref name="ehb293">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]], Таляронак С., [[Арсень Ліс|Ліс А.]], Сакалова М., Шаўцоў Ю. Вільня // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 293.</ref>. Магчыма, ад беларускага дыялектавага слова ''вільня'' — «улукаткі, крутня, месца, дзе трэба круціцца, віляць на абмежаванай тэрыторыі» (напрыклад, ісьці па балотных купінах і інш.); «віляньне»<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/vilnia/30284660.html Вільня ці Вільнюс? Ці карэктна называць горад традыцыйным беларускім імем], [[Радыё Свабода]], 21 лістапада 2019 г.</ref>. За савецкім часам расейскі лінгвіст-балтыст [[Уладзімер Тапароў]] зьвязваў назву ракі з сугучнымі летувіскімі словамі ''vilnis'' «хваля», ''vieloti'' «зьвівацца», ''vėlė'' «душа памерлага», ''Velinas'' «валадар царства памерлых (пазней — чорт)»<ref>Топоров B. H. Vilnius, Wilno, Вильна: город и миф // Балто-славянские этноязыковые контакты. — Москва, 1980. С. 54—58.</ref>. Некаторыя летувіскія дасьледнікі<ref>Zinkevičius Z. Lietuvių kalbos istorija. T. 3: Senųjų raštų kalba. — Vilnius, 1988. P. 108.</ref> таксама зьвязваюць гідронім з ''vilnis'', аднак географ [[Вадзім Жучкевіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што гэтая водная назва ня мела б ніякага сэнсу<ref name="zuckievic">{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. [http://orda.of.by/.lib/zhuchkevich/ktsb/50 51].</ref>. Пагатоў такога значэньня ня мае ніводная водная назва ні на адной зь вядомых моваў<ref name="zuckievic"/>. Зрэшты, балтыйскі [[Субстрат (мовазнаўства)|субстратавы]] фон беларускай мовы не адкідае магчымасьці [[Балтыйскія мовы|балтыйскага]] паходжаньня гідроніму<ref name="viacorka"/>. У старажытных пісьмовых крыніцах места ўпамінаецца пад назвай ''Вільня'' (''Vilnia'' або ''Vilna'', напрыклад, у лістах [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Гедзімін]]а 1323 году «''in civitate nostra regia '''Vilnia'''''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 79.</ref>). Варта зазначыць, што ў старабеларускіх тэкстах з XV ст. суіснавалі формы ''Вильня'' / ''у Вильни'' і ''Вильна'' / ''у Вильне'' (што параўнальна з ''Горадна'' — ''[[Горадня]]'' і ''[[Коўна]]'' — ''Коўня''), але паступова запанавала форма ''Вильня''<ref name="viacorka"/>. Форму ''Vilnius'' [[летувіская мова|па-жамойцку]] пачалі ўжываць прыкладна з XVII ст. ([[Мікалоюс Даўкша|М. Даўкша]] ў «Пастыле» 1600 году). Летувіскі тапаніміст [[Аляксандрас Ванагас]] мяркуе, што гэта форма ўзьнікла пад уплывам польскай назвы ''Wilno'' (у летувіскай мове няма назоўнікаў ніякага роду, у пазычаньнях ён зьмяняецца на мужчынскі). У сваю чаргу, польскае ''Wilno'' утварылася ад старабеларускага варыянту ''Вільна''<ref name="viacorka"/>. Пры гэтым першаснай і найбольш старажытнай назвай места ў жамойцкіх (летувіскіх) гаворках ёсьць ''Vilnia'', на што паказвае А. Ванагас і што пацьвярджаецца сучаснай [[латыская мова|латыскай]] назвай — ''Viļņa''<ref name="viacorka"/>. З другой паловы XIX ст., па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньне 1863—1864 гадоў]] улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] пачалі надаваць вялікае значэньне напісаньню назвы места: форма ''Вильна'' лічылася расейскай, ''Вильно'' ({{мова-pl|Wilno|скарочана}}) — польскай. Цяперашнюю расейскую форму ''Вильнюс'' упершыню ўжылі ў 1940 годзе, калі ўлады СССР перадалі места Летуве, у гэты ж час у [[наркамаўка|наркамаўцы]] ўсьлед за расейскай мовай пачалі прымусова ўжываць штучную форму ''Вільнюс'' замест традыцыйнай беларускай ''Вільні''. Традыцыйная гістарычная назва ''Вільня'' шырока ўжываецца ў беларускіх народных прыказках, прымаўках і фразэмах: «''Не за дзень Вільня станавілася''» (варыянты: «''Не адразу Вільню пабудавалі''», «''Вільня не адразу збудавалася''»), «''Рабі пільна (пільня) — і тут будзе Вільня''» (варыянт: «''Рабі пільна — і будзе Вільня!''»), «''Круці жорны пільна, то й тут будзе Вільня''», «''Язык Вільні дапытае''», «''Языком у Вільні, а галавою за печчу''», «''За рубель жабу ў Вільню пагоніць''»<ref>Малы руска-беларускі слоўнік прыказак, прымавак і фразем. — Менск: Навука і тэхніка, 1991.</ref><ref>Хатэнка А. [http://www.svaboda.org/content/transcript/794749.html Не за дзень Вільня станавілася], [[Радыё Свабода]], 19 красавіка 2005 г.</ref>. Увогуле, вобраз Вільні пад традыцыйная гістарычнай назвай займае важнае месца ў беларускім фальклёры і літаратуры ([[Якуб Колас]], [[Уладзімер Жылка]] і інш.). {{Панарама|Vilnia. Вільня (T. Makoŭski, 1604).jpg|800px|Вільня ({{мова-la|Vilna|скарочана}}). Гравюра [[Тамаш Макоўскі|Т. Макоўскага]], 1604 г.}} == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Гісторыя Вільні}} === Раньнія часы === Згодна з археалягічнымі дасьледаваньнямі, у XI—XII стагодзьдзях каля падэшвы [[Замкавая гара (Вільня)|Замкавай гары]] існаваў [[замак|горад]], заснаваны [[крывічы|крывічамі]] ў сутоцы рэк, які паводле славянскай традыцыі атрымаў назву ад меншай ракі Вільні. Не пазьней за другую палову XII ст. ён стаў сталіцаю ўдзельнага княства [[Полацкае княства|Полацкай зямлі]]. У ім валадарылі прадстаўнікі полацкай княскай дынастыі: у 1070 годзе — [[Расьціслаў Рагвалодавіч]], а па 1129 годзе — ягоныя сыны<ref name="ehb293"/>. Першапачаткова паселішча разьмяшчалася на Крывой (Лысай) гары, што дала яму назву Крывы горад (Крывы замак). Крывы горад упамінаецца ў гістарычных крыніцах яшчэ ў XIV ст. Нямецкія хронікі называюць Крывы горад таксама «горадам Русінскім» («civitas Ruthenica»). Пад аховай Крывога гораду на левым беразе ракі Вільні і вакол Крывой гары, на якой пазьней узьнік Верхні замак, утварылася паселішча. Археолягі выявілі тут культурны пляст таўшчынёй каля 8 мэтраў, ніжні ярус якога датуецца XIII стагодзьдзем<ref name="ehb293"/>. Некаторыя дасьледнікі бачаць ў рэштках мураваных пабудовах на паўднёвы захад ад Замкавай гары паганскае капішча і катэдральны касьцёл і датуюць іх XIII стагодзьдзем, што аднак патрабуе дадатковых аргумэнтаў<ref name="evkl444">[[Валеры Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Вільня // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С 441.</ref>. Згодна з паданьнем, занатаваным у некаторых гістарычных крыніцах, яшчэ да таго, як Вільня стала [[замак|горадам]], на яе месцы, паводле паганскага звычаю, спальвалі князёў і баяраў. Гэты звычай нібы заснаваў мітычны князь [[Сьвятарог]]<ref>[[Павал Урбан|Урбан П.]] Старажытныя ліцьвіны: Мова. Паходжаньне. Этнічная прыналежнасьць. — Менск: Тэхналогія, 2003. С. 75.</ref> (Сьвінтарог, Швінтарог), які папрасіў свайго сына [[Скірмунты|Скірманта]] спаліць цела па сваёй сьмерці. Некаторыя дасьледнікі мяркуюць, што тут, сапраўды, спальвалі целы тагачаснай пляменнай арыстакратыі, што лічыцца сьведчаньнем працэсаў цэнтралізацыі. На думку Ўл. Тапарова, Сьвятарогам першапачаткова называлі месца, дзе спальвалі целы, а потым у працэсе міталягізацыі назва месца ўвасобілася ў імя князя<ref>Топоров B. H. Vilnius, Wilno, Вильна: город и миф // Балто-славянские этноязыковые контакты. — Москва, 1980. С. 16—18, 28—30.</ref>. У 1264 годзе Віленскае княства далучылася да Вялікага Княства Літоўскага<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 128—129.</ref>. <gallery caption="Старая графіка Вільні" widths="150" heights="150" class="center"> Vilnia. Вільня (1370-90).jpg|Фрагмэнт мапы, {{nowrap|1370—1390 гг.}} Vilnia. Вільня (T. Makoŭski, 1600).jpg|Гравюра [[Тамаш Макоўскі|Т. Макоўскага]], каля 1600 г. Vilenskija zamki. Віленскія замкі (T. Makoŭski, 1600).jpg|[[Комплекс віленскіх замкаў|Віленскія замкі]]. Т. Макоўскі, каля 1600 г. Vilenskija zamki. Віленскія замкі (T. Makoŭski, 1604).jpg|Замкі і [[Віленская ратуша|ратуша]]. Т. Макоўскі, 1604 г. </gallery><gallery widths="150" heights="150" class="center"> Vilnia, Radzivił. Вільня, Радзівіл (C. Götke, 1666).jpg|Панарама места на [[радзівілы|радзівілаўскай]] гравюры, 1666 г. Vilnia. Вільня (1684).jpg|Фрагмэнт партрэта [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Казімер Ягелончык|Казімера]] з жонкай, 1684 г. Vilnia. Вільня (1710).jpg|Мор у Вільні, 1710 г. Vilnia. Вільня (1719).jpg|Мапа места, 1719 г. </gallery> === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Грамата_Жыгімонта_(Сігізмунда)_ад_27_верасня_1432_месцічам_Віленскім.jpg|міні|Грамата [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта I]] (1432 г.) «''Віленскім месьцічам веры рымскае і рускім, што суць рускае веры''» — сьведчаньне канфэсійнасьці назвы «[[Русіны (гістарычны этнонім)|рускія]]», пад якой разумелі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]] [[Кіеўская мітраполія|рускай веры]]]] Паводле легенды, што трапіла ў некаторыя хронікі, Вільню заснаваў вялікі князь [[Гедзімін]]. Ён ўпаляваў на высокай гары [[тур]]а, па чым спыніўся на начлег у даліне Сьвятога Рога. Уночы Гедзімін сьніў вялізнага жалезнага воўка на гары, які выў як сотня ваўкоў. Уранку князь зьвярнуўся да паганскага вяшчуна [[Лідзейка|Лідзейкі]], каб той патлумачыў сон. Лідзейка сказаў, што воўк азначае замак і места, якія тут збудуе князь, а ягонае выцьцё — славу, якая пашырыцца на ўвесь сьвет дзякуючы жыхарам гэтага места. Паданьне сьцьвярджае, што Гедзімін прыслухаўся да Лідзейкі і ў 1323 годзе збудаваў на гары замак і заснаваў места<ref>Топоров B. H. Vilnius, Wilno, Вильна: город и миф // Балто-славянские этноязыковые контакты. — Москва, 1980. С. 40—44.</ref>. У наш час летувіскія ўлады разглядаюць гэты год як афіцыйны час заснаваньня Вільні. [[Файл:Vilnia. Вільня (1576, 1581).jpg|міні|Мапа Вільні, 1576 г.]] Назва ''Вільня'' ўпершыню сустракаецца ў грамаце да [[Ганза|ганзейскіх местаў]] [[Любэк]]у, [[Брэмэн]]у, [[Магдэбург]]у і [[Кёльн]]у ад 25 студзеня 1323 году, дзе гаворыцца што Вільня існавала з даўніх часоў<ref name="ehb293"/>. З дакумэнта вынікае, што ўжо ў 1321 годзе тут былі касьцёлы дамініканаў (спалены прускімі крыжакамі) і францішканаў. Яшчэ раней у Вільні існавалі цэрквы, адну зь якіх — Сьвятога Мікалая збудавалі за часамі Гедзіміна<ref name="ehb293"/>. [[Файл:Vilnia. Вільня (XVII).jpg|значак|Панарама Вільні, гравюра XVII ст.]] Вялікі князь Гедзімін перанёс з Наваградку ў Вільню сталіцу Вялікага Княства Літоўскага. Як сталічнае места з замкам і вялікакняскім палацам Вільня ўпамінаецца ў мірнай дамове Вялікага Княства Літоўскага з Інфлянцкім ордэнам і местам Рыгай ад 2 кастрычніка 1323 году<ref name="ehb293"/>. Перанос сталіцы ў адзін з [[замак|гарадоў]] Полацкай зямлі падкрэсьліваеў набыцьцё Полацкам асаблівай вагі ў Вялікім Княства Літоўскім<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 44.</ref>. [[Файл:Vilnia. Вільня (1686).jpg|значак|Панарама, гравюра XVII ст.]] За вялікім князем [[Альгерд]]ам (1345—1377) у Вільні збудавалі цэрквы Прачысьценскую, Пятніцкую, Траецкую, на Верхнім замку і, відаць, Духаўскую<ref name="ehb293"/>. Пры вялікакняскай канцылярыі з XIV ст. дзейнічаў дзяржаўны архіў. У гэты час пачала фармавацца новая плянавальная структура места, абмежаваная рэкамі Вяльлёй, Вільняй і Качаргой. З канца XIV ст. пры манастырах і кляштарах пачалі стварацца школы і бібліятэкі. У 1383 годзе ў Вільні ўпамінаецца [[Рускі Горад (Вільня)|Рускі Горад]]{{Заўвага|У [[Лацінская мова|лацінскім]] перакладзе [[Хроніка Віганда|Хронікі Віганда]], складзенай у 1393—1394 гадох, захавалася характарыстыка Вільні як ''civitas Rutenica'' або гораду, заснаванага [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 82—83.</ref>}} як частка пасаду на ўсход ад пазьнейшых [[Вуліца Замкавая (Вільня)|Замкавай]] і [[Вуліца Вялікая (Вільня)|Вялікай]] вуліцаў. Да канца XVIII ст. гэтая мясцовасьць была [[юрыдыка]]й праваслаўных мітрапалітаў [[Канстантынопальскі патрыярхат|Канстантынопальскага патрыярхату]], пазьней [[Кіеўская, галіцкая і ўсяе Русі мітраполія (уніяцкая)|Кіеўскай, галіцкай і ўсяе Русі мітраполіі]] [[Сьвяты Пасад|Сьвятога Пасаду]]<ref name="evkl444"/>. [[Файл:Vilenskaja ratuša. Віленская ратуша (P. Rossi, 1763).jpg|значак|Старая [[Віленская ратуша|ратуша]], 1763 г.]] 22 сакавіка 1387 году Вільня першай у Вялікім Княстве Літоўскім атрымала [[Магдэбурскае права]], што станоўча паўплывала на эканамічнае разьвіцьцё места. Гэта ўзмацніла і пашырыла гандлёвыя зьвязкі зь местамі Ганзы і [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]]. Вільня пачала выкарыстоўваць герб з выявай Сьвятога Хрыстафора, які пераходзіць цераз раку зь дзіцём-[[Ісус Хрыстос|Ісусам]] на плячах. У гэтыя ж часы тут пачалі ўтварацца рамесныя цэхі, якія тады называліся брацтвамі. Пад 1392 годам упамінаецца [[войт]] пад прозьвішчам Вышка, хоць местам у тыя часы фактычна кіраваў вялікакняскі [[цівун]]. [[Файл:Vilnia, Antokal. Вільня, Антокаль (F. Smuglevič, 1785-86).jpg|значак|[[Антокаль]]. [[Францішак Смуглевіч|Ф. Смуглевіч]], 1785 г.]] Вільня моцна пацярпела ад набегаў крыжакоў у 1321, 1365, 1375 і іншыя гады. У 1377 годзе яны спалілі частку места. У 1390 годзе па 6-дзённай аблозе крыжакі пад камандаю [[Энгельгарт Рабэ|Энгельгарта Рабэ]] атачылі і па штурме 4 жніўня захапілі Крывы замак, аднак ня здолелі ўзяць Ніжні замак. У зацятай разьні, пад мечамі крыжакоў і іхных хаўрусьнікаў — [[жамойты|жамойтаў]], загінула некалькі тысячаў абаронцаў<ref>{{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў|к}} С. 133.</ref>. У 1391 годзе напад паўтарыўся і прывёў да сутыкненьня ў прадмесьці Вільні. У 1399 годзе гросмайстар [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] [[Конрад Валенрод]] па трохмесячнай аблозе захапіў места і спаліў яго, але замак ня ўзяў. Ягонае войска, забіўшы больш за 14 000 жыхароў, адышло. У 1402 годзе захопнікі зноў падыйшлі пад Вільню, але на гэты раз іх ушчэнт разьбіў [[Вітаўт]]. У 1399 і 1419 гадох места моцна пацярпела ад пажараў. [[Файл:Vilnia, Zamkavaja-Katedralny. Вільня, Замкавая-Катэдральны (P. Rossi, 1796).jpg|значак|Панарама Вільні, 1796 г.]] Паводле францускага падарожніка [[Жыльбэр дэ Лянуа|Жыльбэра дэ Лянуа]], у 1413 годзе Вільня ня мела ўмацаваньняў. Места выцягнулася вузкай палосай уздоўж ракі Вільні і мела драўляную забудову, сярод якой трапляліся мураваныя цэрквы і касьцёлы. На высокай пясковай гары месьціўся замак, умацаваны «каменьнем, зямлёй і мурам». У гэты час у Вільні жыло шмат купцоў і рамесьнікаў. Тут дзейнічаў рачны порт. У 1440-я гады ў месьце два разы на год праводзіліся кірмашы. Тутэйшыя купцы мелі права бязмытнага гандлю на ўсёй тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага. [[Файл:Vilnia, Dolny zamak. Вільня, Дольны замак (P. Rossi, 1797).jpg|значак|[[Ніжні замак (Вільня)|Ніжні замак]], 1797 г.]] У 1401 годзе ў Вільні падпісалі [[Віленска-Радамская унія|Віленска-Радамскую унію]], якая юрыдычна замацавала зьвяз Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага ў змаганьні зь нямецкай агрэсіяй. У 1413 годзе яна стала сталіцай [[Віленскае ваяводзтва|ваяводзтва]], з 1416 году тут знаходзілася рэзыдэнцыя [[Літоўская праваслаўная мітраполія|праваслаўнага мітрапаліта Вялікага Княства Літоўскага]]. Паступова Вільня набыла статус важнага палітычнага цэнтру Ўсходняй Эўропы. У 1432 годзе вялікі князь афіцыйна прызначыў у Вільню войта, у гэты ж час утварылася меская рада. У яе склад уваходзілі 24 райцы і 12 бурмістраў, якія пароўну падзяляліся на «лавіцу рускую» (праваслаўных, пазьней уніятаў) і «лавіцу рымскую» (рыма-каталікоў)<ref name="evkl444"/>. У 1533 годзе службовыя абавязкі ў магістраце выконвалі бурмітры і райцы Рыгор Мэка, Гаўрыла Аліфаровіч, Мікола Сяльковіч, Адашка Семяновіч, Юры Нястука і Васіль Фядкевіч. Усе яны мелі [[беларусы|беларускае паходжаньне]]<ref name="ehb294">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]], Таляронак С., [[Арсень Ліс|Ліс А.]], Сакалова М., Шаўцоў Ю. Вільня // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 294.</ref>. [[Файл:Vilnia, Antokal, Sapieha. Вільня, Антокаль, Сапега (J. Šołma, 1819).jpg|значак|Палац Сапегаў. Я. Шолма, 1819 г.]] У ХV ст. у Вільні збудавалі пэрліну [[Беларуская готыка|беларускай готыкі]] — [[Касьцёл Сьвятой Ганны (Вільня)|касьцёл Сьвятой Ганны]], фундатаркай якога была другая жонка Вітаўта — смаленская князёўна [[Ганна Сьвятаслаўна]]. 4 сакавіка 1484 году ў Вільні памёр [[княжыч Казімер]], пахаваны там. Ён лічыцца сьвятым і заступнікам Вялікага Княства Літоўскага. У 1492 годзе ў Вільні заснавалі [[Віленская мынца|мынцу]] і першую аптэку. З канца XV ст. у глыб Вялікага Княства Літоўскага пачалі рабіць набегі татары і маскавіты, што стварала небясьпеку для сталіцы. У зьвязку з гэтым магістрат пастанавіў збудаваць вакол места [[Віленскія гарадзкія ўмацаваньні|абарончы мур]], урачыстая закладка якога адбылася 23 красавіка 1498 году. Сьпярша збудавалі 5 брамаў — Віленскую, Троцкую, Траецкую, Спаскую і Замкавую, пазьней зьявіліся яшчэ 5 брамаў — Татарская, Рудніцкая, Субач, Бэрнардынская і Мокрая. Будаваньне муру скончылася ў 1522 годзе, ягоная даўжыня склала 2,4 км. У XVI ст. адбываўся далейшы росквіт Вільні: тут зьявіліся раскошныя палацы Радзівілаў, Хадкевічаў, Сапегаў, Астроскіх, Кішкаў і іншых магнатаў. На актывізацыю мураванага будаваньня паўплывалі таксама пажары ў 1419, 1513, 1520, 1530 і 1557 гадох. У XVI ст. колькасьць 2- і 3-павярховых камяніцаў дасягнула сотні, сфармавалася радыяльная сыстэма вуліцаў. Паводле сьведчаньня сучасьнікаў, у 1517 годзе Вільня велічынёй раўнялася Кракаву з усімі ягонымі прадмесьцямі. Аднак дамы ў Вільні не прымыкалі адзін да аднаго ўшчыльную, як у польскіх местах, а аддзяляліся агародамі, садамі і прысадамі<ref name="ehb294"/>. У 1511 годзе ў месьце дзейнічалі 14 цэркваў (у тым ліку Міколы Перанесенская, Міколы Ўсьпенская, Кацярынінская, Спаская, Прачысьценская, Міхайлаўская, Раства, Іванаўская, Пятніцкая, Казьмадзям’янаўская, Юр’еўская на Росах, саборная Петрапаўлаўская на Зарэччы, манастыр Сьвятой Тройцы) і 7 касьцёлаў. У 1514 годзе па пераможнай [[Бітва пад Воршай|Аршанскай бітве]] ў Вільні зь вялікім трыюмфам сустрэлі князя [[Канстантын Астроскі|Канстантына Астроскага]]. У падзяку Богу і ў гонар перамогі над маскоўскімі войскамі ён збудаваў на месцы старажытных драўляных Траецкай і Мікалаеўскай цэркваў мураваныя. Каля 1522 году ў Вільні пачала працаваць першая ўва Ўсходняй Эўропе друкарня [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]], які выдаў тут «[[Малая падарожная кніжка (1522)|Малую падарожную кніжку]]» (каля 1522 году) і «[[Апостал (1525)|Апостал]]» (1525). У 1569 годзе ягоны пасьлядоўнік [[Пётар Мсьціславец|П. Мсьціславец]] заснаваў ў Вільні друкарню з кірылічным шрыфтам. Дом, дзе яна знаходзілася, у 1582 годзе набылі браты [[Мамонічы|Кузьма і Лукаш Мамонічы]], якія выдалі тут [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году]], [[Трыбунал абывацелям Вялікага Княства Літоўскага]] (1588) і іншыя помнікі беларускага пісьменства<ref name="ehb295">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]], Таляронак С., [[Арсень Ліс|Ліс А.]], Сакалова М., Шаўцоў Ю. Вільня // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 295.</ref>. У 1536 годзе цераз раку Вяльлю перакінулі першы мураваны мост, які пазьней атрымаў назву [[Зялёны мост (Вільня)|Зялёнага]]. З 1524 году пачала дзейнічаць паперня, каля 1540 году — арсэнал і [[людвісарня]], зь сярэдзіны XVI ст. — вадаправод у драўляных трубах. У 1547 годзе Марцін Палецкі заснаваў шкляную гуту. У 1596 годзе ў Вільні было 15 цэркваў, 14 касьцёлаў, адзін лютэранскі і два кальвінісцкія зборы, а таксама некалькі сынагогаў. Яшчэ ў 1397 годзе ўпамінаецца пра існаваньне школы для дзяцей месьцічаў, якая дзейнічала пры Катэдры. Пазьней невялікія школы існавалі пры манастырах. У 1413 годзе Вільню наведаў паплечнік [[Ян Гуса|Я. Гуса]] [[Геранім Праскі]], якога прыняў пры сваім двары вялікі князь Вітаўт. За вялікім князем [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандрам]] (1492—1506) пры Ніжнім замку жылі астраном [[Войцех з Брудзева]] і публіцыст [[Эразм Вітэлі]]. За вялікім князем [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонтам Аўгустам]] (1548—1572) у Вільні адкрылася першая карцінная галерэя і бібліятэка (налічвала больш за 1 тысячу кніг). У 1570 годзе ў Вільні заснавалі [[езуіты|езуіцкі]] калегіюм, які ў 1579 годзе паводле прывілею караля і вялікага князя [[Стэфан Баторы|Стэфана Баторыя]] і на блаславеньне папы [[Рыгор III (папа рымскі)|Рыгора XIII]] ператварылі ўва ўнівэрсытэт ({{мова-la|Alma academia et universitas Vilnensis societatis JESU}}). У XV—XVI стагодзьдзях у месьце дзейнічалі 5 праваслаўных брацтваў, найбольшым зь якіх было Траецкае. Апроч [[ліцьвіны|ліцьвінаў]], у Вільні з часоў Альгерда пачалі сяліцца жыды і немцы, за Вітаўтам — крымскія татары, за [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонтам Кейстутавічам]] — палякі і італьянцы. Неўзабаве места стала важным цэнтрам жыдоўскай культуры ўва Ўсходняй Эўропе. З прычыны свайго вялікага духоўнага значэньня Вільня атрымала назву ''Паўночны Ерусалім''. Моцны пажар у 1610 годзе зьнішчыў у Вільні 4700 дамоў, замкі і 10 сакральных будынкаў. Пры падтрымцы [[Сьпіс польскіх манархаў|караля]] і вялікага князя [[Уладзіслаў Ваза|Уладзіслава Вазы]], а таксама [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлера]] [[Леў Сапега|Льва Сапегі]] места аднавілі. Цэнтар Вільні забудоўваўся ў асноўным мураванымі будынкамі, узьніклі новыя вуліцы і пляцы. На 1647 год у месьце было каля 839 крамаў, 37 сакральных будынкаў, 10 друкарняў. За часамі [[Вайна 1654—1667 гадоў|вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] па працяглай аблозе 8 жніўня 1655 году маскоўскія войскі з вулічнымі баямі авалодалі местам, якое па захопе гарэла 17 дзён<ref name="evkl444"/>. 11 ліпеня 1660 году войскі Вялікага Княства Літоўскага на чале з [[Міхал Казімер Пац|М. К. Пацам]] вызвалілі сталіцу. Кіраўніка маскоўскай залогі пакаралі сьмерцю ўласныя салдаты — за катаваньні і масавыя забойствы месьцічаў з асаблівай жорсткасьцю: ''«много людей невинно покарал и на части рассекши, из пушек ими стрелял, иных на кол сажал, беременных женщин на крюках за ребра вешал, и они вися на крюках, рождали младенцев»''<ref name="ehb296"/>. У выніку гэтай вайны Вільня страціла палову насельніцтва, захопнікі зруйнавалі і разрабавалі места. Толькі ў канцы XVII ст. Сапегі, Пацы і Слушкі пачалі адбудоўваць палацы і фундаваць цэрквы і касьцёлы. У [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікую Паўночную вайну]] Вільню двойчы руйнавалі [[Швэцыя|швэдзкія]] войскі, у 1702 і 1707 гадох. Места моцна пацярпела ад мору ў 1709—1711 гадох. Па вайне Вільня паступова адрадзілася. Тут пачалі выходзіць газэты «Кур’ер Літоўскі» («Kurier Litewski») і «Газэта Віленская» («Gazeta Wileńska»). У 1773 годзе па ліквідацыі [[Езуіты|ордэна езуітаў]] утварылася [[Адукацыйная камісія]]. У 1788 годзе Расейская імпэрыя ўвяла свае войскі ў Вільню. У 1794 годзе места стала адным з галоўных цэнтраў [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня Т. Касьцюшкі]]. У ноч на 23 красавіка паўстанцы на чале з [[Якуб Ясінскі|Я. Ясінскім]] узялі ўладу ў свае рукі. Яны раззброілі расейскія войскі і арыштавалі афіцэраў на чале з генэрал-маёрам М. Арсеньевым. Утварылася [[Найвышэйшая Літоўская Рада]]. 19—20 ліпеня Вільні беспасьпяхова штурмавалі расейскія войскі, аднак 11 жніўня яны ўсё ж захапілі места і такім чынам здушылі паўстаньне ў Вялікім Княстве Літоўскім. <gallery caption="Места на акварэлях [[Юзэф Пешка|Юзэфа Пешкі]]" widths="150" heights="150" class="center"> Vilenskaja ratuša. Віленская ратуша (J. Pieška, 1797).jpg|[[Віленская ратуша|Ратуша]], 1797 г. Vilnia, Rynak. Вільня, Рынак (J. Pieška, 1797).jpg|[[Вялікая вуліца (Вільня)|Вялікая вуліца]], 1797 г. Vilenskaja ratuša. Віленская ратуша (J. Pieška, 1808).jpg|Ратуша, 1808 г. Vilnia, Vialikaja. Вільня, Вялікая (J. Pieška, 1808).jpg|Вялікая вуліца, 1808 г. </gallery><gallery widths="150" heights="150" class="center"> Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Pieška, 1808).jpg|[[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдра]], 1808 г. Vilnia, Antokal. Вільня, Антокаль (J. Pieška, 1808).jpg|[[Антокаль]], 1808 г. Vilnia, Zarečča-Papłavy. Вільня, Зарэчча-Паплавы (J. Pieška, 1808).jpg|[[Зарэчча (Вільня)|Зарэчча]], 1808 г. Vilnia, Vialla. Вільня, Вяльля (J. Pieška, 1808).jpg|Рака [[Вяльля]], 1808 г. </gallery> === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Vilnia, Rynak. Вільня, Рынак (V. Adam, 1846).jpg|значак|Адступленьне французаў празь Вільню. [[Ян Дамель|Я. Дамель]], 1846 г.]] У выніку [[Трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай]] (1795 год) Вільня апынулася ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], дзе стала цэнтрам сьпярша [[Літоўская губэрня|Літоўскай]], потым [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], [[Віленскае генэрал-губэрнатарства|Віленскага генэрал-губэрнатарства]]. У 1797 годзе пры Віленскім унівэрсытэце адкрылася школа прыгожых мастацтваў, пераўтвораная ў 1803 годзе ў факультэт малярства, скульптуры і гравюры. У пачатку XIX ст. Вільня была трэцім велічынёй местам у Расейскай імпэрыі (пасьля [[Масква|Масквы]] і [[Санкт-Пецярбург|Пецярбургу]])<ref name="ehb296">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]], Таляронак С., [[Арсень Ліс|Ліс А.]], Сакалова М., Шаўцоў Ю. Вільня // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 296.</ref>, тут было больш за 700 мураваных і столькіх ж драўляных будынкаў, 25 касьцёлаў і цэркваў, 23 кляштары і манастыры. У [[вайна 1812 году|вайну 1812 году]] 16 чэрвеня Вільню занялі войскі [[Напалеон I Банапарт|Напалеона]], які 1 ліпеня падпісаў дэкрэт аб стварэньні Часовага Ўраду Вялікага Княства Літоўскага. 28 лістапада места зноў занялі расейскія войскі. Па вайне тут існавалі патрыятычныя таварыствы [[шубраўцы|шубраўцаў]], [[Філяматы|філяматаў]], [[Філярэты|філярэтаў]], «[[Прамяністыя (таварыства)|прамяністых]]». [[Файл:Biełarusy. Беларусы (1885).jpg|значак|[[Беларусы]] на этнаграфічнай мапе Эўропы ([[Парыж]], 1885 г.)]] За часамі [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] у Вільні дзейнічаў [[Віленскі паўстанцкі камітэт|паўстанцкі камітэт]], арганізоўваліся аддзелы для змаганьня з царскімі войскамі. Па здушэньні паўстаньня ўлады Расейскай імпэрыі зачынілі Віленскі ўнівэрсытэт. На 1835 год Вільня налічвала 10 прадмесьцяў: [[Антокаль]], [[Папоўшчына (Вільня)|Папоўшчыну]], [[Зарэчча (Вільня)|Зарэчча]], [[Паплавы (Вільня)|Паплавы]], [[Росы (Вільня)|Росы]], [[Востры Канец]], [[Руднішкі]], [[Пагулянка (Вільня)|Пагулянку]], [[Лукішкі (Вільня)|Лукішкі]], [[Сьніпішкі (Вільня)|Сьніпішкі]]. У месьце было 1552 дамы і 6 рынкаў, дзейнічалі 25 касьцёлаў, 20 кляштараў і 7 капліцаў, 2 царквы і 2 манастыры, эвангельскія царква і капліца, мячэт і 4 сынагогі<ref name="ehb297">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]], Таляронак С., [[Арсень Ліс|Ліс А.]], Сакалова М., Шаўцоў Ю. Вільня // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 297.</ref>. [[Файл:Открытие памятника Муравьёву.jpg|значак|значак|Урачыстае адкрыцьцё помніка [[Мураўёў-Вешальнік|Мураўёву-вешальніку]], 1898 г.]] У час [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] у Вільні выдавалася газэта «[[Мужыцкая праўда]]», дзейнічаў Выканаўчы аддзел Літвы. Тут на Лукіскім пляцы 22 сакавіка 1864 году расейскія ўлады пакаралі сьмерцю [[Кастусь Каліноўскі|Кастуся Каліноўскага]]. Зь сярэдзіны XIX ст. у Вільні пачала разьвівацца прамысловасьць. У 1860—1862 гадох празь места прайшла чыгунка [[Пецярбург]] — [[Варшава]], у 1874 годзе — [[Лібава-Роменская чыгунка|Лібаўска-Роменская]]. У 1864 годзе ў Вільні адкрылася першая фабрыка (газавая), пачаў дзейнічаць чыгуналіцейны завод Цымэрмана. Найбольшае прадпрыемства таго часу — тытунёвае таварыства Дурунчы і Шмемана — утварылася ў 1865 годзе. У пачатку 1880-х гадоў адкрыліся прадпрыемствы мэтала — і дрэваапрацоўкі, гарбарнай, харчовай прамысловасьці. У 1894—1895 гадох у месьце працавалі 286 прадпрыемстваў, у 1906 годзе — 225, у 1914 годзе — 266. У 1897 годзе ўтварылася акцыянэрнае таварыства [[бровар]]а Шопэна, у 1900 годзе пачаў працаваць мэталаапрацоўчы завод. З пачаткам дзейнасьці газавай фабрыкі, цэнтральная частка места асьвятлялася газай (з 1876 году — іншыя вуліцы). У 1879—1882 гадох замест драўлянага водаправоду праклалі жалезны. З 1893 году пачала працаваць [[конка]], з 1896 году — тэлеграфная станцыі і тэлефонная сетка. У 1905 годзе зьявіліся першыя аўтамабілі, у 1908 годзе — [[трамвай]]<ref name="ehb298">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]], Таляронак С., [[Арсень Ліс|Ліс А.]], Сакалова М., Шаўцоў Ю. Вільня // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 298.</ref>. У пачатку XX ст. у Вільні дзейнічалі 31 царква і 3 манастыры, 15 касьцёлаў і 3 кляштары, малельня старавераў, 2 лютэранскія і кальвінскі зборы, 5 сынагогаў і 90 малітоўных дамоў, мячэт. Існавала некалькі навучальных установаў, у тым ліку настаўніцкі інстытут, 2 мужчынскія і 1 жаночая гімназія, рэальная, меская, чыгуначная, клясычная, пяхотна-юнкерская, камэрцыйная і хіміка-тэхналягічная вучэльні, паштова-тэлеграфная школа, Літоўская духоўная і Рымска-каталіцкая эпархіяльныя сэмінарыі, Марыінскія вышэйшыя жаночыя курсы, і інш. У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзяў у Вільні дзейнічалі [[Першая беларуская трупа Ігната Буйніцкага]] і Беларускі музычны драматычны гурток. З 1906 году выдаваліся газэты «[[Наша Ніва]]» і «[[Наша Доля]]», пазьней часопіс «[[Саха (1912)|Саха]]». Працавалі [[Беларускае выдавецкае таварыства]], выдавецтва «Нашай Нівы», выдавецкае таварыства «[[Наша Хата]]», друкарня [[Марцін Кухта|Марціна Кухты]], якая выдала многія беларускія кнігі, першая беларуская кнігарня<ref name="ehb299">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]], Таляронак С., [[Арсень Ліс|Ліс А.]], Сакалова М., Шаўцоў Ю. Вільня // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 299.</ref>. 12 лютага 1910 году ў клюбе чыгуначнікаў адбылася [[Першая беларуская вечарынка ў Вільні]]. <gallery caption="Віленскі альбом" widths="150" heights="150" class="center"> Vilnia, Vostraja Brama. Вільня, Вострая Брама (H. Moulin, 1848-52) (2).jpg|Вокладка з [[Вострая брама|Вострай брамай]] Vilnia, Vialiki Dvor. Вільня, Вялікі Двор (1850).jpg|[[Ансамбль Віленскага ўнівэрсытэту|Вялікі Двор]] Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (I. Deroy, 1845).jpg|[[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдра]] Vilnia, Bernardynskaja. Вільня, Бэрнардынская (P. Benoist, 1850).jpg|[[Касьцёл Сьвятой Ганны (Вільня)|Касьцёл Сьвятой Ганны]] </gallery><gallery widths="150" heights="150" class="center"> Vilnia, Kalvaryja. Вільня, Кальварыя (L. Bichebois, 1849).jpg|Кальварыя Vilnia, Antokal. Вільня, Антокаль (L. Bichebois, 1848).jpg|[[Антокаль]] Vilnia, Masalski. Вільня, Масальскі (P. Benoist, 1850).jpg|[[Прэзыдэнцкі палац (Вільня)|Біскупскі палац]] Vilnia, Śnipiški, Jezuicki. Вільня, Сьніпішкі, Езуіцкі (L. Bichebois, 1848-49).jpg|[[Сьніпішкі]] </gallery> === Найноўшы час === ==== Паміж Беларусьсю, Летувой і Польшчай ==== [[Файл:Vilnia, Zavalnaja. Вільня, Завальная (1907).jpg|значак|Рэдакцыя «[[Наша Ніва|Нашай Нівы]]» на [[Вуліца Завальная (Вільня)|Завальнай вуліцы]], 1907 г.]] За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў 1915 годзе Вільню занялі войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]]. Дзеячы [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускага нацыянальнага адраджэньня]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч|Антон]] Луцкевічы разам з [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлавам Ластоўскім]] выступілі з прапановай аднавіць [[Вялікае Княства Літоўскае]] з сталіцай у Вільні, аднак гэтая ідэя не знайшла падтрымкі ў летувіскіх дзеячоў<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 347.</ref>. У верасьні 1917 году ў месьце ўтварылася [[Летувіская Тарыба]] пранямецкай арыентацыі<ref name="ehb299"/>. У гэты час у Вільні дзейнічалі [[Віленская беларуская рада]], [[Беларускі нацыянальны камітэт (Вільня)|Беларускі нацыянальны камітэт]], знаходзілася кіраўніцтва [[Беларуская сацыял-дэмакратычная работніцкая група|Беларускай сацыял-дэмакратычнай работніцкай групы]], адбыліся [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларуская канфэрэнцыя 1918 году]], [[Беларускі зьезд Віленшчыны і Гарадзеншчыны]], выдаваліся газэта «[[Гоман (1916)|Гоман]]», распачало дзейнасьць [[Беларускае навуковае таварыства (1918)|Беларускае навуковае таварыства]], з 1916 году працавала выдавецтва [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]]. Апроч адкрытых у 1915—1916 гадох першых беларускіх школаў, 1 студзеня 1919 году тут заснавалі [[Віленская беларуская гімназія|Віленскую беларускую гімназію]]. У 1919 годзе Беларускае таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны зладзіла ў Вільні беларускі прытулак Золак. Аднавіла спыненую вайной Беларускае выдавецкае таварыства. У канцы 1910-х гадоў у Вільні зьявіліся пэрыядычныя выданьні [[Грамадзянін (1919)|Грамадзянін]], [[Беларуская думка (1919)|Беларуская думка]], [[Беларускае жыцьцё (1919)|Беларускае жыцьцё]], [[Незалежная Беларусь]], [[Наша думка]], [[Незалежная думка (1920)|Незалежная думка]], аднавіла выхад Наша Ніва. Адкрыліся адмысловыя беларускія настаўніцкія курсы. У 1916—1920 гадох дзейнічаў беларускі клюб з драматычным гуртком, у 1916 годзе — беларускі дзіцячы тэатар на чале з С. Корф<ref name="ehb299"/>. [[Файл:Vilnia, Bieł-čyrvona-bieły ściah-Pahonia. Вільня, Бел-чырвона-белы сьцяг-Пагоня (30.12.1927).jpg|значак|Зьезд [[Таварыства беларускай школы]] ў Вільні зь [[Беларусы|беларускай]] [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальнай сымболікай]], 1927 г.]] 16 лютага 1918 году Летувіская Тарыба абвясьціла Вільню сталіцай адноўленай [[Летува|Летувіскай дзяржавы]], хаця фактычнай сталіцай Летувы была [[Коўна]]. Адначасна 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Вільня абвяшчалася часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Тут утварылася [[Беларуская рада]], жыхары места атрымалі Пасьведчаньні [[Народны Сакратарыят БНР|Народнага Сакратарыяту БНР]]<ref>{{Літаратура/ВГАБ|4к}} С. 19.</ref>. 14 жніўня 1918 году адбылася нарада прадстаўнікоў сацыял-дэмакратычных арганізацыяў Летувы і Заходняй Беларусі, 1—3 кастрычніка 1918 году — першы зьезд Камуністычнай партыі Летувы і Заходняй Беларусі. У сьнежні 1918 году ў Вільні знаходзіўся ўрад БНР. Па адыходзе нямецкіх войскаў, 1 студзеня 1919 году польская мясцовая Самаахова заняла места і разьбіла бальшавікоў, аднак ужо 5 студзеня мусіла была адступіць, уцякаючы ад саветаў<ref>Kronika powstań polskich 1794—1944. — Warszawa: Wydawnictwo Kronika, 1994. S. 345.</ref><ref name="smdb-82">Maculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. S. 82.</ref>. Па займаньні гэтай тэрыторыі [[Чырвоная армія|Чырвонай арміяй]] 15 сьнежня 1918 году Вільню абвясьцілі сталіцай Савецкай Летувы. 27 лютага 1919 году Вільня стала сталіцай [[ЛітБел|Літоўска-Беларускай ССР (ЛітБел)]]. 19 красавіка 1919 году Вільню занялі польскія войскі<ref name="smdb-82"/>. Савецкія войскі зноў занялі Вільню 14 ліпеня 1920 году<ref>Wilno. Przewodnik krajoznawczy Juljusza Kłosa Prof. Uniwersytetu St. Batorego. Wydanie trzecie poprawione. — Wilno: Wydawnictwo Wileńskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, 1937. S. 41.</ref>. Як вынік «бунту» дывізіі [[Люцыян Жалігоўскі|Жалігоўскага]], які адбыўся 8 кастрычніка 1920 году Вільня на пэўны час стала цэнтрам [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]]. 8 студзеня 1922 году адбыліся выбары ў Часовы Сойм Сярэдняй Літвы, які 20 лютага 1922 году пастанавіў далучыць Віленскую зямлю да міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]]. ==== Цэнтар беларускага нацыянальна-вызвольнага руху ==== [[Файл:Vilnia, Bieł-čyrvona-bieły ściah-Pahonia. Вільня, Бел-чырвона-белы сьцяг-Пагоня (1931).jpg|значак|Хор [[Беларускі студэнцкі саюз|Беларускага студэнцкага саюзу]] пры [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]] на чале з [[Рыгор Шырма|Рыгорам Шырмам]] і з удзелам [[Міхась Забэйда-Суміцкі|Міхася Забэйды-Суміцкага]], 1931 г.]] [[Файл:Vilenskaja biełaruskaja gimnazija-1.jpg|значак|Сьвяткаваньне ўгодкаў абвяшчэньня [[БНР]] у [[Віленская беларуская гімназія|Віленскай беларускай гімназіі]], 1935 г.]] У складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі Вільня стала цэнтрам нацыянальна-вызвольнага руху ў Заходняй Беларусі. З 1921 году тут дзейнічала [[Таварыства беларускай школы]], якое выдавала Бюлетэнь ТБШ, часопіс [[Беларускі летапіс (1933)|Беларускі летапіс]] і газэту [[Шлях (1932)|Шлях]]) і Беларускі каапэратыўны банк з аддзеламі ў Пінску і Глыбокім. Студэнты-беларусы стварылі [[Беларускі студэнцкі саюз]], які выдаваў часопісы [[Наш Шлях (часопіс)|Наш Шлях]] і [[Студэнцкая думка (Вільня)|Студэнцкая думка]]. Дзейнічалі [[Беларускі народны тэатар]], працаваў [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй]]. Таварыства [[Беларуская хатка ў Вільні]] выдавала часопіс [[Беларуская хата (1926)|Беларуская хатка]] (1926), таварыства [[Радом]] — газэту [[Беларускі дзень]] (1927—1928). У 1927 годзе існавала арганізацыя маладых пісьменьнікаў і мастакоў Заходняй Беларусі [[Веснаход]]. У сярэдзіне 1920-х гадоў у Вільні знаходзілася кіраўніцтва [[Беларуская сялянска-работніцкая грамада|Беларускай сялянска-работніцкай грамады]], якая выдавала газэты [[Жыцьцё беларуса]], [[Беларуская Ніва (1925)|Беларуская ніва]], [[Беларуская справа]], [[Наш голос (1927)|Наш голос]], [[Наша воля (1927)|Наша воля]], [[Народны звон (1926)|Народны звон]], часопіс [[Маланка (часопіс)|Маланка]] і іншыя. У 1925 годзе паслы сойму [[Васіль Рагуля|В. Рагуля]] і [[Фабіян Ярэміч|Ф. Ярэміч]] заснавалі ў Вільні [[Беларускі сялянскі саюз]], які выдаваў газэту [[Сялянская Ніва]], [[Ян Станкевіч|Я. Станкевіч]] — [[Беларуская сялянская партыя|Беларускую сялянскую партыю]] і яе газэту [[Народ (газэта)|Народ]]. Актывізавалася дзейнінасьць беларускіх каталікоў і праваслаўных, якія выдавалі часопісы і газэты [[Праваслаўны беларус]], [[Беларуская зарніца]], [[Сьветач Беларусі]], [[Хрысьціянская Думка]], выходзіла ўніяцкая газэта [[Да Злучэньня!]] Агулам выдаваліся больш за 100 беларускіх газэтаў і часопісаў. Паводле статыстычных зьвестак, пададзеных Віленскім унівэрсытэтам у 1928 годзе, паводле калькасьці і накладу пэрыядычных выданьняў у Вільні беларусы займалі другое месца пасьля палякаў, якім належала дзяржаўная ўлада, тым часам летувісы займалі толькі пятае месца — пасьля жыдоўскага і расейскага друку<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 369.</ref>. У 1930-я гады польскія ўлады забаранілі дзейнасьць ТБШ і [[Беларускі інстытут гаспадаркі і культуры|Беларускага інстытуту гаспадаркі і культуры]], спынілі працу некалькі беларускіх выдавецтваў<ref name="ehb300">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]], Таляронак С., [[Арсень Ліс|Ліс А.]], Сакалова М., Шаўцоў Ю. Вільня // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 300.</ref>. ==== Паміж Беларускай ССР і Летувой ==== 19 верасьня 1939 году згодна [[Пакт Молатава-Рыбэнтропа|пактам Молатава-Рыбэнтропа]] ў Вільню ўвайшлі савецкія войскі, утварылася [[Віленская вобласьць]]. 22 верасьня па-беларуску пачала выходзіць газэта «[[Віленская праўда (1939)|Віленская праўда]]», таксама ў Вільні разьмясьцілася рэдакцыя галоўнай савецкай газэты для [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] — «[[Свабодная Беларусь]]». 24 верасьня ў актавай залі Віленскай беларускай гімназіі адбылася афіцыйная ўрачыстасьць з нагоды далучэньня Вільні да Беларусі. Каб задаволіць попыт на беларускамоўнае навучаньне ў гімназіі арганізавалі дзесяць паралельных клясаў, а неўзабаве выйшла пастанова ўладаў аб адкрыцьці Другой Віленскай беларускай гімназіі. На [[Лукіскі пляц|Лукіскім пляцы]] адбыўся мітынг з удзелам 75 тысячаў месьцічаў, у рэзалюцыі якога гаварылася, што працоўныя Вільні галасуюць за ўваходжаньне ў склад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 377.</ref>. Па таемным пераразьмеркаваньні зонаў уплыву паміж [[Трэці Райх|Трэцім Райхам]] і [[СССР]] (28 верасьня 1939 году) 10 кастрычніка 1939 году адбылося падпісаньне [[савецка-летувіская дамова 1939 году|савецка-летувіскай дамовы]] аб перадачы Летуве Вільні і Віленскай вобласьці. У БССР дамова не публікавалася да 1 лістапада<ref name="Arlou-2012-379">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 379.</ref> (у дзень яе складаньня газэта «[[Звязда]]» апублікавала карэспандэнцыю, дзе паведамлялася, як віленчукі рыхтуюцца да выбараў дэпутатаў у Народны сход Заходняй Беларусі)<ref name="Arlou-2012-379"/>. 12 кастрычніка 1939 году старшыня Рады Беларускай Народнай Рэспублікі [[Васіль Захарка]] накіраваў пратэст прэзыдэнту Летувы [[Антанас Сьмятона|Антанасу Сьмятоне]] супраць падпісаньня дамовы «аб пераходзе да Летувы беларускага места Вільні і беларускіх зямель Віленскай вобласьці», у якой паказаў на адказнасьць Летувы перад беларускім народам за гэты акт. 22 кастрычніка 1939 году [[Вячаслаў Молатаў|Молатаў]] заявіў [[Наткевіч]]у, што СССР супраць зьмяненьняў граніцы, усталяваных дамовай ад 10 кастрычніка 1939 году, але не пярэчыць супраць таго, каб летувісы, якія жадаюць выехаць з Заходняй Беларусі ў Летуву, зрабілі гэта<ref name="ЭГБ-195">{{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 195.</ref>. Пры гэтым падрыхтоўка, падпісаньне і ратыфікацыя дамовы ажыцьцяўляліся без удзелу ўпаўнаважаных прадстаўнікоў БССР, яна не абмяркоўваўся ў вышэйшых органах дзяржаўнай улады Беларусі, дамова парушала палажэньні Канстытуцыі СССР 1936 году і Канстытуцыі БССР 1937 году, якія патрабавалі згоды саюзнай рэспублікі на зьмяненьне яе граніц. З пункту гледжаньня міжнароднага права дамова была чарговым падзелам тэрыторыі Беларусі<ref>{{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 197.</ref>. Супраць далучэньня Вільні і Віленшчыны да Летувы выступіў урад Польшчы, не падтрымалі дамовы [[Ангельшчына]] і [[Францыя]]. Па падпісаньні дамовы зь летувісамі [[НКВД]] арыштавала шэраг беларускіх дзеячоў у Вільні — [[Антон Луцкевіч|Антона Луцкевіча]], [[Уладзімер Самойла|Уладзімера Самойлу]], [[Макар Краўцоў|Макара Краўцова]], [[Янка Пазьняк|Янку Пазьняка]], [[Вячаслаў Багдановіч|Вячаслава Багдановіча]], [[Сяргей Бусел|Сяргея Бусла]], [[Вінцэнт Жук-Грышкевіч|Вінцэнта Жук-Грышкевіча]], [[Антон Неканда-Трэпка|Антона Неканда-Трэпку]] і іншых<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 380.</ref>. ==== Другая сусьветная вайна ==== [[Файл:Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|значак|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы (Вільня — частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі, заселенай беларусамі]]), складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.]] 27 кастрычніка 1939 году летувіскія войскі ўвайшлі ў Вільню, а 28 кастрычніка адбылася афіцыйная цырымонія сустрэчы летувіскіх войскаў. У сьнежні 1939 году прэм’ер-міністар Летувы заявіў, што «Вільня і Віленскі край хоць ускосна, заваяваныя нашай арміяй»<ref name="ЭГБ-195"/>. Тым часам узамен за далучэньне Вільні летувісы пагадзіліся разьмясьціць у сваёй краіне савецкія вайсковыя базы<ref name="Arlou-2012-379"/>. 3 жніўня 1940 году па ўльтыматуме [[СССР]] Летува бяз збройнага супраціву ўвайшла ў яго склад, Вільня стала сталіцай [[Летувіская ССР|Летувіскае ССР]]. Неўзабаве Віленскую беларускую гімназія пераўтварылі сьпярша ў прагімназію, а потым — у няпоўную сярэднюю школу, а Беларускі музэй далучылі да Акадэміі навук Летувіскай ССР. За часамі [[Другая сусьветная вайна|Другой Сусьветнай Вайны]] 24 чэрвеня 1941 году Вільню акупавалі войскі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]], якія перадалі места пад уладу летувіскай адміністрацыі. Нацысты з дапамогай летувіскіх добраахвотнікаў забілі ў [[Віленскае гета|Віленскім гета]] 95% усіх жыдоў Вільні. Нягледзячы на карныя антыбеларускія акцыі з боку [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]], летувіскіх паліцыйных фармаваньняў і дывэрсантаў НКВД, у Вільні запрацавалі некалькі пачатковых беларускіх школаў, гімназія і настаўніцкая сэмінарыя, аднавіў дзейнасьць Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча, пачала выдавацца газэта «[[Беларускі голас (1942)|Беларускі голас]]». Пад прыкрыцьцём дазволенага немцамі [[Беларускі нацыянальны камітэт (Вільня)|Беларускага нацыянальнага камітэту]] дзейнічаў віленскі камітэт падпольнай [[Беларуская незалежніцкая партыя|Беларускай незалежніцкай партыі]], што мела на мэце ўтварыць адзіны нацыянальны фронт дзеля змаганьня з нацыстамі і бальшавікамі за незалежную Беларусь<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 383.</ref>. У лютым 1944 году ўлады Трэцяга Райху з улікам этнічнага і гістарычнага аспэктаў перадалі Вільню і Віленшчыну ў склад [[Генэральная акруга Беларусь|Генэральнай акругі Беларусь]] (разам зь [[Берасьцейскі павет|Берасьцейшчынай]], [[Пінскі павет|Піншчынай]] і [[Мазырскі павет|Мазыршчынай]])<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 384.</ref>. 13 ліпеня 1944 году места занялі савецкія войскі. [[Лаўрэнці Берыя]], які тады ачольваў [[НКВД]], пісаў [[Ёсіф Сталін|Сталіну]]: {{Цытата|Стаўленьне насельніцтва да вызваленьня Вільні з-пад нямецкай улады станоўчае. Насельніцтва выказвае задавальненьне, што імша ў касьцёлах будзе цяпер служыцца па-польску, а не па-летувіску. Насельніцтва таксама спадзяецца, што Вільня будзе далучаная да Заходняй Беларусі — абы не да Летувы.}} ==== У складзе Летувы ==== Нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, Сталін пастанавіў пакінуць места Летувіскай ССР<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 385.</ref>. Па вайне летувіскія ўлады зачынілі беларускую гімназію і настаўніцкую сэмінарыю, а Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы<ref name="Arlou-2012-386">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 386.</ref>. Да 10 жніўня 1946 году 86,9 тыс. жыхароў Вільні і Віленшчыны запісалася палякамі і выехала з СССР у Польшчу, пазьней — яшчэ каля 24 тысячаў. У 1944—1946 гадох у места перасялілі каля 100 тысячаў этнічных летувісаў, агулам да пачатку 1950-х гадоў — каля 150 тысячаў<ref name="be174">{{Літаратура/БелЭн|4к}} С. 174.</ref>. Гэты працэс працягваўся і ў наступныя дзесяцігодзьдзі<ref name="ehb302">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]], Таляронак С., [[Арсень Ліс|Ліс А.]], Сакалова М., Шаўцоў Ю. Вільня // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 302.</ref>. Адначасна праводзілася масавая палянізацыя беларусаў-каталікоў<ref name="be174"/>. На ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай летувіскія ўлады замест беларускіх школаў насаджалі польскія і расейскія, колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%<ref name="Arlou-2012-386"/>. У гэты ж час савецкія ўлады цалкам спынілі ўсякае беларускае культурнае і палітычнае жыцьцё. Практычна ўсе беларускія дзеячы і іхныя радзіны трапілі пад арышты і дэпартацыю<ref name="be174"/><ref name="ehb301">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]], Таляронак С., [[Арсень Ліс|Ліс А.]], Сакалова М., Шаўцоў Ю. Вільня // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 301.</ref>. Рэшта беларусаў цярпела дыскрымінацыю пры ўладкаваньне на дзяржаўную службу, сярод іх значна павялічылася беспрацоўе<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 382.</ref>. З канца 1980-х гадоў Вільня стала галоўным цэнтрам руху за незалежнасьць Летувы, абвешчанай 11 сакавіка 1991 году. У месьце стварылі Таварыства беларускай культуры (1987 год), клюб аматараў беларускай народнай творчасьці «Сябрына» і іншыя. У студзені 1989 году ў Вільні прайшоў другі вальны сойм беларускіх суполак, у чэрвені таго ж году — першы зьезд [[Беларускі Народны Фронт|Беларускага Народнага Фронту]]. Пытаньне аб законнасьці і правамоцнасьці перадачы Віленскай вобласьці і іншых беларускіх зямель Летуве зноў узьнікла ў канцы 1980 — пачатку 1990-х гадоў у зьвязку з дэзынтэграцыяй Савецкага Саюзу. 29 сакавіка 1990 году Прэзыдыюм Вярхоўнага савету БССР прыняў заяву, у якой гаварылася, што Беларусь у выпадку выхаду Летувы са складу СССР будзе патрабаваць вярнуць ёй беларускія землі — места Вільню і Віленскую вобласьць, Сьвянцянскі і часткі тэрыторыі 5-і іншых раёнаў Летувы. Гэту заяву фактычна падтрымаў прэзыдэнт СССР [[Міхаіл Гарбачоў]], якія адзначыў на прэс-канфэрэнцыі ў [[Вашынгтон (горад)|Вашынгтоне]] 3 чэрвеня 1990 году, што тэрыторыя Летувы ўлучае ў сябе некалькі рэгіёнаў, якія раней належалі Беларусі<ref name="ЭГБ-195"/>. Аднак па распадзе СССР Вільня засталася сталіцай незалежнае Летувіскае Рэспублікі. Як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], ультыматыўная заява з боку Вярхоўнага савету БССР, кантраляванага камуністамі, што дзесяцігодзьдзямі праводзілі палітыку [[Русіфікацыя Беларусі|русіфікацыі Беларусі]], напраўду была спробай Масквы стварыць яшчэ адзін ваенны канфлікт кшталту [[Карабаская вайна|Карабаху]] або [[Прыднястроўскі канфлікт|Прыднястроўя]]е<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 370.</ref>. Калі ў 1992 годзе вялікая група грамадзкіх і культурных дзеячоў зьвярнулася да таго ж самага Вярхоўнага савету з просьбай абмеркаваць стварэньне супольнай камісіі дзеля распрацоўкі варыянту-кампрамісу будучага ўладкаваньня Вільні і Віленшчыны (статус самакіраваньня, вольнага места, незалежнай ад Летувы і Беларусі зоны або аўтаноміі) з запросінамі экспэртаў-назіральнікаў Рады Бясьпекі ААН, то кіраўніцтва Вярхоўнага савету нават не паставіла гэтага пытаньня на разгляд<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 371.</ref>. У 1991 годзе ў Вільні аднавілася выданьне газэты «[[Наша Ніва]]», на факультэце славістыкі Віленскага пэдадагічнага ўнівэрсытэту пачала дзейнічаць катэдра беларускай мовы, літаратуры і этнакультуры. У 1992 годзе ў месьце ўтварылася Каардынацыйная рада [[Беларускае згуртаваньне ў Летуве|Беларускага згуртаваньня ў Летуве]]. У 1993 годзе аднавілася [[Таварыства беларускай школы]], адкрылася беларуская сярэдняя школа імя Францішка Скарыны. У чэрвені 2005 году зь [[Менск]]у ў Вільню пераехаў [[Эўрапейскі гуманітарны ўнівэрсытэт]], які знаходзіцца ў летувіскай сталіцы на правах унівэрсытэту ў выгнаньні, адначасна маючы ўсе правы эўрапейскай вышэйшай навучальнай установы. У 2009 годзе Вільню абралі Эўрапейскай культурнай сталіцай. У 2015 годзе [[Рэмігіюс Шымашус]] стаў першым беспасярэдне абраным мэрам места<ref>[http://arquivo.pt/wayback/20160518050243/http://www.2013.vrk.lt/2015_savivaldybiu_tarybu_rinkimai/output_lt/rezultatai_vienmand_apygardose2/apygardos_rezultatai7829.html Balsavimo rezultatai], 2013.vrk.lt.</ref>. Па атрыманьня незалежнасьці ў Вільні адрамантавалі многія з старых будынкаў, на беразе [[Вяльля|Вяльлі]] ў гістарычных Сьніпішках збудавалі новыя камэрцыйныя будынкі. Гэты раён, як чакаецца, стане асноўным адміністрацыйным і дзелавым цэнтрам места. Ён улучае ў сябе сучасныя жылыя і гандлёвыя плошчы з будынкам муніцыпалітэту і 129-мэтровы будынак [[Europa Tower]]. Будаваньне штаб-кватэры [[Swedbank]] стала сымбалем важнасьці скандынаўскіх банкаў у Вільні. У 2008 годзе ў месьце збудавалі комплекс «[[Віленскі бізнэсовы порт]]», адна зь ягоных вежаў у наш час зьяўляецца пятым вышынёй будынкам у Летуве. На сёньняшні дзень насельніцтва і эканоміка Вільні імкліва расьце. == Геаграфія == === Агульная характарыстыка === Знаходзіцца ў паўднёва-ўсходняй частцы Летувы. Ляжыць на сутоцы рэк [[Вільня (рака)|Вільні]] і [[Вяльля|Вяльлі]], за 33 км ад граніцы зь Беларусьсю. Плошча 392 км², 20,2% агульнай плошчы займае забудова, астатняя частку — зялёныя насаджэньні (43,9) і водныя аб’екты (2,1). === Клімат === Клімат Вільні [[Мерны клімат|мерны]] [[кантынэнтальны клімат|кантынэнтальны]] з рысамі морскага, што тлумачыцца ўплывам [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]]. Зіма адносна мяккая і сьнежная, лета кароткае і прахалоднае. Вясна і восень вельмі зацяжныя. Большую частку году дамінуе пахмурнае надвор’е. Ападкаў у сярэднім выпадае 688 мм у год, максымум — у ліпені. Моцная сьпёка ў летні пэрыяд і траскучыя маразы ўзімку бываюць, але рэдка. * Сярэдняя [[тэмпэратура]] — + 6,6&nbsp;°C * Сярэдняя [[вільготнасьць паветра]] — 80% * Сярэдняя [[Шкала Бофарта|хуткасьць ветру]] — 3,9 м/с {{Кліматычная інфармацыя | Назва_ў_родным_склоне = Вільні | Крыніца [http://pogoda.ru.net/climate2/26730.htm «Надвор'е і Клімат»]{{ref-ru}} | Студзень_сяр=-4.1 | Студзень_ападкі=48 | Люты_сяр=-3.9 | Люты_ападкі=37 | Сакавік_сяр=0.1 | Сакавік_ападкі=42 | Красавік_сяр=6.9 | Красавік_ападкі=42 | Травень_сяр=12.8 | Травень_ападкі=64 | Чэрвень_сяр=15.6 | Чэрвень_ападкі=75 | Ліпень_сяр=17.9 | Ліпень_ападкі=92 | Жнівень_сяр=17.0 | Жнівень_ападкі=73 | Верасень_сяр=12.0 | Верасень_ападкі=61 | Кастрычнік_сяр=6.7 | Кастрычнік_ападкі=56 | Лістапад_сяр=1.2 | Лістапад_ападкі=46 | Сьнежань_сяр=-2.8 | Сьнежань_ападкі=53 | Год_сяр=6.6 | Год_ападкі=688 | Студзень_мін=-6.7 | Студзень_макс=-1.8 | Люты_мін=-6.9 | Люты_макс=-1.1 | Сакавік_мін=-3.5 | Сакавік_макс=3.8 | Красавік_мін=2.1 | Красавік_макс=12.1 | Травень_мін=7.3 | Травень_макс=18.4 | Чэрвень_мін=10.6 | Чэрвень_макс=20.9 | Ліпень_мін=12.9 | Ліпень_макс=23.2 | Жнівень_мін=12.1 | Жнівень_макс=22.4 | Верасень_мін=7.8 | Верасень_макс=16.6 | Кастрычнік_мін=3.5 | Кастрычнік_макс=10.2 | Лістапад_мін=-1.1 | Лістапад_макс=3.3 | Сьнежань_мін=-5.3 | Сьнежань_макс=-0.7 | Год_мін=2.7 | Год_макс=10.6 | Студзень_абс_макс=10.9 | Студзень_абс_мін=-37.2 | Люты_абс_макс=14.4 | Люты_абс_мін=-35.8 | Сакавік_абс_макс=19.8 | Сакавік_абс_мін=-29.6 | Красавік_абс_макс=29.0 | Красавік_абс_мін=-14.4 | Травень_абс_макс=31.8 | Травень_абс_мін=-4.4 | Чэрвень_абс_макс=33.4 | Чэрвень_абс_мін=0.1 | Ліпень_абс_макс=35.4 | Ліпень_абс_мін=3.5 | Жнівень_абс_макс=34.9 | Жнівень_абс_мін=1.0 | Верасень_абс_макс=32.0 | Верасень_абс_мін=-4.8 | Кастрычнік_абс_макс=24.5 | Кастрычнік_абс_мін=-14.4 | Лістапад_абс_макс=14.9 | Лістапад_абс_мін=-22.8 | Сьнежань_абс_макс=10.5 | Сьнежань_абс_мін=-30.5 | Год_абс_макс=35.4 | Год_абс_мін=-37.2 |}} == Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел == Віленскае [[мясцовае самакіраваньне]] зьяўляецца адзіным у Летуве, якое аб’ядноўвае два месты: Вільню і [[Грэгарава]]. Тэрыторыя муніцыпалітэту падзяляецца на 21 староства ({{мова-lt|Seniūnija|скарочана}}), межы якіх прыкладна адпавядаюць гістарычным мясцовасьцям і раёнам новай забудовы: [[Файл:Vilniaus seniunijos numeracija.png|right|250px]] {| cellpadding="5" |- valign="top" | # ''[[Веркі]]'' # ''[[Антокаль]]'' # ''[[Пашылайчы]]'' # ''[[Фабіёнішкі]]'' # ''[[Замэчак (Вільня)|Замэчак]]'' # ''[[Юстынішкі]]'' # ''[[Віршулішкі]]'' # ''[[Шышкі (Вільня)|Шышкі]]'' # ''[[Сьніпішкі]]'' # ''[[Жырмуны (Вільня)|Жырмуны]]'' # ''[[Каралінішкі]]'' || || <ol start="12"> <li>''[[Зьвярынец (Вільня)|Зьвярынец]]''</li> <li>''[[Грэгарава]]''</li> <li>''[[Ляшчыны (Вільня)|Ляшчыны]]''</li> <li>''[[Воўчая Лапа]]''</li> <li>''[[Новае Места (Вільня)|Новае Места]]''</li> <li>''[[Старое Места (Вільня)|Старое Места]]''</li> <li>''[[Новая Вільня]]''</li> <li>''[[Панары]]''</li> <li>''[[Навінкі (Вільня)|Навінкі]]''</li> <li>''[[Росы]]''</li> </ol> |} == Насельніцтва == === Дэмаграфія === * '''XV стагодзьдзе''': 1500 год — каля 10 тыс. чал.<ref name="ehb294"/> * '''XVI стагодзьдзе''': 1550 год — ад 20<ref name="ehb294"/> да 100<ref>{{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў|к}} С. 134.</ref> тыс. чал. * '''XVIII стагодзьдзе''': 1800 год — 60 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў|к}} С. 135.</ref> * '''XIX стагодзьдзе''': 1804 год — 35 тыс. чал., зь іх каля 22 тыс. каталікоў, 600 праваслаўных, 500 пратэстанаў, 100 рэфарматаў, 11 тыс. юдэяў і 60 магамэтанаў<ref name="ehb297"/>; 1850 год — каля 50 тыс. чал., зь іх шляхты 6658, купцоў 272, мяшчанаў 4930, жыдоў 20 642; 1875 год — 82 668 чал; 1889 год — 109 329 чал.<ref>{{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў|к}} С. 136.</ref> ; 1897 год (расейскі перапіс) — 154 532 чал., зь іх 40% жыдоў, 30% палякаў, 20% расейцаў, 4,5% беларусаў, 2% летувісаў, 3,5% іншых нацыянальнасьцяў<ref name="ehb298"/> * '''XX стагодзьдзе''': 1911 год — 186 461 чал.; 1916 год — 140 800 чал.; 1941 год — 268 тыс. чал.; 1989 год — 291,5 тыс. летувісаў, 116,6 тыс. палякаў, 30,3 тыс. беларусаў, 13,3 тыс. украінцаў, 9,1 тыс. жыдоў; 1993 год — 582 чал.<ref name="be173"/> * '''XXI стагодзьдзе''': 2001 год (перапіс) — 542 287 чал., зь іх 57,8% пазначылі сябе як [[летувісы]], 18,7% — як [[палякі]], 14% — як [[расейцы]], 4% — [[беларусы]], 0,5% — [[жыды]], 5% — як прадстаўнікі іншых нацыянальнасьцяў; 2010 год — 560,2 тыс. чал; 2018 год — 547,3 тыс. чал. === Рэлігія === Вільня ёсьць рэзыдэнцыяй [[каталіцтва|каталіцкага]] [[біскуп]]а і цэнтрам [[Літоўска-Віленская япархія|Літоўска-Віленскай япархіі]] [[Маскоўскі патрыярхат|Маскоўскага патрыярхату]]. === Адукацыя === У Вільні ёсьць некалькі ўнівэрсытэтаў, найбольшы зь якіх — [[Віленскі ўнівэрсытэт]]. * Унівэрсытэт імя М. Ромэра * Віленскі Гедзімінаўскі Тэхнічны ўнівэрсытэт * Віленскі пэдагагічны ўнівэрсытэт * Вайсковая акадэмія Летувы * Віленская акадэмія мастацтваў * Нацыянальная школа мастацтваў * [[Эўрапейскі гуманітарны ўнівэрсытэт]] * Віленская акадэмія бізнэсу === Культура === [[Нацыянальная бібліятэка імя Марцінаса Мажвідаса|Летувіская нацыянальная бібліятэка імя Марцінаса Мажвідаса]], названая ў гонар аўтара першай друкаванай кнігі на летувіскай мове, захоўвае ў сваіх архівах 6 912 266 фізычных элемэнтаў. Найбольшы кніжны кірмаш у Балтыі праводзіцца штогод у віленскім павільёне [[LITEXPO]], найбуйнейшым выстаўным цэнтры Балтыі. Прадмесьце [[Зарэчча (Вільня)|Зарэчча]], якое знаходзіцца недалёка ад [[Старое Места (Вільня)|Старога Места]] і ёсьць адным з найстарэйшых раёнаў Вільні, з канца XX стагодзьдзя зьяўляецца домам для руху багемных мастакоў. Тут працуюць шматлікія мастацкія галерэі і майстэрні. У 1997 годзе ў [[Дзень Дурня]] Зарэчча абвясьцілі незалежнай рэспублікай<ref>[https://www.telegraph.co.uk/travel/destinations/europe/lithuania/articles/inside-uzupis-lithuania-free-thinking-republic/ Just Back: Inside Uzupis, Lithuania's free-thinking republic], The Telegraph.</ref>. На галоўным пляцы прадмесьця разьмяшчаецца статуя анёла, які дзьме ў трубу, то бок выступае ў якасьці сымбалю творчай свабоды. У 1995 годзе ў віленскім [[Новае Места (Вільня)|Новым Месце]] паставілі першы ў сьвеце бронзавы бюст вядомаму гітарысту [[Фрэнк Запа|Фрэнку Запе]]<ref>[https://www.lonelyplanet.com/lithuania/vilnius/attractions/frank-zappa-memorial/a/poi-sig/446949/360117 Frank Zappa Memorial], Lonely Planet.</ref>. Гэты бюст адзначыў нядаўна здабытую свабоду слова і пачатак новай эры для летувіскага грамадзтва. [[Цэнтар сучаснага мастацтва (Вільня)|Цэнтар сучаснага мастацтва]] ёсьць найбольшай пляцоўкай сучаснага мастацтва ў краінах Балтыі, з выстаўной плошчай у 2400 м². Цэнтар імкнецца да разьвіцьця шырокага спэктру міжнародных і летувіскіх выстаўных праектаў, а таксама прадстаўляе шырокі спэктар дзяржаўных праграмаў, у тым ліку ў ім праводзяцца лекцыі, сэмінары, выступы, паказы кіна- і відэаматэрыялаў, а таксама адбываюцца музычныя падзеі. 10 лістапада 2007 году авангардны рэжысэра [[Ёнас Мэкас]] адкрыў [[Цэнтар візуальных мастацтваў Ёнаса Мэкаса|Цэнтар візуальных мастацтваў]]. Ягоная прэм’ерная выстава называлася «Авангард: ад футурызму да флюксусу». Сучасны арт-цэнтар стаў новай культурнай прасторай места<ref>[http://www.mmcentras.lt/about-us/70008#about-us-70312 About Us], mmcentras.lt.</ref>. У ім экспануецца прыватная калекцыя сучаснага летувіскага выяўленчага мастацтва. У музэі праводзяцца выставы твораў з расейскага [[Эрмітаж]]у і [[музэі Салямона Гугенгайма|музэяў Салямона Гугенгайма]], а таксама прэзэнтуецца некамэрцыйнае авангарднае кіно. У цэнтры месьціцца бібліятэка, музэй габрэйскай культуры і калекцыі твораў Ёнаса Мэкаса і [[Юргіс Мачунас|Юргіса Мачунаса]]. [[Гарадзкая віленская опэра]] — незалежны опэрны тэатар у Летуве, спалучае ў сабе клясычнае і сучаснае мастацтва. [[Нацыянальны драматычны тэатар Летувы|Нацыянальны драматычны тэатар]], Дзяржаўны малы тэатар Вільні, Дзяржаўны моладзевы тэатар і шэраг прыватных тэатраў, у тым ліку OKT/Віленскі гарадзкі тэатар, Тэатар танчаў Анджэлікі Чолінай і іншыя, ладзяць спэктаклі клясычнай і сучаснай драматургіі сусьветна вядомых летувіскіх і замежных рэжысэраў. [[Нацыянальная філярмонія Летувы]] ёсьць найбольшай і найстарэйшай дзяржаўнай арганізацыяй, якая ладзіць клясычныя, сучасныя жывыя канцэрты і джазавыя музычныя імпрэзы ва ўсёй Летуве і за мяжой<ref>[http://www.filharmonija.lt/en/about-us/history.html History – Largest Concert Institution in Lithuania], Lithuanian National Philharmonic Society.</ref>. [[Дзяржаўны сымфанічны аркестар Летувы]] мае разнастайны рэпэртуар, ладзіць вынятковыя праграмы, і запрашае маладыя таленты выконваць творы нароўні з выдатнымі і прызнанымі салістамі. == Эканоміка == [[Файл:Vilnius New City Center from the White Bridge (2013).jpg|міні|Новы бізнэс-цэнтар]] Вільня зьяўляецца галоўным эканамічным цэнтрам Летувы і адным з найбольшых фінансавых цэнтраў краінаў Балтыі. Нягледзячы на ​​тое, што ў месьце пражывае толькі 20% насельніцтва Летувы, яно стварае каля адной траціны [[СУП]] краіны<ref>[https://web.archive.org/web/20080703204949/http://www.vilnius.lt/new/en/investicijos.php Investment], City of Vilnius</ref>. Намінальны СУП на душу насельніцтва ў [[Віленскі павет|Віленскім павеце]] на 2014 год складаў каля 18 100 эўра<ref>[http://osp.stat.gov.lt/statistiniu-rodikliu-analize?id=8446&status=A Regioninis BVP vienam gyventojui, to meto kainomis], Statistics Lithuania.</ref>, што робіць яго найбольш заможным рэгіёнам Летувы. У 2008 годзе ўнёсак Вільні ў бюджэт краіны склаў амаль 3 млрд эўра, што складае каля 40% агульнага бюджэту. На 2015 год сярэдняя гадавая зарплата да спагнаньня падаткаў у Вільні складае каля 10 000 эўра. У наш час у Вільні актыўна разьвіваюцца сучасныя сонечныя і [[лазэр]]ныя тэхналёгіі, дзякуючы такім вытворцам, як «Arginta», «Precizika», «Baltic Solar», а таксама «Ekspla» і «Eksma». Апроч таго, пасьпяхова пастаўляюць на сусьветныя рынкі сваю прадукцыю біятэхналягічныя вытворцы «Fermentas Thermo Fisher», «Sicor Biotech». У 2009 годзе ў Вільні банк [[Barclays]] адкрыў тэхналягічны цэнтар, які зьяўляецца адным з чатырох глябальных стратэгічных інжынэрных цэнтраў банку. У 2013 годзе ў выніку гандлёвага падарожніцтва на грамадзянаў Беларусі прыпала каля 25% таваразвароту ў гандлёвых сетках Вільні<ref>{{Артыкул|аўтар=Аляксандар Шпакоўскі.|загаловак=Каму патрэбна «атамная» спрэчка|спасылка=http://zviazda.by/be/news/20131120/1384918490-kamu-patrebna-atamnaya-sprechka|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=20 лістапада 2013|нумар=218 (27583)|старонкі=[http://zviazda.by/wp-content/uploads/2013/11/1384918452_2.pdf 2]|issn=1990-763x}}</ref>. == Транспарт == [[Файл:Vilnius Modern Skyline At Dusk, Lithuania - Diliff.jpg|міні|Сучасная Вільня]] === Агульныя зьвесткі === Вільня знаходзіцца блізка да граніцы [[ЭЗ]] зь [[Беларусь]]сю ў пэўным «мёртвым куце» з боку транспартных шляхоў. Празь места ідуць транзытныя цягнікі з [[Расея|Расеі]] празь [[Беларусь]] у [[Каралявец]]. Іншыя важныя транспартныя шляхі ідуць праз гістарычную сталіцу Летувы — [[Коўна]]. Да яе зь Вільні ідзе хуткасная магістраль. Вільня мае міжнародны [[аэрапорт]]. Аўтамабільныя дарогі вядуць праз [[Коўна]] да [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]] да паромаў [[Клайпеда|Клайпеды]] і ў [[Панявеж]] з выхадам на [[Via Baltica]]. Таксама важная аўтамагістраль ідзе на [[Менск]]. === Грамадзкі транспарт === [[Файл:Solaris Trollino 15AC in Vilnius 15.08.2006.jpg|міні|Тралейбус кампаніі Solaris на маршруце ў Вільні]] У грамадзкім транспарце Вільні дамінуюць [[аўтобус]]ы і [[тралейбус]]ы. Прылеглыя да Вільні населеныя пункты злучаюцца зь местам з дапамогай чыгункі (электрацягнікі). Першыя рэгулярныя аўтобусныя маршруты зьявіліся ў 1926 годзе, а першыя тралейбусы пачалі рух у 1956 годзе. У канцы 2007 году ў Вільні ўвялі электронную білетную сыстэму. Каб карыстацца грамадзкім транспартам, трэба купіць электронную картку ў крамах або газэтных кіёсках і пералічыць на яе адпаведную суму грошай. Месячныя карткі можна набыць адзін раз і пералічваць адпаведную суму грошай штомесяц рознымі спосабамі, у тым ліку праз інтэрнэт. Да жніўня 2008 году замест электронных білетаў выкарыстоўваліся папяровыя месячныя квіткі<ref>[http://www.vilniusticket.lt/ Dažniausiai užduodami klausimai apie pokyčius viešojo transporto bilietų sistemoje], Susisiekimo paslaugos</ref>. Ранейшыя квіткі на адну паездку замянілі на 30 і 60-хвілінныя білеты. Віленскі аўтапарк грамадзкага транспарту выкарыстоўвае нізкападлогавыя аўтобусы [[Volvo Cars|Volvo]] і [[Mercedes-Benz]], а таксама тралейбусы [[Solaris]]. На маршрутах да гэтага часу ходзяць некалькі старых аўтобусаў [[Škoda]], зробленых у Чэхіі, але многія зь іх цалкам адрамантавалі ўнутры. У 2017 годзе мэрыя Вільні пачала праект абнаўленьня аўтобуснага аўтапарку, аб’явіўшы закуп новых 250 аўтобусаў зь нізкім узроўнем падлогі. Праект прывядзе да таго, што кожны 6 з 10 мескіх аўтобусаў да сярэдзіны 2018 году, будзе новым. Гэта дазволіць пасажырам выкарыстоўваць такія сучасныя тэхналёгіі, як бясплатны [[Wi-Fi]] і зараджаць свае электронныя прылады ў час паездкі<ref>[https://www.15min.lt/verslas/naujiena/transportas/vilniaus-savivaldybe-pakviete-ispakuoti-nauja-pergale-pristate-250-nauju-autobusu-667-849004 Vilniaus savivaldybė pakvietė „išpakuoti naują pergalę": pristatė 250 naujų autobusų], 15min.lt</ref>. На 5 верасьня 2017 году былі прадстаўлены 50 новых аўтобусаў Isuzu<ref>[https://www.delfi.lt/verslas/transportas/i-sostines-gatves-isrieda-50-nauju-autobusu.d?id=75669679 Į sostinės gatves išrieda 50 naujų autobusų], [[Delfi]]</ref>. Віленскі муніцыпалітэт таксама арганізаваў конкурс на закуп 41 новых тралейбусаў, ягоны пераможца кампанія Solaris згодна з дамовай паставіць новыя тралейбусы да восені 2018 году. У іх таксама будуць функцыі бясплатнага Wi-Fi і зарадкі прыладаў<ref>[https://www.15min.lt/naujiena/aktualu/lietuva/vilniaus-savivaldybe-perka-per-40-nauju-solaris-troleibusu-56-854400 Vilniaus savivaldybė perka per 40 naujų „Solaris" troleibusų], 15min.lt</ref>. У 2000-х гадох зьявіліся прапановы сеткі электрычнага трамваю і [[Віленскі мэтрапалітэн|мэтрапалітэну]]. Аднак ніводны з гэтых праектаў пакуль не рэалізавалі. == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === [[Файл:Vilnius Old Town Skyline at dusk, Lithuania - Diliff.jpg|значак|Панарама [[Старое Места (Вільня)|Старога Места]]]] Замкі, некаторыя палацы і касьцёлы Вільні — частка [[Нацыянальны музэй Летувы|Нацыянальнага музэю Летувы]]. Найбольшая калекцыя мастацтва знаходзіцца ў [[Мастацкі музэй Летувы|Мастацкім музэі Летувы]]. У Віленскай карціннай галерэі, якая належыць да Мастацкага музэю, захоўваецца калекцыя старадаўняга мастацтва XVI — пачатку XX стагодзьдзя. На іншым беразе ракі Вяльлі, Нацыянальная мастацкая галерэя праводзіць сталую экспазыцыю летувіскага мастацтва XX стагодзьдзя, а таксама шматлікія выставы сучаснага мастацтва. [[Файл:Art Museum of Lithuania.jpg|міні|Будынак [[Мастацкі музэй Летувы|Мастацкага музэю Летувы]]]] [[Дом сыгнатараў]], дзе ў 1918 годзе падпісалі [[Акт незалежнасьці Летувы]], у наш час лічыцца помнікам гісторыі. Дзейнічае Музэй ахвяраў генацыду, прысьвечаны ахвярам савецкай рэпрэсіяў. Штогод у Вільні праходзіць кірмаш [[Казюкі]]. === Славутасьці === [[Файл:VILLINUS OLD TOWN LITHUANIA SEP 2013 (9851576794).jpg|значак|[[Верхні замак (Вільня)|Верхні замак]]]] Як і большасьць сярэднявечных местаў, Вільня найбольш забудоўвалася вакол ратушы. [[Вуліца Замкавая (Вільня)|Замкавая вуліца]], галоўная артэрыя, злучае [[Ніжні замак (Вільня)|палац вялікіх князёў]] з [[Віленская ратуша|ратушай]]. Іншыя вуліцы агінаюць шляхецкія палацы, сакральныя будынкі, крамы і майстэрні рамесьнікаў. Вузкія выгнутыя вулачкі і панадворкі запаўняюць радыяльны плян сярэднявечнага места. [[Файл:Vilnius Cathedral Exterior 2, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|значак|[[Катэдральны пляц (Вільня)|Катэдральны пляц]]]] [[Старое Места (Вільня)|Старое Места]], гістарычны цэнтар Вільні, ёсьць адным з найбольшых на ўсходзе Эўропы і займае тэрыторыю ў 3,6 км². Тут канцэнтруюцца найвядомейшыя гістарычныя і культурныя славутасьці. Камяніцы ў Старым Месьце будаваліся на працягу некалькіх стагодзьдзяў, што стварыла сумесь самых розных архітэктурных стыляў. Хоць Вільня лічыцца местам эпохі [[барока]], тут таксама ёсьць прыклады [[Беларуская готыка|гатычнай архітэктуры]] ([[Касьцёл Сьвятой Ганны (Вільня)|Касьцёл Сьвятой Ганны]]), а таксама архітэктуры [[Адраджэньне|эпохі Рэнэсансу]] ды іншых стыляў. Дзякуючы сваёй унікальнасьці, Старое Места Вільні ў 1994 годзе ўлучылі ў [[Сусьветная спадчына ЮНЭСКО|Сьпіс сусьветнай спадчыны]] [[ЮНЭСКО]]<ref>[http://whc.unesco.org/en/statesparties/lt Lithuania], UNESCO World Heritage Centre</ref>. [[Файл:Russian Orthodox Church of The Holy Mother of God Vilnius (5990381200).jpg|значак|[[Прачысьценская царква (Вільня)|Прачысьценская царква]]]] [[Ансамбль Віленскага ўнівэрсытэту|Ансамбль]] [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] складаецца з 13 панадворкаў, аточаных будынкамі XV стагодзьдзя. [[Вострая брама]] ёсьць адзінай ацалелай брамай зь першых арыгінальных пяці брамаў у [[Віленскія гарадзкія ўмацаваньні|гарадзкім муры]]. Яе аздабляе фрэска Найсьвяцейшай Панны Марыі, якая, паводле вернікаў, творыць цуды. Больш за 200 шыльдаў і памятных дошак пісьменьнікаў, якія жылі і працавалі ў Вільні, у лік якіх уваходзяць і замежныя аўтары, аздабляюць сьцены на [[Вуліца Літарацкая (Вільня)|Літарацкай вуліцы]] ў Старым Месьце. У мясцовасьці [[Антокаль|Антокалі]] месьціцца [[Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і кляштар канонікаў лятэранскіх (Вільня)|касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]] — шэдэўр XVII стагодзьдзя, выкананы ў стылі барока і вядомы сваім адметным інтэр’ерам, дзе можна пабачыць каля 2 тысячаў фігураў ляпніны. [[Файл:Townhall Vilnius (5987797178).jpg|значак|[[Ратушны пляц (Вільня)|Ратушны пляц]]]] * ''Арсэналы'': [[Новы арсэнал (Вільня)|Новы]] (XVIII ст.), [[Стары арсэнал (Вільня)|Стары]] * [[Вострая брама]] (1503—1521, 1671) * [[Віленскія гарадзкія ўмацаваньні|Гарадзкія ўмацаваньні]] (XVI ст., фрагмэнты) * ''[[Віленскія замкі|Замкі]]'' (XIII—XVI стагодзьдзі): [[Верхні замак (Вільня)|Горны замак]] зь [[вежа Гедзіміна|вежай Гедзіміна]] (XIII ст.); [[Ніжні замак (Вільня)|Дольны замак або палац вялікіх князёў]] (XIV—XVII ст., адбудаваны ў 2009 годзе) * ''Могілкі'': [[Антокальскія могілкі|Антокальскія]], Бэрнардынскія, [[Сьвята-Эўфрасіньнеўскія могілкі (Вільня)|Ліпаўскія (Эўфрасіньнеўскія)]], Петрапаўлаўскія (Сонечныя), [[Могілкі Росы|Росы]], Эвангеліцкія, Юдэйскія * ''Палацы'': [[Палац Абрамовічаў (Вільня)|Абрамовічаў]] (1790), [[Палац Агінскіх (Вільня)|Агінскіх]] (XVIII ст.), [[Прэзыдэнцкі палац (Вільня)|Біскупскі]] (цяпер Прэзыдэнцкі, XVIII—XIX стагодзьдзі), [[Палац Бжастоўскіх (Вільня)|Бжастоўскіх]] (1669), [[Палац Гурэцкіх (Вільня)|Гурэцкіх]] (XVIII ст.), [[Палац дэ Рэўсаў (Вільня)|дэ Рэўсаў]] (1798), [[Палац Завішаў(Вільня)|Завішаў]] (XVII—XVIII стагодзьдзі), [[Палац Лапацінскіх (Вільня)|Лапацінскіх]] (1775), [[Палац Пацаў (Вільня)|Пацаў]] (XVII ст.), [[Палац Радзівілаў (Вільня)|Радзівілаў]] (1653), [[Палац Сапегаў (Вільня)|Сапегаў]] (1691), [[Палац Слушкаў (Вільня)|Слушкаў]] (1690—1694), [[Палац Тызэнгаўзаў (Вільня)|Тызэнгаўзаў]] (1790), [[Палац Тышкевічаў (Вільня)|Тышкевічаў]] (1783), [[Палац Хадкевічаў (Вільня)|Хадкевічаў]] (1619), [[Палац Умястоўскіх (Вільня)|Ўмястоўскіх]] (XVIII ст.) * ''Помнікі сакральнай архітэктуры'': ** ''Праваслаўныя і грэцка-каталіцкія'': [[Прачысьценская царква (Вільня)|саборная царква Прачыстай Багародзіцы]] (1514—1516), [[Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы (Вільня)|царква Сьвятой Параскевы Пятніцы]] (XVI ст.), [[Царква Сьвятога Мікалая (Вільня)|царква Сьвятога Мікалая]] (1514—1516), [[Віленскі Траецкі манастыр|Траецкі базылянскі манастыр]] з [[Царква Сьвятой Тройцы (Вільня)|царквой Сьвятой Тройцы]] (1516, 1622—1624), [[Віленскі Духаўскі манастыр|царква і манастыр Сьвятога Духа]] (1634—1638), царква Сьвятой Эўфрасіньні Полацкай (1837—1838), царква Сьвятога Ціхана Задонскага (1843), царква Сьвятой Мучаніцы Кацярыны (1872), царква сьвятога Міхала Арханёла (1893—1895), царква Аляксандра Неўскага (1898), царква Покрыва Багародзіца (1900), царква Сьвятога Ўладзімера (1905), царква Сьвятых Міхала і Канстанціна (1913) ** ''Пратэстанцкія'': кальвінскі збор, лютэранская кірха (1662) ** ''Рымска-каталіцкія'': [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава]] (Катэдра, XIV—XVIII стагодзьдзі), [[Касьцёл Адшуканьня Сьвятога Крыжа і кляштар дамініканаў (Вільня)|касьцёл Адшуканьня Сьвятога Крыжа і кляштар дамініканаў]] на Кальварыі, касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі (1911—1914), [[Касьцёл Маці Божай Суцішальнай і кляштар аўгустынаў (Вільня)|касьцёл Маці Божай Суцішальнай і кляштар аўгустынаў]], [[касьцёл Маці Божай Сьнежнай і Сьвятога Юрыя і кляштар кармэлітаў]], [[Касьцёл Найсьвяцейшага Сэрца Езуса і кляштар візытак (Вільня)|касьцёл Найсьвяцейшага Сэрца Езуса і кляштар візытак]] (1694—1797), [[Касьцёл Пана Езуса і кляштар трынітарыяў (Вільня)|Касьцёл Пана Езуса і кляштар трынітарыяў]] на Антокалі (1694—1717), [[Касьцёл Сьвятога Барталамея (Вільня)|касьцёл Сьвятога Барталамея]] на Зарэччы (1788, 1824), [[Касьцёл Сьвятога Духа і кляштар дамініканаў (Вільня)|касьцёл Сьвятога Духа і кляштар дамініканаў]] (1441, 1610), [[Касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар езуітаў (Вільня)|касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар езуітаў]] (1604—1618), [[Касьцёл Сьвятога Крыжа і кляштар баніфратаў (Вільня)|касьцёл Сьвятога Крыжа і кляштар баніфратаў]] (1635), [[Касьцёл Сьвятога Ігната і кляштар езуітаў (Вільня)|касьцёл Сьвятога Ігната і кляштар езуітаў]] (1622—1647), [[Касьцёл Сьвятога Мікалая (Вільня)|касьцёл Сьвятога Мікалая]] (XIV—XVIII стагодзьдзі), [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынак (Вільня)|касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынак]] (1594—1604), [[Касьцёл Сьвятога Рафала і кляштар езуітаў (Вільня)|касьцёл Сьвятога Рафала і кляштар езуітаў]] на Сьніпішках (1702—1730), [[Касьцёл Сьвятога Стэфана (Вільня)|касьцёл Сьвятога Стэфана]] (1600—1612), [[касьцёл Сьвятога Юрыя і кляштар кармэлітаў (Вільня)|касьцёл Сьвятога Юрыя і кляштар кармэлітаў]] (1750—1755), [[Касьцёл Сьвятой Ганны (Вільня)|касьцёл Сьвятой Ганны]] (1501), [[Касьцёл Сьвятой Кацярыны і кляштар бэнэдыктынак (Вільня)|касьцёл Сьвятой Кацярыны і кляштар бэнэдыктынак]] (1741—1773) [[Касьцёл Сьвятой Тройцы (Вільня)|касьцёл Сьвятой Тройцы]] (XVIII ст.), [[Касьцёл Сьвятой Тэрэзы і кляштар кармэлітаў (Вільня)|касьцёл Сьвятой Тэрэзы і кляштар кармэлітаў]] (1633—1650), [[Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і кляштар канонікаў лятэранскіх (Вільня)|касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і кляштар канонікаў лятэранскіх]] на Антокалі (1668—1704), [[Касьцёл Сьвятых Францішка і Бэрнарда (Вільня)|касьцёл Сьвятых Францішка і Бэрнарда і кляштар бэрнардынаў]] (XV—XVII стагодзьдзі), [[Касьцёл Сьвятых Якуба і Піліпа і кляштар дамініканаў (Вільня)|касьцёл Сьвятых Якуба і Піліпа і кляштар дамініканаў]] на Лукішках (XVIII ст.), [[Касьцёл Сьвятых Янаў (Вільня)|касьцёл Сьвятых Янаў]] (XIV—XVIII стагодзьдзі), [[Касьцёл Унебаўшэсьця Пана і кляштар місіянэраў (Вільня)|Касьцёл Унебаўшэсьця Пана і кляштар місіянэраў]] (1750—1756), [[Касьцёл Сэрца Езуса і кляштар візытак (Вільня)|касьцёл Сэрца Езуса і кляштар візытак]], [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў (Вільня)|касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў]] (XIV—XVIII стагодзьдзі), [[Касьцёл Усіх Сьвятых і кляштар кармэлітаў (Вільня)|касцёл Усіх Сьвятых і кляштар кармэлітаў]] (1620—1632), капліца на Панарах, капліца Сьвятога Яцэка (1762) ** ''Іншыя'': Караімская кенэса, Харальная сынагога (1903) * [[Віленская ратуша|Ратуша]] (XIV—XVIII стагодзьдзі) * [[Тры Крыжы]] * [[Ансамбль Віленскага ўнівэрсытэту|Унівэрсытэт]] (1570) === Страчаная спадчына === * ''Брамы'' ([[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|зруйнаваныя расейскімі ўладамі]]): Вялейcкая, Замкавая, Рудніцкая, Субацкая, Троцкая. * ''Палацы'': Аскеркаў; [[Палац Радзівілаў (Пушкарня)|Радзівілаў на Пушкарні]] (XVI ст.) * ''Помнікі сакральнай архітэктуры'': ** ''Рымска-каталіцкія'': капліца на Сьніпішках (XVIII ст., [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|зруйнаваная савецкімі ўладамі]]); касьцёл Найсьвяцейшага Сэрца Езуса (1913); [[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар кармэлітак (Вільня)|касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар кармэлітак]] (1638; зруйнаваны расейскімі ўладамі) ** ''Іншыя'': Вялікая сынагога (1630); [[Віленскі мячэт|мячэт]] (XIV—XIX стагодзьдзі, зруйнаваны савецкімі ўладамі) == Галерэя == === Помнікі абарончай архітэктуры === <gallery widths="150" heights="150" class="center"> Vilnius Gates of Dawn (general view).jpg|[[Вострая брама]] Upper Castle in Vilnius (2013).jpg|[[Верхні замак (Вільня)|Верхні замак]] Palace of the Grand Dukes of Lithuania 2019 2.jpg|[[Ніжні замак (Вільня)|Ніжні замак]] Senamiestis, Vilnius, Lithuania - panoramio (65).jpg|[[Новы Арсэнал (Вільня)|Новы Арсэнал]] </gallery> === Помнікі сакральнай архітэктуры === <gallery widths="150" heights="150" class="center"> Vilnius Landmarks 128.jpg|Брама [[Віленскі Траецкі манастыр|Траецкага манастыра]] Orthodox Church of the Holy Spirit 1, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|[[Віленскі Духаўскі манастыр|Духаўская царква]] Our Lady of the Gate of Dawn Interior, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|Капліца ў [[Вострая брама|Вострай браме]] Bartholomew church.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Барталамея (Вільня)|Касьцёл Сьвятога Барталамея]] </gallery> <gallery widths="150" heights="150" class="center"> St Casimir Church Exterior At Dusk, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар езуітаў (Вільня)|Касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар езуітаў]] Вільня. Дамініканскі кляштар і касцёл Святога Духа (01).jpg|[[Касьцёл Сьвятога Духа і кляштар дамініканаў (Вільня)|Касьцёл Сьвятога Духа і кляштар дамініканаў]] Šv. Mikalojaus bažnyčios šonas 2.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Мікалая (Вільня)|Касьцёл Сьвятога Мікалая]] Church of St. Michael in Vilnius01(js).jpg|[[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынак (Вільня)|Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынак]] </gallery> <gallery widths="150" heights="150" class="center"> St. Anne's Church Exterior 3, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|[[Касьцёл Сьвятой Ганны (Вільня)|Касьцёл Сьвятой Ганны]] St Catherine's Church, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|[[Касьцёл Сьвятой Кацярыны і кляштар бэнэдыктынак (Вільня)|Касьцёл Сьвятой Кацярыны і кляштар бэнэдыктынак]] Bernardine Monastery in Vilnius 01(js).jpg|[[Касьцёл Сьвятых Францішка і Бэрнарда і кляштар бэрнардынаў (Вільня)|Касьцёл Сьвятых Францішка і Бэрнарда і кляштар бэрнардынаў]] Peeter-Pauli kirik Vilniuses.jpg|[[Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і кляштар канонікаў лятэранскіх (Вільня)|Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і кляштар канонікаў лятэранскіх]] </gallery> <gallery widths="150" heights="150" class="center"> Vilnius University Great Courtyard 1, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і Сьвятога Яна Апостала і Эвангеліста (Вільня)|Касьцёл Сьвятых Янаў]] Fcanciscan Church Vilnius.jpg|[[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў (Вільня)|Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў]] Church of Ascension in Vilnius 03(js).jpg|[[Касьцёл Унебаўшэсьця Пана і кляштар місіянэраў (Вільня)|Касьцёл Унебаўшэсьця Пана і кляштар місіянэраў]] Vilnius (Wilno) - cathedral.jpg|[[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Катэдра]] </gallery> <gallery widths="150" heights="150" class="center"> Wilno - Gora Trzykrzyska.JPG|[[Тры Крыжы]] St. Nicholas Orthodox Church Exterior, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|[[Царква Сьвятога Мікалая (Вільня)|Мікольская царква]] Пятницкая церковь - panoramio.jpg|[[Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы (Вільня)|Пятніцкая царква]] Front facade of the Greek Catholic Church of Holy Trinity in Vilnius, Lithuania.jpg|[[Царква Сьвятой Тройцы (Вільня)|Траецкая царква]] </gallery> === Помнікі грамадзянскай архітэктуры === <gallery widths="150" heights="150" class="center"> Oginsky Palace in Vilnius.JPG|[[Палац Агінскіх (Вільня)|Палац Агінскіх]] Wilno - Pałac prezydencki.jpg|[[Біскупскі палац (Вільня)|Біскупскі палац]] Вільня. Дамініканская-Універсітэцкая, палац Бжастоўскіх (03).jpg|[[Палац Бжастоўскіх (Вільня)|Палац Бжастоўскіх]] Radvilos Palace.jpg|[[Палац Радзівілаў (Вільня)|Палац Радзівілаў]] </gallery> <gallery widths="150" heights="150" class="center"> Vilniaus City Hall.jpg|[[Віленская ратуша|Ратуша]] Tiškevičiųrūmai2010 02 09Vilnius43.JPG|[[Палац Тышкевічаў (Вільня)|Палац Тышкевічаў]] Slushko Palace.jpg|[[Палац Слушкаў]] Vilnius University M. K. Sarbievijus Courtyard, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|[[Ансамбль Віленскага ўнівэрсытэту|Унівэрсытэт]] </gallery> == Глядзіце таксама == * [[Ліцьвіны]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/БелЭн|4}} * [https://vilnia-by.com/files/Niezal_s.pdf Беларускія старонкі Вільні = Vilniaus gudų puslapiai] / К. Атаманчык і інш. — Вільня, 2012. — 145 с. * {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|3}} * {{Літаратура/Вандроўкі па Вільні}} * {{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў}} * {{Літаратура/ЭГБ|2}} * Богатырев А. Триумфальные арки по случаю въезда Яна III Собеского в Вильно // Славянский альманах. — 2017. — Вып. 1—2. — С. 227—236. == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.vilnius.lt Афіцыйны сайт гарадзкога самакіраваньня]{{ref-lt}}{{ref-en}} * [http://34mag.net/post/vilnya/ Гайд па Вільні — адпачывай у сталіцы Летувы разам з 34mag] * [https://web.archive.org/web/20101204020503/http://jivebelarus.net/history/gistografia/vilna-vilno-vilnus.html І. Воранаў — Вільня-Вільно-Вільнюс (Гісторыя аднаго горада)] * [http://www.radzima.org/be/gorad/vilynya.html Вільня] ў фатаздымках на [[Radzima.org]] * [https://web.archive.org/web/20041127174938/http://arche.home.by/2003-5/mila503.html Ч. Мілаш «Вільня»] * [https://web.archive.org/web/20110706163017/http://gw.lingvo.minsk.by/mab/2000/07/03_07_2000.htm Л. Мілаш «Францыск Скарына і Вільня»] * [http://www.svaboda.org/articlesprograms/magiclanguage/2005/1/87E503F8-C43A-48E7-92D7-89E4FDD66FDC.html Беларускія прымаўкі пра Вільню] з сайту Радыё Свабода * [http://www.vilnius-life.com Vilnius Life: English-language travel guide to Vilnius] * [https://web.archive.org/web/20110717054152/http://svetlahorsk.belarda.org/index.php?mod=news&id=116 «Рабі пільна — і тут будзе Вільня» (фота)] * [https://web.archive.org/web/20120116203222/http://www.vilniustransport.lt/lt/ Расклад руху гарадзкога грамадзкага транспарту] (у тым ліку па-беларуску) * [https://web.archive.org/web/20150216211202/http://klashkevich.com/vilniaby/ Вільня Беларуская: усе спасылкі пра беларускую спадчыну ў адным месцы] * [https://www.facebook.com/VilniaGuide Старонка ў Facebook «Вільня Беларуская»] {{Віленскі павет}} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Віленшчыны}} {{Сталіцы Эўропы}} [[Катэгорыя:Вільня| ]] 67nsdyfc1hml856u64awkgbz7cc4njw 14 13823 2332760 2144277 2022-08-16T10:09:25Z Taravyvan Adijene 1924 Commons wikitext text/x-wiki {{Болей}} [[Катэгорыя:Гады|-94]] [[Катэгорыя:Стагодзьдзі|-94]] [[Катэгорыя:I тысячагодзьдзе да н. э.|6]] ch46uwgywltet5uierh2jat18emj5mv 0 15477 2332615 2296981 2022-08-15T14:58:04Z KastusK 39928 /* Перасьлед */ wikitext text/x-wiki {{Партыя |назва = Малады Фронт |тып = арганізацыя |лягатып = Herb mf.jpg |памер = 120пкс |лідэр = [[Дзяніс Урбановіч]]<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=222266 Абраны новы старшыня Маладога фронту]</ref> |заснаваная = {{Дата пачатку|6|9|1996|1}} |штаб-кватэра = [[Менск]] ([[Беларусь]]) |супрацоўніцтва = [[Беларуская хрысьціянская дэмакратыя|БХД]], [[БСДП (НГ)]], Рух [[За Свабоду]], [[ПБНФ]] і [[КХП-БНФ]] |ідэалёгія = хрысьціянска-дэмакратычная |колькасьць = 1000 (2007) |выдавецтва = |дэвіз = [[Жыве Беларусь!]]<br />У нас адна дарога — Беларусь да Бога! |сайт = [https://malady-front.blogspot.com/ malady-front.blogspot.com] }} «'''Малады Фронт'''» — найбуйнейшы<ref>http://bdg.by/news/news.htm?111486,3</ref><ref name="НН">{{Навіна|аўтар=[[Алег Тачоны]]|загаловак=Прэзыдэнтура — апазыцыя 4:2|спасылка=http://pda.nn.by/artykul/96407.html|выдавец=[[Наша Ніва]]|дата публікацыі=7 чэрвеня 2002|дата доступу=8 лютага 2013}}</ref><ref>http://www.ng.ru/courier/2006-10-23/16_belorussia.html</ref><ref>https://web.archive.org/web/20120311193852/http://www.otherside.com.ua/news/detail.php?id=1374</ref><ref>{{Навіна|аўтар=[[Марыя Кароль]]|загаловак=«Малады Фронт» адзначыў дзень народзінаў|спасылка=http://www.polskieradio.pl/eo/print.aspx?iid=58253|выдавец=[[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]]|дата публікацыі=7 верасьня 2007|дата доступу=8 лютага 2013}}</ref> моладзевы [[Дэмакратыя|дэмакратычны]] рух Беларусі, заснаваны ў 1997 годзе і зарэгістраваны ў 2008 годзе ў [[Чэхія|Чэхіі]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Малады Фронт|спасылка=http://www.svobodnebelorusko.cz/malady-front/malady-front|выдавец=[[Свабодная Беларусь]]|дата публікацыі=|дата доступу=8 лютага 2013}}</ref>. З 15 сьнежня 2018 г. пасаду старшыні займае [[Дзяніс Урбановіч]].<ref>[https://belsat.eu/news/pra-turmu-dzeuchyn-i-syabroustva-z-belaruskim-dyplamatam-vyalikae-interv-yu-novaga-starshyni-maladoga-frontu/ Пра турму, дзеўчын і сяброўства з беларускім дыпламатам. Вялікае інтэрв’ю новага старшыні «Маладога фронту»] // [[Белсат]]</ref> == Гісторыя == «Малады Фронт» быў заснаваны ў 1997 годзе, увабраўшы ў сябе арганізацыйна не аформлены рух незалежніцкай моладзі, аб’яднаўшы ў сваіх шэрагах дзясяткі моладзевых ініцыятываў і арганізацыяў.<ref>https://web.archive.org/web/20120117113008/http://www.vminsk.by/news/30/7237/</ref> З таго часу «Малады Фронт» прайшоў шэраг ступеняў свайго разьвіцьця, эвалюцыянаваўшы з пратэстнага руху 1996—1997 гадоў у правацэнтрысцкі паводле палітычнай ідэалёгіі моладзевы рух. * I Зьезд МФ адбыўся 6 верасьня 1997 году, Сустаршынямі Маладога Фронту абраныя — [[Павал Севярынец]] ([[Менск]]), [[Сяржук Паўленка]] ([[Горадня]]), [[Алесь Асіпцоў]] ([[Магілёў]]).<ref>http://www.br.minsk.by/index.php?article=14511</ref> * II Зьезд МФ, 10 лютага 1999, абраў Старшынём руху Паўла Севярынца. * III Зьезд, 1 ліпеня 2000, пераабраў Паўла Севярынца старшынём МФ, прыняўшы праграму: «Малады Фронт Пераменаў», заклаў у ідэалягічны падмурак арганізацыі хрысьціянскія прынцыпы і нацыянальную ідэю. * IV Зьезд, 19 чэрвеня 2002, пераабраў Паўла Севярынца Старшынём МФ. * V Зьезд МФ адбываўся ў дзьве сэсіі, 23 траўня 2004 году і 23 студзеня 2005, абраў Сустаршынямі Маладога Фронту [[Сяржук Бахун|Сержука Бахуна]] і [[Зьміцер Дашкевіч|Зьмітра Дашкевіча]]. * VI Зьезд МФ, 9 сакавіка 2008, прыняў абноўленую стратэгію дзейнасьці МФ «Рэфармацыя Маладога Фронту», паводле якой рух выйшаў са складу [[АДС]]. Зьезд абраў Старшынём МФ Зьмітра Дашкевіча. * VII Зьезд МФ, 30 студзеня 2010, прыняў стратэгію дзейнасьці пад назвай «Новае пакаленьне», пераабраў старшынём МФ Зьмітра Дашкевіча. * VIII Зьезд МФ, 26 кастрычніка 2013, прыняў рэзалюцыю «Каштоўнасны падмурак», абраў Сустаршынямі Маладога Фронту Зьмітра Дашкевіча, [[Андрусь Цянюта|Андруся Цянюту]] і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Эдуард Лобаў|Эдуарда Лобава|be|Эдуард Анатолевіч Лобаў}}<ref>{{cite web |url= http://mfront.net/ziezd-mf-praciahniecca-na-druhoj-sesii.html|title= Зьезд МФ працягнецца на другой сэсіі|publisher= mfront.net|accessdate=02.02.2016 |lang=by}}</ref>. * IX Зьезд МФ, адбываўся ў дзьве сэсіі 12 верасьня<ref>{{Спасылка|url= http://www.racyja.com/palityka/malady-front-z-novaj-strategiyaj-dz/|title= «Малады Фронт» з новай стратэгіяй дзеянняў|publisher= racyja.com|accessdate=02.02.2016 |lang=by}}</ref> і 10 кастрычніка 2015<ref>{{cite web |url= http://mfront.net/zjezd-2015-2.html|title= Адбылася заключная сесія з’езду МФ|publisher= mfront.net|accessdate=02.02.2016 |lang=by}}</ref>, прыняў стратэгію і плян дзейнасьці арганізацыі да канца году, зацьвердзіў склад Сойму, які атрымаў статус кіроўнага органу арганізацыі. == Мэты й задачы == Мэтамі Маладога Фронту зьяўляюцца аб’яднаньне й выхаваньне моладзі на грунце беларускай нацыянальнай ідэі, хрысьціянска-дэмакратычных прынцыпаў, пабудова [[грамадзянская супольнасьць|грамадзянскай супольнасьці]] на падставах дэмакратыі й вольнага рынку, садзеяньне фармаваньню духоўна й фізычна моцнага пакаленьня. Асноўнымі задачамі Маладога Фронту зьяўляюцца: выяўленьне і спрыяньне рэалізацыі грамадзкай і творчай ініцыятывы сярод моладзі, агітацыйна-масавая дзейнасьць па адраджэньню беларускай школы, культуры, мовы, фармаваньне ў моладзі адказнасьці за лёс сваёй Бацькаўшчыны<ref>https://web.archive.org/web/20111002111323/http://mfront.net/content.php?content.3</ref>. == Старшыні Маладога Фронту == [[Файл:Pavel Sieviaryniets.jpg|thumb|250px|[[Павал Севярынец]] — адзін з заснавальнікаў Маладога Фронту.]] * 6 верасьня 1997 — 10 лютага 1999 — Павал Севярынец, Сяржук Паўленка, Алесь Асіпцоў. * 10 лютага 1999 — 23 траўня 2004 — Павал Севярынец. * 23 мая 2004 — 9 сакавіка 2008 — Сяржук Бахун, Зьміцер Дашкевіч. * 9 сакавіка 2008 — 26 кастрычніка 2013 — Зьміцер Дашкевіч. * 26 кастрычніка 2013 — 12 верасьня 2015 — Зьміцер Дашкевіч, Андрусь Цянюта і [[Эдуард Анатолевіч Лобаў|Эдуард Лобаў]]. * 10 сьнежня 2017 — 15 сьнежня 2018 — [[Яўген Васьковіч]]. * з 15 сьнежня 2018 — [[Дзяніс Урбановіч]].<ref>[https://belsat.eu/news/sojm-maladoga-frontu-abrau-novaga-starshynyu/ «Малады фронт» абраў новага старшыню] // [[Белсат]]</ref><ref>[https://belsat.eu/news/pra-turmu-dzeuchyn-i-syabroustva-z-belaruskim-dyplamatam-vyalikae-interv-yu-novaga-starshyni-maladoga-frontu/ Пра турму, дзеўчын і сяброўства з беларускім дыпламатам. Вялікае інтэрв’ю новага старшыні «Маладога фронту»] // [[Белсат]]</ref> == Дзейнасьць == Малады Фронт мае ў сваіх шэрагах каля 1000—1500 актывістаў<ref>{{Навіна|аўтар=[[Валер Карбалевіч]]|загаловак=Экспэртыза «Свабоды»: Якія вынікі змаганьня за моладзь|спасылка=http://www.svaboda.by/articleprintview/761804.html|выдавец=[[Свабода (радыё)|Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=10 верасьня 2007|дата доступу=8 лютага 2013}}</ref>. Дзяржаўныя органы ацэньвалі агульную колькасьць актывістаў у Менску ў 50 чалавек (на 2006 год)<ref>https://web.archive.org/web/20090917031631/http://3dway.org/node/436</ref>. Актывісты МФ аб’яднаныя ў Абласныя і Раённыя Рады МФ. Найвышэйшы орган Маладога Фронту — Зьезд, які адбываецца не радзей аднаго разу на два гады. Паміж Зьездамі арганізацыяй кіруе Сойм і Ўправа Маладога Фронту. Малады Фронт уваходзіць у шэраг палітычных моладзевых міжнародных арганізацыяў, такіх як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Эўрапейскія дэмакратычныя студэнты|Эўрапейскія дэмакратычныя студэнты|en|European Democrat Students}}<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=МФ Беларусь|спасылка=http://translate.google.by/translate?hl=be&sl=en&tl=be&u=http://www.edsnet.eu/about-us/members/full/223-yf?tmpl=component&print=1|выдавец=[[Эўрапейскія дэмакратычныя студэнты]]|дата публікацыі=|дата доступу=8 лютага 2013}}</ref> і [[Моладзь Эўрапейскай народнай партыі]] (з 30 сакавіка 2003 году)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Чальцы|спасылка=http://translate.google.by/translate?hl=be&sl=en&tl=be&u=http://www.youthepp.eu/members|выдавец=[[Моладзь Эўрапейскай народнай партыі]]|дата публікацыі=|дата доступу=8 лютага 2013}}</ref>, мае партнэрскія стасункі з роднаснымі арганізацыямі Ўкраіны, Швэцыі, Летувы, Польшчы й іншых краінаў. З 1997 году «Малады Фронт» разгарнуў пастаянную грамадзка-палітычную кампанію «Горад наш!» (90% беларускай моладзі і 70% насельніцтва жывуць у гарадох). У знакавыя даты й напярэдадні важных падзеяў маладафронтаўцы масава ўздымаюць па-над дахамі бел-чырвона-белыя нацыянальныя сьцягі па ўсёй Беларусі. Акцыі «Горад наш!», падчас якіх было вывешана больш за 2000 сьцягоў, праходзілі практычна ва ўсіх гарадох Беларусі. У выніку актыўнае і пасьпяховае дзейнасьці ўжо ў 1999 годзе «Малады Фронт» мае рэйтынг вядомасьці сярод моладзі — 10,8%<ref>http://www.ref.by/refs/72/26494/1.html</ref>, саступаючы толькі праўладным [[БПСМ]] (48,3%) і [[Беларускі саюз моладзі|БСМ]] (25%). У 2000 годзе, падчас [[Парлямэнцкія выбары ў Беларусі 2000 году|парлямэнцкіх выбараў]], «Малады Фронт» правеў кампанію [[Байкот выбараў|байкоту]] пад назвай: «Вырабы» — высьмейваньне выбарчага фарсу па-лукашэнкаўску. Малады Фронт у перадвыбарчай прэзыдэнцкай кампаніі 2001 году выступіў арганізатарам Кангрэсу беларускай моладзі, у якім прыняла ўдзел больш за 520 дэлегатаў з усяе Беларусі, і ініцыяваў падпісаньне адмысловага пагадненьня паміж адзіным кандыдатам ад апазыцыі і моладзьдзю. Падчас кампаніі [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2001 году|прэзыдэнцкіх выбараў 2001 году]] «Малады Фронт» стаў рашаючай сілаю ў мабілізацыйнай кампаніі «Выбірай!». За час выбарчай гонкі «Малады Фронт» правёў больш за 1100 акцыяў больш чым у 120 гарадох і мястэчках Беларусі. 24 верасьня 2001 году «Малады Фронт» распачаў варту ў [[Курапаты|Курапатах]], пратэстуючы супраць разбурэньня нацыянальнага нэкропалю пры будаўніцтве Менскай кальцавой дарогі.<ref>{{Навіна|аўтар=[[Сяргей Рак]]|загаловак=Кроніка абароны Курапатаў|спасылка=http://pda.nn.by/artykul/96855.html|выдавец=Наша Ніва|дата публікацыі=11 кастрычніка 2002|дата доступу=8 лютага 2013}}</ref>. Больш за 120 актывістаў «Маладога Фронту» сталі асноваю 8-месяцовай бесьперапыннай «Абароны Курапатаў», якая аб’яднала дэмакратычнае грамадзтва й завершылася перамогаю моладзі. Улетку 2002 году беларускі штотыднёвік «[[Наша Ніва]]» правёў апытаньне сярод сямі беларускіх палітолягаў і журналістаў з прапановай ацаніць дзейнасьць палітычных сілаў Беларусі ад верасьня 2001 да траўня 2002 году. У агульным выніку па суме балаў за эфэктыўнасьць дзейнасьці «Малады Фронт» увайшоў у першую пяцёрку, саступіўшы толькі Адміністрацыі Лукашэнкі, парлямэнту, партыям [[Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя (Народная Грамада)|БСДП (НГ)]] і [[Аб’яднаная грамадзянская партыя|АГП]]<ref name="НН"/>. Паводле зьвестак Балтыйскай службы Інстытуту Гэлапа за кастрычнік 2002 году, рэйтынг «Маладога Фронту» сярод усяго насельніцтва Беларусі складаў 6,3%, а сярод моладзі 18—30 гадоў — 14% — пры тым, што ўсе палітычныя партыі маюць ад 0,5% да 5% папулярнасьці, а «каэфіцыент страху» ў грамадзтве вельмі высокі.<ref name="content1">https://web.archive.org/web/20090915142912/http://mfront.net/content.php?content.1</ref> Сябры Маладога Фронту прымалі ўдзел і перамагалі на некаторых акругах на выбарах у [[мясцовыя Саветы дэпутатаў]] 2003,<ref name="content1"/> удзельнічалі ў выбарах у [[Палата прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь|Палату Прадстаўнікоў]] 2004 году. Заснаваны Маладым Фронтам блёк «[[Маладая Беларусь (палітычны блёк)|Маладая Беларусь]]» уваходзіў у Стала Дзеючую Нараду дэмакратычных палітычных партыяў, а потым у [[АДС]] (Аб’яднаныя дэмакратычныя сілы). Актывісты «Маладой Беларусі» сабралі больш за 40 тысячаў подпісаў у сваю падтрымку і сталіся асноўнаю сілаю, якая супрацьстаяла правядзеньню Лукашэнкам трэцяга рэфэрэндуму. Падчас абвяшчэньня Лукашэнкам намеру зьмяніць Канстытуцыю «Малады Фронт» арганізаваў акцыю пратэсту на [[Плошча Кастуся Каліноўскага|плошчы Кастуся Каліноўскага]], за якую адзін зь лідэраў «Маладога Фронту» і «Маладой Беларусі», Зьміцер Дашкевіч, быў арыштаваны і асуджаны да 10 сутак адміністрацыйнага арышту. Адзін жа з заснавальнікаў «Маладога Фронту», лідэр «Маладой Беларусі», [[Павал Севярынец]] быў асуджаны да трох гадоў г. зв. «хіміі» за арганізацыю акцыяў пратэсту ў дзень правядзеньня рэфэрэндуму і на наступны дзень пасьля яго. Падчас [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2006 году|прэзыдэнцкай кампаніі 2006 году]] «Малады Фронт» быў адным з арганізатараў масавых акцыяў супраць фальсыфікацыяў вынікаў галасаваньня, а таксама «намётавага мястэчка» на [[Пляц Кастуся Каліноўскага|пляцы Кастуся Каліноўскага]] з 20 па 24 сакавіка 2006 году. У чэрвені 2006 году маладафронтаўцы, выступаючы супраць крымінальнага перасьледу актывістаў сваёй арганізацыі, распачалі моладзевую галадоўку, якая сталася адной з самых працяглых і самай масавай грамадзка-палітычнай галадоўкаю. Доўжылася яна 24 дні з удзелам болей чым 100 маладафронтаўцаў.<ref>{{Навіна|аўтар=[[Аркадзь Шанскі]]|загаловак=Самая масавая галадоўка ў беларускай гісторыі|спасылка=http://pda.nn.by/artykul/2138.html|выдавец=Наша Ніва|дата публікацыі=31 траўня 2006|дата доступу=8 лютага 2013}}</ref> Шэраг актывістаў і лідэраў Маладога Фронту ўвайшлі ў Арганізацыйны камітэт па заснаваньні партыі [[Беларуская Хрысьціянская Дэмакратыя]]. У 2008 годзе маладафронтаўцамі быў праведзены шэраг пасьпяховых агульнанацыянальных кампаніяў.<ref>{{Кніга|аўтар=[[Павал Севярынец]], [[Наста Палажанка]]|частка=|загаловак=Маладафронтаўцы|арыгінал=|спасылка =http://mfront.net/Maladafrontucy%5b2009%5d.pdf|адказны=[[Зьміцер Дашкевіч]]|выданьне=|месца =Менск|выдавецтва=|год=2009|том=|старонкі=|старонак=234|сэрыя=|isbn=83-914739-1-7|наклад=}}</ref> У межах грамадзкай кампаніі «Беларускую кнігу дзецям!» маладафронтаўцы сабралі ў 22 гарадах Беларусі некалькі тысячаў беларускамоўных выданьняў і перадалі ў 15 дзіцячых прытулкаў [[Берасьце|Берасьця]], [[Вызна|Вызны]] ([[Салігорскі раён]], [[Менская вобласьць]]), [[Кобрынь|Кобрыня]] ([[Берасьцейская вобласьць]]), Менску, [[Новалукомаль|Новалукомля]] ([[Чашніцкі раён]], [[Віцебская вобласьць]]) і Салігорска<ref>{{Навіна|аўтар=Сяргей Пульша|загаловак=Актывісты «Маладога фронту» пачынаюць акцыю «Беларускую кнігу — дзецям»|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/08/31/325524_325536/|выдавец=БелаПАН|дата публікацыі=31 жніўня 2009|дата доступу=8 лютага 2013}}</ref>. Таксама на патрэбы дзіцячых дамоў і школаў-інтэрнатаў пайшлі сабраныя рэчы й грошы на Калядным фэсьце «Сьпяшайцеся рабіць дабро!», у якім прымалі ўдзел вядомыя музыкі, грамадзка-палітычныя дзеячы. З 7 лістапада па 10 сьнежня 2008 году Малады Фронт правёў кампанію «Камунізм пад трыбунал!», якая завершылася аднадзённым пастом. У межах кампаніі МФ арганізаваў дзясяткі антыкамуністычных пікетаў і інфармацыйных акцыяў па ўсёй Беларусі, правёў шырокае навукова-грамадзкае паседжаньне пад назовам «Злачынствы камуністычнае ідэалёгіі. Лічбы й факты». У 2008 годзе падчас маладафронтаўскай кампаніі «МТС па-беларуску!»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Запрацаваў сайт кампаніі «За МТС па-беларуску»|спасылка=http://pda.nn.by/artykul/21638.html|выдавец=Наша Ніва|дата публікацыі=19 лістапада 2008|дата доступу=27 лютага 2013}}</ref>, якую распачаў салігорскі блогер<ref>{{Навіна|аўтар=[[Алесь Міхалок]]|загаловак=1500 подпісаў за МТС па-беларуску|спасылка=http://pda.nn.by/artykul/22703.html|выдавец=Наша Ніва|дата публікацыі=5 студзеня 2009|дата доступу=27 лютага 2013}}</ref>, неабыякавыя людзі накіравалі шэраг папяровых і электронных лістоў у галоўны офіс прадстаўніцтва кампаніі МТС у Беларусі. Пазьней актывісты перадалі ў галоўны офіс кампаніі каля 2,5 тысячаў подпісаў за беларусізацыю [[IVR|IVR-плятформы]] МТС. У выніку 8 красавіка 2009 году ў слухаўках абанэнтаў МТС зьявілася галасавая інфармацыя па-беларуску<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=МТС нечакана загаварыў па-беларуску|спасылка=http://www.svaboda.by/articleprintview/1604242.html|выдавец=Радыё «Свабода»|дата публікацыі=8 красавіка 2009|дата доступу=27 лютага 2013}}</ref>. «Малады Фронт» зьяўляецца лідэрам палітычнага вулічнага супраціву,<ref>http://www.beldumka.belta.by/isfiles/000167_744989.pdf</ref><ref>https://web.archive.org/web/20150503181048/http://www.belaruspartisan.org/bp-forte/?page=100&backPage=6&news=6296&newsPage=0</ref> арганізоўваючы дзясяткі вулічных акцыяў штогод<ref name="content1"/> Найбольш вядомая зь іх — традыцыйная акцыя на «Дзень сьвятога Валянціна». За часы свайго існаваньня Малады Фронт правёў дзясяткі агульнанацыянальных грамадзка-палітычных кампаніяў, самыя вядомыя зь якіх: «Акцыя Любові», «Горад Наш!», «Беларусь у Эўропу!», «Вырабы», «Выбірай!», «Не трэцяму тэрміну!», «Хочам новага!», «Байкот 2008!», «Шоў Беларушчыны», «Камунізм пад трыбунал!», «Беларускую кнігу дзецям!», «Калядны Фэст». За 1997—2012 гады маладафронтаўцы правялі ў беларускіх школах, ВНУ і лягерах звыш 1200 адукацыйных [[віктарына]]ў на тэму гісторыі, культуры, палітыкі і духоўнасьці Беларусі пад назовам «Шоў беларушчыны»<ref name="БелаПАН">{{Навіна|аўтар=[[Сяргей Сацюк]]|загаловак=У Менску адзначылі 15-годзьдзе міжнароднай арганізацыі «Малады фронт» (Чэхія)|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2012/09/07/by_media_mf_ph/|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=7 верасьня 2012|дата доступу=8 лютага 2013}}</ref>. У 2015 годзе, быў заснаван спартова-патрыятычны клюб “Ваяр”.<ref>[https://web.archive.org/web/20170828012633/http://mfront.net/paczynaie-pracu-spartova-patryiatyczny-klub-vaiar.html Пачынае працу спартова-патрыятычны клуб “Ваяр”]</ref> З-за [[Каронавірусная інфэкцыя (2019)|каронавірусу]] было адмененае правядзеньне урачыстых мерапрыемтсваў да Дня Волі 25 сакавіка. Аднак некаторыя маладафронтаўцы сабраліся. За гэта іх пакаралі<ref>[http://spring96.org/be/news/96413 Маладафронтаўцаў будуць судзіць за фота і ўскладанне кветак на Дзень волі]</ref><ref>[https://t.me/mf_mensk/733 Тэлеграм]</ref>. У сакавіку 2022 года падчас [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|Уварвання Расіі ва Украіну ў 2022 годзе]] кіраўнік арганізацыі Дзяніс Урбановіч разам з шасцю іншымі маладафронтаўцамі запісаўся ў беларускую роту тэрабароны Украіны.<ref>[https://nashaniva.com/?c=ar&i=285968 У беларускую роту тэрабароны Украіны запісаліся сямёра маладафронтаўцаў]</ref> == Перасьлед == Пачынаючы з 2000 году, Малады Фронт пяць разоў спрабаваў атрымаць рэгістрацыю ў [[Міністэрства юстыцыі Рэспублікі Беларусь|Міністэрстве юстыцыі Беларусі]], але ўсе пяць разоў яму было адмоўлена ў гэтым. 8 кастрычніка 2007 году [[Вярхоўны суд Рэспублікі Беларусь]] не задаволіў скаргу на адмову ва ўліку<ref>{{Навіна|аўтар=[[Сяргей Пульша]]|загаловак=Вярхоўны суд не задаволіў скаргу «Маладога фронту» наконт адмовы ў рэгістрацыі|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2007/10/08/191511_191516/|выдавец=БелаПАН|дата публікацыі=8 кастрычніка 2007|дата доступу=8 лютага 2013}}</ref>. Маладафронтаўцы лічаць, што ўлады наўмысна не рэгіструюць арганізацыю, каб мець рычагі ціску на моладзевых актывістаў з дапамогаю артыкулу 193-1 крымінальнага кодэксу РБ<ref>https://web.archive.org/web/20090406175521/http://mfront.net/content.php?content.392</ref>, які многія лічаць антыканстутыцыйным<ref>{{Навіна|аўтар=[[Гары Паганяйла]]|загаловак=Экспэртнае заключэньне па арт. 193-1 КК РБ|спасылка=http://www.belhelcom.org/print/13066|выдавец=[[Беларускі Хэльсынскі камітэт]]|дата публікацыі=29 траўня 2007|дата доступу=8 лютага 2013}}</ref><ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=«Міжнародная амністыя» пачынае кампанію за свабоду слова ў Беларусі|спасылка=https://www.charter97.org/be/news/2008/8/21/9324/|выдавец=[[Хартыя’97]]|дата публікацыі=21 жніўня 2008|дата доступу=8 лютага 2013}}</ref><ref>{{Навіна|аўтар=[[Віталь Цыганкоў]]|загаловак=За артыкул 193-1 гатовыя не саджаць|спасылка=http://www.svaboda.by/articleprintview/1814508.html|выдавец=Радыё «Свабода»|дата публікацыі=4 верасьня 2009|дата доступу=8 лютага 2013}}</ref>. У межах кампаніі па супрацьстаяньні крымінальнаму перасьледу за дзейнасьць незарэгістраванай арганізацыі маладафронтаўцы зарэгістравалі сваю арганізацыю ў [[Чэхія|Чэхіі]]<ref>https://web.archive.org/web/20080119203520/http://news.tut.by/politics/101473.html</ref> і адчынілі аддзяленьне ў [[Летува|Летуве]]<ref>{{Навіна|аўтар=[[Алена Германовіч]]|загаловак=Літоўскі філіял «Маладога фронту» падтрымаў «Усходняе партнёрства», але выступіў супраць «матэрыяльнага забесьпячэньня дзяржаўных інстытутаў дзякуючы гэтай праграме»|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/05/05/eu_eu_302054_302055/|выдавец=БелаПАН|дата публікацыі=5 траўня 2009|дата доступу=8 лютага 2013}}</ref>, плянуецца атрымаць афіцыйны статус у [[Польшча|Польшчы]] і [[Украіна|Ўкраіне]]. Сябры арганізацыі знаходзяцца пад сталым ціскам з боку рэжыму, шэраг зь іх перасьледваліся па палітычных матывах і нават асуджаныя: самыя знакамітыя зь іх — гэта справы [[Аляксей Шыдлоўскі|Аляксея Шыдлоўскага]], [[Вадзім Лабковіч|Вадзіма Лабковіча]], [[Павал Севярынец|Паўла Севярынца]], [[Павал Мажэйка|Паўла Мажэйкі]], [[Артур Фінькевіч|Артура Фінькевіча]], [[Зьміцер Дашкевіч|Зьмітра Дашкевіча]]. Са сталай пэрыядычнасьцю шарагоўцы й лідэры арганізацыі за сваю дзейнасьць падвяргаюцца адміністрацыйнаму перасьледу, самымі распаўсюджанымі відамі якога зьяўляюцца арышт (да 25 сутак) і штрафы. Не спыняецца таксама ціск і з боку спэцслужбаў рэжыму. Пасьля [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2006 году|прэзыдэнцкай кампаніі 2006 году]] супраць лідэраў «Маладога Фронту» Зьмітра Дашкевіча, [[Сяржук Лісічонак|Сержука Лісічонка]], [[Барыс Гарэцкі|Барыса Гарэцкага]] й [[Алег Корбан|Алега Корбана]] была ўзбуджаная крымінальная справа па артыкуле 193-1 крымінальнага кодэксу (Дзейнасьць незарэгістраванай Мін’юстам арганізацыі)<ref name="Хартыя">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Узбуджаная чарговая крымінальная справа супраць актывістаў «Маладога Фронту»|спасылка=https://www.charter97.org/bel/news/2006/04/12/mf|выдавец=Хартыя’97|дата публікацыі=12 красавіка 2006|дата доступу=8 лютага 2013}}</ref>. Паводле гэтай справы 1 лістапада 2006 году лідэр «Маладога Фронту» Зьміцер Дашкевіч быў асуджаны на паўтара гады калёніі агульнага рэжыму<ref>https://web.archive.org/web/20151007084904/http://news.tut.by/politics/76679.html</ref>. Наступнымі асуджанымі па гэтым жа артыкуле ў тым самым годзе сталі іншыя лідэры і актывісты МФ — [[Іван Шыла]]<ref>http://archive.svaboda.org/articlesfeatures/politics/2007/9/b29692fa-6152-45ef-a32a-3849a1200aec.html{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ([[Салігорск]]), [[Наста Палажанка]] ([[Менск]]), [[Зьміцер Хведарук]] (Менск), [[Аляксей Янушэўскі]] (Менск), [[Алег Корбан]] (Менск), [[Барыс Гарэцкі]]<ref>{{Навіна|аўтар=[[Зьміцер Панкавец]]|загаловак=Прысуд маладафронтаўцам: Хведарук — 1 млн 240 тыс, Корбан, Янушэўскі, Гарэцкі — 930 тыс., Палажанка — папярэджаньне|спасылка=http://pda.nn.by/artykul/9165.html|выдавец=Наша Ніва|дата публікацыі=29 траўня 2007|дата доступу=8 лютага 2013}}</ref> (Менск), [[Настасься Азарка|Наста Азарка]]<ref>{{Навіна|аўтар=[[Сямён Печанко]]|загаловак=Фотарэпартаж з суду над Настай Азаркай|спасылка=http://pda.nn.by/artykul/11253.html|выдавец=Наша Ніва|дата публікацыі=4 верасьня 2007|дата доступу=8 лютага 2013}}</ref> ([[Нясьвіж]]), [[Яраслаў Грышчэня]]<ref>{{Навіна|аўтар=Зьміцер Панкавец|загаловак=Яраслаў Грышчэня: «Прашу мяне расстраляць»|спасылка=http://pda.nn.by/artykul/11391.html|выдавец=Наша Ніва|дата публікацыі=11 верасьня 2007|дата доступу=8 лютага 2013}}</ref> ([[Баранавічы]]), [[Кася Салаўёва]]<ref>{{Навіна|аўтар=Зьміцер Панкавец|загаловак=Калі жаданьне адрадзіць мову лічыць крыміналам, то я вінаватая|спасылка=http://pda.nn.by/artykul/16371.html|выдавец=Наша Ніва|дата публікацыі=8 красавіка 2008|дата доступу=8 лютага 2013}}</ref> ([[Полацак]]), [[Эдвард Зелянкоў]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Жлобінскі актывіст Эдуард Зелянкоў, абвінавачаны ў дзейнасьці ад імя незарэгістраванага грамадзкага аб'яднаньня, пакараны штрафам ў памеры 30 базавых велічыняў|спасылка=https://www.spring96.org/be/news/4728/print|выдавец=[[Вясна (цэнтар)|Праваабарончы цэнтар «Вясна»]]|дата публікацыі=30 чэрвеня 2006|дата доступу=8 лютага 2013}}</ref> ([[Жлобін]]). Ім усім былі прысуджаныя штрафы альбо папярэджаньні. Таксама быў узбуджаны шэраг крымінальных справаў паводле антыканстытуцыйнага артыкулу 193-1, якія не дайшлі да суду. Так, крымінальная справа была таксама заведзеная на актывіста [[жлобін]]скай філіі МФ [[Кірыл Атаманчык|Кірыла Атаманчыка]]. Крымінальныя справы былі ўзбуджаныя на кіраўніка Гомельскага МФ Андруся Цянюту і кіраўніка Сьветлагорскага МФ Арсенія Ягорчанку.<ref>http://www.charter97.org/index.phtml?sid=3&did=severinets&lang=2</ref> У Жодзіне крымінальная справа была ўзбуджана адразу на некалькіх маладафронтаўцаў — Сержука Гудзіліна, Яўгена Ваўкаўца й Алеся Чарэйку<ref name="Хартыя"/>. Кіраўніка ж [[жодзін]]скай філіі МФ, аднаго зь лідэраў руху — [[Павал Красоўскі|Паўла Красоўскага]], абвінаваціўшы ў віцебскіх выбухах і дзьвюх забойствах, зьмясьцілі ў сьледчы ізалятар. Празь месяц справа на Паўла Красоўскага за поўным няйменьнем доказаў была спыненая, а сам Павал вызвалены<ref>{{Навіна|аўтар=Зьміцер Панкавец|загаловак=Павал Красоўскі: «Калі мяне пачалі падазраваць яшчэ ў двух забойствах, я трохі супакоіўся»|спасылка=http://pda.nn.by/artykul/4354.html|выдавец=Наша Ніва|дата публікацыі=16 кастрычніка 2006|дата доступу=8 лютага 2013}}</ref>. Агулам цягам 2007 году супраць маладафронтаўцаў распачалі 43 крымінальныя справы на падставе артыкула 193.1 [[Крымінальны кодэкс Рэспублікі Беларусь|Крымінальнага кодэкса]] (дзейнасьць ад імя незарэгістраванай арганізацыі)<ref name="БелаПАН"/>. Крымінальны перасьлед<ref>https://web.archive.org/web/20150614223520/http://www.belaruspartisan.org/bp-forte/?page=100&backPage=6&news=16177&newsPage=0</ref><ref>https://web.archive.org/web/20150614233539/http://www.belaruspartisan.org/bp-forte/?page=100&backPage=6&news=2218&newsPage=0</ref><ref>https://web.archive.org/web/20150614225552/http://www.belaruspartisan.org/bp-forte/?page=100&backPage=6&news=13117&newsPage=0</ref> не нанёс чакаемых [[Рэжым Лукашэнкі|рэжымам]] вынікаў, па меркаваньні маладафронтаўцаў зьнешні ўціск толькі зьяднаў іх і ўзмацніў.<ref>http://www.euramost.org/?artc=11164</ref> «Малады Фронт» працягваў праводзіць кампаніі салідарнасьці з палітзьняволенымі сябрамі сваёй арганізацыі й тымі, каторыя патрапілі пад крымінальны перасьлед.<ref>{{Навіна|аўтар=[[Алег Грузьдзіловіч]]|загаловак=П.Севярынец: «Сухарэнку звольнілі за прафнепрыдатнасьць»|спасылка=http://www.svaboda.by/articleprintview/759945.html|выдавец=Радыё «Свабода»|дата публікацыі=17 ліпеня 2007|дата доступу=8 лютага 2013}}</ref><ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Пісьменьнікі і палітыкі заклікаюць прыйсьці на суд над маладафронтаўцамі|спасылка=http://pda.nn.by/artykul/8824.html|выдавец=Наша Ніва|дата публікацыі=15 траўня 2007|дата доступу=8 лютага 2013}}</ref> Лідэра МФ Зьмітра Дашкевіча дзякуючы моцнай кампаніі салідарнасьці вызвалілі з калёніі на паўтара месяца раней тэрміну, вынесенага судом першай інстанцыі.<ref>http://www.afn.by/news/i/94718</ref> У знак салідарнасьці з «Маладым Фронтам» у арганізацыю ўступілі такія вядомыя грамадзка-палітычныя дзеячы, як [[Аляксандар Мілінкевіч]], [[Анатоль Лябедзька]]. Пасьля вызваленьня ганаровым сябрам «Маладога Фронту» стаўся й [[Аляксандар Казулін]].<ref>{{Навіна|аўтар=[[Тацяна Каравянкова]]|загаловак=Аляксандар Казулін стаў ганаровым членам міжнароднага аб'яднаньня «Малады фронт»|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2008/08/19/248495_248505/|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=19 жніўня 2008|дата доступу=8 лютага 2013}}</ref> Адзначыўшы гатоўнасьць «ахвяраваць уласнай свабодай, здароўем і нават жыцьцём у імя сваіх ідэалаў», штотыднёвік «[[Наша Ніва]]» «Чалавекам году 2007» абвесьціў «маладафронтаўца»<ref>{{Навіна|аўтар=Зьміцер Панкавец, [[Мікола Бугай]]|загаловак=Чалавек году — Маладафронтавец|спасылка=http://pda.nn.by/artykul/14010.html|выдавец=Наша Ніва|дата публікацыі=29 сьнежня 2007|дата доступу=8 лютага 2013}}</ref>. Як лічаць актывісты «Маладога Фронту», усё гэта засьведчыла, што беларускі рэжым пацярпеў паразу ў сваіх спробах спыненьня дзейнасьці моладзевага руху. У 2011 годзе выявілася вярбоўка [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусь|Камітэтам дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусь]] студэнта дзеля пранікненьня ў «Малады Фронт»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Завербаваны КДБ студэнт журфака БДУ павінен быў устанавіць вірусную праграму на кампутары актывістаў беларускай апазыцыі|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2011/11/17/510744_510753/|выдавец=БелаПАН|дата публікацыі=17 лістапада 2011|дата доступу=9 лютага 2013}}</ref>. 11 жніўня 2022 года Міністэрства ўнутраных спраў Беларусі прызнала «Малады фронт» экстрэмісцкім фарміраваннем.<ref>[https://www.svaboda.org/a/31984837.html МУС прызнала «экстрэмісцкім фармаваньнем» «Малады фронт»]</ref> == Глядзіце таксама == * [[Маладая Беларусь (палітычны блёк)|Маладая Беларусь]] * [[Беларуская хрысьціянская дэмакратыя]] * [[Аб’яднаныя дэмакратычныя сілы Беларусі|Аб’яднаныя дэмакратычныя сілы]] * [[Беларускі незалежніцкі блёк]] * [[Новае пакаленьне]] == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://malady-front.blogspot.com/ Афіцыйны сайт] * [https://web.archive.org/web/20130819102440/http://belkniha.org/index_by.html Кампанія «Беларускую кнігу — дзецям»] * [https://vk.com/malady_front Афіцыйная група МФ] [[У Кантакце]] {{БНФ}} {{Партыі Беларусі}} [[Катэгорыя:Палітычныя партыі Беларусі]] [[Катэгорыя:Моладзевыя арганізацыі]] [[Катэгорыя:Беларускія нацыяналістычныя арганізацыі]] b77bhzpv8t1wnn8bp8u8sx55kr9fz5y 0 19145 2332597 2332323 2022-08-15T12:10:28Z Phtts 76318 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|тып=артыкул|Русь|дзяржаву ва Ўсходняй Эўропе, якая ўзьнікла ў [[9 стагодзьдзе|9 стагодзьдзі]]|першую дзяржаву Старажытнай Русі}}{{Краіна|Назва=Кіеўская Русь|ГодПачаткуІснаваньня=882|Месцазнаходжаньне=Kievan Rus en.jpg|АфіцыйнаяМова=Царкоўнаславянская|Сталіца=[[Кіеў]]|ТыпУраду=Манархія|ГодКанцаІснаваньня=1240|ЦяперЗьяўляеццаЧасткай=[[Украіна]]<br>[[Беларусь]]<br>[[Расея]]<br>[[Польшча]]|Валюта=Кіеўская грыўня|ІмёныКіраўнікоў=Алег (першы)<br>Даніла (астатні)|КанфэсійныСклад=Язычніцтва<br>праваслаўе|ПасадыКіраўнікоў=Вялікі князь|ЭтнічныСклад=Славяне:<br>Старажытнаўкраінцы<br>Старажытнабеларусы|НаступнаяДзяржава1=Мангольская імпэрыя|НаступнаяДзяржава2=Кіеўскае княства|НаступнаяДзяржава3=Полацкае княства|НаступнаяДзяржава4=Галіцка-Валынскае княства|СьцягНаступнайДзяржавы4=Alex K Halych-Volhynia-flag.svg|Герб=Coin of Yaroslav the Wise (reverse).svg|СьцягНаступнайДзяржавы3=Iziaslav of Polock Seal avers.png|СьцягНаступнайДзяржавы2=Lob Moneta Kiev 1388.svg|ПапярэдняяДзяржава1=Антскі саюз|НаступнаяДзяржава5=Наўгародзкая рэспубліка}} '''Кі́еўская Русь''' — паняцьце, уведзенае ва ўжытак пазьнейшымі гісторыкамі, якое абазначае пэрыяд існаваньня старажытнарускай (усходнеславянскай) дзяржавы Русь ва Ўсходняй Эўропе ад канца IX ст. у выніку пераносу сталіцы з Ладагі ў [[Кіеў]] (у 882 годзе князем [[Алег Вешчы|Алегам]]) і аб’яднаньня пад уладаю князёў дынастыі [[Рурыкавічы|Рурыкавічаў]] большасьці ўсходніх славян, у тым ліку зямель, якія ляжалі на [[Шлях з варагаў у грэкі|шляху з вараг у грэкі]]. Гэтая дзяржава праіснавала да падзеньня Кіева пад націскам войскаў манголаў. У [[Сярэднявечча|Сярэднявеччы]] Кіеўская Русь мела найбольшую плошчу сярод усіх дзяржаваў у [[Эўропа|Эўропе]], пры гэтым адзінай дзяржавы фактычна не існавала: шматлікія спробы князя [[Уладзімер Сьвятаславіч|Ўладзімера]] ў канцы X ст. зброяй аб'яднаць ўсе [[Усходнеславянскія мовы|ўсходнеславянскія]] землі ўрэшце скончыліся няўдачай, а [[Полацкае княства]] ў зацятым змаганьні адстаяла сваю незалежнасьць<ref>[[Сяргей Тарасаў|Тарасаў С.]] Ці быў старажытнарускі народ? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 5.</ref>. == Гісторыя == Да сярэдзіны IX ст. на ўсей тэрыторыі, заселенай усходнімі славянамі, пачалі фармавацца раньнефэадальныя княствы. У канцы IX ст. тут узьнікла палітычнае ўтварэньне — Кіеўская Русь з цэнтрам у [[Кіеў|Кіеве]]. Землі [[Крывічы|крывічоў]], [[Дрыгавічы|дрыгавічоў]], [[Радзімічы|радзімічаў]] увайшлі ў склад Кіеўскай Русі. Кіеўская Русь зьяўлялася раньнефэадальнаю дзяржаваю, на чале якой стаяў вялікі кіеўскі князь. У склад дзяржавы ўваходзілі асобныя землі на чале са сваімі князямі. Мясцовыя князі знаходзіліся ў васальнай залежнасьці ад вялікага кіеўскага князя. Яны павінны былі зьяўляцца з дружынай па патрабаваньні вялікага князя з мэтай ажыцьцяўленьня ваенных паходаў. Падуладнае мясцовым князям насельніцтва плаціла [[Даніна|даніну]] вялікаму князю кіеўскаму. У той жа час мясцовыя князі карысталіся амаль неабмежаванай уладай у сваіх княствах. На тэрыторыі Беларусі склаліся два раньнефэадальныя княствы — [[Полацкае княства|Полацкае]] і [[Тураўскае княства|Тураўскае]], якія ўваходзілі ў склад Кіеўскай Русі. Геаграфічнае становішча Полацкага княства стварала спрыяльныя ўмовы для разьвіцьця эканомікі, перш за ўсе гандлю, а таксама абумовіла значэньне княства як аднаго з ваенных фарпостаў Русі. У Полацку існавала мясцовая княская дынастыя. Полацкія князі імкнуліся праводзіць незалежную ад Кіева палітыку. У пачатку XII ст. Полацкае княства ўступіла ў пэрыяд фэадальнае раздробленасьці і распалася на шэраг удзельных княстваў: Полацкае, [[Менскае княства]], [[Віцебскае княства]], [[Друцкае княства]], [[Ізяслаўскае княства]], [[Лагойскае княства]] і інш. Другое раньнефэадальнае княства на тэрыторыі сучаснай Беларусі — Тураўскае — утварылася ў канцы IX ст. Тураўскае княства належала то Полацку, то Кіеву ў якасьці часткі вялікакняскіх уладаньняў. У другой палове XII ст. тут усталявалася самастойная княская дынастыя, аднак ужо ў канцы XII — пачатку XIII ст. на тэрыторыі Тураўскага княства ўтварыўся шэраг дробных фэадальных княстваў: Тураўскае, [[Пінскае княства]], [[Слуцкае княства]], [[Клецкае княства]], [[Дубровіцкае княства]]. У пачатку XIII стагодзьдзя пачынаецца экспансія нямецкіх [[Крыжакі|рыцараў-крыжаносцаў]] у [[Прыбалтыка|Прыбалтыку]]. Рыцары захапілі вусьце ракі [[Дзьвіна|Дзьвіны]] і такім чынам паставілі пад свой кантроль важны для Полацка гандлёвы шлях. Полацкае княства ўступіла ў барацьбу з крыжакамі, абапіраючыся на дапамогу літоўскіх плямёнаў і [[Ноўгарад]]а. У пачатку XIII ст. з усходу на рускія землі накіраваліся татара-манголы. Беларускія землі засталіся ў баку ад асноўнага напрамку руху татара-манголаў. Летапісы ўзгадваюць пра разбурэньні [[Берасьце|Берасьця]], выкліканыя захопнікамі (аднак горад імі ня быў захоплены), а таксама пра асобныя бітвы з татара-манголамі ў Беларусі. == Культура == Як мяркуюць сучасныя навукоўцы, адзінай этнакультуры на [[Русь|Русі]] ў XI—XII стагодзьдзях не было<ref name="hb">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 57.</ref>. У этнічным пляне імпэрыя Рурыкавічаў была вельмі неаднароднай. Апрача ўсходніх славянаў, яе насялялі [[балты]], [[фіна-вугры]] і народы [[цюркі|цюркскага]] паходжаньня. Агульная пісьмовая мова, ролю якой можна параўнаць з роляй [[лаціна|лаціны]] ў каталіцкай [[Эўропа|Эўропе]], не была этнакансалідуючым чыньнікам<ref>{{Літаратура/Нарыс гісторыі Беларусі (2001)|к}} С. 24.</ref>. Простая мова жыхароў розных мясьцінаў адрозьнівалася. Напрыклад, як сьведчаць [[Берасьцяныя граматы]], мова жыхароў [[Наўгародзкая рэспубліка|Ноўгарада]] ў XI ст. істотна адрозьнівалася ад мовы кіяўлянаў<ref name="hb"/>. У культурным сэнсе Кіеўская Русь улучала ў сябе вялікі комплекс лякальных культураў<ref name="hb"/>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)}} * {{Літаратура/Нарыс гісторыі Беларусі (2001)}} == Вонкавыя спасылкі == {{Партал|Украіна}} {{Партал|Беларусь}} {{Гісторыя Ўкраіны}} {{Гісторыя Беларусі}} {{Накід:Гісторыя}} [[Катэгорыя:Кіеўская Русь| ]] c19pbqzb1zc1maumqo5zwfq513scjr4 2332598 2332597 2022-08-15T12:12:06Z Phtts 76318 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|тып=артыкул|Русь|дзяржаву ва Ўсходняй Эўропе, якая ўзьнікла ў [[9 стагодзьдзе|9 стагодзьдзі]]|першую дзяржаву Старажытнай Русі}}{{Краіна|Назва=Кіеўская Русь|ГодПачаткуІснаваньня=882|Месцазнаходжаньне=Kievan Rus en.jpg|АфіцыйнаяМова=Царкоўнаславянская|Сталіца=[[Кіеў]]|ТыпУраду=Манархія|ГодКанцаІснаваньня=1240|ЦяперЗьяўляеццаЧасткай=[[Украіна]]<br>[[Беларусь]]<br>[[Расея]]<br>[[Польшча]]|Валюта=Кіеўская грыўня|ІмёныКіраўнікоў=Алег (першы)<br>Даніла (астатні)|КанфэсійныСклад=Язычніцтва<br>праваслаўе|ПасадыКіраўнікоў=Вялікі князь|ЭтнічныСклад=Славяне:<br>Старажытнаўкраінцы<br>Старажытнабеларусы|НаступнаяДзяржава1=Мангольская імпэрыя|НаступнаяДзяржава2=Кіеўскае княства|НаступнаяДзяржава3=Полацкае княства|НаступнаяДзяржава4=Галіцка-Валынскае княства|СьцягНаступнайДзяржавы4=Alex K Halych-Volhynia-flag.svg|Герб=Coin of Yaroslav the Wise (reverse).svg|СьцягНаступнайДзяржавы3=Iziaslav of Polock Seal avers.png|СьцягНаступнайДзяржавы2=Lob Moneta Kiev 1388.svg|ПапярэдняяДзяржава1=Антскі саюз|НаступнаяДзяржава5=}} '''Кі́еўская Русь''' — паняцьце, уведзенае ва ўжытак пазьнейшымі гісторыкамі, якое абазначае пэрыяд існаваньня старажытнарускай (усходнеславянскай) дзяржавы Русь ва Ўсходняй Эўропе ад канца IX ст. у выніку пераносу сталіцы з Ладагі ў [[Кіеў]] (у 882 годзе князем [[Алег Вешчы|Алегам]]) і аб’яднаньня пад уладаю князёў дынастыі [[Рурыкавічы|Рурыкавічаў]] большасьці ўсходніх славян, у тым ліку зямель, якія ляжалі на [[Шлях з варагаў у грэкі|шляху з вараг у грэкі]]. Гэтая дзяржава праіснавала да падзеньня Кіева пад націскам войскаў манголаў. У [[Сярэднявечча|Сярэднявеччы]] Кіеўская Русь мела найбольшую плошчу сярод усіх дзяржаваў у [[Эўропа|Эўропе]], пры гэтым адзінай дзяржавы фактычна не існавала: шматлікія спробы князя [[Уладзімер Сьвятаславіч|Ўладзімера]] ў канцы X ст. зброяй аб'яднаць ўсе [[Усходнеславянскія мовы|ўсходнеславянскія]] землі ўрэшце скончыліся няўдачай, а [[Полацкае княства]] ў зацятым змаганьні адстаяла сваю незалежнасьць<ref>[[Сяргей Тарасаў|Тарасаў С.]] Ці быў старажытнарускі народ? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 5.</ref>. == Гісторыя == Да сярэдзіны IX ст. на ўсей тэрыторыі, заселенай усходнімі славянамі, пачалі фармавацца раньнефэадальныя княствы. У канцы IX ст. тут узьнікла палітычнае ўтварэньне — Кіеўская Русь з цэнтрам у [[Кіеў|Кіеве]]. Землі [[Крывічы|крывічоў]], [[Дрыгавічы|дрыгавічоў]], [[Радзімічы|радзімічаў]] увайшлі ў склад Кіеўскай Русі. Кіеўская Русь зьяўлялася раньнефэадальнаю дзяржаваю, на чале якой стаяў вялікі кіеўскі князь. У склад дзяржавы ўваходзілі асобныя землі на чале са сваімі князямі. Мясцовыя князі знаходзіліся ў васальнай залежнасьці ад вялікага кіеўскага князя. Яны павінны былі зьяўляцца з дружынай па патрабаваньні вялікага князя з мэтай ажыцьцяўленьня ваенных паходаў. Падуладнае мясцовым князям насельніцтва плаціла [[Даніна|даніну]] вялікаму князю кіеўскаму. У той жа час мясцовыя князі карысталіся амаль неабмежаванай уладай у сваіх княствах. На тэрыторыі Беларусі склаліся два раньнефэадальныя княствы — [[Полацкае княства|Полацкае]] і [[Тураўскае княства|Тураўскае]], якія ўваходзілі ў склад Кіеўскай Русі. Геаграфічнае становішча Полацкага княства стварала спрыяльныя ўмовы для разьвіцьця эканомікі, перш за ўсе гандлю, а таксама абумовіла значэньне княства як аднаго з ваенных фарпостаў Русі. У Полацку існавала мясцовая княская дынастыя. Полацкія князі імкнуліся праводзіць незалежную ад Кіева палітыку. У пачатку XII ст. Полацкае княства ўступіла ў пэрыяд фэадальнае раздробленасьці і распалася на шэраг удзельных княстваў: Полацкае, [[Менскае княства]], [[Віцебскае княства]], [[Друцкае княства]], [[Ізяслаўскае княства]], [[Лагойскае княства]] і інш. Другое раньнефэадальнае княства на тэрыторыі сучаснай Беларусі — Тураўскае — утварылася ў канцы IX ст. Тураўскае княства належала то Полацку, то Кіеву ў якасьці часткі вялікакняскіх уладаньняў. У другой палове XII ст. тут усталявалася самастойная княская дынастыя, аднак ужо ў канцы XII — пачатку XIII ст. на тэрыторыі Тураўскага княства ўтварыўся шэраг дробных фэадальных княстваў: Тураўскае, [[Пінскае княства]], [[Слуцкае княства]], [[Клецкае княства]], [[Дубровіцкае княства]]. У пачатку XIII стагодзьдзя пачынаецца экспансія нямецкіх [[Крыжакі|рыцараў-крыжаносцаў]] у [[Прыбалтыка|Прыбалтыку]]. Рыцары захапілі вусьце ракі [[Дзьвіна|Дзьвіны]] і такім чынам паставілі пад свой кантроль важны для Полацка гандлёвы шлях. Полацкае княства ўступіла ў барацьбу з крыжакамі, абапіраючыся на дапамогу літоўскіх плямёнаў і [[Ноўгарад]]а. У пачатку XIII ст. з усходу на рускія землі накіраваліся татара-манголы. Беларускія землі засталіся ў баку ад асноўнага напрамку руху татара-манголаў. Летапісы ўзгадваюць пра разбурэньні [[Берасьце|Берасьця]], выкліканыя захопнікамі (аднак горад імі ня быў захоплены), а таксама пра асобныя бітвы з татара-манголамі ў Беларусі. == Культура == Як мяркуюць сучасныя навукоўцы, адзінай этнакультуры на [[Русь|Русі]] ў XI—XII стагодзьдзях не было<ref name="hb">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 57.</ref>. У этнічным пляне імпэрыя Рурыкавічаў была вельмі неаднароднай. Апрача ўсходніх славянаў, яе насялялі [[балты]], [[фіна-вугры]] і народы [[цюркі|цюркскага]] паходжаньня. Агульная пісьмовая мова, ролю якой можна параўнаць з роляй [[лаціна|лаціны]] ў каталіцкай [[Эўропа|Эўропе]], не была этнакансалідуючым чыньнікам<ref>{{Літаратура/Нарыс гісторыі Беларусі (2001)|к}} С. 24.</ref>. Простая мова жыхароў розных мясьцінаў адрозьнівалася. Напрыклад, як сьведчаць [[Берасьцяныя граматы]], мова жыхароў [[Наўгародзкая рэспубліка|Ноўгарада]] ў XI ст. істотна адрозьнівалася ад мовы кіяўлянаў<ref name="hb"/>. У культурным сэнсе Кіеўская Русь улучала ў сябе вялікі комплекс лякальных культураў<ref name="hb"/>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)}} * {{Літаратура/Нарыс гісторыі Беларусі (2001)}} == Вонкавыя спасылкі == {{Партал|Украіна}} {{Партал|Беларусь}} {{Гісторыя Ўкраіны}} {{Гісторыя Беларусі}} {{Накід:Гісторыя}} [[Катэгорыя:Кіеўская Русь| ]] m787098keumk3q6afxq19fw74ebm12k 0 22764 2332614 2332156 2022-08-15T14:36:06Z Kazimier Lachnovič 1079 дзеля пераносу файлу wikitext text/x-wiki {{Славутасьць |Тып = Помнік сакральнай архітэктуры |Назва = Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава |Арыгінальная назва = |Выява = Vilnius (Wilno) - cathedral.jpg |Подпіс выявы = Віленская Катэдра |Шырыня выявы = |Статус = |Краіна = Летува |Назва месцазнаходжаньня = [[Места]] |Месцазнаходжаньне = [[Вільня]] |Адрас = |Тып будынка = |Архітэктурны стыль = |Аўтар праекту = |Будаўнік = |Заснавальнік = |Першае згадваньне = |Заснаваньне = |Асноўныя даты = {{Славутасьць/Даты||||||}} |Скасаваны = |Пачатак будаўніцтва = |Канчатак будаўніцтва = |Будынкі = {{Славутасьць/Будынкі||||||}} |Прыбудоўкі = |Вядомыя насельнікі = |Рэліквіі = |Стан = |Шырата паўшар’е = паўночнае |Шырата градусаў = 54 |Шырата хвілінаў = 41 |Шырата сэкундаў = 09.20 |Даўгата паўшар’е = усходняе |Даўгата градусаў = 25 |Даўгата хвілінаў = 17 |Даўгата сэкундаў = 16.36 |Назва мапы = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = |Commons = }} '''Катэдральны касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава''' — помнік гісторыі і архітэктуры XIV—XVIII стагодзьдзяў у [[Вільня|Вільні]]. Знаходзіцца ў [[Старое Места (Вільня)|Старым Месьце]] на [[Катэдральны пляц (Вільня)|Катэдральным пляцы]]{{Заўвага|Афіцыйны адрас — ''Katedros a. 2''}}, пры падэшве Замкавай гары. Дзейнічае як катэдра Віленскай архідыяцэзіі. Твор архітэктуры [[Гатычная архітэктура ВКЛ|позьняй готыкі]], [[рэнэсанс]]у, [[барока]] і [[клясыцызм]]у. Аб’ект Рэгістру культурных каштоўнасьцяў [[Летува|Летувы]]. Віленская Катэдра — найбольш значны касьцёл [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Тут ўрачыста каранаваліся [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікія князі]] ад [[Вітаўт]]а да [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]]. Утварае адзіны ансамбль з званіцай, з усходняга боку злучаецца праходам з разьмешчаным побач [[Ніжні замак (Вільня)|Дольным замкам]]. Мае тытул [[Малая базыліка|малой базылікі]]. == Гісторыя == === Вялікае Княства Літоўскае === Мураваны касьцёл на гэтым месцы збудавалі, відаць, у сярэдзіне — другой палове XIV ст. Аднак некаторыя дасьледнікі спрабуюць датаваць рэшткі пачатковага мураванага будынка сярэдзінай XIII стагодзьдзя<ref>{{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 424.</ref>. [[Файл:Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Knakfus, 1387, 1820-50).jpg|значак|Касьцёл у 1387 г. (рэканструкцыя 1-й пал. XIX ст.)]] Па пажары, які моцна пашкодзіў будынак, у 1387—1388 гадох з фундацыі [[Ягайла|Ягайлы]] яго рэканструявалі пад катэдральны касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава. Па пажары ў 1419 годзе будынак касьцёла пашырылі і перабудавалі на загад [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Вітаўт]]а. Касьцёл атрымаў статус галоўнага ў гаспадарстве. У ім Вітаўт меў намер каранавацца каралеўскай каронай. У капліцы Сьвятога Міхала Арханёла, збудаванай пры касьцёле, спачылі жонка Вітаўта [[Ганна Сьвятаслаўна]] (1418 год) і сам гаспадар (1430 год). Пры касьцёле таксама збудавалі больш за 10 капліцаў, у тым ліку [[Манівіды|Мантвідаўскую]]<ref>Semkowicz W. O litewskich rodach bojarskich zbratanych ze szlachtą polską w Horodle r. 1413 // Miesięcznik Heraldyczny. Organ Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie. Nr 11—12, 1913. S. 183.</ref> (1423 год), [[Гаштольды|Гаштольдаўскую]] (1436 год), [[Кезгайлы|Кезгайлаўскую]] (1436 год), Каралеўскую (1474 год). [[Файл:Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Knakfus, 1407, 1820-50).jpg|значак|Касьцёл у 1407 г. (рэканструкцыя 1-й пал. XIX ст.)]] У XV ст. [[ліцьвіны|літоўскія князі і баяры]] склалі на [[Лацінская мова|лацінскай мове]] шэраг дароўных грамат Віленскай Катэдры, дзе з азначэньнем «народны» («гутарковы») падаюцца выняткова [[беларуская мова|беларускія словы і выразы]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 39—46.</ref>. У грамаце ад 1434 году, якой [[Жыгімонт Кейстутавіч]] ужо будучы вялікім князем запісаў касьцёлу наданьні ў [[Меднікі|Медніцкай]], [[Дубінкі|Дубінскай]], [[Лынгмяны|Лынгмянскай]] і [[Немянчын]]скай валасьцях, згадваліся загароджы на рацэ, якія па-народнаму называліся «''язы''»{{Заўвага|Паводле [[Этымалягічны слоўнік беларускай мовы|Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]], «''Ез — 'перагародка, якую ставяць рыбакі на рацэ з праходам, у якім расстаўляюць нерат' <...> (гл. таксама яз)''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 184.</ref>, таксама шэраг прыкладаў ужываньня гэтага слова ў форме «яз» падае [[Гістарычны слоўнік беларускай мовы]]<ref>{{Літаратура/ГСБМ|37к}} С. 300.</ref>}} (''vulgariter jazi''). У 1423 годзе Вітаўт зацьвердзіў грамату на касьцельную капліцу віленскага ваяводы [[Войцех Манівід|Альбэрта Манівіда]], дзе загадвалася тром «''сем’ям''» (''familiae vulgariter siemie'') Цярэнцевічаў (''Terentiewiczy'') даваць «''лукно пяціпяднае''» (''lukno petypedne'') мёду, а братам Львовічам (''Lwowiczy'') і Небутовічам (''Nebutowiczy'') — «''лукно шасьціпяднае''» (''vulgariter lukno szescipedne'') мёду на карысьць той капліцы<ref name="Dajlida-2019-176">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 176.</ref>. У 1434 годзе ў грамаце, якой [[Андрэй Саковіч (ваявода)|Андрэй Саковіч]], дзедзіч [[Немянчын]]а, надаваў касьцёлу дзесяціну з свайго двара ў [[Сьвянцяны|Сьвянцянах]], згадваліся мясцовыя жыхары Войтка, два Мікіты, Кузьма Сямашыч (''Cusma Semaszicz''), Кастусь Пуршка (''Costhus alius Purschka'') ды іншыя. Некаторыя зь іх былі ўдзельнікамі суполак [[Бортніцтва|бортнікаў]], якія па-народнаму называліся «''сябрылы''» (''alias sabrili''); супольнік такой сябрылы называўся «''сябрыч''» (''alias sabricz'')<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У грамаце 1437 году Станіслаў Даўгайла, харужы віленскі, надаваў касьцёлу сваю зямлю Навіны (''Nowiny'') на дзесяць «''бочак''» (''ad decem tunnas alias beczki'')<ref name="Dajlida-2019-177">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 177.</ref>. [[Файл:Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Knakfus, 1538, 1820-50).jpg|значак|Касьцёл у 1538 г. (рэканструкцыя 1-й пал. XIX ст.)]] У 1522 годзе пад кіраўніцтвам італьянскага архітэктара суседнюю вежу [[Ніжні замак (Вільня)|Дольнага замка]] рэканструявалі пад касьцельную званіцу. Па пажары 1530 году аднаўленьнем касьцёла ў стылі [[рэнэсанс]]у з 1534 гады кіравалі італьянскія архітэктары — сьпярша Бэрнарда Занобі да Джаноці, потым Джавані Чыні зь Сіены. [[Файл:Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Knakfus, 1632, 1820-50).jpg|значак|Касьцёл у 1632 г. (рэканструкцыя 1-й пал. XIX ст.)]] Па пажары 1610 году аднаўленьне касьцёла пад кіраўніцтвам архітэктара Вільгельма Поля працягвалася да 1632 году. У 1623—1636 гадох да паўднёва-ўсходняга кута намаганьнямі [[Жыгімонт Ваза|Жыгімонта Вазы]] (па яго сьмерці — [[Уладзіслаў Ваза|Уладзіслава Вазы]]) прыбудавалі капліцу Сьвятога Казімера, кананізаванага ў 1603 годзе. Капліцу дэкараваў італьянскі архітэктар і скульптар Канстантына Тэнкала, аўтар [[Жыгімонтаўская калёна|Жыгімонтаўскай калёны]] ў [[Варшава|Варшаве]]. Мяркуецца, што ён таксама стварыў мэмарыяльную дошку ў памяць заснаваньня капліцы Сьвятога Казімера, прымацаваную на вонкавай сьцяне і датаваную 1636 году. За часамі [[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] (1654—1667) касьцёл моцна пацярпеў ад маскоўскай акупацыі 1655—1661 гадоў. Яго аднаўленьне праводзіў да 1666 году архітэктар Ян Вінцэнт Сальвэдэр. Па [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікай Паўночнай вайне]] праводзіўся чарговы рамонт касьцёла. 2 лістапада 1769 году абвалілася касьцельная вежа, у выніку чаго загінула 6 ксяндзоў<ref>Wilno. Przewodnik krajoznawczy Juljusza Kłosa Prof. Uniwersytetu St. Batorego. Wydanie trzecie poprawione. — Wilno, 1937. S. 112.</ref>. У 1786—1801 гадох касьцёл перабудавалі ў стылі [[клясыцызм]]у паводле праекту архітэктара [[Лаўрын Гуцэвіч|Лаўрына Гуцэвіча]]. Па сьмерці апошняга (1798 год) працы праводзіў прафэсар [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] [[Міхал Шульц]]. У 1786—1791 гадох скульптар [[Караль Ельскі]] паводле малюнкаў [[Францішак Смуглевіч|Францішка Смуглевіча]] стварыў скульптуры дзеля аздабленьня [[франтон]]у касьцёла: Сьвятой Алены з пазалочаным крыжам (у цэнтры), Сьвятога Станіслава (налева) і Сьвятога Казімера (направа). === Пад уладай Расейскай імпэрыі === Па [[Трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцім падзеле Рэчы Паспалітай]] (1795 год), калі Вільня апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], касьцёл працягваў дзейнічаць. Па здушэньні [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня]] (1830—1831) у 1832 годзе сюды перанесьлі скульптуры сьвятых-[[езуіты|езуітаў]] з зачыненага расейскімі ўладамі [[Касьцёл Сьвятога Казімера і калегіюм езуітаў (Вільня)|касьцёла Сьвятога Казімера]]. У 1857—1859 гадох на [[хоры|хорах]] усталявалі арган, перанесены з аўгустынскага касьцёла. У 1889 годзе майстар Юзэф Радовічам зрабіў новы арган. === Найноўшы час === У 1919 годзе ў касьцёле прайшло ўрачыстае набажэнства — інаўгурацыя [[Віленскі ўнівэрсытэт|ўнівэрсытэту Стэфана Баторага]]. У 1927 годзе тут адбылася ўрачыстая каранацыя цудоўнага [[Абраз Маці Божай Вастрабрамскай|абраза Маці Божай Вастрабрамскай]], у якой бралі ўдзел [[Юзэф Пілсудзкі]] і прэзыдэнт міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]] [[Ігнацы Масьціцкі]]. У 1931—1939 гадох праводзіліся рамонтна-аднаўленчыя працы і дасьледаваньні касьцёла. У 1947 годзе савецкія ўлады зачынілі касьцёл, будынак якога перарабілі пад склад. У 1950 годзе з даху зьнялі крыжы, а скульптуры сьвятых зьнішчылі. З 1956 году ў будынку касьцёла працавала Карцінная галерэя Мастацкага музэя, дзе ў нядзелі праходзілі канцэрты арганнай музыкі. Першы канцэрт адбыўся 19 мая 1963 году ў капліцы Сьвятога Казімера. У 1985 годзе савецкія ўлады Летувы дазволілі штотыднёвыя набажэнствы ў касьцёле, які афіцыйна заставаўся Карціннай галерэяй. 5 лютага 1989 году адбылося асьвячэньне касьцёла, вернутага каталікам. 4 сакавіка 1989 году сюды ўрачыста перанесьлі парэшткі Сьвятога Казімера, якія захоўваліся ў касьцёле Сьвятых Пятра і Паўла. У кастрычніку 1989 году адбылося ўрачыстае адкрыцьцё касьцёла. У 1990 годзе [[Тадэвуш Кандрусевіч]] адслужыў тут імшу [[Беларуская мова|па-беларуску]] — упершыню па Другой сусьветнай вайне<ref>[https://www.svaboda.org/a/jak-ksiondz-paliak-zrabiu-kasciol-u-vilni-calkam-bielaruskim/27665251.html Як ксёндз-паляк дапамог зрабіць касьцёл у Вільні цалкам беларускім], [[Радыё Свабода]], 11 красавіка 2016 г.</ref>. У 1993 годзе аднавілі скульптуры на фасадзе касьцёла (скульптар Станіславас Кузма). 4 верасьня 1993 году Папа [[Ян Павал II]] пачаў тут малітвай свой апостальскі візыт у Летуву. 9 жніўня 2022 году адбылася ўрачыстая беларуская імша, на якой [[Полк імя Кастуся Каліноўскага|палку імя Кастуся Каліноўскага]] перадалі асьвечаны сьцяг, зроблены віленскімі беларусамі. У выкананьні мужчынскага хору [[Мужчынскі хор «Унія»|«Унія»]] прагучалі гімны [[Пагоня (песьня)|Пагоня]] і [[Магутны Божа]]. Зачыталі зварот да байцоў ад старшыні [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады Беларускай Народнай Рэспублікі]] [[Івонка Сурвіла|Івонкі Сурвілы]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/31980884.html Палку Каліноўскага ўручылі сьцяг ад імя Рады БНР], [[Радыё Свабода]], 9 жніўня 2022 г.</ref>. == Архітэктура == Помнік архітэктуры [[Гатычная архітэктура ВКЛ|позьняй готыкі]], [[рэнэсанс]]у і [[барока]], у архітэктурным абліччы якога па апошняй рэканструкцыі дамінуе стылістыка [[клясыцызм]]у. Ад пачатку гэты быў амаль квадратны ў пляне асноўны аб’ём, да якога з усходу далучаўся выцягнуты [[прэзьбітэрыюм]] з гранёнай [[апсыда]]й. Да паўночнай сьцяны [[біма|бімы]] далучалася [[закрысьція]]. Восьсю сымэтрыі заходняга [[фасад]]у ўзвышалася шмат’ярусная вежа. Сьцены ўмацоўваліся [[контрфорс]]амі. Усярэдзіне чатыры слупы падзялялі асноўны аб’ём на тры [[нэф]]ы. Падлога выкладалася з рознакаляровым паліваных керамічных плітак, многія зь якіх аздабляліся арнамэнтам, уласьцівым [[Раманскі стыль|раманскаму мастацтву]]. У выніку рэканструкцыі 1419 году будынак значна павялічылі (памеры 62 на 28 мэтраў). [[Жыльбэр дэ Лянуа]] адзначаў яго падабенства да катэдры ў [[Фромбарк]]у (лічыцца, што яна выступіла архітэктурным прататыпам). Гэта была выцягнутая 3-нэфавая [[базыліка]] пад высокім гатычным дахам. Будынак меў аднолькавую вышыню асноўнага аб’ёму і прэзьбітэрыюму. На кутох узвышаліся чатыры вежы. Галоўны фасад завяршаўся трыкутным [[франтон]]ам. Сьцены ўмацоўваліся масіўнымі контрфорсамі, паміж якімі месьцілася больш за 10 капліцаў (захавалася частка зь іх). Інтэр’ер дабудаванай у XVII ст. да паўднёва-ўсходняга кута капліцы Сьвятога Казімера аздабляецца рознакаляровым мармурам, фрэскамі і скульптурай. Купал, аркады і алтар маюць рэльеф’ны дэкор (зьявіўся па рэстаўрацыі 1692 году). Бакавыя сьцены аздабляюцца фрэскамі «Адкрыцьцё труны Сьвятога Казімера» і «Цуд каля труны Сьвятога Казімера» канца XVII ст. У нішах сьценаў разьмяшчаюцца 8 драўляных пасрэбраных скульптураў вялікіх князёў літоўскіх<ref>{{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 425.</ref>. У выніку рэканструкцыі канца XVIII ст. дзеля сымэтрыі з капліцай Сьвятога Казімера ў паўночна-ўсходнім куце прыбудавалі новую закрысьцію з [[купал]]ам. Радыкальна зьмянілі галоўны заходні фасад: збудавалі з кутоў дзьве новыя капліцы і [[портык]] з шасьцю калёнамі дарычнага ордэру. Старыя і новыя капліцы аб’ядналі новымі вонкавымі сьценамі і агульным дахам. Калёны ўздоўж бакавых фасадаў злучылі будынак у адно цэлае. У захаванай унутранай структуры нанова дэкаравалі скляпеньні нэфаў, паставілі новы алтар. У нішах фасаду ўсталявалі выкананыя італьянскім скульптарам Тамаза Рыгі фігуры чатырох эвангелістаў, над імі і над галоўным уваходам — чатыры барэльефы з сцэнамі дзеяньняў апосталаў: сашэсьце Сьвятога Духа, ачуньваньне кульгавага, пропаведзь Сьвятога Пятра, вылячэньне Сьвятым Паўлам хворага, сьмерць Ананіі і Сапфіры. Тымпан франтона аздабляе вялікая кампазыцыя, якая адлюстроўвае ахвярапрынашэньне Ноя. У нішах з абодвух бакоў портыка — вялікія скульптуры Майсея і Абрама. У нішах бакавых портыкаў месьцяцца гіпсавыя скульптуры работы [[Казімер Ельскі|Казімера Ельскага]]: з паўднёвага боку — сямі вялікіх князёў літоўскіх, з паўночнага — пяці сьвятых-езуітаў. Асобна стаіць 4-ярусная званіца вышынёй 57 м. Найбольшая таўшчыня сьценаў першага паверху складае ад 2,8 да амаль 4 мэтраў<ref>Pavasarytė A. The Bell Tower // The Cathedral Basilica of St Stanislaus and St Ladislaus in Vilnius. A Guide. — Vilnius: Bažnytinio paveldo muziejus, 2017. P. 82.</ref>. Ніжняя круглая частка мае гатычнае аблічча, у двух сярэдніх ярусаў ёсьць рысы барока, у чацьвертым ярусе — клясыцызму. Верхні ярус зьмяшчае вежавы гадзіньнік, выраблены ў канцы XVII стагодзьдзя (мэханізм рэканструяваўся ў 1803 годзе). Чатыры цыфэрбляты дыямэтрам 2 м маюць толькі гадзіньнікавую стрэлку. Вялікі звон, які адбівае гадзіны, адлілі ў 1673 годзе; меншы звон, які адбівае чвэрці — у 1758 годзе<ref>Pavasarytė A. The Bell Tower // The Cathedral Basilica of St Stanislaus and St Ladislaus in Vilnius. A Guide. — Vilnius: Bažnytinio paveldo muziejus, 2017. P. 83.</ref>. == Галерэя == === Гістарычная графіка === <gallery caption="Старая графіка" widths=150 heights=150 class="center"> Vilenskija zamki. Віленскія замкі (T. Makoŭski, 1600).jpg|[[Тамаш Макоўскі|Т. Макоўскі]], каля 1600 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (T. Makoŭski, 1604).jpg|Т. Макоўскі, 1604 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (XVII).jpg|XVII ст. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (Ł. Gucevič, 1786).jpg|[[Лаўрын Гуцэвіч|Л. Гуцэвіч]], 1786 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vilnia, Zamkavaja-Katedralny. Вільня, Замкавая-Катэдральны (P. Rossi, 1796).jpg|П. Росі, 1796 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Ligber, 1798).jpg|Я. Лігбэр, 1798 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (P. Rossi, 1800).jpg|П. Росі, да 1801 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Pieška, 1808).jpg|[[Юзэф Пешка|Ю. Пешка]], 1808 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (14.07.1812).jpg|14 ліпеня 1812 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Aziambłoŭski, 1833-63) (1).jpg|[[Юзэф Азямблоўскі|Ю. Азямблоўскі]], {{nowrap|1833—1863 гг.}} Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Aziambłoŭski, 1833-63) (3).jpg|Ю. Азямблоўскі, {{nowrap|1833—1863 гг.}} Vilnia, Katedra, Śviaty Kazimier. Вільня, Катэдра, Сьвяты Казімер (J. Aziambłoŭski, 1833-63).jpg|Ю. Азямблоўскі, {{nowrap|1833—1863 гг.}} </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (1836).jpg|1836 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (L. Schmidtner, 1837).jpg|Л. Шмідтнэр, 1837 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Aziambłoŭski, 1839).jpg|Ю. Азямблоўскі, 1839 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (M. Januševič, 1840).jpg|М. Янушэвіч, 1840 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (M. Januševič, XIX).jpg|М. Янушэвіч, XIX ст. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (M. Januševič, XIX) (2).jpg|М. Янушэвіч, XIX ст. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (M. Januševič, XIX) (3).jpg|М. Янушэвіч, XIX ст. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (V. Sadovnikov, 1846).jpg|В. Садоўнікаў, 1846 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (I. Deroy, 1845).jpg|1848 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (M. Zaleski, 1850).jpg|[[Марцін Залескі|М. Залескі]], каля 1850 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (XIX).jpg|XIX ст. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (V. Timm, 1852).jpg|В. Тым, 1852 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (1862).jpg|1862 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (W. Bojarski, 1863).jpg|У. Баярскі, 1863 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (1876).jpg|1876 г. Vilnia, Katedra, Śviaty Kazimier. Вільня, Катэдра, Сьвяты Казімер (1879).jpg|1879 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (1882).jpg|1882 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (M. Łubienskaja, 30.11.1853-99).jpg|М. Любенская, 2-я пал. {{nowrap|XIX ст.}} Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (F. Ruščyc, 1911).jpg|[[Фэрдынанд Рушчыц|Ф. Рушчыц]], 1911 г. Vilnia, Katedra, Zvanica. Вільня, Катэдра, Званіца (1916).jpg|1916 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Kazimiroŭski, 1916).jpg|Я. Казіміроўскі, 1916 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (A. Holler, 1917).jpg|А. Голер, 1917 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (W. Güthlen, 1917).jpg|В. Гютлен, 1917 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (F. Ruščyc, 1928).jpg|Ф. Рушчыц, 1928 г. </gallery> === Гістарычныя здымкі === <gallery caption="Старыя здымкі" widths=150 heights=150 class="center"> Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (A. Śviajkoŭski, 1860) (2).jpg|А. Сьвяйкоўскі, 1860 г. Vilnia, Katedralny. Вільня, Катэдральны (1863).jpg|1863 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (V. Zacharčyk, 1865-79).jpg|В. Захарчык, 1865—1879 гг. Vilnia, Katedralny. Вільня, Катэдральны (J. Čachovič, 1866-1887).jpg|Ю. Чаховіч, 1866—1887 гг. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Čachovič, 1873).jpg|Ю. Чаховіч, 1873 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (1870-79).jpg|1870-я гг. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Čachovič, 1876-87).jpg|Ю. Чаховіч, 1876—1887 гг. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Čachovič, 1880-86).jpg|Ю. Чаховіч, 1880—1888 гг. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Čachovič, 1884).jpg|Ю. Чаховіч, 1884 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Čachovič, 1887).jpg|Ю. Чаховіч, 1887 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Čachovič, 1887) (2).jpg|Ю. Чаховіч, 1887 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Čachovič, 1887) (3).jpg|Ю. Чаховіч, 1887 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (S. Fleury, 1895-1905) (2).jpg|С. Флёры, 1895—1905 гг. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (S. Fleury, 1896).jpg|С. Флёры, 1896 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (1896).jpg|1896 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Hiksa, 1898).jpg|Ё. Гікша, 1898 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (1900).jpg|каля 1900 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (S. Fleury, 1900).jpg|С. Флёры, каля 1900 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (S. Fleury, 1900) (2).jpg|С. Флёры, каля 1900 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (S. Fleury, 1900) (3).jpg|С. Флёры, каля 1900 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (S. Fleury, 1900) (4).jpg|С. Флёры, каля 1900 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (S. Fleury, 1900) (5).jpg|С. Флёры, каля 1900 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (S. Fleury, 1900) (7).jpg|С. Флёры, каля 1900 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (S. Fleury, 1903).jpg|С. Флёры, 1903 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (S. Fleury, 1906).jpg|С. Флёры, 1906 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Bułhak, 1912).jpg|[[Ян Булгак|Я. Булгак]], 1912 г. Vilnia, Katedralny-Zamkavaja hara. Вільня, Катэдральны-Замкавая гара (J. Bułhak, 1912).jpg|Я. Булгак, 1912 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Bułhak, 1913).jpg|Я. Булгак, 1913 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Bułhak, 1913) (2).jpg|Я. Булгак, 1913 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Bułhak, 1914).jpg|Я. Булгак, 1914 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (1901-14).jpg|да 1915 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (1901-14) (3).jpg|да 1915 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (1901-14) (4).jpg|да 1915 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (1901-14) (5).jpg|да 1915 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Bułhak, 1916).jpg|Я. Булгак, 1916 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Bułhak, 1916) (2).jpg|Я. Булгак, 1916 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vilnia, Katedralny. Вільня, Катэдральны (19.04.1917).jpg|19 красавіка 1917 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (1915-18) (2).jpg|1915—1918 гг. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (1915-18) (5).jpg|1915—1918 гг. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Bułhak, 1925).jpg|Я. Булгак, 1925 г. </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (L. Vysocki, 1925).jpg|Л. Высоцкі, 1925 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (J. Bułhak, 1934).jpg|Я. Булгак, 1934 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (H. Poddębski, 1937) (5).jpg|Г. Паддэмбскі, 1937 г. Vilnia, Katedra. Вільня, Катэдра (H. Poddębski, 1937) (12).jpg|Г. Паддэмбскі, 1937 г. </gallery> === Сучасныя здымкі === <gallery caption="Сучасны стан" widths=150 heights=150 class="center"> Vilnius Universitetas Šv. Jono Bažnycios Bokštas Blick auf die Šv. Stanislovo ir Šv. Vladislovo Arkikatedra 1.jpg|Агульны выгляд Vilnius Cathedral 2014.jpg|Галоўны фасад уночы St. Casimir's Chapel in Vilnius (Wilno).JPG|Капліца Сьвятога Казімера St. Helena (5918864151).jpg|Скульптура Сьвятой Алены </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class="center"> Vilnius Cathedral Interior 2, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|Інтэр'ер касьцёла Vilnius Šv. Stanislovo ir Šv. Vladislovo Arkikatedra Innen Langhaus Orgel 1.jpg|Хоры з арганам Vilnius Cathedral Chapel of Saint Casimir, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|Інтэр'ер капліцы Сьвятога Казімера Belfry of Vilnius Cathedral (8123141716).jpg|Званіца </gallery> == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Radzima|5696|аб’ект|Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава ў Вільні}} [[Катэгорыя:Хрысьціянскія храмы Вільні|Станіслаў]] [[Катэгорыя:Хрысьціянскія храмы Вялікага Княства Літоўскага|Вільня]] [[Катэгорыя:Гатычныя збудаваньні ВКЛ|Вільня]] [[Катэгорыя:Гатычныя збудаваньні Летувы|Вільня]] [[Катэгорыя:Архітэктура клясыцызму]] [[Катэгорыя:Храмы пад тытулам сьвятога Станіслава]] [[Катэгорыя:Храмы пад тытулам сьвятога Ўладзіслава]] s3d8vsayku3arqv8r6t87ldm081fcd4 0 26183 2332620 2284710 2022-08-15T15:48:18Z W 11741 /* Мінуўшчына */ +Крыніца wikitext text/x-wiki {{Каардынаты|55|31|4|паўночнае|28|32|3|усходняе|выяўленьне=загаловак}} {{іншыя значэньні|Нафтан (неадназначнасьць)}} {{Кампанія |назва = «Нафтан» |лягатып = |тып = [[адкрытае акцыянэрнае таварыства]] |лістынг на біржы = |дэвіз = Першынец нафтаперапрацоўкі Беларусі |заснаваная = {{Дата пачатку|9|2|1963|1}} |заснавальнікі = [[Савет міністраў СССР]] |краіна = [[Беларусь]] |разьмяшчэньне = [[Віцебская вобласьць]] |адрас = [[Наваполацак]] ([[Полацкі раён]]) |ключавыя фігуры = Аляксандар Дзямідаў, Алег Жэбін<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Разгляд зваротаў|спасылка=http://www.naftan.by/ru/info-graf.aspx|выдавец=ААТ «Нафтан»|мова=ru|дата публікацыі=2020|дата доступу=26 чэрвеня 2020}}</ref> |галіна = [[хімічная прамысловасьць]] |прадукцыя = [[авіягаза]], [[акрыл]], [[аліва]], [[бітум]], [[бэнзін]], [[бэнзоль]], [[газойль]], [[дызэльнае паліва]], [[мазута]], [[поліэтылен]], [[серчаная кісьля]] |абарачэньне = {{Рост}}7 711,651 млн [[Беларускі рубель|рублёў]] (2019 год; 3 692,082 млн $) |апэрацыйны прыбытак = {{Рост}}536,399 млн руб (2019 год; 256,81 млн $) |чысты прыбытак = {{Падзеньне}}3,658 млн руб (2019 год; 1,751 млн $) |лік супрацоўнікаў = 10 034 (2020)<ref>{{Навіна|аўтар=Аляксандар Дзямідаў, А.В. Гудошнікаў|загаловак=Гадавая справаздача за 2019 год|спасылка=http://www.naftan.by/docs/JSC/Auditorskoe_zakljuchenie_za_2019.pdf|выдавец=ААТ «Нафтан»|мова=ru|дата публікацыі=17 красавіка 2020|дата доступу=26 чэрвеня 2020}}</ref> |матчына кампанія = «[[Белнафтахім]]» ([[Менск]]) |даччыныя кампаніі = завод «[[Палімір]]», футбольны клюб «[[Нафтан Наваполацак|Нафтан]]» |аўдытар = «Біндэр-Дыйкер-Отэ» (Менск)<ref>{{Навіна|аўтар=І.І. Каваленка|загаловак=Аўдытарскае заключэньне па бухгальтарскай справаздачнасьці 2019 году|спасылка=http://www.naftan.by/docs/JSC/Auditorskoe_zakljuchenie_za_2019.pdf|выдавец=ААТ «Нафтан»|мова=ru|дата публікацыі=24 лютага 2020|дата доступу=26 чэрвеня 2020}}</ref> |сайт = [http://www.naftan.by/by/default_by.aspx naftan.by/by] }} '''«Нафтан»''' — найбуйнейшы [[нафта]]перапрацоўчы завод [[Беларусь|Беларусі]], пабудаваны ў 1963 годзе ў [[Наваполацак|Наваполацку]]. Зьяўляецца найбуйнейшым падаткаплатнікам Віцебскай вобласьці<ref>{{Навіна|аўтар=Ганна Кот|загаловак=«Нафтан» да канца года пералічыць у фонд нацыянальнага разьвіцьця Беларусі Br600 млрд|спасылка=http://news.belta.by/by/print?id=702155|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=18 сьнежня 2012|дата доступу=1 лістапада 2013}}</ref>. == Вытворчасьць == На 2020 год «Нафтан» валодаў некалькімі нафта- і палівасховішчамі ёмістасьцю 5, 10 і 20 тысячаў тонаў і ўлучаў устаноўкі: * першаснай нафтаперапрацоўкі (5) — АВТ-1, АВТ-2, АВТ-6, АТ-3 і АТ-8; * водаачысткі дызэльнага паліва і [[Газа|газы]] (4) — Л-24/6, Л-24/7, ЛЧ-24/7 і Л-24-9х2; * каталітычнага рыформінгу (5) — Л-35-11/300, Л-35-11/600, Л-35/6, ЛЧ-35-11/600 і ЛГ-35-8/300Б; * вытворчасьці [[параксілол]]у, [[Этылбэнзоль|этылбэнзолю]], [[ортаксілол]]у і псэўдакумолу; * выбарачнай ачысткі [[Аліва|алівы]] (3) — А-37/1, А-37/3 і ВТ-1; * дэ[[парафін]]ізацыі алівы (2) — 39/7 і 39/7М; * дэ[[асфальт]]ызаваньня [[гудрон]]у — 36/4; * [[бітум]]у (2) — 19/5 і 19/6; * [[Серчаная кісьля|серчанай кісьлі]]; * прысадак да змазачнай алівы (3) — [[алькіфэноль]]ная, [[сукцынімід]]ная і [[сульфанат]]ная; * газатурбіннай кагенэрацыі (КГТУ); * расфасоўкі змазачнай алівы для аўтамабіляў; * расфасоўкі побытавых [[рашчына]]ў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Тэхналёгіі|спасылка=http://www.naftan.by/ru/tech.aspx|выдавец=ААТ «Нафтан»|мова=ru|дата публікацыі=2020|дата доступу=26 чэрвеня 2020}}</ref>. == Вырабы == На 2020 год «Нафтан» выпускаў: * паліва — [[бэнзін]], [[дызэльнае паліва]], карабельнае і пячное паліва, [[Авіягаза|авіягазу]] і [[Мазута|мазуту]]; * араматычныя вуглевадароды — [[бэнзоль]], [[талуол]], [[ортаксілол]] і [[параксілол]]; * змазачныя [[Аліва|алівы]] — маторную, трансьмісійную, кампрэсарную, прамысловую і базавую; * [[бітум]] — дарожны, будаўнічы і дахавы; * нафтавыя рашчынальнік і [[гач]], вакуўмны [[газойль]] і [[Серчаная кісьля|серчаную кісьлю]]; * [[поліэтылен]] і [[акрыл]]авае валакно на даччыным заводзе «Палімір» з бэнзіну шляхам [[піроліз]]у<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Сьпіс вырабаў|спасылка=http://www.naftan.by/ru/products.aspx|выдавец=ААТ «Нафтан»|мова=ru|дата публікацыі=2020|дата доступу=26 чэрвеня 2020}}</ref>. == Мінуўшчына == 6 жніўня 1958 году [[Савет міністраў СССР]] ухваліў Распараджэньне аб будаўніцтве ў [[Полацкі раён|Полацкім раёне]] Беларускай ССР нафтаперапрацоўчага завода гадавой магутнасьцю 6 млн нафты. 9 лютага 1963 году ў [[Наваполацк]]у (Віцебская вобласьць) атрымалі першы беларускі [[бэнзін]]. Завод налічваў 3 устаноўкі: 1) першаснай нафтаперапрацоўкі магутнасьцю 2 млн тонаў за год (АВТ-1), 2) тэрмічнага крэкінгу [[Мазута|мазуты]], 3) вытворчасьці [[бітум]]а. У 1964 годзе ўвялі ў дзеяньне ўстаноўку каталітычнага рэфармаваньня бэнзіну. У 1965-м запусьцілі вытворчасьць [[аліва]]ў магутнасьцю 120 000 тонаў за год, 2-ю устаноўку першаснай нафтаперапрацоўкі АВТ-2, водаачыстку [[Дызэльнае паліва|дызэльнага паліва]], устаноўку [[серка]]ачысткі сухіх газаў і ўстаноўку вытворчасьці [[Серчаная кісьля|серчанай кісьлі]] і [[серавадарод]]у. У 1980 годзе магутнасьць Полацкага нафтаперапрацоўчага завода нарасьцілі да 25 млн тонаў за год. 28 жніўня 2002 году [[Міністэрства эканомікі Рэспублікі Беларусь]] ухваліла Загад № 118 аб пераўтварэньні Наваполацкага вытворчага аб'яднаньня «Нафтан» у [[адкрытае акцыянэрнае таварыства]]. У 2003 годзе запусьцілі комплекс гідра[[крэкінг]]а вакуўмнага [[Газойль|газойля]]. У 2006 годзе «Нафтан» і расейскі «[[Лукойл]]» утварылі [[сумеснае прадпрыемства]] «ЛЛК-Нафтан» для вытворчасьці прысадак да аліваў. 1 сьнежня 2008 году да «Нафтана» далучылі ААТ «[[Палімір]]»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гісторыя|спасылка=http://www.naftan.by/ru/history.aspx|выдавец=ААТ «Нафтан»|мова=ru|дата публікацыі=2020|дата доступу=26 чэрвеня 2020}}</ref>. Аб’ём перапрацоўкі нафты ў 2008 годзе склаў 10,54 млн. [[тона]]ў, а каля 60% выручкі прыпадала на паступленьні ад экспарту<ref>{{Навіна|аўтар=Аляксей Арэшка|загаловак=«Альфа-Банк» (Беларусь) выступіў арганізатарам сындыкаванай крэдытнай лініі на 30 млн. эўра для ААТ «Нафтан»|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/03/04/288481_288495|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=4 сакавіка 2009|дата доступу=1 лістапада 2013}}</ref>. У 2012 годзе «Нафтан» стаўся 2-ім найбольш прыбытковым ААТ Беларусі. Абарачэньне прадпрыемства вырасла да 35,397 трлн [[Беларускі рубель|рублёў]] (4,229 млрд $), апэрацыйны прыбытак — да 4,133 трлн рублёў (493,7 млн $), а чысты прыбытак — да 3,342 трлн рублёў (399,2 млн $). На прадпрыемстве налічвалася 12 419 супрацоўнікаў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Топ-10 найбольш прыбытковых ААТ Беларусі|спасылка=http://news.belta.by/by/news/infographics?i_id=1407|выдавец=[[БелТА]]|дата публікацыі=3 чэрвеня 2013|дата доступу=1 лістапада 2013}}</ref>. Належыць да ліку паноўных прадпрыемстваў на таварным рынку краіны<ref>{{Навіна|аўтар=Марына Носава|загаловак=Дзяржрэестар манапалістаў рэспубліканскага ўзроўню скараціўся з пачатку года на 22 прадпрыемствы|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2012/07/19/562618_562622|выдавец=БелаПАН|дата публікацыі=19 ліпеня 2012|дата доступу=1 лістапада 2013}}</ref>. На 2014 г. глыбіня перапрацоўкі на заводзе склала 75%<ref>{{Навіна|аўтар=Зьміцер Заяц|загаловак=Экспарт нафтапрадуктаў зьнізіўся на 266,7 млн. даляраў у студзені—лютым|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2014/04/09/694049_694055|выдавец=БелаПАН|дата публікацыі=9 красавіка 2014|дата доступу=17 верасьня 2014}}</ref>. 26 студзеня 2020 году на «Нафтан» упершыню паступіла нафта з [[Нарвэгія|Нарвэгіі]], якую здабылі ў [[Паўночнае мора|Паўночным моры]] на нафтарадовішчы імя [[Юхан Свэрдруп|Юхана Свэрдрупа]]. Дастаўка 86 000 тонаў нафты суднам «Брэйвікен» у [[Клайпедзкі порт]] заняла 7 дзён. Адтуль першы [[цягнік]] з 59 [[цыстэрна]]мі аб'ёмам 3500 тонаў прыбыў на станцыю «Наваполацак» за дзень<ref>{{Навіна|аўтар=Вольга Багачова|загаловак=Нарвэская нафта пачала паступаць на «Нафтан»|спасылка=https://blr.belta.by/economics/view/narvezhskaja-nafta-pachala-pastupats-na-naftan-84665-2020/|выдавец=БелТА|дата публікацыі=27 студзеня 2020|дата доступу=26 чэрвеня 2020}}</ref>. 16 траўня 2020 году на завод «Нафтан» упершыню даставілі нафту з [[Саудаўская Арабія|Саудаўскай Арабіі]], якая паступіла праз Клайпедзкі порт у Летуве з наступнай дастаўкай чыгункай<ref>{{Навіна|аўтар=Тэлеканал «[[Беларусь 1]]»|загаловак=Саудаўская нафта пачне сёньня паступаць на «Нафтан»|спасылка=https://www.tvr.by/bel/news/ekonomika/saudovskaya_neft_nachnet_segodnya_postupat_na_naftan/|выдавец=[[Белтэлерадыёкампанія]]|дата публікацыі=16 траўня 2020|дата доступу=26 чэрвеня 2020}}</ref>. 11 чэрвеня 2020 году на «Нафтан» упершыню паступіла нафта з ЗША гатунку [[Бакенская фармацыя|Бакен]]<ref>{{Навіна|аўтар=Андрэй Шчарбіцкі|загаловак=Качанава наведала «Нафтан»|спасылка=https://blr.belta.by/economics/view/kachanava-navedala-naftan-88508-2020/|выдавец=БелТА|дата публікацыі=11 чэрвеня 2020|дата доступу=26 чэрвеня 2020}}</ref>. У сьнежні 2021 году «Нафтан» выйшаў на глыбіню перапрацоўкі нафты ў 90 % па выніках мадэрнізацыі коштам 1 млрд даляраў ЗША<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Санкцыі ў мінулым: «Нафтан» выходзіць на прыбытковую працу|спасылка=https://bel.sputnik.by/20220810/sanktsy--mnulym-naftan-vykhodzts-na-prybytkovuyu-pratsu-1065620475.html|выдавец=[[Спадарожнік (радыё)|Радыё «Спадарожнік»]]|дата публікацыі=10 жніўня 2022|дата доступу=15 жніўня 2022}}</ref>. == Санкцыі == ААТ «Нафтан» знаходзіцца (з перапынкамі<ref>{{cite book|title=United States Export Controls|ISBN=978-1-4548-0123-8|publisher={{артыкул у іншым разьдзеле|Wolters Kluwer|Wolters Kluwer|en|Wolters Kluwer}}|author=John R. Liebman, Roszel Cathcart Thomsen II, James E. Bartlett III|language=en|page=2-45|year=2012}}</ref><ref>{{Cite web|language=uk|url=https://ua.korrespondent.net/world/3582837-ssha-pomiakshyly-sanktsii-proty-biloruskykh-kompanii|title=США пом’якшили санкції проти білоруських компаній|publisher={{артыкул у іншым разьдзеле|Korrespondent.net|Korrespondent.net|en|Korrespondent.net}}|accessdate=2021-07-21}}</ref>) ў [[Сьпіс спэцыяльна вызначаных грамадзянаў і заблякаваных асобаў|сьпісе спэцыяльна вызначаных грамадзянаў і заблякаваных асобаў]] [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] з 2011 году<ref>{{cite web |url=https://www.govinfo.gov/content/pkg/FR-2011-08-22/html/2011-21376.htm |title=Federal Register, Volume 76 Issue 162 (Monday, August 22, 2011) |language=en |accessdate=2021-07-24}}</ref>. Апошняе ўключэньне было ў чэрвені 2021 году<ref>{{Cite web|url=https://www.seb.lt/naujienos/2021-06-02/del-tarptautiniu-sankciju-taikymo-devynioms-baltarusijos-imonems|title=Dėl tarptautinių sankcijų taikymo devynioms Baltarusijos įmonėms|publisher={{артыкул у іншым разьдзеле|SEB bankas|SEB bankas|de|SEB bankas}}|language=lt|date=2021-06-02|accessdate=2021-07-21}}</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Артыкул|аўтар=Сяргей Протас, Віктар Пазьнякоў.|загаловак=Мадэрнізацыя — шлях да сусьветнага ўзроўню|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=65196|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=2 верасьня 2010|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2010-09-02 171 (26779)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/65207/2ver-1.indd.pdf 1], [http://old.zviazda.by/a2ttachments/65207/2ver-45.indd.pdf 4-5]|issn=1990-763x}} * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Кантакты|спасылка=http://www.naftan.by/ru/contacts.aspx|выдавец=ААТ «Нафтан»|мова=ru|дата публікацыі=2020|дата доступу=26 чэрвеня 2020}} * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Кантакты|спасылка=http://polymir.by/persons/|выдавец=Завод «Палімір»|мова=ru|дата публікацыі=2020|дата доступу=26 чэрвеня 2020}} {{Накід:Эканоміка}} [[Катэгорыя:Вытворчыя кампаніі Беларусі]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1963 годзе]] [[Катэгорыя:Наваполацак]] [[Катэгорыя:Белнафтахім]] [[Катэгорыя:Беларускія юрыдычныя асобы ў сьпісе СВГ]] hx7kv8c8zorq76gj3uwhhtts295xxf9 14 26957 2332717 2280410 2022-08-16T09:06:33Z Taravyvan Adijene 1924 дададзеная [[Катэгорыя:Жнівень]] з дапамогай [[Вікіпэдыя:Прылады/HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Болей}} {{Жнівень катэгорыі}} [[Катэгорыя:Дні|Жнівень, 15]] [[Катэгорыя:Жнівень]] jr94g1xzo5l6ja1jxbj5z9sdtntl3e2 14 26958 2332718 1607703 2022-08-16T09:07:11Z Taravyvan Adijene 1924 дададзеная [[Катэгорыя:Жнівень]] з дапамогай [[Вікіпэдыя:Прылады/HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Болей}} {{Жнівень катэгорыі}} [[Катэгорыя:Дні|Жнівень, 16]] [[Катэгорыя:Жнівень]] 9c9mu1mbgj4gutjfw0dxzpws55v2ili 0 41905 2332691 2332524 2022-08-15T22:25:06Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Пад уладай Расейскай імпэрыі */ + wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|тып=варыянты|Ліцьвіны (неадназначнасьць)|Літоўцы (неадназначнасьць)}} [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1903).jpg|значак|Ліцьвіны ў [[Беларускі нацыянальны строй|народных строях]], канец XIX — пачатак XX ст.]] '''Ліцьвіны'''<ref name="BKP-2005">{{Літаратура/Беларускі клясычны правапіс (2005)}}</ref> ('''літвіны'''<ref name="BKP-2005"/>, '''літва'''; {{мова-be-old|литвины|скарочана}}<ref name="ESBM-6">{{Літаратура/ЭСБМ|6к}} С. 12.</ref>) — гістарычнае найменьне і саманазва ўраджэнцаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]]{{Заўвага|Гісторык [[Анатоль Астапенка]] ў сваёй доктарскай дысэртацыі, абароненай 26 красавіка 2021 годзе ў [[Кіеўскі нацыянальны ўнівэрсытэт імя Тараса Шаўчэнкі|Кіеўскім нацыянальным унівэрсытэце імя Тараса Шаўчэнкі]] (спэцыяльнасьць — [[этналёгія]]), падкрэсьлівае: «''мова „Літвы“ сярэднявечча — беларуская, а „ліцьвін“ — гэта назва беларуса таго часу''»<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 114.</ref>}} у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]], якая выкарыстоўвалася поруч з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 46, 96.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.</ref><ref name="Arlou-2012-156">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 156.</ref><ref>Багдановіч А. Да пытання аб ужыванні назвы «Русь» на тэрыторыі Беларусі ў XIV—XVI стст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 3, Гісторыя. Філасофія. Паліталогія. Сацыялогія. Эканоміка. Права. № 1, 1996. С. 3—5.</ref><ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 320—321.</ref>. Па [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] «ліцьвінамі» называліся каталікі ВКЛ у канфэсійным сэнсе, а таксама ўсё жыхарства ў нацыянальным сэнсе, «русінамі» ў ВКЛ называліся пераважна праваслаўныя ў канфэсійным сэнсе; таксама праваслаўныя жыхары ВКЛ называліся «ліцьвіны рускае веры», «ліцьвіны грэчаскага закону людзі» і да т. п.<ref>Этнаграфія беларусаў. Гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя. / рэд. кал. В. Бандарчык і інш. — {{Менск (Мінск)}}, 1985. С. 81.</ref><ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48.</ref> Паводле энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі]]» 1989 году, 4-га тому [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-га тому [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год), гэта назва жыхароў Вялікага Княства Літоўскага, пераважна заходніх [[беларусы|беларусаў]] і ўсходніх [[летувісы|летувісаў]] у XIV—XVIII стагодзьдзях, якая ў XVI—XVIII стагодзьдзях набыла гучаньне палітоніма — дзяржаўна-палітычнага вызначэньня ўсяго насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]], [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 382.</ref><ref name="Cakvin-1999">[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/БЭ|9к}} С. 314.</ref>. У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «ліцьвіны» была найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці беларускага народу і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнае кансалідацыі<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.</ref><ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.</ref>. [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1907).jpg|значак|Ліцьвіны ў народных строях, канец XIX — пачатак XX ст.]] Дзеля вызначэньня беларусаў назва «ліцьвіны»{{Заўвага|[[Славянскія мовы|Славянізаванае]] вызначэньне «ліцьвіны» адрозьнівалася ад саманазвы ўласна [[летувісы|летувісаў]], якая гучала як «lietuwis», «lietuwai», «lietuwininkas»<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-320">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 320.</ref>}} шырока ўжывалася яшчэ ўсё XIX стагодзьдзе і захоўваецца ў сучасным частковым ужытку ў якасьці саманазвы вясковага жыхарства [[Беларусь|Беларусі]]<ref name="Cakvin-1985">[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 79—80.</ref><ref>{{Літаратура/Беларуска-расейскі слоўнік (2020)}} С. 697.</ref>. Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]] у кнізе «[[Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае]]», «''Мы — беларусы, але мы і ліцьвіны, спадкаемцы гісторыі і культуры магутнай эўрапейскай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага''»<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. == Назва == [[Файл:Litva. Літва (1009).jpg|значак|Першы пісьмовы ўпамін [[Літва|Літвы]] ({{мова-la|«Litua»|скарочана}} — чытаецца як «Літва»), 1009 г.]] {{Асноўны артыкул|Літва}} Пачатковай формай назвы народу ёсьць [[Славянскія мовы|славянская]] форма «ліцьвін» (''Литвинъ''{{Заўвага|Напрыклад, у [[Цьвярскі летапіс|Цьвярскім летапісе]] 1306 году (паведамленьне пад 1289 годам) «''бо сей Андрэй родам ліцьвін, сын Гердзенеў, літоўскага князя''»<ref>Пашуто В. Т. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/pashuto/%D0%9F%D0%B0%D1%88%D1%83%D1%82%D0%BE_%D0%92._%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0.html Образование Литовского государства]. — Москва, 1959.</ref> або ў грамаце цара [[Тахтамыш]]а каралю [[Ягайла|Ягайлу]] ад 1393 году «''Вы пак паслалі есьце к нам пасла вашага ліцьвіна на імя Нявойста''»<ref>Грамоти XIV ст. / упорядкування М. М. Пещак. — Київ: Наукова думка, 1974. № 58)</ref>}}, ''Litwini'', ''Lethowini''), якая ўжываецца ў розных (уласна літоўскіх, рускіх, польскіх, крыжацкіх ды іншых) [[Сярэднявечча|сярэднявечных]] крыніцах<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 52, 64, 73, 303, 388.</ref>. Традыцыйнае гістарычнае беларускае вымаўленьня гэтай назвы (у якім знайшла адлюстраваньне такая адметная ўласьцівасьць беларускай мовы, як [[Цеканьне|цеканьне]]) засьведчыў яшчэ ў 1870 годзе [[Іван Насовіч]] у [[Слоўнік Насовіча|сваім слоўніку]]: «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ [[Бацьвіньне|боцвиння]]''» (з народнай песьні)<ref name="Nasovic-1870-31">Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&pg=PA31&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 31].</ref>. Апроч таго, у 1911 годзе прыводзілася сьведчаньне сьвятара ў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Выступовічы|Выступовічах|uk|Виступовичі}} на поўдні [[Палесьсе|Палесься]] — на [[беларусы|беларуска]]-[[Украінцы|ўкраінскім]] этнічным памежжы — што тамтэйшыя сяляне «''[раней] такъ, якъ ліцвіны <…> [[Дзеканьне|дзікалы]] і [[Цеканьне|цікалы]]''»<ref>Каминский В. А. Отчет о поездке в Волынское Полесье // Известия Отделения русского языка и словестности Императорской академии наук. Т. XVI, кн. 3, 1911. [https://books.google.by/books?id=epQqAQAAMAAJ&pg=RA1-PA88&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 88.]</ref>. Бытаваньне сярод беларусаў менавіта формы «ліцьвіны» засьведчылі ў сваіх тэкстах [[Ян Станкевіч]]<ref name="Stankievic-1926">Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>, [[Яўхім Кіпель]]<ref name="Kipiel-1995">Дыдзік У. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_bnr/10208/%D0%A3%D1%81%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%96%D0%BD%D1%8B_%D0%AF%D1%83%D1%85%D1%96%D0%BC%D0%B0_%D0%9A%D1%96%D0%BF%D0%B5%D0%BB%D1%8F.html Успаміны Яўхіма Кіпеля] // Спадчына. № 3, 1995. С. 72—99.</ref>, [[Якуб Колас|Канстантын Міцкевіч (Якуб Колас)]]<ref name="Kolas-1955">Якуб Колас. [https://be.wikisource.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0:Na_rostaniah_1.pdf/41 На ростанях]. Т. 1. Кн. 1—2. — {{Менск (Мінск)}}, 1955. С. 40—41.</ref>. Гэтую ж форму пасьлядоўна ўжывалі ў сваіх працах гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]] і [[Павал Урбан]]. Таксама існавала старажытная зборная форма «літва», якую ставяць у адзін шэраг з такімі славянскімі паводле формы (але не [[Этымалёгія|этымалёгіі]]) зборнымі назвамі, як «[[расейцы|масква]]», «[[Мардва|мардва]]», «[[татары|татарва]]» ды іншымі (у адрозьненьне ад шэрагу [[Русіны (гістарычны этнонім)|русь]], [[Чудзь|чудзь]], [[перм (этнонім)|перм]] ды іншых)<ref>Степанов Ю. С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. — М., 1997. [https://books.google.by/books?id=ebMoAgAAQBAJ&pg=PA499&lpg=PA499&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0+%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B4%D0%B2%D0%B0+%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B2%D0%B0+%D0%BC%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0&source=bl&ots=ZjDMl1bGNS&sig=ACfU3U2bHv7xu1VI-fDZBJYSYVPfExEHbg&hl=be&sa=X&ved=2ahUKEwjdg5Su5db1AhXah_0HHe9eAuwQ6AF6BAgbEAM#v=onepage&q&f=false С. 499].</ref>. Форма «літоўцы», што таксама ўжывалася ў значэньні ліцьвінаў<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 11.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)|к}} P. 45.</ref><ref>Народная культура Беларусі: энцыклапедычны даведнік / пад рэдакцыяй В. Цітова. — {{Менск (Мінск)}}: БелЭн, 2002. С. 222.</ref>, ёсьць пазьнейшай{{Заўвага|Напрыклад, у нявыдадзеным нумары [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]]}} і не сустракаецца ў [[Старабеларуская мова|старых беларускіх]] тэкстах. == Паходжаньне == [[Файл:BogislawI.Siegel.JPG|значак|Пячаць {{Артыкул у іншым разьдзеле|Багуслаў I|Багуслава I|uk|Богуслав I}}, князя [[Люцічы|люцічаў]], 1170 г.]] Наконт этнічнага паходжаньня ліцьвінаў існуюць розныя погляды: * літва была заходнеславянскім народам ([[Люцічы|люцічы]]), які ў раньнім сярэднявеччы перасяліўся ў [[Панямоньне]] ([[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 236—255, 291—294.</ref>, [[Павал Урбан]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58—72.</ref>, [[Алесь Жлутка]]<ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 106—107.</ref>); * ад пачатку [[Балтыйскія мовы|балтыйская]] літва жыла пераважна ў [[Вяльля|Вялейска]]-[[Нёман]]скім міжрэччы і зазнала славянізацыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ужо ў XIII—XIV стагодзьдзях ([[Аляксандар Краўцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}</ref><ref name="Kraucevic-2013-10">{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10.</ref>); * назва «літва» пашырылася ў якасьці азначэньня грамадзкай супольнасьці (прафэсійныя ваяры) асобаў рознага этнічнага паходжаньня ([[Зьдзіслаў Сіцька]], [[Зьміцер Сасноўскі]]); * літва была ўсходнегерманскім ([[Готы|гоцкай]] групы) народам, які славянізаваўся ў Вялікім Княстве Літоўскім у XIII—XIV стагодзьдзях, утварыўшы канфэсійную супольнасьць «ліцьвінаў» (Алёхна Дайліда<ref>Дайліда А. [https://drive.google.com/drive/folders/15Lh87jlBrjWWL6B9ViCmM86LjPUfhg20 Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019]; сьціслая вэрсія кнігі: [https://drive.google.com/drive/folders/1JqJEBu0BH9d38gyQWIAxVCKAXNP9JvmR Вытокі Вялікае Літвы. Менск, 2021.]</ref><ref>[[Сяргей Тарасаў|Тарасаў С.]] [https://esxatos.com/tarasau-recenziya-na-zbornik-artykulau-z-dadatkami-daylidy-pachatki-vyalikaga-knyastva Рэцэнзія на зборнік артыкулаў з дадаткамі А. Дайліды «Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі»], Эсхатос, 2019 г.</ref>). Тым часам расейская (савецкая) і летувіская гістарыяграфіі традыцыйна атаясамліваюць ліцьвінаў з «старажытнымі [[летувісы|летувісамі]]» (найперш — з этнаграфічнымі «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]», фактычна вынайдзенымі ў другой палове XIX ст.), аднак такое меркаваньне зьняпраўджваецца ўжо адным толькі бракам адэкватнага тлумачэньня назвы «літва» з [[Балтыйскія мовы|балтыйскіх моваў]]. Пададзеныя яшчэ ў савецкіх слоўніках<ref name="ESBM-6"/> летувіскія этымалёгіі непераканаўчыя і маюць шмат слабых бакоў. Праявай хісткасьці летувіскіх гіпотэзаў і прыкметай таго, што этымалягічныя пошукі ў гэтым кірунку заходзяць у тупік, стала вылучэньне [[Артурас Дубоніс|Артурасам Дубонісам]] новай вэрсіі, дзе Літва супастаўляецца з назвай служылага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] [[лейці|лейцяў]]<ref>{{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 19—20.</ref>. == Тытульны народ у праўных крыніцах Вялікага Княства Літоўскага == [[Файл:Statut Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Статут Вялікага Княства Літоўскага.jpg|міні|Тытульны ліст [[Статут ВКЛ 1588 году|Статуту Вялікага Княства Літоўскага]] 1588 году]] У дзяржаўных дакумэнтах Вялікага Княства Літоўскага XV—XVI стагодзьдзяў назва «Ліцьвіны» (або «''Літоўскі народ''») азначае як каталікоў (або жыхарства [[Літва|Літвы]] ў вузкім сэнсе), так і, у шырокім сэнсе, увесь народ уласна Вялікага Княства Літоўскага (без [[Жамойць|Жамойці]]). У дамовах з [[Пскоўская рэспубліка|Псковам]] 1440 і 1480 гадоў вялікі князь [[Казімер Ягелончык|Казімер]] ужываў назву «ліцьвіны» як агульнае азначэньне ўсяго народу Вялікага Княства Літоўскага («''а мне вялікаму князю Казіміру блюсьці Пскавіціна как і сваяго Ліцьвіна; також і Псковічам блюсьці Ліцьвіна, как і Пскавіціна''»)<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. I. — СПб., 1846. № 38, 39, 73.</ref><ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 86—87.</ref><ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 206—207.</ref>. Земскі прывілей Кіеўскай зямлі 1507 году абумоўліваў «''…а Кіяніна, как і Ліцьвіна, ва чці дзяржаці''»<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. IІ. — СПб., 1848. № 30, С. 34.</ref><ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 78.</ref>. На Віленскім сойме 1565 году разглядалася пытаньне «''садночаньня народу Літоўскага з Рускім''»<ref>Янушкевіч А. Вялікае Княства Літоўскае і Інфлянцкая вайна 1558—1570 гг. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 275.</ref> (то бок касаваньня канфэсійных перапонаў паміж ліцьвінамі-каталікамі і русінамі-праваслаўнымі, завершанае Гарадзенскім прывілеем 1568 году), прытым прывілеі 1563—1568 гадоў зьвярталіся да «''[[шляхта|шляхты]] літоўскай''», «''[[Стан (сацыяльная група)|станаў]] літоўскіх''» (то бок да ўсёй шляхты і ўсіх станаў ВКЛ)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 211.</ref>. У 9-м артыкуле трэцяга разьдзелу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|Літоўскага Статуту рэдакцыі 1566 году]] зазначаецца, што тытульнымі нацыямі Вялікага Княства Літоўскага ёсьць адно ліцьвіны і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русіны]], у той час як [[жамойты]] адносяцца да ліку «''обчых, чужаземцаў і загранічнікаў''»{{Заўвага|Жамойтаў да ліку «''ўражонцаў''» Вялікага Княства Літоўскага далучылі толькі на Берасьцейскім сойме 1566 году — праз паўтара стагодзьдзя па далучэньні да ВКЛ большай часткі Жамойці}}<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 88—89.</ref>: {{Цытата|У том панстве Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях яму прыслухаючых дастойнасьцей духоўных і сьвецкіх гарадоў, двароў і грунтаў, староств у дзяржаньні і пажываньні і вечнасьцей жадных чужаземцам і загранічнікам ані суседам таго панства даваці ня маем; але то ўсё мы і патомкі нашы Вялікія Князі Літоўскія даваці будуць павінны толька '''Літве''' а Русі, родзічам старажытным і ўражонцам Вялікага Княства Літоўскага і іных земль таму Вялікаму Княству належачых. <…> Але на дастаенства і ўсякі ўрад духоўны і сьвецкі ня маець быці абіран, ані ад нас Гаспадара стаўлен, толька здаўна продкаў сваіх ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага '''Ліцьвін''' і Русін.}} {{Падвойная выява|справа|Lićvin. Ліцьвін (1598).jpg|106|Lićvinka. Ліцьвінка (1598).jpg|106|Ліцьвіны (Lituani), 1598 г.}} У Гарадзенскім прывілеі 1568 году кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] пісаў, што хоць народ Вялікага Княства Літоўскага падзяляецца на «літву» і «русь» (у канфэсійным сэнсе — «''рымскага закону Літве і грэчаскага Русі''»), гэта адзіны народ ВКЛ (заступнікамі якога ёсьць «''шляхта літоўская''», «''станы літоўскія''»)<ref>Monumenta reformationis Polonicae et Lithuaniae: Zbiór pomników reformacji kościoła polskiego i litewskiego. — Wilno, 1925. S. 20—27.</ref>: {{Цытата|…што вышэй аб народзе том слаўнам Вялікага Княства, аж двоега закону хрысьціянскага людзей, але '''аднаго і аднакага народу''' апісана і памянёна… <…> …роўна і аднака яка і рымскага і ўсякага хрысьціянскага закону і веры людзех у Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях ку нему прыслухаючых належыць, гды ж супольне межы сабою і з сабою ў адном панстве Вялікам Княстве Літоўскам і землях яму прыслухаючых і ў граніцах адных мешкаюць і '''адным народам суць'''…}} [[Файл:Leŭ Sapieha. Леў Сапега (1616).jpg|значак|[[Леў Сапега]]]] У прадмове да Літоўскага Статуту 1588 году [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлер]] [[Леў Сапега]] адзначаў, што літоўскія правы і Статуты пісаны «''ўласным языком''» тытульнага народу ВКЛ: {{Цытата|І то ёсьць наша вольнасьць, катораю ся мы межы іншымі народы хрысьціянскімі хвалім, жа пана, іж бы водле волі сваее, а ня водле праў нашых панаваў, над сабою ня маем, а яка славы ўчцівае, так жывата і маетнасьці вольна ўжываем. <...> А есьлі катораму народу ўстыд праў сваіх ня ўмеці, пагатоў '''нам, каторыя ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем''' і кождага часу, чаго нам патрэба ку адпору ўсякае крыўды, ведаці можам.}} == Гісторыя == === Раньнія часы === Хоць этнакультурная сытуацыя ў [[Літва|Літве]] X—XIII стагодзьдзяў застаецца няяснай, гісторыкі адзначаюць пашырэньне тут [[Славянскія мовы|славянскай]] культуры і [[хрысьціянства]] ўжо ў XI—XII стагодзьдзях<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Этнічная і канфесійная сітуацыя ў гістарычнай Літве на рубяжы XIV—XV стст. // Вялікае княства Літоўскае і яго суседзі ў XIV—XV стст.: саперніцтва, супрацоўніцтва, урокі. — {{Менск (Мінск)}}, 2011. С. 20—25.</ref><ref>Заяц Ю. История белорусских земель Х — первой половины ХІІІ в. в отображении летописей и хроник Великого княжества Литовского // Гістарычна-археалагічны зборнік. Вып. 12. — {{Менск (Мн.)}}, 1997. С. 88.</ref><ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 79—80, 94.</ref>. Сярод іншага, такое меркаваньне знаходзіць пацьверджаньне ў археалягічных знаходках (велізарны масіў старажытных [[праваслаўе|усходнехрысьціянскіх]] могілак у [[Кернаў|Кернаве]])<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]], [https://www.svaboda.org/a/30232421.html Хто і чаму разьбеларушвае спадчыну Вільні. Алег Дзярновіч пра беларускіх «ліцьвіноў» і ўкраінска-літоўскі хаўрус], [[Радыё Свабода]], 24 кастрычніка 2019 г.</ref>. Тым часам пісьмовыя крыніцы сьведчаць пра шчыльныя і прыязныя дачыненьні літвы з полацка-менскімі князямі: у 1128—1132 гадох кіеўскія князі хадзілі «''во Литву ко Изяславу''» і «''…а Киянъ тогда много побиша Литва''», у 1180 годзе літва дапамагала полацка-менскім князям у вайне супраць смалянаў, у 1198 годзе літва разам з палачанамі хадзіла на [[Вялікія Лукі]]. Летапісы Вялікага Княства Літоўскага апавядаюць пра літоўскага князя Гінвіла-Юрыя (паводле хронікі [[Аўгустын Ратундус|Ратунда]], ён хрысьціўся ў праваслаўі ў [[Наваградак|Наваградку]] ў 1148 годзе, а памёр у 1199 годзе ў [[Ворша|Воршы]]), што ён «''з пскавяны і з смаляны ваяўваў ся доўга а граніцы прылеглыя''». Ад 1200 году літва разам з полацка-менскімі князямі ваявала проці крыжакоў: полацкі княжыч Усевалад быў зяцем літоўскага князя [[Даўгерд]]а («''аднаго з найбольш магутных ліцьвінаў''»), «''быў як яго зяць для іх амаль сваім''», «''часта ачольваў іхныя войскі''» і «''заўжды памагаў ліцьвінам і радаю, і справаю''». У 1216 і 1223 гадох полацкія князі зьбіралі «''вялікае войска з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]] і ліцьвінаў''» для паходу на [[Крыжакі|крыжакоў]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 35—37.</ref>. Гісторыкі таксама зьвяртаюць увагу на тое, што ў [[Цьвярскі летапіс|Цьвярскім летапісе]], напісаным пры двары цьвярскіх князёў, якія ў XIII—XIV стагодзьдзях мелі шчыльныя кантакты зь Літвой (паводле першага Наўгародзкага летапісу, у 1245 годзе на службе ў цьвярскіх князёў знаходзіліся князі-ліцьвіны Явід і Эрбэт, а ад 1289 году цьвярскім япіскапам быў сын колішняга полацкага князя [[Гердзень|Гердзеня]] Андрэй, і ўрэшце, вялікі князь [[Альгерд]] ажаніўся зь цьвярской князёўнай Ўльлянай<ref name="Urban-2001-62">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 62.</ref>), літва пералічваецца ў ліку славянскіх плямёнаў<ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 36.</ref>{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на іншую вытрымку з гэтага летапісу: «''А Луцічы і Ціверычы прыседааху к Дунаеві, і бе множаства іх, седзяаху па Днястру <...> да мора''» і што аналягічныя зьвесткі таксама зьмяшчаюцца ў [[Ніканаўскі летапіс|Ніканаўскім летапісе]]. Тым часам у сярэдняй плыні [[Дунай|Дунаю]] захаваліся гідронімы Літава, Літавіца і пэўныя сугучныя назвы, а ў [[Трансыльванія|Трансыльваніі]] або далей за Дунаем на [[Балканскі паўвостраў|Балканскім паўвостраве]] існавалі Літоўская княства (''kenezat Lytwa'') і Літоўская зямля (''terra Lytwa'')<ref name="Urban-2001-60">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 60.</ref>}}: {{Цытата|...а ад Ляхаў празвашася Паляне, Ляхаве жа друзі [[Люцічы|Люціцы]], а іныі Літва, іныі Мазаўшане, іныі Памаране.}} === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Mindoŭh. Міндоўг (XVIII).jpg|значак|Кароль [[Міндоўг]]]] Сярод лістоў першага вялікага князя літоўскага [[Міндоўг]]а ёсьць меркаваная{{Заўвага|Разглядаецца дасьледінкамі як фальсыфікат канца XIV ст.<ref name="Zlutka-2005-41">{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 41.</ref>}} грамата 1261 году, дзе ён мянуе свой народ на [[Лацінская мова|лаціне]] «''Litwinos''», а сябе тытулуе «''rex Litwinorum''» — «''гаспадар ліцьвінаў''» ({{мова-la|«Mindowe, Dei gracia rex Litwinorum»|скарочана}})<ref name="Zlutka-2005-43">{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 43.</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда мяркуе, што назва «ліцьвіны» ў першым пэрыядзе Вялікага Княства Літоўскага, да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] (у 1238—1385 гадох) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, — чым тлумачыцца імклівае пашырэньне ідэнтычнасьці «ліцьвінаў» у ВКЛ, крыжовыя паходы на ВКЛ розных каталіцкіх дзяржаваў з адпаведнай фразэалёгіяй — «''вераадступныя хрысьціяне ліцьвіны''» ({{мова-la|«perfidos christianos Letoinos»|скарочана}}, 1245 год), пагроза «''для веры''» палякаў у 1294 і 1319 гадох і да т. п.), стварэньне [[Літоўская мітраполія|Літоўскай мітраполіі]] ў 1299 годзе, славянізацыя ліцьвінаў ды іншыя гістарычныя факты<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50—52.</ref>. Польскі дакумэнт 1257 году сьведчыў, што {{Не перакладзена|Лукаў (Польшча)||pl|Łuków}} (за 70 км на захад ад [[Берасьце|Берасьця]]) месьціўся «на мяжы зь ліцьвінамі» ({{мова-la|«in confinio Letwanorum»|скарочана}}<ref>Theiner A. Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae gentiumque finitimarum historiam illustrantia maximam partem nondum edita ex tabularis vaticanis deprompta collecta ac serie chronologica disposita. T. 1. — Romae, 1860. [https://books.google.by/books?id=b31YaUNa_fQC&pg=PA72&dq=in+confinio+Letwanorum&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj5nrWPtvz1AhXuhf0HHYY-A_EQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=in%20confinio%20Letwanorum&f=false P. 72].</ref>). Крыжацкія крыніцы XIII—XIV ст. шматкроць засьведчылі, што [[Горадня]] месьцілася ў Літве, а ў Гарадзенскай зямлі жылі ліцьвіны (''Lethowini'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 59.</ref>. Сярод іншага, [[Пётар з Дусбургу]] у сваёй хроніцы двойчы (пад 1296 і 1305 гадамі) пішучы пра змаганьне нямецкіх рыцараў зь літоўскімі (ліцьвінамі) заўважаў, што апошнія былі «[[Русіны (гістарычны этнонім)|рускімі]]»<ref name="Jermalovic-2000-37">{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.</ref>. У крыжацкім помніку «Паведамленьні аб літоўскіх дарогах» (складзены між 1384 і 1401 гадамі) «[[Аўкштота]] або верхняя Літва» (''Auxteten oder Ober-Littauen'') абыймала [[Вільня|Вільню]], Горадню, [[Ваўкавыск]], [[Слонім]], [[Наваградак]], [[Крэва]] і [[Валожын]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 58.</ref>. Складзены ў канцы XIV ст. у [[Кіеў|Кіеве]] (Вялікае Княства Літоўскае) «[[Сьпіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх]]», дзе пералічваліся [[замак|гарады (замкі)]], падначаленыя ўладзе [[Кіеўская мітраполія|праваслаўнага («рускага») мітрапаліта]] — баўгарскія, валаскія, польскія (падольскія), кіеўскія, валынскія, літоўскія, смаленскія, разанскія і залескія — улучаў большасьць гарадоў на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] у разьдзел ''літоўскія гарады''<ref>[[Валеры Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Спіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх // {{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 392.</ref>, сярод іх [[Ворша]], [[Полацак]], [[Віцебск]], [[Слуцак]], [[Менск]], [[Наваградак]], [[Барысаў]], [[Крычаў]]<ref name="Arlou-2012-156"/>. [[Файл: Vilenskija mučaniki. Віленскія мучанікі (1417).jpg|значак|[[Віленскія мучанікі]]-ліцьвіны Антоні (Круглец), Ян (Кумец) і Яўстах (Няжыла) (выява каля 1417 г.)]] У 1299 годзе ўтварылася [[Літоўская мітраполія]], якая абыймала Наваградзкае, Полацкае і Тураўскае біскупствы, менаваныя ў бізантыйскім лісьце 1361 году «літоўскімі» ({{мова-el|«των Λιτβων»|скарочана}}). Яе кіраўнік тытулаваўся «мітрапалітам Літвы» ({{мова-el|«μητροπολίτης Λιτβων»|скарочана}}) і меў намесьнікаў у Горадні і Вільні («''із старыны''», як адзначаецца ў лісьце 1451 году)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50.</ref>. Літоўская мітраполія была першай установай, на грунце якой адбылася кансалідацыя тытульнага народу ВКЛ — народу ліцьвінаў — што ясна відаць зь бізантыйскага дакумэнту пра падзеі 1354 году, які сьведчыць, што Літоўскую мітраполію тады аднавілі на жаданьне «народу» Літвы<ref>Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Прил., № 15. Стлб. 94.</ref>: {{Цытата|…магутны князь Літоўскае зямлі <…> гатовы быў на ўсё, каб <…> яго край быў самастойным і быў паднесены на ўзровень мітраполіі, кіраванае ўласным мітрапалітам, пра што і прасіў сьвяты і высокі збор; і гэты збор <…> паставіў пасланага адтуль і прызнанага дастойным кандыдата (Рамана) на мітрапаліта таго краю, згодна з жаданьнем '''яго народу''', зь мясцовымі патрэбамі і жаданьнем згаданага князя}} [[Файл:Vilnia, Pračyścienskaja. Вільня, Прачысьценская (I. Trutnev, XVII, 1870).jpg|значак|[[Прачысьценская царква (Вільня)|Віленская Прачысьценская саборная царква]], збудаваная вялікім князем [[Альгерд]]ам у 1347 годзе (зь інвэнтару XVII ст. паводле перамалёўкі І. Трутнева, 1870 г.)]] Ліцьвінамі былі [[віленскія мучанікі]] 1347 году — Кумец, Круглец і Няжыла, дваране вялікага князя [[Альгерд]]а ў [[Вільня|Вільні]]. Жывоты кажуць, што яны были «''родам Літвы…''», а «''…літоўскія ж ім імёны Круглец, Кумец, Няжыла''»<ref>Baronas D. Trys Vilniaus kankiniai: gyvenimas ir istorija. — Vilnius, 2000. S. 252, 268, 278, 286.</ref><ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 636.</ref>, прытым пабочныя зьвесткі яўна сьведчаць пра канфэсыйны характар гэтай ідэнтычнасьці «літвы»<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50—51.</ref>{{Заўвага|Напрыклад, «ліцьвінамі» служба маскоўскага князя ў 1378 годзе назвала [[канстантынопаль]]скага патрыярха [[Філафей Коккін|Філафея]] і [[Бізантыя|бізантыйскага]] цэсара [[Іван V|Івана V]]<ref>Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Стлб. 185.</ref>, што стала вынікам іх прыхільнай палітыкі да Літвы, і асабліва да справы пашырэньня Літоўскай мітраполіі на просьбу вялікага князя Альгерда}}. Паводле гіпотэзы менскага дасьледніка Алёхны Дайліды, шматлікія сьведчаньні розных крыніцаў пра [[Крэўская унія|Крэўскую унію]] і зьнітаваную зь ёй рэлігійную рэформу 1387—1388 гадоў у Літве паказваюць, што пераводзілі на каталіцтва (меншай часткай) і на праваслаўе (большай часткай) канфэсійную супольнасць ліцьвінаў (вернікаў былой Літоўскай мітраполіі), — з чаго робіцца зразумелым як пашырэньне ад таго часу назвы «літва», «ліцьвіны» як агульнанацыянальнай, так і славянскага моўнага і культурнага характару гэтага тытульнага народу ВКЛ<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 160—223.</ref>. «Літоўскімі» ад таго часу называлі ўсіх князёў ВКЛ (незалежна ад веры{{Заўвага|Напрыклад, «''А каторых зьбітага войска імёны суць князей літоўскіх: князь Андрэй Альгірдавіч полацкі, брат яго князь Дзьмітрэй бранскі, князь Іван Дзьмітравіч, князь Андрэй пасынак князя Дзьмітроў, князь Іван Барысавіч кіеўскі, князь Глеб Сьвятаслававіч смаленскі, князь Глеб Карыятавіч, брат яго князь Сямён, князь Міхайла Падбярэскі а брат яго князь Дзьмітрэй, князь Фёдар Патрыкеевіч валоскі, князь Іван Юр’евіч Бельскі…''» ([[Ніканаўскі летапіс]])}}, таксама існаваў «літоўскі» ваенны звычай (напрыклад, у друцкага князя Івана Бабы ў 1432 годзе: «''изрядивъ свой полк с копьи по литовски''»), літоўская мерная сыстэма (зь «літоўскі рублём», «літоўскім грошам», «літоўскім локцем», «літоўскім гарнцам» і г. д.)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 80—81, 197—207.</ref>. [[Файл:Grunvaldzkaja bitva. Грунвальдзкая бітва (1474-83).jpg|міні|Ліцьвіны (направа) на [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкім полі]] 15 ліпеня 1410 г.]] У 1406 годзе, паводле [[Хроніка літоўская і жамойцкая|Хронікі літоўскай і жамойцкай]], адзін з баяраў вялікага князя літоўскага [[Вітаўт]]а — «''Андрэй ліцьвін''» — на перамовах, калі Вітаўт важыўся ўкласьці мір зь непрыяцелем, крыкнуў вялікаму князю: «''Не міры, Вітаўце, не міры''»{{Заўвага|[[ПСРЛ]]. Т. 32. — М.: Наука, 1975. С. 78.}}, адмаўляючы вялікага князя ад некарыснага міру. Дзеля гэтага Вітаўт даў Андрэю прозьвішча «Няміра», і ад яго пайшоў баярскі род [[Неміровічы|Неміровічаў]]<ref name="Jermalovic-2000-37"/>. У [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай біцьве]] 1410 году ад Літвы бралі ўдзел [[Вільня|віленская]], [[Наваградак|наваградзкая]], [[берасьце]]йская, [[ваўкавыск]]ая, [[віцебск]]ая, [[Горадня|гарадзенская]], [[Дарагічын (Падляскае ваяводзтва)|дарагічынская]], [[кіеў]]ская, [[Коўна|ковенская]], [[Камянец-Падольскі|крамянецкая]], [[Ліда|лідзкая]], [[Меднікі|медніцквая]], [[Мельнік|мельніцкая]], [[пінск]]ая, [[Полацак|полацкая]], [[Трокі|троцкая]], тры [[смаленск]]ія, [[старадуб]]ская ды іншыя харугвы. Разам, з 40 літоўскіх харугваў, 28 былі з [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Знешняя палітыка Вітаўта: заходні накірунак // Наш радавод. Кн. 2, 1990. С. 173.</ref><ref>Русіновіч К. [http://www2.polskieradio.pl/eo/print.aspx?iid=135324 Шлях на Грунвальд], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 9 ліпеня 2010 г.</ref>. Усе яны выступілі пад гербам [[Пагоня]]й, апрача 10 вялікакняскіх, якія выступілі пад гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]<ref>Воюш І. Пратаформы інфармацыйна-камунікацыйнай дзейнасці падчас княжання Вітаўта (другая палова XIV — пачатак XV ст.) // Журнал Белорусского государственного университета. Журналистика. Педагогика. № 1, 2017. С. 9.</ref>. Віленскі біскуп [[Якуб Пліхта]] (1398—1407) паходзіў «''зь Літвы, зь ейнага народу і мовы''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 27.</ref> ({{мова-la|«Johannis dicti Plychta… vero vicarium Lythuanie, eiusdemque nacionis et lingue»|скарочана}}<ref>Kodeks dyplomatyczny Katedry i Diecezji Wileńskiej. Nr. 81. — Kraków, 1939. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=1WssAAAAIAAJ&dq=Plychta+vero+Lythuanie&focus=searchwithinvolume&q=Plychta+vero S. 61].</ref>), пазьней віленскімі біскупамі былі [[Мацей зь Вільні]] (1422—1453) «''родам ліцьвін''» ({{мова-la|«origine Lytwanum»|скарочана}}), [[Мікалай Дзяжковіч]] з [[Салечнікі|Салечнікаў]] (1453—1467) «''з народу ліцьвінаў''» ({{мова-la|«natione Lituanus»|скарочана}}), [[Ян Ласовіч]] зь Вільні (1468—1481) «''ліцьвін''» ({{мова-la|«Lithuanus»|скарочана}}), [[Андрэй Гасковіч]] зь Вільні (1481—1491) «''з народу ліцьвінаў''» ({{мова-la|«natione Lituanus»|скарочана}})<ref>Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. Wł. Abracham, J. Fijałek, J. Rozwadowski et al. — Kraków etc.: Gebethner i Wolff, 1914. S. 152—158.</ref>. [[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah. Бел-чырвона-белы сьцяг (1579).jpg|значак|Ліцьвіны вызваляюць [[Полацак]] з-пад [[Маскоўская дзяржава|маскоўскай]] акупацыі, 1579 г.]] У летапісным апавяданьні пра [[Бітва пад Хойніцамі|бітву пад Хойніцамі]] 1454 году вялікі князь Казімер называў «''мае верныя слугі літва''» паноў [[Алехна Судзімонтавіч|Алёхну Судзімонтавіча]], Багдана Андрушкавіча, Яна Кучука, Станьку Касьцевіча і Івана Ільлініча<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 206.</ref>. У 1492 годзе, у час паднясеньня на вялікакняскі сталец [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]], маршалак дворны Літавор Багданавіч Храбтовіч ад імя ўсіх літоўскіх князёў і паноў ([[Алелькавічы|Алелькавічаў]], [[Гальшанскія|Гальшанскіх]], [[Глінскія (род)|Глінскіх]] ды іншых) выступіў з прамовай да гаспадара, у якой казаў: «''памятай, што над літвой пануеш''» і «''просім цябе, каб <…> праўдзівым літоўскім і Вітаўтавым прыкладам нас радзіў і судзіў''»<ref>Stryjkowski M. Kronika Polska, Litewska, Żmódzka i wszystkiej Rusi. T. II. — Warszawa, 1846. S. 293—294.</ref>. [[Файл:Litva. Літва (J. Müller, 1692).jpg|значак|[[Літва старажытная|Літва]]. Мапа з атлясу 1692 году (перадрукоўвалася ў 1702 годзе)]] У XV стагодзьдзі шмат ліцьвінаў езьдзілі навучацца ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт]]. Акты рэктарскага суду [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскага ўнівэрсытэту]] мянуюць «ліцьвінамі» ўсіх студэнтаў з гістарычных земляў Вялікага Княства Літоўскага — то бо зь [[Беларусь|Беларусі]] (без [[Жамойць|Жамойці]] і [[Украіна|Ўкраіны]]). Паводле актаў XV — пачатку XVI стагодзьдзяў ліцьвінамі былі Сянько Гарынскі, князь Андрэй [[Сьвірскія|Сьвірскі]], Мацей Ліцьвін, Ян зь [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]], Юры, Ванька і іншыя. Яны паходзілі зь [[Вільня|Вільні]], [[Дарагічын]]а, [[Гміна Мельнік|Мельніку]], [[Бельск]]у, [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]], [[Менск]]у, [[Полацк]]у, [[Пінск]]у, [[Клецк]]у і іншых местаў і мястэчак Вялікага Княства Літоўскага. Як адзначае, [[Алег Латышонак]], усе [[беларусы]] выступаюць у актах унівэрсытэту як «ліцьвіны» (''Lithuanus'')<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [https://web.archive.org/web/20100810190844/http://arche.bymedia.net/2007-06/latysonak706.htm Студэнты зь Вялікага Княства Літоўскага перад рэктарскім судам Кракаўскага ўнівэрсытэту ў 1469—1536 гг.] // [[ARCHE]]. № 6 (57), 2007.</ref>. «Ліцьвінам» у 1506 годзе запісаўся ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскім унівэрсытэце]] і выдатны асьветнік і першадрукар [[Францішак Скарына]], ураджэнец Полацку<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 234.</ref>. [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1608).jpg|значак|Ліцьвіны (Litvani) з «Nova et acurata totius Europae tabula», 1608 г.]] Па ўтварэньні [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1569 год) магнаты і шляхта Вялікага Княства Літоўскага працягвалі падкрэсьліваць, што яны менавіта «ліцьвіны», чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасьвядомасці. «''Мы і палякі, хоць і брацьця, але зусім адменных звычаяў''», — пісаў у сваім лісьце да [[Крыштап Мікалай Радзівіл «Пярун»|Крыштапа Радзівіла]] [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Леў Сапега]] ў канцы XVI стагодзьдзя<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.</ref>. У статуце [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскага Трыбуналу]] («''Спосаб праў трыбунальскіх''») 1581 году [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Астафей Валовіч]] пісаў: «''На тых сойміках вышэй менаваных кождае ваяводзтва, зямля або павет абіраці маюць, і будуць павінны, межы сабою асоб годных богабойных, цнатлівых, праў і звычаеў онага панства Вялікага княства Літоўскага ўмеетных''»<ref>Временник Императорского Московского общества истории и древностей Российских. Кн. 25. — М., 1857. [https://books.google.by/books?id=VacKAAAAIAAJ&pg=RA1-PA5&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwirhMPWmab4AhVXSfEDHdh6DDMQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 5].</ref>, прытым зазначалася, што «''зямля Жамойцкая іж сваі вольнасьці і звычаі асаблівыя маюць…''»<ref>Лаппо И. И. Великое Княжество Литовское во второй половине XVI столетия. — Юрьев, 1911. [https://books.google.by/books?id=DPH63PnVhGcC&pg=PA529&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj9ueCSmab4AhU_QvEDHf32DGMQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 529].</ref>. У 4-м томе [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) адзначаецца, што ў літоўскіх (беларускіх) летапісах і іншых дакумэнтах XIV—XVI стагодзьдзяў назва «ліцьвіны» зьвязвалася ў этнагенэтычным аспэкце зь легендарнымі рымскімі перасяленцамі на чале з князем [[Палямон]]ам (тым часам сама легенда пра [[Палямонавічы|Палямонавічаў]] упершыню зьявілася толькі ў другой рэдакцыі [[Беларуска-літоўскія летапісы|беларуска-літоўскіх летапісаў]], створанай у 1520-х або 1530-х гадох<ref>Ivinskis Z. Palemonas // Lietuviu enciklopedija. — Boston, Massachusetts: Lietuviu enciklopedijos leidykla, 1953—1966. — Vol. 21. — P. 400—401.</ref>{{Заўвага|На падставе гэтай легенды зьявіліся фантастычныя сьцьверджаньні, што літоўская шляхта паходзіць з [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] і трапіла ў Літву праз [[Балтыйскае мора|Балтыйскае]] ўзьбярэжжа Жамойці, а пацьверджаньнем гэтаму ёсьць нібы падобная на лаціну мова сялянаў. Адпаведныя сьцьверджаньні можна сустрэць у нататках [[Міхалон Ліцьвін|Міхалона Ліцьвіна]] 1550 году, выдадзеных у 1615 годзе («''руская мова чужая нам, ліцьвінам, гэта значыць [[Італійцы|італійцам]], што паходзяць з краіны Італіі''», а мова сялянаў — «''форма лаціны, якая вырадзілася''», але яе, маўляў, ачысьцілі і надрукавалі дакумэнты на сапраўднай лаціне Ягайла і Вітаўт), і ў прадмове да [[Лацінская мова|лацінскага]] перакладу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|II Літоўскага статуту]] [[Аўгустын Ратундус|Аўгустына Ратундуса]] 1576 году (ліцьвіны, паходзяць ад рымлян і родная мова іх лаціна, адна з трох, якімі Бог дазволіў славіць сябе; адпаведна, лаціна як «прыродная мова» мусіць быць вернутая ліцьвінам ва ўсіх сфэрах жыцьця, таксама ў хаце, замест «барбарскай мовы русінаў»; гэта дапаможа частцы «рускіх баяраў» адмовіцца ад грэцкай мовы)<ref name="Astraucou-2014">[[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.</ref>. У якасьці наймацнейшага аргумэнту апошні прыводзіў тое, што, на яго думку, руская мова была агульнай з Маскоўскай дзяржавай — спрадвечным ворагам Літвы<ref>[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Праблемы афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16—17 лістапада 2006 года [Тэкст] / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. — 654 с. — 250 экз. — {{ISBN|978-985-442-381-4}}. — С. 128.</ref>}}), а тэрытарыяльна — зь землямі пачатковай лякалізацыі тапоніму [[Літва]] — на захад ад ракі [[Бярэзіна|Бярэзіны]] ў міжрэччы [[Нёман]]а і [[Вяльля|Вяльлі]]. Прытым назва «ліцьвіны» супрацьпастаўлялася этнонімам іншых суседніх этнічных групаў і народаў — [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінам]], [[палякі|ляхам (палякам)]], [[мазаўшане|мазаўшанам]], [[Жамойты|жамойтам]], [[прусы (племя)|прусам]], [[валыне|валынянам]]<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. [[Файл:Lićvin (Biełarus). Ліцьвін (Беларус) (1730-49).jpg|значак|[[Бортніцтва|Бортнік]] ліцьвін (''Lütwin''{{Заўвага|Відаць, зь [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]. Арыгінальны подпіс: {{мова-de|«Eine in der Ukraine befindedt Nation Lütwin genannt, wie solhe abgebildet gehen»|скарочана}}}}). Адна зь першых этнаграфічных выяваў [[беларусы|беларусаў]], 1730—1740-я гг.<ref name="CitiDog-2021">[https://citydog.by/post/fotoshot-bielarus-pryhazhun Возможно, это первое изображение белоруса в истории (но далеко не все в этом уверены). Так или иначе: посмотрите, какой красавчик!], CityDog.by, 13.09.2021 г.</ref>]] Беларускамоўны пераклад «[[Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсёй Русі|Хронікі]]» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]] (пачатак XVII ст.) называе ліцьвінам полацкага і друцкага князя [[Рагвалод-Васіль Рагвалодавіч|Рагвалода-Васіля Рагвалодавіча]] (1110-я — 1171/1180), «''…бо [[Таўцівіл|Феафіл]] Полацак узяў <…> па Васілю Рагвалодзе, каторы тэж быў [[ліцьвін]], і па [[Глеб Рагвалодавіч|Глебе]], сыне яго, і застаў князем полацкім''»<ref>{{Літаратура/ГСБМ|17к}} С. 66.</ref>. Тым часам [[Васкрасенкі летапіс]] сярэдзіны XVI ст. выводзіў першых вялікіх князёў літоўскіх — [[Міндоўг]]а і [[Трайдзень|Трайдзеня]] — з полацкіх [[Ізяслававічы (Полацкія)|Рагвалодавічаў]]<ref>[[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] Старажытная Беларусь. Віленскі перыяд. — {{Менск (Мн.)}}, 1994. [https://belhistory.com/forum/gistoryja-belarusi/polackae-pahodzhanne-litouskih-knjazjou С. 6—10].</ref>. Сучасныя гісторыкі мяркуюць, што адзін зь дзяржаўных сымбаляў Вялікага Княства Літоўскага — [[Калюмны]] («Слупы [[Гедзімін]]а») — сьпярша былі гербавым знакам [[Полацкае княства|Полацкага княства]], ад якога перайшлі да ВКЛ<ref>Вяроўкін-Шэлюта У. «Калюмны» // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 21.</ref><ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 42.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Изображение Литовскаго мужика 1.jpg|106|Изображение Литовскаго мужика 2.jpg|106|Малюнкі сялянаў-ліцьвінаў<ref>Ригельман А. Летописное повествование о Малой России и ее народе и козаках вообще. — Москва, 1847.</ref>{{Заўвага|Відаць, [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]}} ({{мова-ru|«литовский мужик»|скарочана}}), 1770-я гг.}} Нямецкі гісторык [[Станіслаў Борнбах]] у сваім камэнтары да [[Хроніка Віганда|Хронікі Віганда]], зробленым у канцы XVI ст., адзначыў, што ў апісаньні Віганда магістар [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] Лютар з Браўншвайгу меў шмат збройных канфліктаў «''з русінамі, гэта значыць зь ліцьвінамі, а таксама з палякамі''»<ref name="Urban-2001-82">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 82.</ref>. Пісьменьнік-палеміст, грамадзка-палітычны і царкоўны дзяяч Рэчы Паспалітай [[Мялеці Сматрыцкі]], які ня мог ня ведаць рэальнай сытуацыі з мовай і рэгіянальнай сьвядомасьцю ў Вялікім Княстве Літоўскім<ref name="Nasievic-2005">[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 207.</ref>, у сваім творы «Апраўданьне нявіннасьці» (Вільня, 1621 год) называе ліцьвінаў сярод рускіх народаў<ref name="Karotki-2009">Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196.</ref>: {{Цытата|«Ты, [кожны з] вялікіх, шчыльнанаселеных і незьлічоных хрысьціянскіх народаў — валынцаў, падгорцаў, падляшцаў, палешукоў, падольцаў, Нізоўцаў, украінцаў, Літвы, Белай Русі і Чорнай, ад бэскідзкіх [[Татры|Татраў]] да Балтыйскага мора, на ўсход сонца і на поўдзень, у Кароне і ў Вялікім Княстве Літоўскім, [ты, кожны зь ліку] шырока расьселеных хрысьціянскіх рускіх народаў, у шаснаццаці шматлюдных япіскапскіх дыяцэзіях, пры тым, што Мітрапаліт мае шэсьць япіскапаў [і] сёмага архіяпіскапа пад уладай сваёй юрысдыкцыі, у час прыватных нарадаў ты ня мусіў быў стаяць за сьпінамі япіскапаў, аб’яднаных пад уладай аднаго і таго ж Пастыра. {{арыгінал|pl|Tak, mnogiego gęstego y niezliczonego ludu chrześciańskiego Wołyńcow, Podgorzan, Podlaszan, Polesian, Podolan, Nizowcow, Ukraińcow, Litwy, Białey Rusi y Czarney, od Tatrow Beskidskich do morza Bałtyskiego na Wschod słońca y południe w Koronie y w Wielkim Księstwie Litewskim szeroko rospościerających się chrześciańskich ruskich narodow w szestnastu ludnych episkopskich dyocezjach sześć episkopow siodmego archiepiskopa pod władzą jurisdictiej swojey maiącemu metropolitowi przy prywatnych consultacyach stać za ramionami biskupow pod tymże y iednym Pasterzem będących <...> nie był powinien.}} |Smotrycki M. Werificacia niewinności powtore wydana <...>. — Wilno, 1621. 8—8v. }} Азначэньне «рускія князі літоўскага роду» атрымалі [[Адаеўскія]], [[Бялеўскія]], [[Бельскія (род)|Бельскія]], [[Глінскія (род)|Глінскія]], [[Варатынскія]], [[Мязеўскія]], [[Масальскія]], [[Амсьціслаўскі раён|Мсьціслаўскія]] ды іншыя служылыя князі — прытым як [[Гедзімінавічы]], так і [[Рурыкавічы]] — якія ў XV—XVI стагодзьдзях пераходзілі на службу ў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскую дзяржаву]] зь Вялікага Княства Літоўскага<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 96.</ref>. Тым часам у прыказах Маскоўскай дзяржавы XV—XVII стагодзьдзяў «ліцьвінамі» называлі выхадцаў з усёй этнічнай тэрыторыі беларусаў. Напрыклад, у дакумэнтах XVII стагодзьдзя: «''…приехал <…> ис [[Полацак|Полотцка]] ко Пскову <…> торговой литвин Спиридонка Кондратьев» (1623 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 81.</ref>, «…Давыдко Кученин в роспросе сказался: родом литвин белорусец [[Віцебск|Витепского]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 94.</ref>, «''…в роспросе Васька [Степанов] сказался: родом литвин белорусец [[Ашмяны|Шменского]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 95.</ref> (абодва 1627 год), «''…Ивашка Еремеев сказался: родом литвин Гродцкого повету <…> покиня он в [[Гародня (Гараднянскі раён)|Гродни]] детей своих <…> пошол от голоду з женою своею и с меншею дочерью с Анюткою в [[Сярпейск|Серпееск]] <…> Осташко Жданов сказался: литвин Гродцкого повету королевского села Кундина <…> пошол от голоду кормитца в город в Гродню''» (1628 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 99.</ref>, «''…в роспросе Микитка [Берников] сказался: родом литвин-белорусец ис [[Копысь|Копыси]], мещанский сын''» (1629 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 103.</ref>, «''…Матюшка [Михайлов] в роспросе сказался: родом он литвин, белорусец [[Амсьціслаў|Мстиславского]] повету <…> жена его Полашка сказалась: родом литовка, белоруска Мстиславского ж повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 106.</ref>, «''…Васька Ондреев в роспросе сказался: родом он литвин [[Полацак|Полотцкого]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 110.</ref> (абодва 1631 год), «''…на роспросе сказалось: Игнашко Григорьев, родом он литвин [[Ворша|Оршанского]] повету''» (1636 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 131.</ref>, «''…[Федька Оксенов] в роспросе сказался: родом литвин, белорусец, [[Дуброўна|Дубровенского]] повету''» (1645 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 191.</ref>, «''…литвину [[Магілёў|могилевцу]] Саве Агееву <…> литвину [[Быхаў|быховцу]] Илье Павлову <…> литвину могилевцу Василью Онтонову <…> литвину могилевцу Марку Леонтьеву <…> литвину [[Слуцак|слутчанину]] Василью Павлову <…> литвину слутчанину Илье Павлову''» (1675 год)<ref>Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 158—160.</ref>, «''…литвину могилевцу Захарью Алтуфьеву <…> литвину быховцу Ивану Митрофанову <…> литвину быховцу Михаилу Митрофанову''» (1676 год)<ref>Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 193—195.</ref>. Апавядаючы пра рэйд невялікага варожага аддзелу на [[Смаленскі павет|Смаленшчыну]] ў 1565 годзе, маскоўскі летапіс адзначаў, што гэта былі «літоўскія людзі», удакладняючы: «''[[Амсьціслаў|амсьціслаўцы]] і [[Крычаў|крычаўцы]]''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-233-234">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 233—234.</ref>. У XVIII ст. ва [[Украіна|Ўкраіне]], дзе раней апынулася этнічна беларуская [[Старадубскі павет|Старадубшчына]], зьявіліся этнаграфічныя малюнкі мясцовых беларусаў, на якіх тыя называліся ліцьвінамі<ref name="CitiDog-2021"/>. Увогуле, усе суседнія народы ў XIV—XVIII стагодзьдзях называлі беларусаў «ліцьвінамі», «літвой», тым часам [[жамойты]] ў Вялікім Княстве Літоўскім не называліся ліцьвінамі{{Заўвага|Напрыклад, у шэрагу пэтыцыяў у 1550-я гады жамойцкая шляхта прасіла вялікага князя [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]], «''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі''»<ref name="Nasievic-2005"/>, таксама паводле дакумэнту пачатку XVIII ст., «''У адной Вільні зьмерла можна сказаць цэлая Жамойць і часткова Літва''» ({{мова-ru|«В одной Вильне вымерла можно сказать целая Жмудь и отчасти Литва»<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6, 1997. С. 40.</ref>)|скарочана}}}}<ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 173.</ref><ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139.</ref>. [[Файл:Horadnia, Sapieha. Горадня, Сапега (1716).jpg|значак|Сойм у [[Палац Сапегаў (Батораўка)|Гарадзенскім палацы Сапегаў]], 1716 г.]] «Каэквацыя» (ураўнаньне) правоў літоўскага народу 1697 году спрыяла ўтварэньню адзінага «Польскага» шляхецкага народу Рэчы Паспалітае, але патрыятычная шляхта Літвы ўсё XVIII ст. падкрэсьлівала сваю нацыянальную адметнасьць ад палякаў. «''Літоўскія патрыёты''» і «''Айчына Вялікае Княства Літоўскае''» сьцьвярджаюцца ў розных дакумэнтаў соймікаў ВКЛ тых часоў{{Заўвага|У 1729 годзе соймік Віленскага ваяводзтва на чале з Багуславам Янам Чыжом, старостам прапойскім, даручыў паслам на вялікі сойм Бэнэдыкту Вольскаму і Яну Гарайну патрабаваць раздаваньня пасадаў у ВКЛ толькі «''літоўскім''» ураднікам і казаў пра «''заслугі перад Айчынай''» [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлера]] [[Міхал Сэрвацы Вішнявецкі|Міхала Вішнявецкага]], кашталяна віцебскага [[Марцыян Аляксандар Агінскі|Марцыяна Агінскага]] і [[Канюшы вялікі літоўскі|канюшага]] [[Міхал Казімер Радзівіл «Рыбанька»|Міхала Радзівіла]]<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 163.</ref>. У 1738 годзе падчашы віленскі Ян Гарайн і судзьдзя гродзкі віленскі Багуслаў Ян Чыж паклалі падваяводзе віленскаму Мікалаю Петрушэвічу інструкцыю для паслоў Віленскага ваяводзтва, у якой пісалі пра «''заслугі для Айчыны''» «''патрыётаў''» ВКЛ — маршалка Трыбуналу Страшэвіча, падкаморага браслаўскага Рудаміны, падваяводы віленскага Петрушэвіча, [[Стражнік вялікі літоўскі|стражніка]] Антонія Пацея, [[Пісар вялікі літоўскі|пісара]] Дамініка Валовіча, кашталяна віцебскага Юрыя Тышкевіча<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 164.</ref>. У 1756 годзе соймік Наваградзкага ваяводзтва на чале з мастаўнічым Аршанскага павету Ігнаціем Якавіцкім патрабаваў ад галоўнага сойму, каб «''Літоўскія ўрады''» не раздавалі «''каронным''» (палякам) і згадваў «''заслугі для Айчыны нашай''» канцлера ВКЛ [[Міхал Фрыдэрык Чартарыйскі|Міхала Чартарыйскага]], [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлера]] [[Міхал Антоні Сапега|Міхала Сапегі]], [[Гетман польны літоўскі|гетмана польнага]] [[Міхал Юзэф Масальскі|Міхала Масальскага]] ды іншых<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 13. — Вильна, 1886. № 65.</ref>}}. [[Файл:Tadevuš Kaściuška. Тадэвуш Касьцюшка (K. Wojniakowski, 1800-11).jpg|міні|[[Тадэвуш Касьцюшка]]]] Правадыр [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]] [[Тадэвуш Касьцюшка]], ураджэнец [[Слонімскі павет|Слонімшчыны]], казаў: «''Хіба я не ліцьвін, Ваш зямляк, Вамі абраны? Каму павінен дзякаваць [за рэкамэндацыю [[Берасьцейскі павет|Берасьцейскага]] сойміка], калі ня Вам? Каго павінен абараняць, калі ня Вас і сябе самога?''». У лісьце да маскоўскага гаспадара [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I]] за два гады да сьмерці ён пісаў: «''Нарадзіўся я ліцьвінам…''»<ref name="Arlou-2012-157">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 157.</ref>. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Lićvinka. Ліцьвінка (1825).jpg|значак|[[Шляхта|Шляхцянка]]-ліцьвінка ў сьвяточным строі (паводле моды таго часу). {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жорж Жак Гатын|Ж. Гатын|ru|Гатин, Жорж Жак}}, 1825 г.]] Расейскі чыноўнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Башняк||ru|Бошняк, Александр Карлович}} у выдадзеным у 1821 годзе дзёньніку свайго падарожжа 1815 году зь Вільні ў [[Кіеў]] пакінуў падрабязныя апісаньні прыроды і мескіх паселішчаў колішняга Вялікага Княства Літоўскага, а таксама адзначыў: «''Наўрад ці [[Прыпяць]] ня варта лічыць прыроднаю мяжою Літвы <…>. Да Прыпяці жывуць літоўцы <…>; да Прыпяці гавораць і апранаюцца па-літоўску…''» ({{мова-ru|«Едва ли Припять не должно почитать природною границею Литвы <…>. До Припяти живут литовцы <…>; до Припяти говорят и одеваются по Литовски…»|скарочана}})<ref>Дневные записки путешествия А. Бошняка в разные области западной и полуденной России, в 1815 году. Ч. 2. — Москва, 1821. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=tmllAAAAcAAJ&dq=%D0%94%D0%BD%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D1%8B%D1%8F+%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%88%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B8%D1%8F+%D0%90.+%D0%91%D0%BE%D1%88%D0%BD%D1%8F%D0%BA%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8+%D0%B2%D1%8A+1815&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B#v=snippet&q=%D0%B5%D0%B4%D0%B2%D0%B0%20%D0%BB%D0%B8%20%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D1%82%D1%8C&f=false С. 106—107].</ref>. [[Файл:Lithuanian peasants.jpg|значак|«Літоўскія сяляне» (у [[Беларускі нацыянальны строй|народных строях]]). [[Францішак Смуглевіч|Ф. Смуглевіч]], канец XVIII ст.]] Славуты паэт [[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які нарадзіўся і вырас на [[Наваградзкі павет|Наваградчыне]] і ў самім [[Наваградак|Наваградку]], у [[Пан Тадэвуш|сваёй знакамітай паэме]] пісаў пра родны край: «''О Літва, айчына мая!…''»<ref name="Zajkouski-2009"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324.</ref>. Разам з тым, Адам Міцкевіч у сваім выкладзе пра літоўскі народ у Парыжы зьвяртаў увагу, што ліцьвіны завуць на сваёй мове палякоў — «lankas», а русінаў — «gudas», а Бога — «Dewas»<ref>Literatura słowiańska wykładana w Kolegium francuzkiem przez Adama Mickiewicza / Adam Mickiewicz, Feliks Wrotnowski. Nakł. Księgarni Jana Konstantego Żupańskiego, 1865. [http://books.google.by/books?id=KKgDAAAAYAAJ&pg=RA1-PA191&dq=dewas+mickiewicz&hl=ru&sa=X&ei=I6dcVOfcKqGV7AbP24GoDg&ved=0CCwQ6AEwAg#v=onepage&q=%C5%82ankas&f=false S. 171, 178]. </ref>{{Заўвага|У першай палове XIX ст. пад уплывам пашыранага тады [[рамантызм]]у адзначалася тэндэнцыя [[міт]]алягізацыі гістарычнай спадчыны: некалькі аўтараў (найперш вядомы сваімі фальсыфікатамі [[Тэадор Нарбут]], які прыдумаў падрабязны пантэон «літоўскіх» паганскіх багоў ў рамках «[[Ацтэкі|ацтэцка]]-індыйскай» рэлігіі «ліцьвінаў», а таксама выхадзец з [[Валынь|валынскай]] шляхты [[Юзэф Ігнацы Крашэўскі]], які выводзіў паходжаньне «ліцьвінаў» з [[Індыя|Індыі]] і паяднаў імёны «літоўскіх» паганскіх багоў з індускімі), пачалі ўзвышаць дахрысьціянскую, паганскую спадчыну Вялікага Княства Літоўскага, а разам зь ёй — балтыйскую меншасьць, якая найдаўжэй спавядала [[паганства]]. Гэтыя аўтары сьцьвярджалі: ўсё, што «літоўскае» — паганскае. Самі яны не валодалі летувіскай мовай, але імкнуліся выкарыстоўваць у сваіх творах асобныя летувіскія словы. На гэтым грунце ўжо пазьней дзеячы летувіскага нацыянальнага руху пачалі атаясамліваць Вялікае Княства Літоўскае выняткова зь летувісамі<ref name="Astraucou-2014"/>}}, ён жа зазначаў: «''На беларускай мове, якую называюць русінскай або літоўска-русінскай, гавораць каля дзесяці мільёнаў чалавек; гэта самая багатая і самая чыстая гаворка, яна ўзьнікла даўно і выдатна распрацавана. У пэрыяд незалежнасьці Літвы вялікія князі карысталіся ёй для сваёй дыпляматычнай перапіскі''»<ref name="Arlou-2012-160"/>{{Заўвага|Таксама ў сваёй лекцыі ў Парыжы 22 сьнежня 1840 году, кажучы пра славянскую агульнасьць, Адам Міцкевіч называў у ліку славянскіх народаў палякаў, расейцаў, чэхаў, ілірыйцаў, сербаў, ліцьвінаў і казакоў. Гісторык беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што пэўная супярэчлівасьць ў выказваньнях можа тлумачыцца неўсталяванасьцю як навуковых канцэпцыяў, так і поглядаў самога Адама Міцкевіча: назваўшы сябе ліцьвінам, ён на наступнай старонцы мог пісаць пра «нашага польскага паэта Багдана Залескага», каб празь некалькі абзацаў гаварыць пра яго як пра ўкраінскага паэта<ref>Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кніга другая. — {{Менск (Мн.)}}: Кафедра гісторыі беларускай літаратуры БДУ, 2000. С. 3—4.</ref>}}. {{Падвойная выява|справа|Литвины из альбома Яна Левицкого 2.jpg|111|Biełarusy, Mahiloŭ. Беларусы, Магілёў (1882) (2).jpg|101|«Ліцьвіны. Сяляне з ваколіцаў [[Вільня|Вільні]]» (1841 г.) і «Тыпы беларусаў [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]]» (1882 г.)}} Заснавальнік новай беларускай драматургіі і адзін з стваральнікаў сучаснай літаратурнай беларускай мовы [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]] (1808—1884), хоць і нарадзіўся і правёў цэлае жыцьцё на [[Рэчыцкі павет|Рэчыччыне]] і [[Менскі павет|Меншчыне]], лічыў, што ён вырас «''сярод ліцьвінаў''»<ref>Дунін-Марцінкевіч В. Збор твораў. — {{Менск (Мн.)}}, 1958. С. 362.</ref><ref name="Jermalovic-2000-37"/>. «Літвою» ён лічыў [[Менск]], у якім тады жыў<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>. Народжанага на [[Слуцкае княства|гістарычнай Случчыне]] беларускага паэта [[Уладзіслаў Сыракомля|Ўладзіслава Сыракомлю (Людвіка Кандратовіча)]] (1823—1862) сучасьнікі называлі «лірнікам літоўскім»<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>, «літоўскім паэтам», «песьняром Літвы». Сам ён неаднаразова казаў «Я — ліцьвін» і падкрэсьліваў, што і яго прапрадзед быў «шчырым ліцьвінам»<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 3.</ref>. У 1855 годзе Ўладзіслаў Сыракомля пісаў пра творы Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча: «''Пекная гэта галіна славянскай мовы… і старая! Бо гэта мова нашага Літоўскага статута і заканадаўства… на ёй размаўлялі тры чвэрці даўняй Літвы, народ, шляхта і паны''»<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30278850.html Каліноўскі і палітычнае нараджэньне Беларусі], [[Радыё Свабода]], 19 лістапада 2019 г.</ref>. А ў адным з сваіх вершаў паэт падкрэсьліваў: «''Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: [[Жыве Беларусь!|Хай жыве наша Літва!]] Хай жывуць ліцьвіны!''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»<ref>Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.</ref>|скарочана}}}}<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 4.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Lićvinka. Ліцьвінка (K. Rusiecki, 1847).jpg|107|Rusiecki-Litwinka z wierzbami.jpg|105|«Ліцьвінка зь вербамі» пэндзьля [[Канут Русецкі|Канута Русецкага]]: больш раньняя вэрсія, набытая [[Іван Луцкевіч|Іванам Луцкевічам]] для [[Беларускі музэй у Вільні|Віленскага беларускага музэю]] (налева) і больш позьняя, якая патрапіла ў калекцыю [[Летувіскі мастацкі музэй|Летувіскага мастацкага музэю]] (направа)}} Беларускі пісьменьнік [[Арцём Вярыга-Дарэўскі]] (1816—1884), які нарадзіўся на [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]] і жыў у [[Віцебск]]у, пісаў у сваім творы: «''Літва — родная зямелька''». Ягоны верш «Ліцьвінам, што запісаліся ў мой „Альбом“, на разьвітаньне» (1858 год) адрасаваны маладым беларускім літаратарам. У ім аўтар усклікаў: «''Чый гэта голас? Гэты словы нашы, браценькі-літоўцы''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324—325.</ref>. Славуты навуковец-дасьледнік, геоляг і мінэроляг [[Ігнат Дамейка]] (1802—1889), які вызнаваў сябе ліцьвінам («''… усё роўна памру ліцьвінам''») у сваіх успамінах пра [[Ян Чачот|Яна Чачота]] і [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]] адзначаў, што «''Два нашы студэнты Наваградзкай школы з гадоў маленства добра ведалі наш літоўскі люд, палюбілі яго песьні, прасякнуліся яго духам і паэзіяй, да чаго, вядома ж, прычынілася і тое, што малое мястэчка Наваградак ня шмат чым адрозьнівалася ад нашых вёсак і засьценкаў. Школьнае жыцьцё было хутчэй сельскае. Сябры хадзілі на кірмашы, на царкоўныя ўрачыстасьці, бывалі на сялянскіх вясельлях, дажынках і хаўтурах. У тыя школьныя часы ўбогая страха і народная песьня распалілі ў абодвух першы паэтычны агонь. Адам хутка ўзьнёсься да высокай сфэры сваіх цудоўных твораў. Ян жа да сьмерці застаўся верны народнай паэзіі…''»<ref>Ян Чачот. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: Беларускі кнігазбор, 1996. С. 9.</ref>. У сваёй кнізе «Мае падарожжы» Ігнат Дамейка, апісваючы інтэрнацыянальны склад паўстанцкіх аддзелаў, практычна ў кожным выпадку называе нацыянальную прыналежнасьць таго ці іншага афіцэра або жаўнера. Ён дакладна выдзяляе каронных (г. зн. палякаў), жамойтаў (сучасных летувісаў) і «''нашых ліцьвінаў''» (сучасных беларусаў). Прытым Дамейка не праводзіць ніякай нацыянальнай мяжы паміж літоўскай (беларускай) шляхтай і сялянамі. Для яго яны ўсе — «''нашы ліцьвіны''». У дыплёме ганаровага доктара мэдыцыны, выдадзенага Ігнату Дамейку ў Кракаўскім [[Ягелонскі ўнівэрсытэт|Ягелонскім унівэрсытэце]] ў 1887 годзе, пазначана «''… слаўнаму мужу Ігнату Дамейку, ліцьвіну…''»<ref>[[Станіслаў Лясковіч|Лясковіч С.]] [https://web.archive.org/web/20090924033606/http://dyatlovo.com/modules/content/index.php/ignat-dameika-naciy Да пытаньня нацыянальнага самавызначэньня Ігната Дамейкі] // Лідскі летапісец. № 19.</ref>. У 1861 годзе, пачуўшы пра хваляваньні на радзіме [[Зыгмунт Мінейка]] вярнуўся зь [[Пецярбург]]у дамоў, каб распачаць антыцарскую агітацыю сярод сялянаў. Як сьведчыць у кнізе «Імёны свабоды» [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Ўладзімер Арлоў]], у жніўні 1861 году агент III аддзелу даносіў расейскаму начальству, што «''кадэт Зыгмунт Мінейка ходзіць пераапрануты селянінам і разносіць складзеную нейкім Марцінкевічам на народнай мове „Гутарку старога Дзеда“, дзе ў вершах паказваецца лёс Літвы і ўвесь прыгнёт прыпісваецца расейскаму ўраду''»{{Заўвага|{{мова-ru|«кадет Сигизмунд Минейко ходит переодет крестьянином и разносит сочиненную неким Марцинкевичем на народном языке „Гутарку старога дзеда“, где в стихах представлены судьбы Литвы и все притеснения приписаны российскому правительству»|скарочана}}}}<ref>Лашкевіч К. [https://web.archive.org/web/20090404014016/http://news.tut.by/society/133461.html Як TUTэйшыя зьмянялі сьвет. Ліцьвінскі элін — герой Грэцыі], [[TUT.BY]], 2 красавіка 2009 г.</ref>. «''Продкі мае выйшлі зь літоўскіх балотаў''», — пісаў пра [[Пінскі павет|Піншчыну]] [[Фёдар Дастаеўскі]] (1821—1881)<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>. Знакамітая пісьменьніца [[Эліза Ажэшка]] (1841—1910) неаднаразова падпісвалася як Габрыэла Ліцьвінка ({{мова-pl|Gabriela Litwinka|скарочана}}) або проста ''Li…ka'' (скарочаная форма: ''ліцьвінка'')<ref>Шчарбачэвіч Н. [http://zviazda.by/be/news/20160815/1471291123-karespandent-zvyazdy-praehalasya-pa-znakavyh-myascinah-elizy-azheshki Карэспандэнт «Звязды» праехалася па знакавых мясцінах Элізы Ажэшкі] // [[Звязда]]. № 22, 16 жніўня 2016. С. 12.</ref>. Паводле дзёньніку [[Алена Скірмунт|Алены Скірмунт]], часткова апублікаванага ў 1876 годзе пад назвай «3 жыцьця літвінкі, 1827—1874»: ''«[[Рослаў]]. Павінна быць [[Смаленская губэрня]], адна з складных частак Вялікарасеі? О, не! Гэта наша [[Смаленскае ваяводзтва]]! Людзі такога ж самага тыпу, з той жа мовай і ўборамі. Праўда, сядзібы ў многім сталі больш брыдкія, хаця і зараз вялікія»''<ref>Залескі Б. З жыцця літвінкі: з лістоў і нататак 1823—1874. — {{Менск (Мінск)}}: Выд-ва Вiктара Хурсiка, 2009. С. 186.</ref>. [[Файл:Mužyckaja praŭda. Ziamla naša nazyvajecca litoŭskaja, a my nazyvajemsia litoŭcy.jpg|значак|Першая старонка нявыдадзенай [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]], кастрычнік 1862 г.]] Беларускі герой-рэвалюцыянэр [[Кастусь Каліноўскі]] (1838—1864), які заўсёды зьвяртаўся да народу ў [[беларуская мова|беларускай мове]], менаваў свой родны край (ён нарадзіўся на [[Гарадзенскі павет|Гарадзеншчыне]]) «Літвою». Створаны ім у час паўстаньня часовы ўрадовы камітэт ён назваў «[[Літоўскі ўрад]]». У 1989 годзе ў [[Вільня|віленскім]] [[Касьцёл Сьвятога Францішка Азіскага і кляштар бэрнардынаў (Вільня)|касьцёле Сьвятога Францішка Азіскага]] знайшлі рукапісны дакумэнт пад назвай «№6 Мужыцкая праўда». Тэкст газэты падрыхтавалі ў кастрычніку 1862 году, аднак зь нейкіх прычынаў не надрукавалі. Гэты варыянт лічыцца ўнікальным і вылучаецца з усяе сэрыі, бо тлумачыць сялянам, як раней называлася іхная краіна і якую назву мае тутэйшы народ<ref>[[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] [https://web.archive.org/web/20180620212041/https://www.nv-online.info/2018/03/13/zyamlya-nasha-z-vyakou-vechnyh-nazyvaetstsa-litouskaya-a-my-to-nazyvaemsya-litoutsy-nenadrukavany-numar-muzhytskaj-praudy.html Ненадрукаваны нумар «Мужыцкай праўды»] // Народная Воля. 19 чэрвеня 2018 г.</ref><ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}, 2018.</ref>: {{Цытата|Вы, дзецюкі, пэўне ня ведаеце, хто вы такія, як называецца гэта зямля, на якой нашы бацькі жылі <...> Зямля наша зь вякоў вечных называецца літоўская, а мы то называемся літоўцы.}} Разам з тым, у «[[Лісты з-пад шыбеніцы|Лістах з-пад шыбеніцы]]» Кастусь Каліноўскі ўпамінае і беларусаў, і літоўцаў: «''Калі ронд польскі ўсім братнім народам дае самарондства, маскаль мала таго, што гэтак не робіць, но яшчэ там, гдзе жылі палякі, літоўцы і беларусы, заводзіць маскоўскія школы, а ў гэтых школах учаць па-маскоўску, гдзе ніколі не пачуеш і слова па-польску, па-літоўску да і па-беларуску, як народ таго хоча''»<ref>''Кастусь Каліноўскі.'' [https://knihi.com/Kastus_Kalinouski/Pismy_z-pad_sybienicy.html Пісьмы з-пад шыбеніцы. Ліст першы.]</ref>. Аднак жамойцкі біскуп [[Матэвус Валанчус]] яшчэ перад паўстаньнем дамогся дазволу ад расейскіх уладаў адчыняць пры касьцёлах парафіяльныя школы з выкладаньнем па-летувіску<ref name="Arlou-2012-348">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.</ref>, а па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады, увогуле, зрабілі летувіскую мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Тым часам выкладаньне беларускай мовы ў школах усіх узроўняў было пад забаронай<ref name="Arlou-2012-348"/>. Яшчэ ў 1851 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}} зьвяртаў увагу на тое, што расейцы і ўкраінцы называюць беларусаў «ліцьвінамі» або «літвой»{{Заўвага|{{мова-de|«Ich glaube hier bemerken zu müssen, dass die Grossrussen sowohl, wie auch die Kleinrussen, die Wörter Литва und Литвинъ (Litauer) gebrauchen um damit die Weissrussen zu bezeichnen»|скарочана}}}}<ref> Mélanges russes tirés du Bulletin historico-philologique de l’Académie impériale des sciences de St.-Pétersbourg. T. II, 1855. [https://books.google.by/books?id=bacKAAAAYAAJ&pg=PA227&dq=zamaitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj90qyKweP1AhUM9aQKHW5-B-kQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=litauer%20weissrussen%20kleinrussen&f=false P. 2].</ref>. Францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год, перавыдаваўся па-расейску ў 1883 і 1898 гадох{{Заўвага|Падобныя зьвесткі ў 1882<ref>The Encyclopædia Britannica. Vol. XIV. — Philadelphia, 1882. [https://books.google.by/books?id=xT5IPDMtSJYC&pg=PA708&dq=%22the+name+of+Jmud+being%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjA-qDRi9_0AhVog_0HHQX-Cp8Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%22the%20name%20of%20Jmud%20being%22&f=false P. 708].</ref>, 1891, 1907 і 1911 гадох падавала {{Артыкул у іншым разьдзеле|Энцыкляпэдыя Брытаніка||en|Encyclopædia Britannica}}: «''У Расеі ўсё беларускае насельніцтва былога Вялікага Княства Літоўскага звычайна называюць літоўцамі, тады як літоўцаў ва ўласным сэнсе — жамойтамі''» ({{мова-en|In Russia, all the White Russian population of the former Polish Lithuania are usually considered Lithuanians, the name of Zhmud being restricted to Lithuanians proper|скарочана}})<ref>The Encyclopædia Britannica. Vol. XVI. — New York, 1911. [https://books.google.by/books?id=N2gNAQAAMAAJ&pg=PA790&dq=%22zhmud%22+britannica&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwinpbfD_d70AhUMh_0HHc82AwwQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%22zhmud%22%20britannica&f=false P. 790].</ref>}}) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі традыцыйна працягвалі называць беларусаў, тады як летувісаў — жамойтамі{{Заўвага|{{мова-en|Even still the custom prevails in Poland and Russia of calling Lithuanians the White Russians of the old political Lithuania, distinguishing the Lithuanians proper by the term «Jmudes»<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>|скарочана}}}}: {{Цытата|...нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, «ліцьвінамі» звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувісы»: сам аўтар ужо лічыць слушным у этнаграфічным пляне атаясамліваць ліцьвінаў зь летувісамі}}{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1863 годзе гісторык і этнограф, віцэ-прэзыдэнт Парыскага этнаграфічнага таварыства [[Францішак Генрык Духінскі]] пісаў, што «''больш за сто гадоў таму князь {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жан Д'Атрош Шап||en|Jean-Baptiste Chappe d'Auteroche}} <…> дасканала вызначыў адрозьненьне паміж беларусамі і [[Расейцы|маскалямі]], калі сказаў: „ліцьвін дурны, але маральны; маскаль ня ведае маралі, але хітры“''» ({{мова-pl|«Przed więcej jak stu laty, określił doskonale ksiądz Chappe d’Auteroche <…> różnice między Białorusinami a Moskalami, kiedy rzekł: „Litwin głupi, ale moralny; Moskal nie zna moralności, ale jest chytry“»|скарочана}})<ref>Duchiński F. H. Dopołnienia do trzech części Zasad Dziejów Słowian i Moskali. — Paryz, 1863. [https://books.google.by/books?id=WW9cAAAAcAAJ&pg=PA14&dq=rzek%C5%82+Litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiAh7jO7d7zAhWLGuwKHTYeDTU4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Litwin&f=false S. 14].</ref>. Тым часам латыска-летувіскі этнограф Эдуард Вольтэр, які карыстаўся падтрымкай Расейскага геаграфічнага таварыства, ужо ў 1887 годзе аспрэчваў называньне жамойтаў «''літоўцамі ва ўласным сэнсе''» і выдзяляў іх у асобную «літоўскую краіну»: «''Такі погляд на Жамойць у сэнсе ўласнай, сапраўднай Літвы, аднак жа, не пацьвярджаецца ані зьвесткамі этнаграфічнымі, ані дасьледаваньнямі лінгвістычнымі''» ({{мова-ru|«Такой взгляд на Жмудь, в смысле собственной, истинной Литвы однако же не подтверждается ни данными этнографическими, ни исследованиями лингвистическими»|скарочана}})<ref>Памятная книжка Ковенской губернии на 1888 год. — Ковна, 1887. [https://books.google.by/books?id=Ol5AAQAAMAAJ&pg=PA231&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 231].</ref>}} даюць назву «жамойтаў» альбо «жмудзінаў». {{арыгінал|ru|...даже теперь еще в Польше, как и в России, «литвинами» обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название «жмудов» или «жмудинов».}}|Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. С. 124.}} Гэтыя ж зьвесткі паўтарыў у 1894 годзе заснавальнік сучаснай францускай школы геаграфіі і геапалітыкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Поль Відаль дэ ля Бляш||en|Paul Vidal de La Blache}}: «''…і сёння расейцы і палякі называюць беларусаў гэтай краіны [Белай Русі] літоўцамі, а літоўцаў жамойтамі''»{{Заўвага|{{мова-fr|«Après l'union, le nom de Lithuanie ne fut donné qu'à la partie peuplée de Lithuaniens et à la Russie Blanche; aujourd'hui encore, les Russes et les Polonais qualifient de Lithuaniens les Blancs-Russiens de ce pays, et de Jmoudes les Lithuaniens»|скарочана}}}}<ref>Paul Vidal de La Blache. Cours de géographie à l'usage de l'enseignement secondaire. — Paris, 1894. [https://books.google.by/books?id=09GzvLRnegEC&pg=PA469&dq=jmoudes&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj15czI7cn5AhUthP0HHeWVATIQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=jmoudes&f=false P. 469].</ref>. Тым часам славяназнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Пэрвольф||uk|Первольф Осип Осипович}} сьведчыў у 1893 годзе, што ўкраінцы дагэтуль называюць беларусаў ліцьвінамі ({{мова-ru|«...до сих пор Малорусы называют Белорусов Литвинами»|скарочана}})<ref>Славяне, их взаимные отношения и связи. Т. 3, ч. 2. — Варшава, 1893. [https://books.google.by/books?id=qYhBAAAAYAAJ&pg=PA167&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi-1a2l0MDzAhV6RvEDHfgAA2g4MhDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 167].</ref>. Гэтак, з вуснаў украінца пра беларуса можна было пачуць: «''Хіба лихо озме литвина, щоб він не [[Дзеканьне|дзекнув]]''». Тым часам у 1889 годзе адзначалася, што «''і за [[Заходні Буг|Бугам]], напрыклад у [[Седлецкая губэрня|Седлецкай губэрні]], беларуса іначай не назавуць, як ліцьвінам''»{{Заўвага|{{мова-ru|«и за Бугом, напр. в Седлецкой губ., белорусса иначе не назовут, как литвином»<ref>Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&pg=PA26&dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&f=false С. 26.]</ref>|скарочана}}}} (а ўжо ў наш час у ваколіцах [[Беласток]]у запісалі пра беларуса: «''Як сыр не закуска, так ліцьвін — не чалавек!''» або «''Ліцьвін — то чортаў сын!''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232-233">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232—233.</ref>). А гісторык і краязнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Міхневіч|Ўладзімер Міхневіч|ru|Михневич, Владимир Осипович}} у 1899 годзе засьведчыў, што расейцы ў той час таксама ўсё яшчэ называлі беларусаў ліцьвінамі{{Заўвага|{{мова-ru|«Малоросса он [великоросс, россиянин] называет „хохлом“, белорусса — „литвином“ или „поляком“»|скарочана}}}}<ref>Михневич В. О. Кто и когда выдумал Россию? // Исторический Вестник. Том. 75, 1899. С. 507.</ref>. Увогуле, у пагранічных зь Беларусьсю раёнах Расеі назва ліцьвіны існавала да сярэдзіны XX стагодзьдзя<ref>{{Літаратура/Энцыкляпэдыя літаратуры і мастацтва Беларусі|3к}} С. 287.</ref>. Жыхары [[Курск]]ай і [[Арол (горад)|Арлоўскай абласьцей]] [[Расея|Расеі]] называлі беларусаў «ліцьвінамі» ажно да [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]]<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 325.</ref>. Яшчэ ў 1864 годзе нямецкі этнограф і палкоўнік арміі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] [[Радэрык фон Эркерт]], які не прызнаваў беларусаў асобнай народнасьцю і па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] на заказ расейскіх уладаў дасьледаваў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную тэрыторыя беларусаў]], пакінуў наступнае сьведчаньне<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 27.</ref>: {{Цытата|Мову сваю прасталюдзін называе простай, а самаго сябе [[Русіны (гістарычны этнонім)|Рускім]], часта нават Літоўцам (паводле палітычных паданьняў), ці проста селянінам <…> Польская шляхта, а асабліва каталіцкае духавенства, часта выкарыстоўвае тэрмін „Літоўцы“ датычна тых каталікоў, у якіх роднай мовай засталася руская. {{арыгінал|ru|Язык свой простолюдин называет простым, а самого себя Русским, часто даже Литовцем (по политически преданиям), или просто крестъянином <…> Польское дворянство, а в особенности католическое духовенство часто употребляет выражение «Литовцы» о тех католиках, у которых родным языком остался русский. }}|Эркерт Р. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России. — СПб., 1864. С. 8.}} [[Файл:Litwins-bielarusians.jpg|значак|Першая старонка працы [[Марыя Косіч|М. Косіч]] пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў-беларусаў]], 1901 г.]] У 1901 годзе беларуская фальклярыстка і этнаграфістка [[Марыя Косіч]] выдала працу «Ліцьвіны-беларусы Чарнігаўскай губэрні, іх побыт і песьні», прысьвечаную вуснай народнай паэзіі і духоўнай культуры беларусаў [[Старадубскі павет|гістарычнай Старадубшчыны]], улучанай расейскімі ўладамі ў склад [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]]. Тым часам, паводле сьведчаньня супрацоўніка Этнаграфічнага аддзелу Расейскага імпэратарскага музэю Данілы Сьвяцкага, яшчэ ў 1909 годзе жыхары [[Трубчэўск]]ага павету называлі сябе «Літвою»<ref>Святский, Д. О. [http://diderix.petergen.com/lub-kost.htm Крестьянские костюмы в области соприкосновения Орловской, Курской и Черниговской губерний (Севский уезд Орловской губернии)]. — СПб., 1910.</ref>. А мовазнаўца [[Антон Палявы]] засьведчыў наступную інфармацыю пра жыхароў [[Навазыбкаў]]скага павету<ref>[[Янка Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі. — New Jersey, 1978. С. 36.</ref><ref>Гісторыя філасофскай і грамадска-​палітычнай думкі Беларусі. Т. 1. — {{Менск (Мінск)}}: «Беларуская навука», 2008. С. 84.</ref>: {{Цытата|«Калі б вы папыталіся ў селака Навазыбкаўскага павету, прыкладам, гэтак: „Хто вы такія? да якое нацыі належыце?“ — то пачулі б такі адказ: „Хто мы?! Мы руськія“ ''[г.зн. праваслаўныя — заўвага [[Ян Станкевіч|Янкі Станкевіча]]]''. Калі вы далей папытаецеся: „Якія „руськія“? — Велікарусы, ці што?“ дык узноў пачуеце адказ: „Ды не, якія мы там Велікарусы? Не, мы не Маскалі“. „Ды хто ж вы тады, Украінцы?“ „Не, і не Ўкраінцы!“ „Ды хто ж, наапошку: не Маскалі, не Ўкраінцы, а хто ж?“ І вось… скажуць вам: „Мы Літва, Ліцьвіны“»}} Антон Палявы паведамляў у сваіх чытаньнях для маскоўскай дыялекталягічнай камісіі ў 1925 годзе (пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў]] Навазыбкаўскага павету): «''Гэтыя песьні яшчэ больш пераконваюць у тым, што мова [[Ліцьвіны Севершчыны|навазыбкаўскіх ліцьвінаў]] ёсьць [[беларуская мова|мовай беларускай]], а гэткім чынам, і самі ліцьвіны — таксама ёсьць [[беларус]]амі''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Язык і языкаведа. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2007. С. 854.</ref>. [[Файл:Miensk Litoŭski. Менск Літоўскі (A. Jelski, 1900).jpg|значак|''[[Менск|Менск Літоўскі]]''. З вокладкі кнігі [[Аляксандар Ельскі|Аляксандра Ельскага]], 1900 г.]] Паводле апублікаванай у 1902 годзе працы этнографа [[Павал Шэйн|Паўла Шэйна]], сяляне [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] «''…не называюць сябе ні рускімі, ні беларусамі. Некаторыя лічаць сябе ліцьвінамі''» ({{мова-ru|«...не называют себя ни русскими, ни белоруссами. Некоторые считают себя литвинами»|скарочана}})<ref>Шейн, П. В. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края. Т. 2. — СПб., 1902. С. 21.</ref>. Сьведчаньне пра бытаваньне сярод беларусаў саманазвы «ліцьвіны» таксама пакінуў ксёндз Ян Жылінскі ў летувіскай газэце {{Артыкул у іншым разьдзеле|Viltis||be|Viltis}} (№ 29, 1909 год)<ref>Litwa. Nr. 8 (14), 1909. S. 117.</ref>: «''Ёсьць шмат беларусаў, якія проста называюць сябе ліцьвінамі і хочуць імі быць, гэтак жа, як ліцьвіны, што гавораць па-польску. Добра было б, калі б і яны мелі сваё выданьне ў беларускай мове''»<ref>[[LITWA: hłos monarchisty]]. № I (XXII), 2008. С. 2.</ref>. Ужываньне беларускай саманазвы «ліцьвіны» ў пачатку XX ст. засьведчыў клясык беларускай літаратуры [[Якуб Колас|Якуб Колас (Канстантын Міцкевіч)]] у сваёй аўтабіяграфічнай трылёгіі «[[На ростанях]]»{{Заўвага|Якуб Колас стаў правобразам маладога настаўніка Лабановіча}}<ref>Кузняцоў С. [https://nashaniva.com/?c=ar&i=126017 Лёс сям’і пана падлоўчага: Ядвіся з трылогіі «На ростанях»: што з ёй стала], [[Наша Ніва]], 12 красавіка 2014 г.</ref>: «''Пан падлоўчы быў родам дзесь з Гарадзеншчыны і паходзіў, як ён казаў сам, з старога дваранскага роду. Тутэйшае жыхарства лічыла яго палякам, сам жа пан падлоўчы з гэтым не згаджаўся. „Я — ліцьвін“, — зь нейкаю гордасьцю зазначаў пан падлоўчы і сваю належнасьць да ліцьвінаў даводзіў, паміж іншым, і тым, што яго прозьвішча — Баранкевіч — мела канчатак на „іч“, тады як чыста польскія прозьвішчы канчаюцца на „скі“: Жулаўскі, Дамброўскі, Галонскі. Даведаўшыся, што прозьвішча новага настаўніка Лабановіч, падлоўчы пры спатканьні зь ім прыметна выказаў адзнакі здавальненьня, як гэта бывае тады, калі нам на чужыне прыходзіцца спаткацца зь земляком. — То і пан — ліцьвін! — весела сказаў ён маладому настаўніку і пастукаў яго па плячы. <…> Гаварыў падлоўчы Баранкевіч найбольш добраю беларускаю моваю»<ref name="Kolas-1955"/><ref name="Jermalovic-2000-37"/>. Паводле ўспамінаў беларускага грамадзкага дзеяча, пэдагога і актывіста [[Беларуская дыяспара|беларускай дыяспары]] ў [[ЗША]] [[Яўхім Кіпель|Яўхіма Кіпеля]] (1896—1969), назва ліцьвіны захоўвалася ў ваколіцах [[Бабруйск]]у ([[Рэчыцкі павет|гістарычная Рэччычына]]): «''У Бабруйшчыне, і там, дзе я рос, тады яшчэ быў папулярны назоў „Літва“, а мы былі „ліцьвіны“. Было й німала тых, хто памятаў, што й край называўся „Літвой“. Было яшчэ таксама шмат сьветкаў паўстаньня 1863—1864 гадоў. Мой дзед па бацьку быў у паўстаньні, ды ў Машнічах, Слаўкавічах, Байлюкох і іншых суседніх вёсках і сёлах яшчэ былі жывымі сьветкі ды ўдзельнікі паўстаньня. „Мы — Літва“, — казаў мне заўсёды мой дзед. Ды й іншыя дзяды нам, дзецям, заўсёды казалі, што тут заўсёды была Літва. <…> Памяць пра Літву перахоўвалі ня толькі нашыя дзяды ды паны, як Быкоўскі, але й маладзейшыя людзі, і гэтыя ўспаміны перадавалі нам''»<ref name="Kipiel-1995"/>. == Літоўская мова == === Першы запіс === [[Файл:Kiejstut. Кейстут (1841).jpg|значак|Вялікі князь [[Кейстут]]]] У 1351 годзе князь [[Кейстут]] (брат вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а) рушыў у [[Вугоршчына|Вугоршчыну]] ў выправу з вайсковымі аддзеламі з [[Трокі|Трокаў]], [[Горадня|Горадні]], [[Дарагічын]]а і [[Берасьце|Берасьця]]. У час сустрэчы вугорскі кароль [[Людвік I Вялікі|Людвік (Лаёш) Вялікі]] і князь Кейстут учынілі мір, і на знак замірэньня Кейстут загадаў зарэзаць [[карова|быка]] і па забіцьці павярнуўся да свайго войска і пракрычаў «''па-літоўску''» (паводле вугорскай кронікі, ''lithwanice''): «''Рагаціна — розьні нашы. Госпад на ны!''» ([[Стараславянская мова|па-стараславянску]] «на ны» азначае «на нас»{{Заўвага|Як зазначае [[Аляксандар Брукнэр]], {{мова-pl|«Dla dzisiejszych Litwomanów bardzo bolesna przy tym uwaga, bo ów Kiejstut, naswybitniejszy Litwy pogańskiej przedstawiciel, nie po litewsku, lecz, o zgrozo, po białorusku rotę przysięgi wraz z swymi odprawia»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. [http://slowianie.3bird.pl/download/materialy/slowianie-materialy-aleksander-bruckner-mitologia-slowianska-i-polska.pdf Mitologia słowiańska i polska]. — Warszawa, 1980.</ref>), у запісе кронікі — «''rogachina roznenachy gospanany''», што перамовілі яго ліцьвіны (''Lithwani''). З тым, што гэтая прамова ёсьць узорам славянскай мовы, пагаджаецца большасьць дасьледнікаў: [[Аляксандар Мяжынскі]], [[Аляксандар Брукнэр]], {{Артыкул у іншым разьдзеле|Стывэн Крыстафэр Роўэл||be|Стывен Крыстафер Роўэл}}, {{Артыкул у іншым разьдзеле|Андраш Золтан||be|Андраш Золтан}} ды іншыя<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 86.</ref>. === Славянская літоўская мова === {{Асноўны артыкул|Старабеларуская мова|Беларуская мова}} [[Файл:Žygimont Kiejstutavič, Pahonia. Жыгімонт Кейстутавіч, Пагоня (1411, 1930).jpg|значак|Пячаць [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта Кейстутавіча]] з [[Пагоня]]й, 1411 г.]] За часамі Вялікага Княства Літоўскага [[Беларуская мова|беларускую мову]] азначалі літоўскай (мовай літоўскага народу) вялікі князь [[Ягайла]] ў агульназемскім прывілеі для Літвы 1387 году, першы віленскі біскуп (1388—1398) [[Андрэй Васіла]] ў сваім тэстамэнце ды іншыя ліцьвіны, а таксама замежнікі (напрыклад, чэскі тэоляг [[Геранім Праскі]], які ў канцы XIV ст. быў місіянэрам у Літве, пісаў, што ў гэтай дзяржаве «''мова народу ёсьць славянскай''», а паводле назвы дзяржавы яе называюць «''літоўскай''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>). Беларуская мова, якая ў Вялікім Княстве Літоўскім называлася літоўскай, была мовай літоўскага народу і афіцыйнай мовай гаспадарства, на ёй складаліся ўрадавыя лісты і судовыя выракі, вялося дыпляматычнае ліставаньне з замежнымі краямі{{Заўвага|Ужо 28 сьнежня 1264 году на беларускай мове склалі дамову паміж князем [[Гердзень|Гердзенем]] (стрыечным братам вялікага князя [[Міндоўг]]а) і [[Лівонскі ордэн|Інфлянцкім ордэнам]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 61.</ref>}}. [[Файл:Vitaŭt Vialiki, Kalumny. Вітаўт Вялікі, Калюмны (1555).jpg|значак|[[Вітаўт|Вітаўт Вялікі]] з гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]]] Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на вялікую колькасьць беларускіх тлумачальных тэрмінаў у граматах літоўскіх князёў і баяраў, складзеных у XIV—XV стагодзьдзях на [[Лацінская мова|лацінскай мове]]. Такое ўжываньне выняткова славянскіх тлумачальных тэрмінаў ня толькі ў дакумэнтах, пісаных у дзяржаўнай канцылярыі Вялікага Княства Літоўскага, але і аформленых па-за канцылярыяй звычайнымі ліцьвінамі, ёсьць беспасярэднім сьведчаньнем, што тыя карысталіся ўласнымі, а не чужымі моўнымі выразамі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 39—46.</ref>. Пагатоў у многіх выпадках беларускія словы падаваліся з азначэньнем «народны» («гутарковы»), а самі такія дакумэнты нярэдка складаліся ў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх мясцовасьцях]], прылеглых да сучаснага беларуска-летувіскага этнічнага памежжа. У 1358 годзе дзеля вызначэньня дакладнай мяжы паміж Вялікім Княствам Літоўскім і [[Мазавецкае княства|Мазоўшам]] у [[Горадня|Горадні]] склікалі адмысловы сойм зь літоўскіх і мазоўскіх князёў і баяраў. У [[Лацінская мова|лацінскім]] акце разьмежаваньня, выдадзеным у Горадні 13 жніўня 1358 годзе князямі [[Кейстут]]ам, [[Патрыкей|Патрыкеем]] і [[Войшвілт]]ам і баярамі Айкшам, Алізарам і Васком Кірдзеевічамі, ужылі трансьлітараваныя ў лаціну «''гутарковыя''» назвы памежных пунктаў «''Каменны брод''» (''in vulgari a Kamyoni brod'') і «''вусьце вялікай стругі''» (''uscze welikey strugi'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 62.</ref>. У лацінскай дароўнай грамаце [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў (Ашмяны)|касьцёлу]] ў [[Ашмяны|Ашмянах]] ваяводы віленскага [[Войцех Манівід|Альбэрта Манівіда]] ад 1407 году ўжываецца «''народны''» выраз «''паўустаўнае''» (''vulgariter dictam pol ustavy'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 175.</ref>. Князь [[Жыгімонт Кейстутавіч]] у сваёй лацінскай грамаце ад 1411 году згадваў гутарковую (''vulgariter dicitur'') меру «''пуд воску''» (''pud vosku'')<ref name="Urban-2001-11">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 11.</ref>. А ў дароўнай грамаце ад 1434 году, якой Жыгімонт Кейстутавіч ужо будучы вялікім князем запісаў [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Віленскай катэдры]] наданьні ў [[Меднікі|Медніцкай]], [[Дубінкі|Дубінскай]], [[Лынгмяны|Лынгмянскай]] і [[Немянчын]]скай валасьцях, згадваліся загароджы на рацэ, якія па-народнаму называліся «''язы''»{{Заўвага|Паводле [[Этымалягічны слоўнік беларускай мовы|Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]], «''Ез — 'перагародка, якую ставяць рыбакі на рацэ з праходам, у якім расстаўляюць нерат' <...> (гл. таксама яз)''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 184.</ref>, таксама шэраг прыкладаў ужываньня гэтага слова ў форме «яз» падае [[Гістарычны слоўнік беларускай мовы]]<ref>{{Літаратура/ГСБМ|37к}} С. 300.</ref>}} (''vulgariter jazi''). У лісьце да імпэратара [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурскага]] ад 1420 году вялікі князь [[Вітаўт]] ужыў выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''»{{Заўвага|Этымалягічны слоўнік беларускай мовы [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]] падае: «''Гайно — 'бярлога, логава'''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 18.</ref>}} (''indagines, alias in vulgari hayn'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 208.</ref>. У 1423 годзе ён зацьвердзіў дароўную грамату віленскага ваяводы Альбэрта Манівіда капліцы пры Віленскай катэдры, дзе загадвалася тром «''сем’ям''» (''familiae vulgariter siemie'') Цярэнцевічаў (''Terentiewiczy'') даваць «''лукно пяціпяднае''» (''lukno petypedne'') мёду, а братам Львовічам (''Lwowiczy'') і Небутовічам (''Nebutowiczy'') — «''лукно шасьціпяднае''» (''vulgariter lukno szescipedne'') мёду на карысьць той капліцы<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У дароўнай грамаце віленскага мяшчаніна Мацея Волаха і яго жонкі Дароты [[Віленскі кляштар францішканаў|Віленскаму кляштару францішканаў]] ад 1422 году лацінскі выраз «''situm circa fluvium Niemesz''» («''разьмешчаны ля ракі [[Нявежа (Летува)|Нямежы]]''») патлумачылі гутарковым выразам «''на Нямежы''» (''in vulgari comuniter dicendo na Nemeszi'')<ref name="Dajlida-2019-176">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 176.</ref>. У 1434 годзе ў дароўнай грамаце, якой [[Андрэй Саковіч (ваявода)|Андрэй Саковіч]], дзедзіч [[Немянчын]]а, надаваў Віленскай катэдры дзесяціну з свайго двара ў [[Сьвянцяны|Сьвянцянах]], згадваліся мясцовыя жыхары Войтка, два Мікіты, Кузьма Сямашыч (''Cusma Semaszicz''), Кастусь Пуршка (''Costhus alius Purschka'') ды іншыя. Некаторыя зь іх былі ўдзельнікамі суполак [[Бортніцтва|бортнікаў]], якія па-народнаму называліся «''сябрылы''» (''alias sabrili''); супольнік такой сябрылы называўся «''сябрыч''» (''alias sabricz'')<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У грамаце 1436 году, якой Конрад Кучук (''Cunradus alias Kuczuc''), дзедзіч [[Жырмуны|Жырмуноў]], чыніў наданьне Віленскаму касьцёлу францішканаў, згадвалася мера мёду, якая па-народнаму называлася «''шацец''» (''vulgariter dictam szathec'')<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У грамаце 1437 году Станіслаў Даўгайла, харужы віленскі, надаваў Віленскай катэдры сваю зямлю Навіны (''Nowiny'') на дзесяць «''бочак''» (''ad decem tunnas alias beczki'')<ref name="Dajlida-2019-177">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 177.</ref>. У 1451 годзе кашталян віленскі [[Сямён Гедыгольдавіч]] заснаваў [[Касьцёл Адведзінаў Найсьвяцейшай Панны Марыі (Вішнеў)|касьцёл]] у сваёй вотчыне [[Вішнеў (Менская вобласьць)|Вішневе]] і надаў яму зямлю «''з пашняй''» (''cum agro alias z pasznia'') і лугі, па-народнаму менаваныя «''сенажаці''» (''prata alias sianozaczy''). У 1452 годзе Магдалена, удава старосты [[Ліда|лідзкага]] Ягінта, надала Віленскаму кляштару францішканаў «''пашню''» (''agrum alias pasznia'') зь людзьмі ў [[Тракелі (Вярэнаўскі раён)|Тракелях]]. У 1459 годзе пан Андрэй Даўгердавіч надаў [[Касьцёл Сьвятога Апостала Андрэя (Лынтупы)|касьцёлу]] ў [[Лынтупы|Лынтупах]] людзей, якія мусілі даваць «''бязьмен''» мёду (''bezmien mellis'') або «''пуд''» мёду (''pud mellis''), а таксама пэўную меру «''грачыхі''» (''hreczychy'')<ref name="Dajlida-2019-177"/>. [[Файл:Ліст вялікага князя Вітаўта з подпісам “Самъ” (1399).jpg|значак|Ліст вялікага князя Вітаўта рыскаму бурмістру на [[Старабеларуская мова|беларускай мове]] з подпісам «''Самъ''», 1399 г.]] Яшчэ ў XIII ст. прускі храніст Хрысьціян пісаў: «''Калісьці [[Вэнэды]]я, цяпер Літванія, адсюль назва Вэнэдзкай затокі''» і такім парадкам лічыў пачатковую Літву [[Славянскія мовы|славянскай]] краінай<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 23.</ref>. У 1440-х гадох славянскай назваў літоўскую мову пісьменьнік і гуманіст, будучы [[папа|рымскі папа]] [[Піюс II (папа рымскі)|Энэа Сыльвіё Пікаляміні]]: «''Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская''»{{Заўвага|{{мова-la|«Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orlentem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est''»|скарочана}}<ref>Pii II Pontificis Maximi Historia Rerum ubique Gestarum cum Locorum descriptione. — Parrhisiis, 1509. P. 109v—110.</ref>}}<ref name="Urban-2001-113">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 113.</ref><ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265—266.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. Невядомы сучасьнік [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] ў трактаце пра Памор’е (1464 год) пісаў, што «''мову памаранаў аднолькава могуць разумець палякі, русіны, ліцьвіны і прусы{{Заўвага|Пад прусамі тут, напэўна, разумелася польскае насельніцтва, якое тады жыло ў нізоўі [[Вісла|Віслы]] на яе правым узьбярэжжы<ref name="Urban-2001-15">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 15.</ref>}}''»<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што хоць сам Длугаш адзначыўся супярэчлівымі сьцьверджаньнямі пра мову ліцьвінаў, якіх залічваў да славянізаваных балтаў гэтак званага «[[Італійцы|італійскага]] паходжаньня»<ref name="Urban-2001-76">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 76.</ref>, аднак апісваючы эпізоды хрышчэньня ліцьвінаў і [[жамойты|жамойтаў]] храніст засьведчыў: пры хрышчэньні ліцьвінаў польскія сьвятары ня мелі патрэбы ў перакладніках, якія спатрэбіліся ім пры хрышчэньні жамойтаў{{Заўвага|Таксама у 11-й кнізе сваіх хронікаў Ян Длугаш згадаў першага каталіцкага біскупа для Жамойці [[Мацей зь Вільні|Мацея]]: «''з паходжаньня Немец, які, аднак, нарадзіўся ў Вільні. Ён добра ведаў мовы літоўскую і жамойцкую''», чым прызнаў існаваньне дзьвюх асобных моваў — літоўскай і жамойцкай<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22.</ref>}}<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22, 103.</ref>. Тым часам вялікі князь [[Гедзімін]] запрашаў з Захаду ў Вялікае Княства Літоўскае дзеля хрышчэньня ліцьвінаў манахаў-прапаведнікаў, якія валодалі «польскай» і «рускай» мовамі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58, 102.</ref>. У грамаце вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] да біскупа віленскага [[Войцех Табар|Войцеха Табара]] ад 1503 году пан [[Іван Сапега]], які працаваў у славянскім сакратарыяце Вялікага Княства Літоўскага і фактычна азначаўся ў дзьвюх папскіх булах ад 1501 году як «''сакратар рускай мовы''» («''secretarius Ruthenicus''», «''in cancellaria Ruthenica secretarium et capitaneum''»), характарызаваўся як «''secretario nostro Litvano''» («''secretarius noster Litvanus''»), што варта разумець як «''сакратар літоўскай мовы''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 114.</ref>. Паводле гісторыка Паўла Урбана, гэта ёсьць адным зь сьведчаньняў працэсу сьціраньня этнічнай мяжы паміж ліцьвінамі і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] ў XV—XVI стагодзьдзях<ref name="Urban-2001-85">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 85.</ref>. Увогуле, атаясамліваньне Літвы і Русі адзначаў яшчэ польска-прускі гісторык і этнограф XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мацей Прэторыюс||pl|Mateusz Pretoriusz}}, тлумачэньне якому бачыў у агульным паходжаньнем рускіх і літоўскіх княскіх дынастыяў — «''з Прусаў''»<ref>Naruszewicz A. Historya narodu polskiego. T. 1, cz. 1. — Warszawa, 1824. [https://polona.pl/item/historya-narodu-polskiego-t-1-cz-1,OTYyMDI0Njg/265/#info:metadata S. 206].</ref>. Ён жа сьцьвярджаў паходжаньне назвы літвы ад [[Люцічы|люцічаў]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 292.</ref>, а таксама сьведчыў, што «''літоўская мова ёсьць настолькі пашыранай у Русі, што літоўскую мову называюць рускай і рускую — літоўскай''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die Littauische Sprache ist in Reussen so gemein gewesen, dass man Littauisch Reussisch genannt und Reussisch Littauisch»|скарочана}}}}<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=LoICAAAAQAAJ&pg=PR12-IA6&dq=Die+Littauische+und+jetzige+Nadravische&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiX_eWNjp31AhWX87sIHWgzCo4Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Die%20Littauische%20und%20jetzige%20Nadravische&f=false S. VI].</ref>, на што зьвяртае ўвагу [[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 278.</ref>. Паводле гісторыка [[Андрэй Катлярчук|Андрэя Катлярчука]], азначэньне старой беларускай літаратурнай мовы як «рускай» (паралельна зь яе азначэньнем «літоўскай» — як гутарковай мовы ліцьвінаў) тлумачыцца тым, што яна ўжывала на пісьме [[Кірыліца|кірылічныя «рускія» літары]]<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 147.</ref>. Такія эўрапейскія навукоўцы, як Гэртман Шэдэль у «Сусьветнай хроніцы» (1493 год)<ref name="Panucevic-2014-265">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>, дырэктар [[Нюрнбэрг|Нюрнбэрскае]] гімназіі Ян Коклес Норык у «Дэкастыхоне» (1511 год){{Заўвага|{{мова-la|«Post Poloniam Lituania est spaciola quoque tellus verum paludibos sylvisque plurimum obducta… Lingua utuntur Sclavonica»|скарочана}}<ref>Jo. Coclei Norici Decastichon. In librum. Norinburgae, 1511, pp.Kv-K II — Inkunabel. Gymnasial Bibliothek zu Koeln, GB XI 490b, Panzer VII, 451, 86.</ref>}}<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>, Ян Багемскі ў працы «Звычаі ўсіх народаў» (1538 г.){{Заўвага|{{мова-la|«Lithunia est Poloniae ad ortum connexa noningentorum millium passuum circuitu magna sui parte palustris plurimumque nemorosa… Sermo gentis, ut Polonis, Sclavonicus, hie enim sermo, quern latissime patet, ac plurimis quidem gentibus communis est…»|скарочана}}<ref>Omnium Gentium Mores, Leges et Ritus. Ex mulris clarissimis rerum scriptoribus a Joanne Boemo Aubano Teutonico nuper collecti et novissime recogniti. Antverpiae, 1538. P. 80v-81.</ref>}}<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/> і аўстрыйскі дыплямат [[Сігізмунд Гербэрштэйн]] у «Гісторыі Масковіі» (1549 год) пісалі пра Літву, як пра славянскі народ. Усе яны залічвалі літоўскую мову да [[славянскія мовы|славянскіх моваў]]<ref name="Stankievic-2003-639">Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639.</ref>. Сігізмунд Гербэрштэйн, які наведваў Літву ў 1517—1526 гадох, пісаў: * «''…бізона ліцьвіны ў сваёй мове называюць „зубр“ (Suber{{Заўвага|Тым часам [[летувісы]] завуць гэтага зьвера ''stumbras''<ref name="Arlou-2012-160">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 160.</ref><ref name="Zajkouski-2009">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.</ref>}})''»{{Заўвага|{{мова-la|«Bisontem Lithwani lingua patria vocant Suber, Germani improprie Aurox vel Urox»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=iUphAAAAcAAJ&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&q=suber#v=snippet&q=suber&f=false P. 117].</ref>|скарочана}}}}; * «''…той зьвер, якога ліцьвіны ў сваёй мове называюць „лось“ (Loss), по-нямецку завецца Ellend („лось“ — нямецк.)''»{{Заўвага|{{мова-la|«Quae fera Lithwanis sua lingua Loss est, earn Germani Ellend, quidem Latine Alcem vocant»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?id=iUphAAAAcAAJ&pg=PA118-IA1&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwii8ueNhb70AhWB-qQKHTj7BbIQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Quae%20fera%20Lithwanis%20sua%20lingua%20Loss&f=false P. 118].</ref>|скарочана}}}}; * «''Гаспадар прызначае туды [ў Жамойць] ўрадоўцу [зь Літвы], якога ў сваёй мове яны [ліцьвіны] называюць „староста“ (Starosta)''»{{Заўвага|{{мова-la|«ex Lithvania a Principe Praefectus, quem sua lingua Starosta, quasi seniorem appellant praeficitur»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=iUphAAAAcAAJ&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&q=suber#v=snippet&q=starosta%20lingua&f=false P. 119].</ref>|скарочана}}}}<ref name="Stankievic-2003-639"/>. Вэнэцыянскі дыплямат Марка Фаскарына ў 1557 годзе пісаў, што «''маскавіты размаўляюць і пішуць славянскай мовай, таксама як [[Харватыя|далматы]], [[Чэхія|чэхі]], [[палякі]] і ліцьвіны''»{{Заўвага|{{мова-it|«Questi Moscoviti parlano la lingua Schiavona, et scrivono nella stessa, siccome i Dalmatini, Bohemi, Polacchi et Lithuani…»|скарочана}}<ref>Historica Russiae Monumenta, ex antiquis exterarum gentium archivis et bibliothecis depromta ab A. J. Turgenevio, T. I. Nr. 135. — Petropoli, 1841. P. 149.</ref>}}<ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639—640.</ref>. Успрыманьнем у Польшчы ліцьвінаў (разам з русінамі) як народу славянскай мовы, этнічна блізкага палякам, тлумачыцца пасольская інструкцыя для [[Эразм Цёлак|Эразма Цёлка]] на перамовы з новаабраным папам [[Юліюс II (папа рымскі)|Юліюсам II]], выдадзеная ў 1504 годзе ў канцылярыі [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]], дзе сьцьвярджалася нібы «''землі Літоўскага княства спакон веку былі заселеныя палякамі''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 84, 113.</ref>. Тым часам у творах паэта і пісьменьніка [[Мікалай Рэй|Мікалая Рэя]], аднаго з заснавальнікаў [[Польская літаратура (рэнэсанс)|польскай літаратуры]], ліцьвіны гавораць па-беларуску (напрыклад, ліцьвін простага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] зь верша «Litwin co pytał Polaka iako gi zową», выдадзенага ў 1562 годзе<ref>Rozprawy Akademii Umiejętności: Wydział Filologiczny. T. VIII, 1894. [https://books.google.by/books?id=bFIoAAAAYAAJ&pg=PA331&dq=rzek%C5%82+Litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisoP7b4t7zAhVI6qQKHfNUAHsQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=rzek%C5%82%20Litwin&f=false S. 331].</ref>). Як падкрэсьліваў польскі гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]], «''калі [Мікалай Рэй] пазьней апісваў русінаў, яны гаварылі „па-літоўску“ (г.зн. па-беларуску; ліцьвін у яго заўсёды быў толькі беларусам), ніколі па-ўкраінску''»{{Заўвага|{{мова-pl|«[Mikołaj Rej] jeżeli później o Rusinach opowiadał, prawili mu po "litewsku" (tj. po białorusku; Litwin u nego zawsze tyle co Białorusin), nigdy po małorusku»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Mikołaj Rej: człowiek i dzieło. — Lwów, 1922. S. 7.</ref><ref>Brückner A. Mikołaj Rej. — Warszawa: PWN, 1988. [https://books.google.by/books?id=SKTqAAAAMAAJ&q=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&dq=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjn5Lee4N7zAhVrgP0HHScUAxkQ6AF6BAgCEAI S. 14].</ref>. Таксама ў працы «Statuta, prawa i konstytucje», выдадзенай у 1600 годзе ў [[Кракаў|Кракаве]], каралеўскі сакратар [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Янушоўскі||pl|Jan Januszowski}} зазначаў, што ў «''народнай літоўскай мове''» ({{мова-la|vulgo Lituanico|скарочана}}) судовага сакратара называюць дзецкім (''Dzieczkie'')<ref>Januszowski J. Statuta, prawa y constitucie. — Kraków, 1600. [https://books.google.by/books?id=AwpqPXb2wE8C&pg=PA834&lpg=PA834&dq=%22vulgo+lituanico%22&source=bl&ots=Pj8onEbDfy&sig=ACfU3U3c61-MJ5YxF1VMaHXJ7Wjj75Uwhw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi78qfTgoX2AhVSQfEDHZMyBsgQ6AF6BAgEEAM#v=onepage&q=lituanico&f=false S. 834].</ref>. [[Файл:Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие (1627, 1783).jpg|значак|Першая старонка катэхізісу {{nowrap|Л. Зізанія}} (перавыданьне 1783 году, [[Горадня]]): «''Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие''»]] Апублікаваная ў 1578 годзе ў [[Кракаў|Кракаве]] [[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі]] зазначала, што «''…усе іншыя найбольшыя і найхрабрэйшыя народы ўсходніх і паўночных краінаў, якія ўжываюць славянскую мову, ёсьць баўгары, басьнякі, сэрбы, …ліцьвіны, што пануюць размашыста, кашубы… чэхі, палякі, мазуры… Ва ўсіх гэтых краінах, ад Ледавітага акіяну… да Міжземнага і Адрыятычнага мораў, жывуць народы славянскай мовы… Хоць многія зь іх свой бацькоўскі спосаб жыцьця зьмянілі на звычаі іншых народаў. Гэтак басьнякі, баўгары, сэрбы, рацы і далматы перанялі звычаі туркаў і вугорцаў… Ліцьвіны, русіны і мазуры зблізіліся з палякамі… Па-за гэтым, аднак, усе яны, хоць расьсяліліся сярод іншых народаў, гутараць, асабліва ў вёсках, на сваёй роднай, хай сабе адметнай, славянскай мове''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 18—19.</ref>. Таксама пры апісаньні Масковіі паведамлялася, што «''іншыя славяне, якімі ёсьць палякі, чэхі, ліцьвіны (літва) ды іншыя, якія ад мовы рускай адрозьніваюцца, іншым імём цара называюць, адныя Krol, другія Korol, альбо Kral…''»{{Заўвага|{{мова-la|«cæteri autem Slavones vtpote Poloni, Bohemi, Lituani, et cæteri, qui ab idiomate Ruthenico diuersi sunt, alio nomine Regem appellant, scilicet Krol, alij Korol, et Kral»|скарочана}}<ref> Sarmatiae Europeae descriptio, quae regnum Poloniae, Lituaniam, Samogitiam, Russiam, Masouiam, Prussiam, Pomeraniam, Liuoniam, & Moschouiae, Tartariaeque partem complectitur. — Cracovia, 1578. [https://books.google.by/books?id=ULz4bTnQRRoC&pg=RA1-PA29&dq=lithwanice&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjT0tKVws3zAhVbSvEDHcDSCYIQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=kral&f=false Fol. 25].</ref>}}{{Заўвага|{{мова-pl|«Insi zaś Słowacy, iako są Polacy, Czechowie, Litwa, y insi, ktorzy od mowy Ruskiey są rożni inszym imieniem Cara zowią iedni Krolem drudzy Korolem albo Kralem...»<ref>Zbior dzieiopisow polskich, Т. 4. — Warszawa, 1768. [https://books.google.by/books?id=HvYvAAAAYAAJ&pg=PA523&dq=Cara+zowi%C4%85+iedni+Krolem+drudzy+Korolem+albo+Kralem&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiYusyoy87zAhVGSPEDHeBLBFwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Cara%20zowi%C4%85%20iedni%20Krolem%20drudzy%20Korolem%20albo%20Kralem&f=false S. 523].</ref>|скарочана}}}}. А ў дапоўненым польскамоўным выданьні 1611 году зазначалася, што «''…называе гэты танец русь і літва Korohodem''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zowie ten taniec Ruś y Litwa Korohodem»<ref>Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=FxhhAAAAcAAJ&dq=y+Litwa+obuwie+sobie+plot%C4%85%2C+kt%C3%B3re+Litwa+lapciami&q=Korohodem#v=onepage&q=taniec&f=false S. 27].</ref>|скарочана}}}} і «''…як русь, і літва абутак сабе пляце, які літва называе Lapciami, а русь — Kurpiami''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...iako Ruś y Litwa obuwie sobie plotą, które Litwa lapciami, Ruś kurpiami nazywa»<ref>Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. [https://books.google.by/books?id=FxhhAAAAcAAJ&pg=RA4-PA11&dq=y+Litwa+obuwie+sobie+plot%C4%85,+kt%C3%B3re+Litwa+lapciami&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwirgZfnxM7zAhU1SvEDHe--CFwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=l%C3%A1p%C4%87i%C3%A1mi&f=false S. 11].</ref>|скарочана}}}}{{Заўвага|Разам з тым, у гэтым жа выданьні адзначалася, што {{мова-pl|«...y sam narod Litewski iasnie assernie abowiem wiele słow Lacinskich y Włoskich w iezyku ich przyrodzonym nayduie sie iako Dziewos po Litewsku a po Lacinie Deus Bog; Saulas, u nich Słońce a po Lacinie Sol; maja y Niemieckich słow w swey mowie niemało jako Kinig a u nich Kоnigos Xiaże. Maia y Greckich słow nieco w sobie <...> ale się w tych swych kraiach z [[Палямон (літоўскі князь)|Palemoniem]] zoszli»|скарочана}}. Паводле гісторыка і мовазнаўцы [[Мікалай Нікалаеў|Мікалая Нікалаева]], укладальніка акадэмічнага выданьня «Гісторыі беларускай кнігі», у той час пад назвай «літоўская мова» ўжо разумелася лучнасьць славянскіх і балтыйскіх дыялектаў у межах Вялікага Княства Літоўскага (палітычнай Літвы): «''у розных частках дзяржавы карысталіся сваімі дыялектамі „рускай“ ці „літоўскай“ мовы''», прытым «''асабліва адрозьніваліся дыялекты балтыйскія''»<ref>{{Літаратура/Гісторыя беларускай кнігі|1к}} С. 78.</ref>}}. [[Файл:Чэскі і рускі когут, валынскі півень, літоўскі пятух (1627, 1653).jpg|значак|Старонка слоўніка П. Бярынды (другое выданьне, Куцейна пад [[Ворша]]й, 1653 г.): «''Пѣтель: чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі — пятух''»]] Маскоўскі пісьменьнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Трыфан Карабейнікаў||ru|Коробейников, Трифон}} пры апісаньні свайго падарожжа празь Вялікае Княства Літоўскае адзначыў пра адно зь местаў: «''А поставил тое полату, живеть в ней костянтиновской жилец, судья, по-литовски [[войт|вой]], именем Скряга''»<ref>Православный Палестинский сборник. Т. 9, вып. 2. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=GcM7AQAAMAAJ&pg=RA1-PA76&dq=%D1%81%D1%83%D0%B4%D1%8C%D1%8F+%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%B9&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwityJ6Zib35AhUBh_0HHX1SD0QQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q&f=false С. 76].</ref>. У {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вайсковы статут Маскоўскай дзяржавы (1607)|вайсковым статуце Маскоўскай дзяржавы 1607 году|ru|Воинский устав (1607)}} зазначалася<ref>Устав ратных, пушечных и других дел, касающихся до воинской науки. Т. 1. — СПб., 1777. [https://books.google.by/books?id=fvtkAAAAcAAJ&pg=PA73&lpg=PA73&dq=%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%B8+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%82%D1%8A,+%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D1%8A&source=bl&ots=pGqMudYDUC&sig=ACfU3U16i03ipvtTAPg7wX34h8B2NroklA&hl=be&sa=X&ved=2ahUKEwi96-63uL_zAhUYtKQKHd4MAbYQ6AF6BAgREAM#v=onepage&q&f=false С. 73].</ref>: «''…подобает большому Маршалке <…> держаши у себя книгу, именуемую по Француски ле Дроа, а по Немецки Спекулюм Саксоници юрис, а по Польски и по Литовски Статут, а по Руски судебник''»<ref>Савченко Д. А. Создание Соборного Уложения: исторический опыт модернизации отечественного законодательства // Вестник НГУЭУ. № 3, 2013. С. 211.</ref>. У скарзе жыхара [[Наўгародзкая зямля|Наўгародзкай зямлі]] да маскоўскага гаспадара [[Васіль Шуйскі|Васіля Шуйскага]] пра напад ў 1610 годзе на вясельны паязд адзначалася, што нападнікі крычалі «''по-литовски: хапай, хапай, рубай, рубай''»<ref>Селин А. А. Об одной сельской свадьбе при царе Василии Шуйском // Мифология и повседневность. Вып. 2. Мат. науч. конф., 24-26 февраля 1999 г. СПб., 1999. С. 186—197.</ref>. У Актах [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (запіс ад 1618 году): «''… выехали из деревни человек с пятнадцать, а на них магерки литовския, и почали им говорить по-литовски: не утекайте-де!''»<ref>Акты Московского государства. Т. 1. — СПб., 1890. С. 148.</ref><ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/>. У выпісе з дакумэнтаў Маскоўскай дзяржавы за 1658 год зазначалася пра [[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|ўзятага ў палон]] беларуса: «''зовут де ево по-литовски Ян Мелешков, а во крещение Гришка Иванов сын''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 386.</ref>. Увогуле, яшчэ ў 1918 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]] зьвяртаў увагу на тое, што ў Маскоўскай дзяржаве беларуская мова афіцыйна вызначалася як «літоўская»<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/5/#info:metadata S. 4].</ref>. Гэты ж факт прызнаюць летувіскія аўтары {{Артыкул у іншым разьдзеле|Станіславас Лазутка||lt|Stanislovas Lazutka}}, [[Ірэна Валіканіце]] і [[Эдвардас Гудавічус]]: «''у канцылярыі вялікага князя маскоўскага дакумэнты, якія прыходзілі з ВКЛ, напісаныя на старабеларускай мове, вызначаліся як пісаныя „па-літоўску“''»{{Заўвага|У якасьці прыкладаў падаюцца вопісы архіваў маскоўскага гаспадара і пасольскага прыказа: «''Грамота <…> писана по-литовски''» (1502 год), «''Лист <…> писан по-литовски''» (1570 год) ды іншыя<ref>Описи Царского архива XVI века и архива Посольского приказа 1614 года / Под ред. С. О. Шмидта. — Москва: Изд-во вост. лит., 1960. С. 68, 73.</ref>}}<ref>Лазутка С., Валиконите И., Гудавичюс Э. Первый литовский статут. — Вильнюс, 2004. [https://books.google.by/books?id=jeg1AQAAIAAJ&q=po+litowski+Pisan&dq=po+litowski+Pisan&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx2qfv0vX1AhXDQ_EDHSUyANgQ6AF6BAgEEAI С. 64].</ref>. Праваслаўны культурны дзяяч [[Ляўрэнці Зізані]], ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага, выдаў у 1627 годзе на заказ патрыярха Вялікі [[катэхізіс]], у якім гэтак патлумачыў назву кнігі: «''Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие''» і такім чынам атаясамліваў літоўскую мову з [[Старабеларуская мова|старабеларускай]], а рускую — з [[Стараславянская мова|стараславянскай]]. Праз год маскоўскі гаспадар [[Міхаіл I Раманаў]] пытаўся ў яго: «''По литовскому языку как вы говорите „собра“?''», на што асьветнік адказваў: «''Тожде и по литовскому языку „собра“''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>. Іншы культурны дзяяч і лексыкограф [[Памва Бярында]], ураджэнец Рэчы Паспалітай, таксама атаясамліваў літоўскую мову з старабеларускай: «''пѣтель'' (царкоўнаславянская мова)'': чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі ''(г.зн. па-старабеларуску)'' — пятух''»<ref name="Sviazynski-2006">Свяжынскі У. Праблема афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16-17 лістапада 2006 года / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. С. 131.</ref>. [[Файл:Widaw in German, Vilna in Italian, Wilenski in Lithuanian (Belarusian), Wilna in Polish, Vilne in French, Vilna in Latin (V. Coronelli, 1690) (2).jpg|значак|Фрагмэнт мапы ВКЛ ([[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыя]], 1690 г.) з назвамі Вільні на розных мовах: ''Widaw'' на нямецкай, ''Vilna'' на італьянскай, ''Wilenski'' [горад, замак] на літоўскай (г. зн. беларускай), ''Wilna'' на польскай, ''Vilne'' на францускай, ''Vilna'' на лаціне<ref name="Briedis-2009">Briedis L. Vilnius: City of Strangers. — Central European University Press, 2009. P. 15.</ref>]] Гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]] сярод сьведчаньняў называньня беларускай мовы «літоўскай», апроч Сігізмунда Гербэрштэйн, Лаўрэція Зізанія і Памвы Бярынды, таксама прыводзіць аўтара лацінамоўнай польскай граматыкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі|Пятра Статорыюса-Стоенскага|pl|Piotr Stoiński}}{{Заўвага|{{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі||pl|Piotr Stoiński}} пісаў пра існаваньне мазавецкага, рускага і літоўскага дыялектаў поруч з польскай мовай, разумеючы пад літоўскім дыялектам беларускую мову<ref name="Zaprudzki-2013"/>}} (XVI ст.), славацкага падарожніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Даніэль Крман|Даніэля Крмана|uk|Даніел Крман}} і [[Пісар вялікі літоўскі|пісара вялікага літоўскага]] [[Удальрык Крыштап Радзівіл|Ўдальрыка Радзівіла]], які заклікаў да рэформы літоўскай граматыкі на фанэтычнай аснове (XVIII ст.)<ref name="Zaprudzki-2013">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 91—93.</ref>. Ён жа адзначае сярод тых, хто сьцьвярджаў, што ліцьвіны гаварылі на славянскай мове, апроч Гераніма Праскага, яшчэ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Паола Джовія Навакомскі|Паолу Джовію Навакомскага|uk|Паоло Джовіо}} і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Конрад Геснэр|Конрада Геснэра|be|Конрад Геснер}}<ref name="Zaprudzki-2013-92">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 92.</ref>. Гісторык [[Андрэй Катлярчук]] зьвяртае ўвагу на тое, што гістарычных ліцьвінаў да шэрагу славянамоўных народаў таксама залічваў швэдзкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёхан Гот Батвід||sv|Johannes Bothvidi}}{{Заўвага|{{мова-la|«Illyricam voco Linguam qua Sclavis, Croatis, Bohemis, Dalmatis, Polonis, Lithvanis, Russis, Muschovitis alias populi est communis»|скарочана}}}}<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 139, 142.</ref>. Францускі палітык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Блез дэ Віжэнэр||pl|Blaise de Vigenère}} у сваім «Апісаньні Польскага Каралеўства» (1573 год) зазначаў пра жыхароў [[Падольле|Падольля]], што «''няма ніякага сумневу ў тым, што яны, падобна іншым, належаць да славянска-рускага племені; бо і мова іхная, і норавы, і звычаі амаль тыя ж самыя, як на Чырвонай Русі, Валыні і Літве''»<ref>Блез де Виженер. [https://www.vostlit.info/Texts/rus14/Vizhener/text.phtml?id=395 Описание Польского Королевства] // Мемуары, относящиеся к истории Южной Руси. Вып. I (XVI ст.). — Киев, 1890.</ref>. Нямецкі дыплямат {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яган Георг Корб||ru|Корб, Иоганн Георг}} у дзёньніку свайго падарожжа 1698 году ў Масковію праз [[Прусія|Прусію]], Жамойць і Літву (у тым ліку сталіцу Вільню) пры апісаньні [[Жодзін]]а адзначыў, што свае заезныя двары ліцьвіны называюць «круг»<ref>Корб И. Г. Дневник путешествия в Московию. — СПб., 1906. [https://books.google.by/books?id=erw6AQAAMAAJ&pg=PA28&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi_68Pqj8LzAhVwRfEDHW48B7I4KBDoAXoECAoQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28].</ref> ({{мова-la|«Diversoria sua Lithuani Krug appellant»|скарочана}}<ref>Korb J. G. Diarium itineris in Moscoviam perillustris ac… — Vienna, 1698. [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/55809-korb-j-g-diarium-itineris-in-moscoviam-perillustris-ac-ignatii-christophor-nobilis-domini-de-guarient-rall-ab-romanorum-imperatore-leopoldo-i-ad-tzarum-et-magnum-moscoviae-ducem-petrum-alexiowicium-anno-1698-vienna-1698#mode/inspect/page/38/zoom/4 P. 26].</ref>). На выдадзенай у 1690 годзе ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]] мапе Вялікага Княства Літоўскага падаваліся варыянты назваў асобных мясьцінаў на розных мовах, дзе для Вільні з пазнакай «''Lit''» (на літоўскай мове) падавалася славянская беларуская назва «Віленскі [горад, замак]» («Wilenski»)<ref name="Briedis-2009"/>. [[Файл:Udalryk Kryštap Radzivił. Удальрык Крыштап Радзівіл (1742-47).jpg|значак|[[Удальрык Крыштап Радзівіл|Удальрык Радзівіл]]]] У 1637 годзе шляхціч з [[Слуцкае княства|Случчыны]] [[Ян Цадроўскі]], які спадарожнічаў князю [[Багуслаў Радзівіл|Багуславу Радзівілу]] ў Нямеччыну ды іншыя эўрапейскія краі, запісаў у сваім дзёньніку, што ў ваколіцах [[Любэк]]у і [[Гамбург]]у — колішнім памежжы [[Германцы|германцаў]] з палабскімі славянамі ([[Люцічы|люцічамі]] і хаўруснымі ім плямёнамі) — «''…мы напаткалі мужыкоў, якія размаўлялі на мяшаным нямецка-літоўскім дыялекце; сваё паходжаньне яны вядуць ад [[Герулы|герулаў]], продкаў ліцьвінаў''»{{Заўвага|Згадка пра герулаў, відаць, сьведчыць пра папулярнасьць сярод тагачаснай літоўскай шляхты канцэпцыі ўласнага германскага паходжаньня<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 16.</ref>}}<ref>Помнікі мемуарнай літаратуры Беларусі XVII ст. — {{Менск (Мн.)}}, 1983. С. 124.</ref>. У канцы XVII — пачатку XVIII ст. у сваіх неапублікаваных лацінамоўных курсах філязофіі шэраг кіеўскіх прафэсараў называлі беларускую мову «літоўскай» — ''Lit(h)uanice''. У падрыхтаваным у гэты ж час на паўднёвай Чарнігаўшчыне або на паўночнай Палтаўшчыне зборніку вершаў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Кліменці Зіноўіў|Кліменція Зіноўіва|uk|Зіновіїв Климентій}} беларуская мова таксама называецца літоўскай: «''О теслях або теж о плотника(х) по моско(в)скии(и): а о дейлидах по лито(в)ски(и)''»<ref name="Zaprudzki-2013-92"/>. Паводле выдадзенай у 1899 годзе ў Вільні працы гісторыка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Венядзікт Плашчанскі|Венядзікта Плашчанскага|uk|Площанський Венедикт Михайлович}}, за часамі Рэчы Паспалітай дакумэнты на беларускай мове, якія паходзілі зь Літвы, ва Ўкраіне азначалі як пісаныя літоўскай мовай ({{мова-la|st. et idiom. lithuanico|скарочана}})<ref>Площанский В. М. Прошлое Холмской Руси. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=s6vZ3kR-LJwC&pg=RA1-PA95&dq=idiom+lithuanico&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjp9s7CqoT2AhVR_rsIHe75DucQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=idiom%20lithuanico&f=false С. 95].</ref>. Апроч таго, ліцьвіны — беларусы, якія размаўляюць на роднай беларускай мове — сталі трывалым кампанэнтам украінскіх [[інтэрмэдыя]]ў XVIII стагодзьдзя<ref>Кабржыцкая Т., Рагойша У. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/92798/1/%D0%A2%D0%B0%D1%86%D1%86%D1%8F%D0%BD%D0%B0%20%D0%9A%D0%B0%D0%B1%D1%80%D0%B6%D1%8B%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F%2C%20%D0%A3%D1%81%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B4%20%D0%A0%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D0%B9%D1%88%D0%B0%20%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%96%20%D1%84%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D1%80%20%D0%B2%D0%B0%20%D1%9E%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%96%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%85%20%D1%96%D0%BD%D1%82%D1%8D%D1%80%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D1%8B%D1%8F%D1%85%20%D0%A5V%D0%86%D0%86%D0%86%20%D1%81%D1%82..pdf Беларускі фальклор ва ўкраінскіх інтэрмедыях ХVІІІ ст.] // Фалькларыстычныя даследаванні. Кантэкст. Тыпалогія. Сувязі: зб. арт. Вып. 4 / пад нав. рэд. Р. Кавалёвай, В. Прыемка. — {{Менск (Мінск)}}: Бестпрынт, 2007. C. 206.</ref>, напісаных навукоўцам і пісьменьнікам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мітрафан Даўгалеўскі|Мітрафанам Даўгалеўскім|uk|Довгалевський Митрофан}}<ref>Rozprawy Wydziału Filologicznego. T. 14, 1891. [https://books.google.by/books?id=8-AfAAAAIAAJ&pg=PR18&dq=Litwin+czy+Bia%C5%82orusin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiy6pD_-t7zAhXJ-aQKHQ-EAPcQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=Litwin%20czy%20Bia%C5%82orusin&f=false S. XVIII].</ref> (які, магчыма, меў беларускае паходжаньне<ref name="Kabrzyckaja-2007">Кабржыцкая Т., Рагойша У. Феномен часу: драматургія Кіева-Магілянцаў як выява ўкраінска-беларускай культурнай супольнасці // Беларусь і беларусы ў прасторы і часе: зборнік да 75-годдзя прафесара Адама Мальдзіса / Грамадскае аб’яднанне «Міжнародная асацыяцыя беларусістаў», Польскі інстытут у Мінску. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 140―151</ref>), прафэсарам [[Кіева-Магілянская акадэмія|Кіеўска-Магілянскай акадэміі]] будучым [[магілёў]]скім япіскапам [[Георгі (Каніскі)|Георгіем (Каніскім)]] ды іншымі аўтарамі<ref>Гудзій М. [http://litopys.org.ua/ukrinter/int02.htm Українські інтермедії XVII—XVIII ст.] — Київ, 1960.</ref>. У 1693 годзе ў [[Лёндан]]е пабачыла сьвет ангельскамоўнае выданьне энцыкляпэдыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Le Grand Dictionnaire historique|«Le Grand Dictionnaire historique»|en|Le Grand Dictionnaire historique}}, дзе значылася, што жыхары Літвы называюць яе «Litwa» і што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania <...> called by the inhabitants, Litwa; <...> Their language is a dialect of the Sclavonick»|скарочана}})<ref>Bohun E. A Geographical Dictionary, representing the present and ancient names of all the countries, provinces, remarkable cities … of the whole world … With a short historical account of the same, etc. — London, 1693. [https://books.google.by/books?id=ag5mAAAAcAAJ&pg=PA234&dq=lithuanians+litwa+language&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiTm4DC_8fzAhWgSvEDHe4NBJ84UBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=lithuanians%20litwa%20language&f=false P. 234].</ref>. У выдадзеным у Лёндане 34-м томе калектыўнай навуковай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Universal History (1747—1768)|«Universal History»|en|Universal History (Sale et al)}} (1762 год) зазначалася, што Літву карэнныя яе жыхары называюць «Litwa» ({{мова-en|«...Lithuania, called Litwa by the natives»|скарочана}})<ref>The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 409.</ref>, а таксама што Літва мяжуе з [[Расея]]й, [[Інфлянты|Інфлянтамі]], [[Валынь]]ню, [[Чырвоная Русь|Чырвонай Русьсю]], [[Польшча]]й, [[Падляшша]]м, [[Прусія]]й і [[Жамойць|Жамойцю]]<ref>The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 410.</ref>. Падобныя памежныя рэгіёны (з удакладненьнем у выглядзе Малой Польшчы — замест Чырвонай Русі і Польшчы) пазначаліся ў выдадзеным у [[Пэрт (Шатляндыя|Пэрце]] 13-м томе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Encyclopædia Perthensis|«Encyclopædia Perthensis»|en|Encyclopædia Perthensis}} (1806 год{{Заўвага|Перавыдаваўся ў Лёндане ў 1807 годзе і ў [[Эдынбург]]у ў 1816 годзе}}), дзе таксама адзначалася назва «Litwa» і тое, што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania, or Litwa <...> The language is a dialect of the Sclavonic»|скарочана}})<ref>Encyclopaedia Perthensis; or, Universal dictionary of Knowledge. Vol. XIII. — London, 1806. P. 285.</ref>. У прадмове да выдадзенай ў 1704 годзе кнігі «Лексикон треязычный», аднаго з галоўных слоўнікаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]], пісьменьнік і перакладнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Палікарпаў-Арлоў|Фёдар Палікарпаў-Арлоў|ru|Поликарпов-Орлов, Фёдор Поликарпович}}{{Заўвага|У рэдагаваньні і дапаўненьні «Лексикона треязычного» бралі ўдзел ураджэнец Рэчы Паспалітай {{Артыкул у іншым разьдзеле|Стэфан (Яворскі)||uk|Стефан (Яворський)}} і выпускнік Кіеўскай духоўнай акадэміі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Рафаіл (Краснапольскі)||uk|Рафаїл (Краснопольський)}}, а пры складаньні гэтага слоўніка Фёдар Палікарпаў-Арлоў карыстаўся рукапісным беларуска-лацінска-польскім слоўнікам XVII ст.<ref>Сперанский М. Н. Один из источников «Триязычного лексикона» Федора Поликарпова — рукописный белорусско-латинско-польский словарь XVII в. // Из истории русско-славянских литературных связей. — М., 1960. С. 205, 209.</ref>}} адзначыў літоўскую мову сярод славянскіх: «''Вместо же языка еврейскаго наш предпоставихом славенский, яко поистинне отца многих языков благоплоднейша. Понеже от него аки от источника неизчерпаема, прочиим многим произыти языком, сиречь польскому, чешскому, сербскому, болгарскому, литовскому, малороссийскому, и иным множайшым, всем есть явно''»<ref>Поликарпов-Орлов Ф. П. Лексикон треязычный, сиречь речений славенских, еллиногреческих и латинских сокровище. — Москва, 1704. [https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_004091708?page=9&rotate=0&theme=white]</ref>. Першы прафэсійны расейскі літаратар {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Сумарокаў||ru|Сумароков, Александр Петрович}} (1717—1777), прыводзячы назвы зямлі на розных мовах, зазначаў: «''По Трансильвански Йерде : по Персидски Земин : а о Славенском, Польском и Литовском и поминать не чево; ибо сии языки теже, что и наш''»<ref>Полное собрание всех сочинений в стихах и прозе покойнаго действительнаго статскаго советника, ордена св. Анны кавалера и Лейпцигскаго ученаго собрания члена, Александра Петровича Сумарокова. Ч. X. — Москва, 1782. [https://books.google.by/books?id=33NdAAAAcAAJ&pg=PA128&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj1uraa38DzAhWoQ_EDHcgPAFo4tAEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 128].</ref>. Францускі прафэсар мэдыцыны {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жан Аструк||en|Jean Astruc}} у 1768 годзе зазначаў, што «[[каўтун]] (Koltun) — літоўская назва для {{мова-la|Plica|скарочана}}»{{Заўвага|{{мова-la|«Koltun, hoc eft, Paxillus, nomen Lithuanicum Plicæ»|скарочана}}}}<ref>Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. [https://books.google.by/books?id=li9QR0lQ1SUC&pg=PA408#v=onepage&q&f=false P. 408].</ref>, «koltun у літоўскай мове значыць {{мова-la|Paxillum|скарочана}}»{{Заўвага|{{мова-la|«Koltun, lithuanice Paxillum significant»|скарочана}}}}<ref>Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. [https://books.google.by/books?id=li9QR0lQ1SUC&pg=PA408#v=onepage&q=lithuanice&f=false P. 69].</ref>. У 1791 годзе віленскі земскі судзьдзя [[Тадэвуш Корсак]] прамаўляў на [[Чатырохгадовы Сойм|Чатырохгадовым Сойме]] зь «літоўскім акцэнтам», які ўражваў палякаў<ref>Юргайціс Р. Парламенцкая дзейнасць паслоў з віленскага сойміка ў сойме Рэчы Паспалітай у 1717—1793 гг. // [[ARCHE Пачатак]]. № 6 (105), 2011. С. 109.</ref><ref>Помнікі беларускага пісьменства 18-га стагоддзя / Уклад. А. Дайліда, Г. Ціванова, М. Свістунова. — Менск, 2021. С. 49.</ref>. У канцы XVIII ст., ужо за часамі [[Расейская імпэрыя|расейскага панаваньня]], беларуская мова працягвала называцца літоўскай. Гэтак, прызначаны кіраваць новаўтворанай [[Менская япархія|Менскай япархіяй]] [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] [[Віктар Садкоўскі]], адданы маскоўскай гаспадыні [[Кацярына ІІ|Кацярыне ІІ]], пагражаў беларускім сьвятарам на [[Слуцак|слуцкім]] эпархіяльным зборы: «''Я вас скорэню, знішчу, штоб і языка не было вашого проклятого ''літовского'' і вас саміх; я вас у зсылкі парассылаю альбо ў салдаты пааддаю, а сваіх з-за кардону пановажу!''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-235">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 235.</ref><ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 5.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>. У 1806 годзе расейскі царкоўны гісторык, археограф і біліёграф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўген (Балхавіцінаў)||ru|Евгений (Болховитинов)}}, камэнтуючы ў сваім «Гістарычным слоўніку аб расейскіх пісьменьніках» сьцьверджаньне [[Шыман Старавольскі|Шымана Старавольскага]] пра зробленыя [[Ян з Глогава|Янам з Глогава]] (настаўнікам [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]]{{Заўвага|Існуе вэрсія, што Францішак Скарына мог працягнуць і выдаць пераклад, распачаты яго настаўнікам Янам з Глогава<ref>Владимировас Л. Всеобщая история книги: Древний мир. Средневековье. Возрождение. — М.: Книга, 1988. С. 201.</ref>}}) пераклады кнігаў бібліі на «славянскую мову» — мову Вялікага Княства Літоўскага<ref>Яцухна В. Скарыназнаўчая спадчына Вацлава Ластоўскага // Спадчына Скарыны: да 500-годдзя беларускага кнігадрукавання : зб. навуковых артыкулаў : у 2 ч. Ч. 1 / рэдкал. : А. Ермакова (гал. рэд.) [і інш] ; М-ва адукацыі Рэспублікі Беларусь, Гомельскі дзярж. ун-т імя Ф. Скарыны. — Гомель : ГДУ імя Ф. Скарыны, 2017. С. 61.</ref> — адзначаў, што той напраўду перакладаў іх на літоўскую мову{{Заўвага|{{мова-ru|«Но оба они ошибаются по незнанию подлинного Словянского языка. Потому что Глоговенский переводил упомянутые книги не на Славянский, а на Литовский язык, на коем они и напечатаны в Кракове»|скарочана}}}}<ref>Друг просвещения. Ч. 1, 1806. [https://books.google.by/books?id=WCloAAAAcAAJ&pg=PA100&dq=%D0%B3%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjZ_7LQhoz0AhWsR_EDHamUA3oQ6AF6BAgCEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 100].</ref>. Гэты ж аўтар у іншым сваім слоўніку (1827 год) азначаў «Катэхізіс вялікі» Л. Зізанія як ад пачатку «напісаны на літоўскай мове» ({{мова-ru|«писанный <...> на Литовском языке»|скарочана}})<ref> Словарь исторический о бывших в России писателях духовного чина греко-российской церкви. Т. 2. — СПб., 1827. [https://books.google.by/books?id=M91dAAAAcAAJ&pg=PA4&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%A3%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiGi9bxzY30AhU1SPEDHTyUCsI4lgEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A%20%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%A3%22&f=false С. 4].</ref>, такое азначэньне гэтага выданьня як ўкладзенага «на літоўскай мове» даў яшчэ ў 1822 годзе расейскі выдавец і філёляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Грэч||be|Мікалай Іванавіч Грэч}}{{Заўвага|{{мова-ru|«Зизаний сочинил еще на Литовском языке большой Катихизис»|скарочана}}}}<ref>Опыт краткой истории руской литературы. — СПб., 1822. [https://books.google.by/books?id=kMFLAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 62].</ref>. У 1807 годзе нямецкі географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Георг Гасэль||ru|Гассель, Георг}} у сваёй працы пра Расейскую імпэрыю<ref>Hassel H. Statistischer Abriss des Russischen Kaisertums nach seinen neuesten politischen Beziehungen. — Nürnberg — Leipzig, 1807. S. 92.</ref> пісаў пра славянскі народ ліцьвінаў (літоўцаў), праваслаўных, якія жылі сярод палякаў у Віленскай, Гарадзенскай, Менскай, Магілёўскай і Віцебскай губэрніях і зазначаў, што яны карыстаюцца сваёй асобнай мовай<ref name="Zaprudzki-2013-95">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 95.</ref>. У выдадзенай у [[Харкаў|Харкаве]] працы «Найноўшы нарыс правілаў расейскай граматыкі»<ref>Новейшее начертание правил Российской грамматики, на началах всеобщей основанных. — Харьков, 1810. С. 28.</ref> (1810 год) {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Арнатоўскі||uk|Орнатовський Іван}} называў беларусаў літоўцамі і сьцьвярджаў, што «''паўночна-заходняя частка Расеі запазычыла многа словаў, а яшчэ больш канчаткаў, уласьцівых мове літоўцаў''»<ref name="Zaprudzki-2013-96">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 96.</ref>. [[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які паводле сьведчаньня свайго сучасьніка Максымільяна Маркса, размаўляў з каханай Марыляй Верашчакай па-беларуску, а свае першыя вершы, не напісаныя, а агучаныя ўслых, прамаўляў па-беларуску<ref>Корбут В. [https://www.polskieradio.pl/396/8226/Artykul/2810981,%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81-%D1%81%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D1%87%D1%8B%D1%9E-%D1%88%D1%82%D0%BE-%D0%9C%D1%96%D1%86%D0%BA%D0%B5%D0%B2%D1%96%D1%87-%D1%81%D0%B2%D0%B0%D0%B5-%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%8B%D1%8F-%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%8B-%D1%81%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%9E-%D0%BF%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%83 Маркс сведчыў, што Міцкевіч свае першыя вершы складаў па-беларуску], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 23 верасьня 2021 г.</ref>, і паводле гісторыка беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч|Міколы Хаўстовіча]], зрэдку называў мову сваіх твораў «ліцьвінскай»<ref>Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кн. 1. — {{Менск (Мн.)}}: БДУ, 2000. С. 3.</ref>, клапаціўся пра захаваньне і перадачу дзецям мясцовага вымаўленьня<ref>[[Станіслаў Станкевіч (кнігар)|Станкевіч С.]] Беларускія элементы ў польскай рамантычнай паэзіі. — Вільня, 2010. С. 201.</ref>: {{Цытата|...няраз слухаючы нас, ён уздыхаў, што ў нас бясколерны, чужаземскі акцэнт. Ён бы хацеў чуць з нашых вуснаў мову сьпеўную, літоўскую, якая была яму мілейшая за ўсё. {{арыгінал|pl|...nieraz słycząc nas mówiących, wzdychał, że mamy akcent bezbarwny, cudzoziemski. On byłby chciał słyczeć w naszych ustach tę mowę spewną, litewską, która nadewszystko była mu miłą.}} |Gorecka A. Wspomnienia o Adamie Mickiewiczu. — Kraków, 1897. S. 76.}} [[Файл:Литовско-русский словарь, составленный в 1596 году Лаврентием Зизанием (1849).jpg|значак|Тытульны аркуш [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянска]]-беларускага слоўніка [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] ў публікацыі 1849 году]] У 1836 годзе расейскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Пагодзін||ru|Погодині, Михаил Петрович}} пісаў пра Ўкраіну: «''Прыйшлі жа туды яшчэ пазьней літоўцы або беларусцы, з [[Гедзімін]]ам, і ўвялі ў пісьмовы ўжытак сваю мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Пришли же туда еще позднее Литовцы или Белорусцы, с Гедемином, и ввели в письменное употребление свой язык»|скарочана}}}}<ref>Погодин М. П. Записка о древнем языке русском // Известия Императорской академии наук по отделению русского языка и словестности. Т. 5, 1836. С. 82.</ref>{{Заўвага|Тым часам у афіцыйным часопісе Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі за 1836 год прафэсар [[Маскоўскі ўнівэрсытэт|Маскоўскага ўнівэрсытэта]] гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сьнегіроў||ru|Снегирёв, Иван Михайлович}} у сваім артыкуле «Латинская синонимика в Германии», зьмешчаным у радзьдзел «Науки и словестность», прыводзіў варыянты славянскага слова «хлеб»: «''по Малорос. хлиб, на Польском по Варшавскому и Краковскому произношению хлиб, а по Литовскому хлеб (chleb)''»<ref>Журнал Министерства Народного Просвещения. 1836. Ч. 9. [https://books.google.by/books?id=3dljAAAAcAAJ&pg=PA470&dq=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%83+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%83&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjUv6_5g9nzAhUpQvEDHYb9CtUQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%83%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%83&f=false С. 470].</ref>}}. Расейскі пісьменьнік і выдавец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Свіньін||be|Павел Пятровіч Свін’ін}} у 1839 годзе адзначаў, што ўкраінская мова за [[Чарнігаў|Чарнігавым]] зьмяняецца на літоўскую ({{мова-ru|«Язык Малороссийский <...> за Черниговым изменяется в Литовский»|скарочана}})<ref>Картины России и быт разноплеменных ее народов : Из путешествий П. П. Свиньина. Ч. 1. — СПб., 1839. С. 313—314.</ref>. У 1841 годзе расейскі пісьменьнік і аўтар шматлікіх падручнікаў расейскай мовы Іван Пенінскі ў прадмове да трэцяга выданьня «Славянскай хрэстаматыі», у якое ён дадаў вытрымкі зь [[Літоўская Мэтрыка|Літоўскай мэтрыкі]], зазначаў<ref>Пенинский И. С. Славянская хрестоматия, или Избранные места из произведений древнего отечественного наречия. — СПб.: Тип. Деп. нар. прос., 1841. [https://books.google.by/books?id=DmJcAAAAcAAJ&pg=PR6&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjMw6W6or7zAhWKRfEDHaYZDYI4WhDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&f=false С. VI].</ref>: «''Бракавала таксама ранейшым выданьнях Хрэстаматыі артыкулаў, якія пазнаёмілі б выхаванца з мовамі Беларускай і Літоўскай, слушна названымі мовай Заходне-Рускай; і ў гэтых адносінах кніга папоўненая цяпер здавальняльна''» ({{мова-ru|«Недоставало также в прежних изданиях Хрестоматии статей, которые познакомили бы воспитанника с языками Белорусским и Литовским, страведливо названными языком Западно-Русским; и в этом отношении книга пополнена теперь удовлетворительно»|скарочана}}){{Заўвага|Гэтае ж сьцьверджаньне паўтараецца ў прадмове да чацьвертага выданьня (1843 год)}}. У 1849 годзе расейскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сахараў||ru|Сахаров, Иван Петрович}} апублікаваў [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянска]]-беларускі слоўнік [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] пад назвай «Літоўска-рускі слоўнік» ({{мова-ru|«Литовско-русский словарь»|скарочана}})<ref>Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. 119.</ref>, у 1869 годзе ў часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Филологические записки||ru|Филологические записки}} адзначалася: «''Слоўнік Л. Зізанія належыць да літоўскай пісьменнасьці. У ім славянскія словы, іншаземныя тлумачацца літоўскай мовай, бо і сам складальнік быў родам зь Літвы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Словарь Л. Зизания принадлежит грамотности Литовской. В нем слова Славянские иностранные объясняются речью Литовскою потому что и сам составитель был родом из Литвы»|скарочана}}}}<ref>Филологические записки. Вып. 1, 1869. [https://books.google.by/books?id=n1lKAAAAcAAJ&pg=RA1-PA10&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE+%22%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiRkKWd_o30AhWdQ_EDHQz1D_04HhDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%8E&f=false С. 9].</ref>, а ў 1872 годзе пісьменьнік і пэдагог {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Чудзінаў||ru|Чудинов, Александр Николаевич}} пісаў пра слоўнік Л. Зізанія, што «''аўтар родам зь Літвы, таму ўсе тлумачэньні словаў ім робяцца на літоўскай мове''» ({{мова-ru|«Так как автор родом из Литвы, то и все объяснения слов им делаются на Литовском языке»|скарочана}})<ref>О преподавании отечественнаго языка: Очерк истории языкознания в связи с историей обучения родному языку, с приложением библиографического указателя. — Воронеж, 1872. [https://books.google.by/books?id=DdtdAAAAcAAJ&printsec=frontcover&dq=%D0%9E%D1%87%D0%B5%D1%80%D0%BA%D1%8A+%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 201].</ref>. Народжаны на [[Жамойць|Жамойці]] гісторык і археоляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Тадэвуш Валянскі||be|Тадэвуш Валянскі}} ў 1854 годзе залічваў літоўскую мову да славянскіх: «''…трэба валодаць веданьнем усіх найгалоўнейшых, прынамсі, цяпер яшчэ жывых гаворак славянскіх, якімі лічацца: руская, польская, чэская, сэрба-далмацкая, ілірыйская, вэнэдзкая альбо вэндзкая і літоўская''»{{Заўвага|{{мова-ru|«...должно обладать знанием всех главнейших, по крайней мере, теперь ещё живых наречий славянских, которыми почитаются: русское, польское, чешское, сербо-далматское, иллирийское, венедское или вендское и литовское»|скарочана}}}}<ref>Воланский Т. [https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%9E%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B2,_%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D1%8F%D1%81%D0%BD%D1%8F%D1%8E%D1%89%D0%B8%D1%85_%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8F%D0%BD%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%83%D1%8E_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8E/%D0%9F%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%B5 Описание памятников, объясняющих славяно-русскую историю] // Новые материалы для древнейшей истории славян вообще и славяно-руссов в особенности с лёгким очерком истории русов до Рождества Христова. Вып. I—III. — М., 1854; переизд.: СПб., 1995.</ref>. У часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вестник Европы (1866—1918)|«Вестник Европы»|ru|Вестник Европы (1866—1918)}} (1866 год) гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэактыст Хартахай||ru|Хартахай, Феоктист Авраамович}} адзначаў: «''у справах Літоўскага пасольскага прыказу захоўваецца ярлык [[Мэнглі I Гірэй|Мэнглі Гірэя]], перакладзены на тагачасную літоўскую мову. У гэтым ярлыку адзін татарскі ўрад [землямера] называецца адпаведным яму літоўскім урадам „[[каморнік]]а“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В делах литовского посольского приказа находится ярлык Менгли-Гирея, который переведен на тогдашний литовский язык. В этом ярлыке один татарский чин [землемера] назван соответствующим ему литовским чином „коморника“»|скарочана}}}}<ref>Хартахай Ф. Историческая судьба крымских татар (статья вторая) // Вестник Европы. Т. 2, 1866. [https://books.google.ru/books?id=FwYYAAAAYAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%BA&f=false С. 213].</ref>. Гісторык і краязнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Сямён Пісараў||ru|Писарев, Семён Петрович}} у сваёй публікацыі ад 1897 году ўдакладняў, што старажытная частка (цэнтар) [[Смаленск]]у — Княская мясцовасьць — гістарычна называлася «''па-літоўску проста „[[Горад|места]]“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«…бывшей Княжеской местности, по-литовски просто: „места“»|скарочана}}}}<ref>Писарев С. П. Было ли перенесение мощей святых мучеников Бориса и Глеба из Вышгорода в Смоленск. — Смоленск, 1897. [https://books.google.by/books?id=Z2SsMAAC6BQC&pg=PA52&dq=%D0%B2%D1%8B%D0%B6%D0%B3%D0%BB%D0%B8+%D0%BC%D1%A3%D1%81%D1%82%D0%BE,+%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BA%D0%B2%D0%B8+%D0%B8+%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B%D1%80%D0%B8&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwj09Jb_rb35AhVjMOwKHdHcDyQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q&f=false С. 52].</ref>. Захаваліся сьведчаньні, што яшчэ ў сярэдзіне XIX ст. на захадзе [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] мясцовыя жыхары называлі беларускую мову літоўскай<ref>Этнографический сборник, издаваемый Имп. Русским географическим обществом. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.</ref>{{Заўвага|Падобныя зьвесткі прыводзяцца ў трэцім томе выданьня «Живописная Россия» (1882 год)<ref>Живописная Россия. Т. 3. — СПб. — Москва, 1882. [https://books.google.by/books?id=D4U1AQAAMAAJ&pg=PA448&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj63IXp1cDzAhVcSfEDHTbbC084RhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 448].</ref>: {{мова-ru|«Около Свислочи, Крынок, Яловки и м. Гродка живут уже настоящие (как называют там) «дзекалы» или дэкалы со своим языком, называемым здесь литовским»|скарочана}}}}: {{Цытата|На ўсходзе і паўночным усходзе яна мяжуе з мовай уласна беларускай, якая ў мясцовых жыхароў называецца літоўскай. Гэтай мовай гавораць ужо каля [[Сьвіслач (горад)|Сьвіслачы]], [[Крынкі|Крынак]], [[Ялоўка|Ялоўкі]] і каля мястэчку [[Гарадок (Беластоцкі павет)|Гарадку]], пры якім сустракаюцца гэтыя два адценьні. {{арыгінал|ru|На востоке и северо-востоке он граничит с языком собственно белорусским, который у здешних жителей называется «литоуским». Этим языком говорят уже около Сьвислочи, Крынок, Яловки и около мест. Гродка, при котором втречаются эти два оттенка.}}|Заметки о западной части Гродненской губернии // Этнографический сборник. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.}} [[Файл:Jan Stankievič. Ян Станкевіч (1920-29).jpg|значак|[[Ян Станкевіч]]]] У 1839 годзе ўкраінскі і расейскі лінгвіст, гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Максімовіч||uk|Максимович Михайло Олександрович}} зазначаў, што беларускую мову дакладней называць літоўска-рускай і даваў наступнае тлумачэньне: ва Ўкраіне гэтую мову называюць проста літоўскай, а тых, хто ёй гаворыць — ліцьвінамі, адпаведна і [[Старадубскі павет|паўночна-заходняя частка Чарнігаўскай губэрні]], дзе гавораць па-беларуску, называецца ўжо Літвой<ref>Максимович М. А. История древней русской словесности. Кн. 1. — Киев, 1839. [https://books.google.by/books?id=rkVBAQAAIAAJ&pg=PA97&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwivxqmDrb7zAhVbQ_EDHUVbD8g4bhDoAXoECAcQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&f=false С. 97].</ref>. Тое, што вакол [[Гародня (Гараднянскі раён)|Гародні]] і [[Новае Места (Бранская вобласьць)|Новага Места]] гавораць ужо «па-літоўску», адзначаў яшчэ ў 1786 годзе ўкраінскі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Апанас Шафорнскі||uk|Шафонський Опанас Филимонович}}<ref>Черниговского наместничества топографическое описание. — Киев, 1851. [https://books.google.by/books?id=z0pdAAAAcAAJ&pg=PA235&dq=%22%D1%82%D0%BE+%D0%B5%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%BF%D0%BE+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiktNeF2Lr5AhUNtKQKHbX_BCAQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%22%D1%82%D0%BE%20%D0%B5%D1%81%D1%82%D1%8C%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%22&f=false С. 233].</ref>, таксама ў загадзе Чарнігаўскай кансысторыі ад 1761 году паведамлялася пра жыхароў Старадубшчыны, што тыя гавораць «па-літоўску»<ref>Древности. Т. 1, вып. 3. — М., 1899. [https://books.google.by/books?id=vb4KAAAAIAAJ&pg=PA37&lpg=PA37&dq=%D0%BF%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%83&source=bl&ots=zelw46sEM1&sig=ACfU3U15xCPP2oswTZ_NnbNBIE0bNapcXA&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjYnZXmkr35AhUY7qQKHUWbBY0Q6AF6BAgREAM#v=onepage&q&f=false С. 37].</ref>. У 4-м томе часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Biblioteka Warszawska||pl|Biblioteka Warszawska}} за 1848 год захавалася сьведчаньне, што «''…палякі звычайна называюць беларускую (крывіцкую) мову літоўскай, а літоўскую{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскую»}} — жамойцкай''» ({{мова-pl|«...Polacy język biało-ruski (krzywicki) powszechnie nazywają litewskim, a litewski żmudzkim»|скарочана}}<ref>Biblioteka Warszawska. T. 4, 1848. [https://books.google.by/books?id=dm5lAAAAcAAJ&pg=PA435&dq=powszechnie+nazywaj%C4%85+litewskim,+a+litewski+%C5%BCmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiVhrLjkN70AhXB8rsIHZLnCOgQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=powszechnie%20nazywaj%C4%85%20litewskim%2C%20a%20litewski%20%C5%BCmudzkim&f=false S. 435].</ref>){{Заўвага|Сам аўтар нататкі (J. Szreder) лічыць, што гэтая замена нібыта адбываецца з прычыны «''невуцтва''» ({{мова-pl|«Tylko niewiadomość popełnić może taką zamianę»|скарочана}}). Тым часам у 1832 годзе народжаны на Жамойці сьвятар і мовазнаўца Калікст [[Касакоўскія|Касакоўскі]] абраў для сваёй граматыкі летувіскай мовы назву «Граматыка жамойцкай мовы» ({{мова-pl|Grammatyka języka żmudzkiego|скарочана}} або {{мова-lt|Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko|скарочана}})<ref>Subačius G. Kalikstas Kasakauskis // Visuotinė lietuvių enciklopedija. T. IX (Juocevičius — Khiva). — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. P. 521.</ref>. А польскі гісторык літаратуры {{Артыкул у іншым разьдзеле|Караль Эстрэйхэр||pl|Karol Estreicher (starszy)}}, якога называюць «бацькам польскай бібліяграфіі», у сваёй «Bibliografia Polska» (1888 год) азначаў надрукаваны ў Кёнігзбэргу першы поўны пераклад Бібліі на летувіскую мову як «''жамойцкую біблію''», «''біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«Biblia Żmudzka», «w języku żmudzkim»|скарочана}})<ref>Estreicher K. Bibliografia Polska. T. IX. — Kraków, 1888. S. [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzkim%20krolewiec&f=false 527], [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzka%201735&f=false CCCXLI].</ref>}}. Польскі этнограф [[Оскар Кольбэрг]] пры апісаньні [[Падляшша]] зазначаў, што жыхары яго паўночнай часткі «''размаўляюць на дыялекце руска-літоўскім, набліжаным да беларускага, які тут проста называюць літоўскім''»<ref name="Kolberg-1890-359">Kolberg O. Mazowsze: obraz etnograficzny. Mazowsze stare. Mazury. Podlasie. Tom V. — Kraków, 1890. [https://books.google.by/books?id=k_pLxc6D2oMC&pg=PA359&dq=ruskolitewski&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjklvv7j675AhWyMewKHZJwAkYQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=ruskolitewski&f=false S. 359].</ref>. [[Файл:Vacłaŭ Panucevič. Вацлаў Пануцэвіч (1930-39).jpg|значак|[[Вацлаў Пануцэвіч]]]] Мовазнаўца [[Яўхім Карскі]] ў сваім дакладзе пра старабеларускую мову, зробленым у 1893 годзе, прывёў некалькі назваў беларускай мовы, сярод якіх былі літоўская і літоўска-руская<ref name="Zaprudzki-2013-82">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 82.</ref>. Яшчэ ў 1825 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}} прапаноўваў называць беларускую мову літоўска-рускай<ref>Кеппен П. Рец. на: Калайдович К., Строев П. Обстоятельное описание славяно-российских рукописей, хранящихся в Москве в библиотеке графа Федора Андреевича Толстова // Библиографические листы, 19. Санкт-Петербург, 1825. С. 267—268.</ref> і абгрунтоўваў гэта тым, што ўкраінцы называлі беларускую мову літоўскай і што такі лінгвонім сустракаецца ў катэхізьме XVII ст. [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]]<ref>[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] Аб навуковай рэцэпцыі беларускай мовы ў Расіі ў першай палове ХІХ стагоддзя // Мовазнаўства. Літаратуразнаўства. Фалькларыстыка. XV Міжнародны з’езд славістаў (Мінск, 20-27 жніўня 2013 г.): Даклады беларускай дэлегацыі. Рэдкал. А. Лукашанец і інш. — {{Менск (Мінск)}}, Беларуская навука, 2013. С. 37—52.</ref>. Літоўска-рускую мову таксама згадвалі ў 1828 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Качаноўскі||uk|Михайло Каченовський}}<ref>Каченовский М. О снимке жалованной грамоты Великого князя Литовского Витовта каноникам виленским // Вестник Европы. № 22, 1828. С. 146.</ref>, у 1829 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Строеў||ru|Строев, Павел Михайлович}}<ref>Строев П. М. Обстоятельное описание старопечатных книг славянских и российских. — Москва, 1829. С. 6, 80, 120.</ref>, у 1852 годзе — Фёдар Галатузаў<ref name="Zaprudzki-2013-85">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 85.</ref>, у 1878 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каратаеў||be|Іван Пракопавіч Каратаеў}}<ref>Карский Е. Ф. Белоруссы. Т. 1. — Варшава, 1903. [https://books.google.by/books?id=Hbw6AQAAMAAJ&pg=PA411&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjh2qbZ5Yv0AhXIQvEDHQOfA30Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&f=false С. 411].</ref>, у 1890 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пампей Бацюшкаў||uk|Батюшков Помпей Миколайович}}<ref>Батюшков П. Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=30dbAAAAQAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 159].</ref>. Назву «руска-літоўская мова» ({{мова-ru|«Русско-Литовский язык»|скарочана}}) у 1854 годзе ўжыў гісторык і бібліёграф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Палудзенскі||ru|Полуденский, Михаил Петрович}}<ref>Временник Императоркого московского общества истории и древностей российских. Кн. 19, 1854. [https://books.google.by/books?id=N35fAAAAcAAJ&pg=RA4-PA25&dq=%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi35r_4go70AhUvQfEDHSnyCdoQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 25].</ref>. Назву «літоўска-славянская мова» ({{мова-ru|«литово-славянский язык»|скарочана}}) датычна беларускай мовы цытуе [[Мікалай Улашчык]] у біяграфічным нарысе [[Міхал Баброўскі|Міхала Баброўскага]]<ref>[[Мікалай Улашчык|Улащик Н. Н.]] Введение в изучение белорусско-литовского летописания. — М.: Наука, 1985. С. 41.</ref>. У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта беларуская мова, якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя ліцьвіны — гэта беларусы, а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: «''…па-літоўску г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць летувіскую мову ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама Летуву ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) — ад гістарычнай Літвы і летувісаў ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) — ад гістарычных ліцьвінаў{{Заўвага|Падобнае тэрміналягічнае разьмежаваньне ({{мова-pl|Letuwisi, letuwiski|скарочана}}) прапаноўваў яшчэ ў 1916 годзе польскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Людвік Яноўскі||pl|Ludwik Janowski}}<ref>Janowski L. Litwa i Polska. — Lausanne, 1916. S. 5.</ref>, тым часам яшчэ ў 1837 годзе падобную назву народу ({{мова-ru|летувы|скарочана}}) выкарыстаў расейскі пісьменьнік зь [[Менскі павет|Меншчыны]] [[Фадзей Булгарын]]: {{мова-ru|«Все соседние народы Датчане, Германы, Скандинавы и Летувы или Литва <...> Славяне заняли часть земли, принадлежавшей древним Летувам, или Литве, в нынешней Пруссии, и часть Вендов даже смешалась с Летувами»|скарочана}}<ref>Булгарин Ф. Россия в историческом, статистическом, географическом и литературном отношениях. — СПб., 1837. С. 135, 149.</ref>}}: «''пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»|скарочана}}}}<ref>Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.</ref>. 18 сакавіка 1928 году гэтую прапанову абмяркоўвалі на паседжаньні Віленскага аддзелу [[Польскае гістарычнае таварыства|Польскага гістарычнага таварыства]], дзе Фэлікс Канечны выступіў зь лекцыяй «Этнаграфічная тэрміналёгія ў Вялікім Княстве Літоўскім», адзначаючы: «''у крыніцах часта ўпамінаецца літоўская мова, але маецца на ўвазе не летувіская мова, а беларуская. Афіцыйнай мовай у Вялікім Княстве Літоўскім была беларуская''»{{Заўвага|{{мова-pl|«W źródłach jest często mowa o języku litewskim, ale rozumieją one przez to nie język litewski, czyli letuwski, lecz białoruski. Językiem urzędowym w W. Ks. Lit. był język białoruski»|скарочана}}}}<ref>Ateneum Wilenskie. Z. 14, 1928. S. 215.</ref>. У 1926 годзе беларускі гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] на старонках віленскай газэты «[[Сялянская Ніва]]» зазначаў: ''«Вялікае значэньне мела імя Ліцьвін, Літва. Нашая мова часта завецца гэтым імем <…> Але нашыя продкі самі называлі сябе і далей па-старому: Крывіч, Ліцьвін, Крывія, Літва, мова крывіцкая, літоўская, руская»''<ref name="Stankievic-1926"/>. Пазьней ён папулярызаваў датычна беларускай мовы назву ''вялікалітоўская''{{Заўвага|А датычна Беларусі — назву ''Вялікалітва''}}, падрыхтаваў і выдаў на сродкі [[Вялікалітоўская фундацыя імя Льва Сапегі|Вялікалітоўскай (беларускай) фундацыі імя Льва Сапегі]] «Вялікалітоўска-расейскі слоўнік» ({{мова-en|Greatlitvan-Russian Dictionary|скарочана}}, {{мова-ru|великолитовско-русский словарь|скарочана}}), які захоўваецца ў найбуйнейшай у сьвеце [[Бібліятэка Кангрэсу|Бібліятэцы Кангрэсу]] [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]<ref>Мартыненка В. [https://knihi.com/Kastus_Travien/Bryhadny_hienieral.html Уводзіны]. Кастусь Травень. Брыгадны генерал, [[Knihi.com]]</ref>. А ў працах беларускага гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], які меў грунтоўную філялягічную падрыхтоўку і выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», літоўская мова — гэта беларуская мова, як і ліцьвін — беларус, а Літва — Беларусь<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. === Балтыйская (неславянская) літоўская мова === [[Файл:Catechismus in preüßnischer sprach, gecorrigiret und dagegen das deüdsche.jpg|значак|Першая друкаваная летувіская кніга<ref name="Panucevic-271"/><ref>[[Павал Урбан|Урбан П.]] [https://knihi.com/Paula_Urban/U_sviatle_histarycnych_faktau.html У сьвятле гістарычных фактаў (У сувязі з брашурай Л. С. Абэцэдарскага)]. — Мюнхэн — Нью-Ёрк: БІНІМ, 1972.</ref> («''у прускай мове''»), выдадзеная дзеля [[Прускія летувісы|жамойтаў («прусаў»)]] [[Самбія|Самбіі]]. [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1545 г.]] Уласна літоўскія князі і баяры, пакінуўшы ў XIV—XV стагодзьдзяў у сваіх перакладных лацінскіх і нямецкіх граматах тузіны гутарковых беларускіх словаў і выразаў, не падалі ў іх ніводнага [[Балтыйскія мовы|балтыйскага слова]]{{Заўвага|Прытым, да прыкладу, хаця польская мова не была пісьмовай да XVI ст., ёсьць запісы ў сярэднявечных лацінамоўных крыніцах, якія падаюць прыклады польскай мовы і адназначна сьведчаць пра тое, што палякі размаўлялі на польскай мове, а запіс пра эстонскую мову сустракаецца яшчэ пад 1214 годам у хроніцы Генрыка Латвійскага: «лаўла, лаўла, паппі» («сьпявай, сьпявай, поп»)<ref name="Dajlida-2019-29">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 29.</ref>}}<ref name="Dajlida-2019-29"/>. Паводле некаторых летувіскіх дасьледнікаў<ref>[https://www.litviny.net/10801079-108010891090108610881080109510771089108210801093-1076108610821091108410771085109010861074.html Летувіская мова з гістарычных дакумэнтаў паводле крытыка канцэпцыі ліцьвінізму летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}</ref>, адным зь першых, хто пісьмова зафіксаваў такое балтыйскае слова, стаў італьянскі гуманіст [[Філіп Калімах]] (1437—1496). Ён быў асабістым сакратаром караля і вялікага князя [[Казімер Ягелончык|Казімера Ягайлавіча]] і ў сваім творы, прысьвечаным жыцьцю польскага кардынала [[Зьбігнеў Алясьніцкі|Зьбігнева Алясьніцкага]], дае зьвесткі пра звычаі і мову ліцьвінаў: «''…хвалілі [Ліцьвіны] лясы, камяні, аддалённыя месцы, азёры і розныя пачвары, асабліва вужаку{{Заўвага|Спэцыфічнае стаўленьне да вужакаў — агульная асаблівасьць беларускага і летувіскага фальклёру{{зноска|Wilson|2012|Wilson|27}}, прытым гісторык [[Андрэй Катлярчук]] зьвяртае ўвагу на тое, што ўшанаваньне вужакаў нельга зьвязваць выняткова з [[Балты|балтыйскай]] традыцыяй, бо «Вужыны кароль» — гэта цэнтральны пэрсанаж міталёгіі [[Лужычане|лужыцкіх сэрбаў]]<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 137.</ref>}}, які на іх мове мае назву „Gyvotem“''»{{Заўвага|{{мова-la|«Litifani … ante omnia serpentem, quem Gyvotem lingua sua dicunt»|скарочана}}<ref>Callimachus Buonacorsi P. Vita et mores Sbignei Cardinalis // Pomniki dziejowe Polski. T. 6. — Warszawa, 1961. P. 245.</ref>}} ([[летувіская мова|па-летувіску]] ''gyvatė'' — гэта 'зьмяя', тым часам у беларускай міталёгіі «жывойтамі» называюць яшчарак — «зьмеяў на чатырох кароткіх лапах»<ref>Клімковіч І. [http://pawet.net/library/history/bel_history/dk/45/%D0%A6%D0%BC%D0%BE%D0%BA_%D0%B7_%D0%AE%D0%B1%D1%96%D0%BB%D0%B5%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%BF%D0%BB%D0%BE%D1%88%D1%87%D1%8B.html Цмок з Юбілейнай плошчы] // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосьць]]. № 7, 2011. С. 96.</ref><ref>Мяцеліца К. У пошуках жывойта // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосьць]]. № 12, 2015. С. 148—149.</ref>). [[Файл:Samogitia-Samaide (A. Ortelius, 1570).jpg|значак|[[Жамойць]]: [[Жамойцкае староства|літоўская]] (Samogitia) і [[Малая Летува|пруская]] (Samaide)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271—272.</ref>. З атлясу «Theatrvm orbis terrarvm», 1570 г.]] У 1564 годзе польскі храніст [[Марцін Бельскі]] прывёў прыклад балтыйскай мовы ў сваёй [[Хроніка ўсяго сьвету|Хроніцы ўсяго сьвету]]{{Заўвага|Тым часам мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] зьвяртае ўвагу на іншае сьцьверджаньне Марціна Бельскага, што [[пруская мова]] мае падабенства з мовай Літвы — той часткі Літвы, дзе гавораць [[куршаўская мова|куршаўскай мовай]] ({{мова-pl|«Rzecz Prusów podobna jest rzeczy Litwy, tej Litwy, która mówi językiem kurońskim»|скарочана}}). Такім парадкам польскі храніст фактычна разьмяжоўвае славянскую Літву зь яе балтыйская часткай, мову якой ён гэтым разам называе «куршаўскай»<ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 651.</ref>. Сярод іншага, Марцін Бельскі яшчэ сьцьвярджаў, што «''Жамойты, а таксама Куршы, гавораць іначай, чым Літва''» ({{мова-pl|«Odmiennie mówią Żmódzinowie, takoż Kurowie, niż Litwa»|скарочана}}<ref>Słownik języka polskiego. T. 3. — Warszawa, 1814. [https://books.google.by/books?id=I1NRAAAAcAAJ&pg=PA977&dq=%C5%BBm%C3%B3dzinowie+bielski&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiXptHQq831AhVplP0HHTQQAuAQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%C5%BBm%C3%B3dzinowie%20bielski&f=false S. 977].</ref>)}}: {{Цытата|Зь літоўскай мовай мы ўсе добра знаёмы, а як гавораць, быццам яна падобная на лацінскую. Мне так не здаецца, як у гэтых словах убачыш «Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus» — «Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina»{{Заўвага|Тым часам [[Летувіская мова|па-летувіску]] азначаная фраза выглядае наступным чынам: «''Nugalėta jau šiandien velnio gudrystė, nors jis su savo demonais ir trokšta garbės''». У 1996 годзе летувіскі мовазнаўца [[Зігмас Зінкявічус]] мусіў прызнаць, што гэты тэкст «''занадта дэфармаваны''» ({{мова-it|«è troppo deformato»|скарочана}}<ref>Zinkevičius Z. Martynas Mažvydas e l'inizio della lingua scritta lituana // Res Balticae. 1996. P. 184.</ref>)}}. {{арыгінал|pl|Litewskiey mowy świadomismy wszyscy a iako powiedzaią żeby się zgadzała z Łacińską niezda mi się iako w tych słowiech obaczysz „Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus“ „Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina“.}}|Kronika wszystkyego swyata. Wyd. 1564. S. 438.}} [[Файл:Lingua Samogitica (1690).jpg|значак|Надрукаваны ў Вільні ў 1690 годзе пераклад [[Папа|папскай]] булы на летувіскую мову, якая ў дакумэнце называецца «жамойцкай мовай» ({{мова-la|Lingua Samogitica|скарочана}}). Прызначаўся да чытаньня ў парафіях [[Жамойцкае біскупства|Жамойцкага біскупства]], якое ахоплівала ня толькі [[Жамойцкае староства]], але і [[Упіцкі павет|Ўпіцкі павет]], жыхароў якога за Расейскай імпэрыяй назвалі «[[Аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі»]] Апроч таго, летувіскія гісторыкі і мовазнаўцы, а таксама тыя<ref>[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.</ref>, хто іх цытуе, спрабуюць спасылацца на пэўныя сьведчаньні, у якіх не ўдакладняецца, што памянёная там «літоўская» ёсьць неславянскай (балтыйскай) або, увогуле, датычыцца [[Летувіская мова|жамойцкай (летувіскай) мовы]]: * Успамін [[Вітаўт]]а пра тое, што на Луцкім зьездзе манархаў у студзені 1429 году ён зьвярнуўся па-літоўску да [[Ягайла|Ягайлы]] ({{мова-la|«nos vero in lithwanico diximus ad vos»|скарочана}}), што адбылося калі побач з братамі былі толькі імпэратар [[Жыгімонт Люксэмбурскі]] і яго жонка<ref name="Urban-2001-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 106.</ref>. ** Раней Вітаўт у лацінскай грамаце ад 1420 году да імпэратара Жыгімонта Люксэмбурскага двойчы ўжыў славянскія тэрміны (''Szomoyth'', ''Somoyth'' — {{мова-be-old|Жомойть|скарочана}}) у называньні [[Жамойць|Жамойці]] і [[жамойты|жамойтаў]] (хоць у тагачасных лацінскіх тэкстах да іх дастасоўвалі назвы ''Samogitia'' і ''Samogiti''), кажучы, што іх гэтак называлі «ў літоўскай мове» ({{мова-la|Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur <...> que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur|скарочана}})<ref name="Urban-2001-105-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.</ref>. Пагатоў пазьнейшае асабістае ліставаньне паміж Вітаўтам і Ягайлам вялося на беларускай («рускай») мове{{Заўвага|Крыжацкі дыплямат Конрад Кібург, які ачольваў пасольства ў Вільню ў 1397 годзе, засьведчыў у сваіх нататках, пакінутых у форме дзёньніка, што вялікі князь Вітаўт і ўвесь яго двор карысталіся рускай мовай (а таксама дадаў, што Вітаўт някепска ведаў нямецкую мову)<ref name="Urban-2001-115">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 115.</ref>}}<ref name="Urban-2001-107">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 107.</ref>. * Лічба гданьскіх мяшчанаў, якія ў 1492 годзе прыбылі ў Вільню дзеля сустрэчы з [[Казімер Ягайлавіч|Казімерам Ягайлавічам]] і [[Паны-Рада|Панамі-Радаю]] і ў час перамоваў сутыкнуліся з польскаю, літоўскаю і рускаю мовамі ({{мова-de|«Daruff wart manchfaldig handelt gehat itzundt Polnisch, itzundt Lithows, itzundt Reuszch»|скарочана}}). * Паведамленьне храніста [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] пра тое, што ў 1440 годзе вялікага князя [[Казімер Ягайлавіч|Казімера Ягайлавіча]], які нарадзіўся і выхоўваўся ў [[Кракаў|Кракаве]], па прыбыцьці ў Вільню мясцовыя баяры [[Алелька Ўладзімеравіч]], [[Васіль Пуцята]] і [[Юры Сямёнавіч]] навучалі літоўскай мове і мясцоваму праву ({{мова-la|«Pauci qui remanserant, odio et arte Lithuanorum tempore succedente exclusi sunt, veriti, ne native affect plus esset Polonis quam Lithuanis affectus, officials Lithuanos adiungung et ipsum linguam et mores suos instruunt»|скарочана}}) ** Увогуле, падобныя спробы з боку летувісаў атаясаміць усякі гістарычны ўпамін «літоўскай мовы» менавіта зь летувіскай мовай адзначаліся ўжо ў пачатку XX ст., калі [[Міхал Піюс Ромэр]] з спасылкай на летувіскае выданьне «Lietuvis» за 1907 год сьцьвярджаў, нібы апошні афіцыйны дакумэнт па-летувіску склалі ў [[Белая Царква (Кіеўская вобласьць)|Белай Царкве]] ваявода кіеўскі [[Адам Кісель]], ваявода смаленскі [[Юры Караль Глябовіч|Юры Глябовіч]], [[Стольнік вялікі літоўскі|стольнік]] Вінцэнт Гасеўскі і падсудак браслаўскі Міхал Касакоўскі{{Заўвага|Гэты «''ліст на літоўскай мове''» ўпамінаецца ў працы польскага гісторыка XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Лаўрын Ян Рудаўскі|Лаўрына Яна Рудаўскага|pl|Wawrzyniec Jan Rudawski}}: {{мова-la|«Quibus enim rationibus persuaderent surenti multitudini, se legatos et commissarios esse, quos ubique iuris gentium praerogatiua securos reddit, communicatis itaque in unum confiliis, in quo tunc rerum et fortunae articulo versarentur, Ianussio duci Radiuilio Lituana lingua secretis literis scripserunt»|скарочана}}<ref>Historiarum Poloniae ab excessu Vladislai iv ad pacem Olivensem vsque libri ix, seu, Annales regnante Ioanne Casimiro Poloniarum. — Varsaviae et Lipsiae, 1755. [https://books.google.by/books?id=SjtD6h1inW0C&pg=PA85&dq=%22lituana+lingua%22&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiq9oGDqsL5AhVR6LsIHZSjBNIQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=lingua&f=false P. 85].</ref>}}. Абсурднасьць гэтага сьцьверджаньня паказаў яшчэ ў 1912 годзе гісторык [[Лявон Васілеўскі]]<ref>Wasilewski L. Litwa i Białoruś: przeszłość — teraźniejszość — tendnecje rozwojowe. — Kraków, 1912. S. 157.</ref>. На пашыраную ўжо ў тыя часы «манію» ўглядаць у кожным літоўскім паводле назвы мовы гістарычным дакумэнце жамойцкую мову зьвяртаў ўвагу ў 1918 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]] («''…сёньняшні літваман гатовы падумаць, што тое пра яго жамойцкую гаворку мова; нават… у „літоўскім“ лісьце русіна Кісялю ўгледзелі помнік жамойцкай мовы''»)<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/5/#info:metadata S. 4]—5.</ref>. * Два наказы аналягічнага зьвесту вялікага князя [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]] намесьніку [[Жыжмары|жыжмарскаму]] ад 3 жніўня 1511 году (''«Вялелі есма ў таго касьцёла жыжмарскага меці каплана, што бы ўмеў па­літоўскі казаці, і містра»'') і [[Эйшышкі|эйшыскаму]] плябану ад 27 студзеня 1524 году ({{мова-la|«…presbyteros idoneos, quorum saltem unus idiomate Lithuanico praedicare populo Dei bene sciat et debeat»|скарочана}}). ** Раней за памянёныя наказы, у верасьні 1501 году [[Віленскія біскупы|віленскі біскуп]] [[Войцех Табар|Альбэрт Табар]] атрымаў ад вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] грамату, паводле якой змог на свой погляд прызначаць ксяндзоў, пажадана такіх, якія б валодалі «літоўскай гаворкай»{{Заўвага|У той час набажэнствы і казаньні спраўляліся на лацінскай мове}}. У грамаце пералічвалася 28 парафіяльных касьцёлаў, у тым ліку ў [[Ліда|Лідзе]], [[Беліца|Беліцы]], [[Быстрыца|Быстрыцы]], [[Слонім]]е, [[Валожын]]е, [[Краснае|Красным Сяле]], [[Маладэчна|Маладэчне]], [[Радашкавічы|Радашкавічах]], [[Койданава|Койданаве]], а таксама тры касьцёлы на [[Падляшша|Падляшшы]] (у [[Гонядзь|Гонядзі]] і ваколіцах). Апроч відавочна нелетувіскага геаграфічнага ахопу, гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што гэтая пажаданая ў тым часе «моўная рэформа» не пакінула ніякіх сьлядоў, якія б маглі пацьвердзіць факт ужываньня жамойцкай (летувіскай) мовы ў набажэнствах ня толькі пералічаных, але ўвогуле, хоць якой парафіі<ref name="Urban-2001-32-33">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 32—33.</ref>. Увогуле жа, пра тое, што ў [[Віленскае біскупства|Віленскім біскупстве]] пад літоўскай разумелася не балтыйская мова, таксама сьведчыць статут гэтага біскупства ад 1669 году, які забараняў даваць [[Бэнэфіцыя|бэнэфіцыі]] іншаземцам, якія не ведаюць ''літоўскай'' ({{мова-la|litvanica|скарочана}}) мовы, і загадваў прамаўляць казані ў касьцёлах дыяцэзіі паводле чаргі «''адну ў літоўскай мове, адну ў польскай''» ({{мова-la|«alteram in litvanica, alteram in polonica»|скарочана}})<ref>Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Kraków, 1914. [https://books.google.by/books?id=C_gKAAAAIAAJ&pg=PP7&dq=Fija%C5%82ek.+Uchrze%C5%9Bcijanienie+Litwy+przez+Polsk%C4%99+//+Polska+i+Litwa+w+dziejowym+stosunku.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiom4-fv-z3AhUAS_EDHXgrAbMQ6AF6BAgIEAI#v=snippet&q=alteram%20in%20litvanica&f=false S. 312].</ref><ref>[http://vkl.by/articles/531 Віленскі сінод 1669] // {{Літаратура/ЭВКЛ|3к}} С. 131.</ref>. * Запіс пад 1529 годам у [[Мэтрыка Вялікага Княства Літоўскага|Мэтрыцы Вялікага Княства Літоўскага]], дзе судовы выканаўца Васіль Бялянін (пра якога вядома толькі, што ён «русін» з ВКЛ без удакладаньня — зь [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускай]] або з украінскай яго часткі) засьведчыў, што баярын гаспадарскі Пятро Сумарок спрабаваў пры ім падкупіць сьведак з-пад [[Эйшышкі|Эйшышкаў]] размаўлячы зь імі «''па-літоўскі''». * Цытата зь Віленскага мескага статуту ад 18 лістапада 1551 году, каб выклік на суд і вырак суду абвяшчаўся «''po polsku i po litewsku, i po rusku, aby wszyscy, ktorzy by słuchali, rozumieli''». * Паведамленьне пра адстаўку ў 1538 годзе лаўніка Ковенскай магдэбургіі немца Андрэаса Войта з прычыны няведаньня ім літоўскай мовы ({{мова-de|«…er sproch halben dem, er im litauischen nicht wol erfaren sei»|скарочана}}). {{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}} Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], напраўду не існуе нават ускосных пацьверджаньняў таго, што вялікія князі гаварылі па-летувіску. Прытым з гістарычных крыніцаў вядома, што ў час выправаў углыб [[Жамойць|Жамойці]] гаспадары і віленскія ўраднікі бралі з сабой перакладнікаў<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 105.</ref>. Тым часам у першым летувіскім катэхізьме, выдадзеным ў 1545 годзе, летувіская мова называецца «прускай», а ў тэксьце дзьвюх наступных кніг (1547 і 1559 гады) назва мовы не ўпамінаецца<ref name="Panucevic-271">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271.</ref>. Толькі ў 1579 годзе, па сьмерці герцага прускага [[Альбрэхт Гогенцолерн|Альбрэхта Гогенцолерна]], які быў ініцыятарам летувіскага кнігадрукаваньня, выйшаў летувіскі катэхізм, дзе мова выданьня азначалася як летувіская. Гэтая назва замацавалася ў наступных летувіскіх кнігах<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 273.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}} Павал Урбан адзначае той факт, што малітоўнікі і катэхізмы, перакладзеныя на жамойцкую мову, пачалі выкарыстоўвацца ў Жамойці ў другой палове XVI ст. Менавіта дзякуючы выдавецкай дзейнасьці кніжнікаў-перакладнікаў сьпярша ў Прусіі («[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), а потым і ў Вільні (з 1595 году<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 274.</ref>), мова жамойтаў атрымала статус «літоўскай мовы»<ref name="Urban-2001-33">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 6, 33.</ref>. Страту з гэтай і шэрагу іншых прычынаў у другой палове XVI ст. старога значэньня назвы «літоўская мова» на карысьць жамойцкай мовы адзначае таксама [[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 277.</ref>. [[Файл:Zmudzki ięzyk (1773).jpg|значак|Біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] азначае летувіскую мову кнігі як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Вільня, 1773 г.]] Як падкрэсьлівае гісторык і літаратуразнаўца [[Іван Саверчанка]], у XVI ст. раньнія ідэолягі жамойцкага (летувіскага) нацыянальнага руху, найперш пісьменьнікі і багасловы [[Марцін Мажвід]], [[Мэльхіёр Пяткевіч]], [[Мікалай Даўкша]] і [[Канстанцін Шырвід]], пачалі актыўна ўжываць тэрмін «літоўская мова» ў дачыненьні да гістарычна жамойцкай мовы. Абапіраючыся выняткова на этнічныя фантазіі ды показкі, яны назвалі свой народ «літоўцамі»<ref>[[Іван Саверчанка|Саверчанка І.]] Aurea mediocritas. Кніжна-пісьмовая культура Беларусі. Адраджэнне і ранняе барока. — {{Менск (Мінск)}}: Тэхналогія, 1998. С. 14.</ref>, што ўрэшце выявілася працяглай у часе блытанінай і шматлікімі супярэчнасьцямі. У прадмове да першай выдадзенай у Вялікім Княстве Літоўскім летувіскай кнігі — «Катэхізму» ({{мова-lt|Kathechismas arba mokslas kiekwienam priwalvs|скарочана}}, 1595 год) — [[Мікалай Даўкша]] сьцьвярджаў, што пераклаў яго «''на ўласную мову нашу летувіскую''»<ref name="Nasievic-2005"/>, аднак у прадмове да перавыданьня 1605 году ўжо ананімны перакладнік сьцьвярджаў, што папярэднік пераклаў катэхізм на жамойцкую мову і таму летувісы скардзіліся: «''Ня маем катэхізму летувіскага''»<ref name="Sviazynski-2005-209"/>. Паводле тлумачэньня летувіскага мовазнаўцы [[Зігмас Зінкявічус|Зігмаса Зінкявічуса]]{{Заўвага|У 1993 годзе [[Зігмас Зінкявічус]] заклікаў замяніць навуковы тэрмін [[старабеларуская мова]] «больш карэктным» — «канцылярская славянская мова Літоўскай дзяржавы»<ref>[[Мікалай Нікалаеў|Нікалаеў М.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-5/nika503.html Вільня і Літва ў расейскім друку] // [[ARCHE Пачатак]]. № 5 (28), 2003.</ref>}}, у кнігах XVII ст. усталяваліся тры варыянты пісьмовай летувіскай мовы — заходні (мова летувісаў у [[Прусія|Прусіі]] — «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), заснаваны на заходнежамойцкім дыялекце<ref name="Dziarnovic-2012">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.</ref>, блізкі да яго сярэдні, заснаваны на гаворках ваколіцаў [[Кейданы|Кейданаў]] (выкарыстоўваўся ў Жамойцкіх [[Жамойцкае староства|старостве]] і [[Жамойцкае біскупства|біскупстве]] Вялікага Княства Літоўскага і называўся жамойцкай мовай{{Заўвага|Факт называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы прускіх жамойтаў у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]») ''жамойцкай'' яшчэ ў 1821 годзе засьведчыў нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen»: «''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [«Малая Летува»]... да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''» ({{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}})<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&pg=PR12&dq=den+Namen+der+Schamaitischen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&f=false S. XII].</ref>. Пагатоў, у 1781 годзе гэта таксама засьведчыў нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}}: «''...шмат [«літоўскіх» кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з Кёнігзбэргу] дадалося зь Вільні <...> дзе яна [«літоўская мова» — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''» ({{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}})<ref>Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&pg=PA236&dq=man+nennt+es+Samogitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&f=false S. 236].</ref>}}) і ўсходні — уласна «летувіская мова»<ref name="Sviazynski-2005-209">[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 209.</ref>. Адпаведна, першыя летувіскія кнігі, выдадзеныя Даўкшам, былі на сярэднім варыянце летувіскай мовы — жамойцкай мове, а ўжо ў пачатку XVIII ст. (1705 год) усходні варыянт пісьмовай летувіскай мовы (уласна «летувіская мова»), што, паводле Зінкявічуса, грунтаваўся на [[Віленскі павет (ВКЛ)|прывіленскіх]] дыялектах, цалкам зьнік<ref name="Kascian-2009">Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>. Прытым Зінкявічус зазначае, што ''«для летувіскай мовы сытуацыя была катастрафічнай, ёй не давалі разьвівацца, выштурхоўвалі з агульнага ўжытку ды й друкаваць пісьмовыя тэксты па-летувіску было цяжка»''. З гэтай прычыны летувіскія мовазнаўцы імкнуцца падкрэсьліваць ''«адзінства арэалу летувіскай мовы праз палітычную мяжу паміж Вялікім Княства Літоўскім і Прусіяй»''{{Заўвага|Тым часам яшчэ ў 1874 годзе ў лічбе [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Маскоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] зазначалася, што ў [[Прусія|Прусіі]] ўсіх летувісаў, што жывуць у [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], называюць жамойтамі ({{мова-ru|«В Пруссии называют Жемайтами всех Литовцев, живущих в России, хотя, собственно говоря, Жемайты (Жмудь) составляют только часть их»|скарочана}})<ref>Отчет о состояниях и действиях Императорского Московского университета за 1874 год. — Москва, 1875. [https://books.google.by/books?id=zO81AAAAIAAJ&pg=RA2-PA14&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj49u3-18DzAhU-Q_EDHYsCD-E4UBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 14].</ref>. Зь іншага боку, жамойцкі біскуп у Расейскай імпэрыі [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацей Валанчэўскі (Валанчус)]] (1801—1875) азначаў прускіх летувісаў як жамойтаў, якія «''гавораць па-жамойцку, маюць жамойцкія кнігі і вывучаюць жамойцкую мову''» ({{мова-lt|«...daug yra žemaičių katalikų, kurie tačiau gyvena dailiai, šneka žemaitiškai, turi knygų, mokos rašto žemaitiško»|скарочана}})<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78—79.</ref>. Зрэшты, у 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам балтыйскай філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што летувісы ў Расейскай імпэрыі называлі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, тым часам самі прускія летувісы называлі жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў ({{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}})<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1900 годзе на старонках прускага летувіскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Saulėteka||lt|Saulėteka}} зазначалася, што прускія летувісы ня толькі называюць расейскіх летувісаў «жамойтамі», але і лічаць гэтых жамойтаў такім жа чужым народам, як расейцаў або палякаў ({{мова-lt|«Kas pažįsta arčiaus prūsų pusės lietuvius, tas gerai mato, kad maskoliškoji Lietuva su savo gyventojais yra visai nepažįstama jiems šalis; jie jos ir nenori pažinti, nelaikydami tų, kaip jie vadina «Žemaičių», ne per savo viengenčius; jų akyse žemaitis, tai tiek, ką maskolius ar lenkas»|скарочана}})<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 80.</ref>}}, прызнаючы той факт, што летувіскія граматыкі і слоўнікі доўгі час (да канца XVIII ст.) складаліся і друкаваліся галоўным парадкам у Прусіі<ref name="Kascian-2009"/>. {{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|109|Pawinastis krykscionyszkas Arba Pamoksłas trumpas (in Lithuanian language), 1781.jpg|105|Летувіскія кнігі (Вільня, 1750 г. і Варшава, 1781 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}} Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]<ref>Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.</ref> (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы<ref>Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.</ref> (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}<ref>Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&pg=PA709&dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&f=false S. 709].</ref><ref>Vater J. S. Litteratur der Grammatiken, Lexica und Wörtersammlungen aller Sprachen der Erde. — Berlin, 1815. [https://books.google.by/books?id=5gUCAAAAQAAJ&pg=PA133&dq=dictionarium+trium+samogit.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjKp9LR-uj0AhVgh_0HHd_LA1wQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=dictionarium%20trium%20samogit.&f=false S. 133].</ref><ref name="Kiopen-1827-103">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 103.</ref><ref>Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.</ref>, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}<ref>Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&pg=PA45&dq=in+samogitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=in%20samogitischen%20sprache&f=false S. 45].</ref>) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.</ref>, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}<ref>Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=WxIHAQAAIAAJ&dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&focus=searchwithinvolume&q=synonyma+latino P. 115].</ref>). Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе на сярэднім варыянце пісьмовай летувіскай мовы (жамойцкай мове)<ref name="Sviazynski-2005-209"/> і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства, і да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»<ref>[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі ліцьвінізму летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}</ref> ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. & in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}){{Заўвага|Тым часам надрукаваныя раней у [[Прусія|Прусіі]] пры падтрымцы прускіх уладаў летувіскія граматыкі мелі назвы: «Летувіская граматыка» ({{мова-la|Grammatica Litvanica|скарочана}}, Даніэль Кляйн, 1653 год), «Зборнік летувіскай граматыкі» ({{мова-la|Compendium Grammaticae Lithvanicae|скарочана}}, Хрыстафор Сапун, 1673 год), «Прынцыпы летувіскай мовы» ({{мова-la|Principium primarium in lingva Lithvanica|скарочана}}, Міхаэль Мёрлін, 1706 год)}}. Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})<ref>Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&pg=RA2-PA31&dq=schamaitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=schamaitischen%20sprache&f=false S. 31].</ref>. Існуюць зьвесткі, што ў 1752 годзе ў Віленскай друкарні францішканаў выйшаў «Лемантар жамойцкі», які, аднак, не захаваўся<ref name="Dziarnovic-2011">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.</ref>. Першы вядомы летувіскі лемантар у ВКЛ выйшаў паміж 1759—1761 гадамі (захаваліся выданьні 1763 і 1766 гадоў) і меў назву «''Навука чытаньня пісьма польскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} = {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}}), у выданьні 1783 году ён застаўся бяз польскай моўнай часткі і польскага назову, але ўжо з пазначэньнем у назове «''летувіскага пісьма''»: «''Навука чытаньня пісьма летувіскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszta lietuwiszka dieł mazu wayku|скарочана}})<ref name="Dziarnovic-2011"/>{{Заўвага|Разам з тым, назва летувіскай мовы ўсё ж зьявілася ў назове аднаго рэлігійнага выданьня з друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі «Punkty kazan od adwentu az do postu. Litewskim iezykiem, z wytlumaczeniem na polskie. Przez ksiedza Konstantego Szyrwida» 1629 году, таксама згадваецца кніга Шырвіда «Clavis linguae Lituanicae» 1630 году (не захавалася ніводнага асобніка)}}. Тым часам у каталёзе бібліятэкі кляштару бэнэдыктынак у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] ([[Пінскі павет|Піншчына]]), складзеным паміж 1783—1790 гадамі, асобнік летувіскага лемантара азначылі як «''Мокслас або лемантар жамойцкай мовы''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Moksłas czyli Elementarz Zmudzkiego Ięzyka»|скарочана}}}}<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 183.</ref>, таксама ў складзеным [[Адукацыйная камісія|Адукацыйнай камісіяй]] у 1773—1774 гадох інвэнтары Віленскай езуіцкай акадэміі адзначалася 100 асобнікаў «''жамойцкага лемантара''» ({{мова-pl|«Elementarz żmudzki»|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 266.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Ziemaytiszki (1793).jpg|108|Ziemaytiszki (1793) (2).jpg|106|Лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў з кніг, надрукаваных у Вільні ў 1793 годзе}} Нягледзячы на спробы папулярызацыі ў XVII ст. назвы «літоўская мова» сярод літоўскіх жамойтаў (пры пасьпяховым замацаваньні гэтай назвы ў [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]]), у [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] летувіская мова працягвала называцца і ўспрымацца менавіта як жамойцкая. Паводле зробленага польскім гісторыкам і дзяржаўным дзеячом [[Ян Гербурт|Янам Гербуртам]] перакладу тэксту [[Мельнскі мір|Мельнскага міру]], зьмешчанага ў працы «Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone» (Кракаў, 1570 год), пры апісаньні межаў Прусіі адзначалася, што «''замак Мэмэль па-жамойцку завецца [[Клайпеда#Назва|Клайпеда]]''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zamek Memel ktory po Zmudzku zowe Klupedo»|скарочана}}}}<ref>Herburt J. Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone. — Kraków, 1570. [https://books.google.by/books?id=YaHmofKR8m8C&pg=PT174&dq=po+zmudzku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwicru31mt_0AhWRhv0HHSqYDuEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=zmudzku&f=false S. 740].</ref><ref>Malinowski M. Dzieje Korony Polskiej i Wielkiego Ksiestwa Litewskiego od roku 1380 do 1535. — Wilno, 1847. [https://books.google.by/books?id=DiRaAAAAcAAJ&pg=PA489&dq=zmudzku+klajpeda&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjd2oC3wOD0AhVL8rsIHUo1AtkQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=zmudzku%20klajpeda&f=false S. 489].</ref>. Пры прызначэньні ў 1575 годзе [[Мэльхіёр Гедройц|Мэльхіёра Гедройца]] на Медніцкую катэдру неаднаразова падкрэсьлівалася, што ён «''валодае жамойцкай мовай''»{{Заўвага|{{мова-la|«...linguae Samogiticae, cum qua inter indigenas majore cum commmendatione atque fractu versari possit, peritum...»|скарочана}}<ref>Ivinskis Z. [https://www.aidai.eu/index.php?option=com_content&view=article&id=4890:is&catid=311:5-gegu&Itemid=343 Merkelis Giedraitis arba Lietuva dviejų amžių sąvartoje] // Aidai. Nr. 5 (40), 1951.</ref>; {{мова-la|«...praeterea indigena huius patriae et linguam norit Samogiticam, qua tanto maiorem fructum in illa dioecesi facere possit»|скарочана}}<ref>Elementa ad Fontium Editiones. T. XXII. — Romae, 1970. [https://pau.krakow.pl/Elementa/tomy/Elementa_XXII_1970.pdf P. 132].</ref>; {{мова-la|«Accedit quod linguam illam Samogiticam bene novit»|скарочана}}<ref>Annales ecclesiastici. T. 2. — Romae, 1856. [https://books.google.by/books?id=uSw2AQAAMAAJ&pg=PA105&dq=%22linguam+Samogiticam&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwil5teDo-n1AhWVR_EDHZxZBww4FBDoAXoECAYQAg#v=onepage&q=Samogiticam&f=false P. 105].</ref>}}. Пры візытацыі Жамойцкага біскуства ў 1579 годзе абмяркоўвалася выняткова жамойцкая мова ({{мова-la|lingua Samogitica|скарочана}}) — як вусная мова мясцовага насельніцтва{{Заўвага|{{мова-la|«Interrog., an calleat linguam Samogiticam? — R.: Partim scio, quia fui in ista regione 18 annos...; Interrog., an isti parochiani soleant confiteri et communicare? — R.: Raro confitentur et non sunt in hac civitate quatuor vel quinque, qui istud faciant, — et facta replicatione dixit: Isti confitentur lingua Samogitica, — et iterum interogatus dixit: Parum servant festa et multi etiam comedant carnes tempore prohibito praesertim extra civitatem <...> Et iterum facta replicatione dixit: Ego intelligo confitentes Samogitice et etiam aliquantulum loquor, quia fui in istis regionibus 18 annos, — sed facta experientia ostendit se parum scire loqui Samogitice»|скарочана}}<ref name="Jablonskis-1973-189">Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 189.</ref>}}. Складзеныя ў 1620—1752 гадох сьпісы навучэнцаў Папскай сэмінарыі ў Вільні разьмяжоўваюць літоўскую (lingua lituanica) і жамойцкую (lingua samogitica) мовы<ref>Grickevičius A. Popiežiškosios seminarijos Vilniuje studentų lietuvių ir žemaičių kalbų mokėjimas 1626−1651 m. // Lituanistica. Nr. 1, 1993. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=ngcWAQAAMAAJ&dq=lingua+litvanica+ir+lingua+samogitica&focus=searchwithinvolume&q=samogitica P. 61].</ref> — як і ліцьвінаў з жамойтамі<ref>Litwin H. Przynależność narodowa alumnów Seminarium Papieskiego w Wilnie 1582—1798. Przyczynek do badań nad świadomością narodową w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych // Między Wschodem i Zachodem. Rzeczpospolita XVI—XVIII w. Studia ofiarowane Zbigniewowi Wójcickiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. — Warszawa, 1993. S. 64.</ref>. У 1631 годзе пры прызначэньні на Медніцкую катэдру народжанага на Жамойці [[Мэльхіёр Гейш|Мэльхіёра Гейша]] староства генэральны жамойцкі [[Геранім Валовіч]] зазначаў, што той «''вольна валодае жамойцкай мовай…, якой амаль не валодаў ніводны біскуп да цяперашняга часу''» ({{мова-la|«Et ita existimo, quia ipse callet linguam Samogiticam..., quam fere nullus Episcopus, praeter modernum, possedit»|скарочана}})<ref>Acta Nuntiaturae Polonae. [https://pau.krakow.pl/ANP/ANP_XXIV_1_1992.pdf T. XXIV, Vol 1]. — Romae, 1992. P. 391.</ref>. У 1647 годзе чацьверты сынод Жамойцкага біскупства пастанавіў перакласьці булу папы рымскага [[Урбан VIII|Урбана VIII]] менавіта на «''жамойцкую мову''» ({{мова-la|«lingua Samogitica translaram»|скарочана}}), таго ж году адпаведны тэкст зьмясьцілі ў кнізе «Synodus quarta dioecesis Samogitiae», надрукаванай у Вільні. Публікацыя жамойцкага перакладу тлумачылася ў пастанове сыноду тым, што некаторыя сьвятары і прапаведнікі перакручвалі зьмест булы «''ў мясцовай мове''»<ref>Zinkevičius. Reikšmingas žemaitiškas rankraštinis tekstas // Žodžių formos ir jų vartosena. — Vilnius, 1974, P. 172.</ref>. У 1690 годзе адпаведны тэкст папскай булы «''жамойцкай мовай''» зь невялікі зьменамі прывялі ў надрукаваным у Вільні зборніку дакумэнтаў Жамойцкага біскупства<ref>Collectanea: Constitutionum Synodalium Dioecesis Samogitiensis. — Vilnius, 1690. [https://books.google.by/books?id=VvBNZ9BNRgsC&pg=RA1-PA15&dq=Samogitica+lingua&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj3nuHIhOf1AhUwwQIHHWSKAVsQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=samogitica&f=false P. 146].</ref>. Аршанскі шляхціч [[Адам Рыгор Каменскі Длужык]], які ў 1660 годзе трапіў у палон [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (далей — на поўнач [[Сыбір]]ы), у сваім дзёньніку зазначаў, што мова [[Зыране|пярмі-зыранаў]] (заходнія суседзі [[Самадыйскія народы|самаедаў]]) мае падабенства з жамойцкай{{Заўвага|{{мова-pl|«I stąd się poczyna Permia, a Moskwa zowie ją Zyrany, którzy są ludzie dziwnego języka; mają wiarę ruską; powiadają, że ich chrzcił ś[w.] Stephan. Ludzie przemyślni, mianowicie w lasach, na wodzie, strzelcy z łuków. Język poszedł trochę na żmudzki»<ref>Kamieński-Dłużyk A. Diariusz więzienia moskiewskiego miast i miejsc // Warta, Książka zbiorowa ofiarowana ks. Fr. Bażyńskiemu. — Poznań, 1874. S. 380.</ref>|скарочана}}}}<ref>Грицкевич В. П. От Нёмана к берегам Тихого океана. — Мн.: Полымя, 1986.</ref>. Паводле выдадзенага ў 1691 годзе [[Жагоры|жагорскім]] намесьнікам дэкрэту, «''…навучыла тых словаў на гаспадара свайго Мацяша Стракша мовіць па-жамойцку: „Welne iszszłuok łowi ir banda io“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...nauczyła tych słów na gospodarza swego Matyasza Straksza mówić po Żmudzku: „Welne iszszłuok łowi ir banda io“»|скарочана}}<ref>Jucewicz L. A. Wspomnienia Żmudzi. — Wilno, 1842. [https://books.google.by/books?id=95kQAQAAIAAJ&printsec=frontcover&dq=Wspomnienia+Zmudzi,+1842&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%C5%BBmudzku&f=false S. 182].</ref>}}<ref name="Jablonskis-1973-291">Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 291.</ref>. Рукапісная летувіская кніга 1707 году азначаецца на вокладцы як пераклад на жамойцкую мову: «''ператлумачаная з польскай на жамойцкую''» ({{мова-lt|«par[t]łumoczita isz Lynkiyska ąt Zemajty[szka]»|скарочана}})<ref>Kregždys R. Lietuvių kalbos polonizmų žodynas. — Vilnius, 2016. P. 200.</ref>. Польскі гісторык і лексыкограф [[Каспар Нясецкі]] ў 1737 годзе пісаў: «''…слова „гедрос“, паводле [[Мацей Стрыйкоўскі|Стрыйкоўскага]], у жамойцкай мове значыць сонца''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...słowo Gedros, ''według Stryikow: fol: 355'', w Zmudzkim języku słońce znaczy»|скарочана}}}}<ref>Niesiecki K. Korona polska przy zlotej wolnosci. T. 2. — Lwów, 1738. [https://books.google.by/books?id=VVRJAAAAcAAJ&pg=PA194&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=jezyku%20zmudzkim&f=false S. 194].</ref>. Жамойцкай азначалася мова летувіскіх кніг XVIII ст., друкаваных у Вільні, Варшаве і [[Супрасьля|Супрасьлі]]: у назове кнігі 1750 году («''з польскай на жамойцкую мову перакладзеная''», {{мова-lt|«Isz Lankiszka Ziemaytiszkay iżguldita»|скарочана}}), у назове («''па-жамойцку вытлумачаная і друкаваная''», {{мова-lt|«ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas»|скарочана}}) і ў тэксьце ({{мова-lt|«Ziemaytyszku liezuwiu»|скарочана}})<ref>1759 metų «Ziwatas». — Vilnius, 1998. [https://books.google.by/books?id=D8pMAQAAMAAJ&q=Ziemaytiszku&dq=Ziemaytiszku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjLxezn6vT1AhWniv0HHXFKDVIQ6AF6BAgCEAI P. 5].</ref> кнігі 1759 году, якая перавыдалася ў 1787 годзе, а таксама ў назове кнігі 1781 году («''з польскай мовы на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Liezuwe Lękiszka ant ziemaytyszka»|скарочана}}), якая перадрукоўвалася ў 1806 і 1830 гадох. Каля 1750 году зь перавыданьнем каля 1762 і ў 1765, 1770, каля 1775, каля 1778 і ў 1798 гадох у Вільні друкавалі кнігу «''Жамойт на роднай мове славіць Пана Бога''» ({{мова-lt|«Ziemaytis prigimtu sawa lieżuwiu Pona Diewa garbin»|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 464—465.</ref>. У складзеным у 1772 годзе каталёзе бібліятэкі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] адзіную ў сьпісе цалкам летувіскую кнігу азначылі як жамойцкую ({{мова-la|«Samogitico idiomate»|скарочана}})<ref>Catalogus Auctorum Ordine Alphabetico dispositus in Bibliotheca Collegii Academiae Vilnensi S. I. reperibilium. — Vilnae, 1772. [https://virtus.mb.vu.lt/en/p/69/ P. 69].</ref>, адзіную кнігу на летувіскай мове азначылі як «жамойцкую кнігу» ({{мова-pl|«Książka Żmudzka»|скарочана}} і ў бібліятэцы [[Касьцёл Сьвятой Барбары і кляштар трынітарыяў (Берасьце)|Берасьцейскага трынітарскага кляштару]]<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 184.</ref>. У 1773 годзе біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] ў сваёй польскамоўнай прадмове да летувіскай кнігі, выдадзенай у Вільні, азначыў яе мову як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Устава, зьмешчаная ў інвэнтары [[Рэтаў]]скага староства 1784 году, вызначала павіннасьць: «''…уставу два разы на год для ўсёй воласьці, па-жамойцку перакладзеную, прачытаць і патлумачыць, што каторы пункт значыць…''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…ustawę dwa razy na rok dla całey włosci, po Żmudzku przekopiowaną, przeczytać y wyexplikować, co ktory punkt znaczy…»|скарочана}}}}<ref>Акты издаваемые Виленской комиссией для разбора древних актов. Т. XXV. — Вильна, 1898. [https://books.google.by/books?id=IOYDAAAAYAAJ&pg=PA547&dq=po+%C5%BBmudzku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWlaXJsfD1AhUZOuwKHbYlAmQQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&q=%C5%BBmudzku&f=false С. 547].</ref>. Шматлікія выдадзеныя ў Вільні летувіскія кнігі (дзьве 1793, 1797, 1805, 1812, 1820, 1824, 1826, 1830, 1832, 1834, 1840, 1848, дзьве 1851, 1852, дзьве 1853, 1854, 1856 гады) зьмяшчалі лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў ({{мова-lt|«Mienesey Łotiniszki, Lękiszki, Ziemaytiszki»|скарочана}}). Складзены ў 1797 годзе каталёг бібліятэкі Віленскага францішканскага кляштару, у якой захоўваўся вялікі збор летувіскіх кнігаў<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 180.</ref>, меў назву: «Каталёг кніг у мовах жамойцкай, рускай, габрэйскай, арабскай, грэцкай і нямецкай» ({{мова-pl|Katalog ksiąg w Języku Zmudzkim, Ruskim, Hebrayskim, Arabskim, Greckim i Niemieckim|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR aukstuju mokyklu mokslo darbai. Nr. 33—34, 1998. [https://books.google.by/books?id=szAPAQAAMAAJ&q=jezyku+zmudzkim&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgMEAI P. 33.]</ref>. Тым часам [[Генэрал-ад’ютант|генэрал-ад’ютант]] [[Войска Вялікага Княства Літоўскага ў XVIII стагодзьдзі|войска былога Вялікага Княства Літоўскага]] Юры Грушэўскі азначыў летувіскую біблію [[Багуслаў Самуэль Хілінскі|Багуслава Самуэля Хілінскага]], асобнік якой у 1805 годзе падараваў бібліятэцы [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], як «''рэдкую біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«rzadką Biblią w Żmudzkim języku»|скарочана}})<ref>Stankiewicz M. Bibliografia litewska od 1547 do 1701 r. — Kraków, 1889. [https://books.google.by/books?id=fMgtAAAAYAAJ&pg=PA56&dq=Gru%C5%BCewski+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiUl9rCvun1AhVzSPEDHfrwDOAQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=Gru%C5%BCewski%20jezyku%20zmudzkim&f=false S. 56].</ref>. [[Файл:Jistoriję Justinaus parguldę Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû K. Daugkientys metusî (1798, 1834-36).jpg|значак|Летувіскі пераклад [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]] «''з лацінскай мовы на жамойцкую''» (1834—1836 гг., з мэтай фальсыфікацыі больш раньняга часу стварэньня падпісаны «1798 г.»)]] Адзін зь першых ідэолягаў летувіскага нацыянальнага руху [[Сыманас Даўкантас]] (1793—1864) — з мэтай зрабіць летувіскую літаратуру больш старажытнай<ref>Roma Bončkutė, [https://www.bernardinai.lt/nedegantys-simono-daukanto-rastai/ Nedegantys Simono Daukanto raštai], bernardinai.lt, 28 лістапада 2020 г.</ref> — пакінуў на вокладцы падпісанага псэўданімам уласнага летувіскага перакладу азначэньне «''з лацінскай мовы на жамойцкую''» ({{мова-lt|«Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû»|скарочана}}) і дату «''1798 год''». Азначэньнем летувіскай мовы як жамойцкай ён, з усяго відаць, спрабаваў зрабіць сваю фальсыфікацыю адпаведнай сапраўдным раньнім летувіскім перакладам: {{Артыкул у іншым разьдзеле|Антанас Кляментас|Антанаса Кляментаса|lt|Antanas Jackus Klementas}} паміж 1790—1810 гадамі («''з польскай на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Linkiszka… unt… Ziemaytiszka»|скарочана}}, {{мова-lt|«isz linkiszka raszta ziemaytyszka»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/225/mode/2up?q=Ziemaytiszka P. 226].</ref> і [[Юзэф Арнульф Гедройц|Юзэфа Арнульфа Гедройца]] 1809 году («''на жамойцкую мову''», {{мова-lt|«and ležuwia… Ziematyszka»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/211/mode/2up?q=Ziematyszka P. 212].</ref>. {{Падвойная выява|справа|Grammatyka języka żmudzkiego. Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko (1832).jpg|108|Naujes moksłas skajtima raszta żemajtyszka diel mażun wajkun (1848).jpg|106|Выдадзеныя ў Вільні жамойцкія (летувіскія) «Граматыка жамойцкай мовы» (1832 г.) і лемантар «Новая навука чытаньня пісьма жамойцкага для малых дзетак» (1848 г.)}} Як зазначае гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]], яшчэ ў пачатку XIX ст. тэрмін «літоўскі» ў розных мовах (як і «беларускі», «рускі» і многія іншыя) меў «дыфузнае», няўстойлівае ў тэрміналягічным пляне значэньне і ня быў замацаваны за назвай мовы сучасных летувісаў<ref name="Zaprudzki-2013-85"/>. Напрыклад, нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Хрыстаф Адэлюнг||en|Johann Christoph Adelung}} у сваёй працы «Мітрыдат, або Агульнае мовазнаўства…»<ref>Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. S. 696—697.</ref> (1809 год) пісаў, што «літоўцы» маюць няяснае мяшанае «германа-славянскае» паходжаньне; іх жамойцкая група складаецца з носьбітаў дыялекту, які мае назву «польска-літоўскі», сама ж «літоўская» мова на дзьве траціны складаецца з славянскай; аўтар паведаміў, што суседзям «літоўцы» сьпярша былі вядомыя як гуды, а таксама згадаў яцьвягаў і такую іх назву, як палешукі. Сяргей Запрудзкі зазначае, што з пададзенай інфармацыі можна меркаваць, што пад назвай «літоўцы» нямецкі лінгвіст часткова разумеў беларусаў<ref name="Zaprudzki-2013-96"/>. Іншы нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Сэвэрын Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у свай працы «Літаратура, датычная граматык, лексыкі і збораў словаў усіх моваў зямлі: выкладзеная ў альфабэтным парадку моваў…»<ref>Litteratur der Grammatiken, Lexika und Wörtersammlungen aller Sprachen der Erde. — Berlin, 1815. S. 132.</ref> (1815 год) сьцьвярджаў, што будучы сястрой [[Латыская мова|латыскай мовы]], з пункту гледжаньня лексыкі і граматыкі «літоўская» мова была пераважна славянскай, у іншых дачыненьнях — германскай; «літоўская» мова мела свае адгалінаваньні ў Жамойці і на поўдні Вялікага Княства Літоўскага. Апошняе сьцьверджаньне дазваляе меркаваць, што тут таксама пад «літоўскай» мовай часткова разумелася беларуская<ref>[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 100.</ref>. У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||ru|Кёппен, Пётр Иванович}} у сваёй кнізе «О происхождении, языке и литературе литовских народов» крытыкаваў апублікаваны ў 1822 годзе артыкул латыскага сьвятара-дасьледніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Карл Ватсан|Карла Ватсана|de|Karl Friedrich Watson}}, які да «латыскіх народаў» ({{мова-de|«Lettischer Volksstamm»|скарочана}}) адносіў латышоў, летувісаў і ўсіх беларусаў («крывічоў»)<ref name="Kiopen-1827-11">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 11.</ref>. Таксама ён палемізаваў датычна назвы адпаведнай моўнай групы, сьцьвярджаючы «літоўскія мовы» і «літоўскія народы» замест прынятых у той час «латыскія мовы» і «латыскія народы»<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 32—36.</ref>, ужываючы, разам з тым, наступныя азначэньні: «''ўласна гэтак званая літоўская гаворка''», «''уласна гэтак званая літоўская мова''», «''уласна гэтак званыя літоўцы (жамойць?)''», «''уласна гэтак званая літоўская [гаворка] (або жамойцка-літоўская)''» ({{мова-ru|«собственно так называемое литовское наречие», «собственно так называемый литовский язык», «собственно так называемые литовцы (жмудь?)», «собственно так называемое литовское [наречие] (или жмудско-литовское)»|скарочана}}<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 29, 31, 33, 49, 77.</ref>){{Заўвага|У 1824 годзе віленскі [[Kurier Litewski (1793)|Kurier Litewski]] называў мову летувіскіх кніг «жамойцка-літоўскай» («літоўска-жамойцкай») і «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскай]]» ({{мова-pl|«...w języku Litewsko-Żmudzkim i Prusko-Litewskim... Napisane w języku Żmudzko-Litewskim przez Kajetana Niezabitowskiego Żmudzina...»|скарочана}})<ref>Kurier Litewski. Nr. 49, 1824. [https://books.google.by/books?id=qkZJAAAAcAAJ&pg=RA8-PT6&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwick8Hn7-H0AhXESPEDHVluBb84ChDoAXoECAkQAg#v=onepage&q&f=false S. 4].</ref>; а яшчэ ў 1860 годзе «Encyklopedyja Powszechna» азначала дзьве першыя бібліі на летувіскай мове як «літоўска-прускую» ([[Ёнас Брэткунас]], [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1590 год) і «жамойцкую» ([[Багуслаў Самуэль Хілінскі]], [[Лёндан]], 1660 год)<ref>Encyklopedyja powszechna. T. 3. — Warszawa, 1860. [https://books.google.by/books?id=XMhLAQAAIAAJ&pg=PA428&dq=biblija+zmudzka&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiOo7Xy2uX1AhVnSfEDHXUCDCQQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=biblija%20zmudzka&f=false S. 428].</ref>}}. Аднак у 1829 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1830 годзе) расейскі пісьменьнік і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Палявы||ru|Полевой, Николай Алексеевич}} зазначаў: «''Няма сумневу прылічваць сюды [да латыскіх народаў] крывічоў (цяперашніх ліцьвіна-русаў і беларусаў)''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Нет сомнения причислять сюда [к Латышским народам] Кривичей (нынешних Литвино-Русов и Белоруссов)»|скарочана|}}}}<ref>Полевой Н. История русского народа. — Москва, 1829. С. 47.</ref>. Яшчэ ў 1831 годзе прафэсар гісторыі [[Парыская акадэмія|Парыскай акадэміі]] Андрыен Жары Мансі вылучаў у «літоўскай мове» чатыры падмовы: «літоўскую» (уласна) каля [[Вільня|Вільні]] ды іншых; «крывіцкую» каля [[Віцебск]]у, [[Смаленск]]у ды іншых; «жамойцкую»; «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскую]]» каля [[Тыльзыт]]у ды іншых<ref>Жарри Манси А. История древних и новых литератур, наук и изящных искусств. — Москва, 1832. С. 46.</ref>. Падобныя зьвесткі географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Х’ю Мюрэй||en|Hugh Murray (geographer)}} зьмясьціў у сваёй «An Encyclopaedia of Geography», выдадзенай у 1834 годзе (перавыдавалася ў 1839 годзе, а таксама ў 1861 годзе пад назвай «The Encyclopedia of All Nations»<ref>Murray H. The Encyclopedia of All Nations. Vol. 1. — New York, 1861. [https://books.google.by/books?id=yJERZqUGwpMC&pg=PA307&dq=murray+Kriwitsh&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=murray%20Kriwitsh&f=false P. 307].</ref>), вылучаючы ў «літоўскай мове» дыялекты «сапраўдны літоўскі», «жамойцкі», «крывіцкі» і «пруска-літоўскі»<ref>Murray H. An Encyclopaedia of Geography. — London, 1834. [https://books.google.by/books?id=-vlCAAAAcAAJ&pg=PA306&dq=murray+Kriwitsh&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=murray%20Kriwitsh&f=false P. 306].</ref>. А ў 1841 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1849 годзе) расейскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Устралаў||ru|Устрялов, Николай Герасимович}} ужываў да мовы летувісаў назву «латыская гаворка» ({{мова-ru|«...в воеводствах Виленском и Трокском удержалось Латышское наречие»|скарочана}})<ref>Устрялов Н. Русская история. Ч. 1. — СПб., 1849. С. 249.</ref>. У 1842 годзе афіцыйны часопіс Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначаў, што «''паводле меркаваньня Ватсана, які прылічвае крывічоў (ліцьвіна-русаў і беларусаў) да народаў літоўскіх, колькасьць літоўцаў можа дасягаць 11 мільёнаў''»{{Заўвага|{{мова-ru|«По мнению Ватсона, причисляющего Кривичей (Литвино-Руссов и Белоруссов) к народам Литовским, число Литовцев может простираться до 11 мил.»|скарочана}}}}<ref>Журнал Министерства народного просвещения. Том 36 (1842). С. 173.</ref>{{Заўвага|Як зазначае летувіскі гісторык Дарыюс Сталюнас, нават у 1860-я гады найлепшы, як тады лічылася ў Расейскай імпэрыі, экспэрт у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім прафэсар Пецярбурскай духоўнай акадэміі [[Міхаіл Каяловіч]] у праграме этнаграфічнага вывучэньня рэлігійнага жыцьця [[Паўночна-Заходні край|Заходняга краю]] пісаў як пра «літоўскі народ», так і пра «літоўскае племя», якое да таго ж гаворыць «жамойцкай мовай»<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref>}}. Пра «літоўска-жамойцкую мову», якой размаўляюць у тым ліку ў «''Прусіі да самага Караляўца''», яшчэ ў 1858 годзе пісаў часопіс {{Артыкул у іншым разьдзеле|Dziennik Literacki||pl|Dziennik Literacki}}<ref>Dziennik Literacki. Nr. 124, 1858. [https://books.google.by/books?id=TqCfX3hdldAC&pg=PA1008&dq=szyrwid+zmudzki&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiptMTotIb2AhVvgv0HHStRAMYQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=szyrwid%20zmudzki&f=false S. 1008].</ref>. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў<ref>Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=snippet&q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&f=false S. 128].</ref>: {{Цытата|Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах. {{арыгінал|de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»}}| }} У 1854 годзе на старонках часопіса {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які рэдагаваўся народжаным на [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыне]] навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}}, зьявілася крытычная нататка датычна называньня часткі жамойтаў «літвой» (названых пазьней «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі», якія насяляюць «[[Аўкштота|Аўкштоту]]» — «Верхнюю або ўласную Літву»), а жамойцкай мовы — «літоўскай»<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} [[Файл:Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык (1861).jpg|значак|«Расейскі лемантар зь перакладам словаў і фразаў на жамойцкую мову» ({{мова-ru|«Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык»|скарочана}}), 1861 г.]] Яшчэ ў 1861 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да генэрал-губэрнатара {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Назімаў|Ўладзімера Назімава|ru|Назимов, Владимир Иванович}} адзначалася, што большасьць сельскага насельніцтва [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]] размаўляюць па-жамойцку, а большасьць сельскага насельніцтва [[Віленская губэрня|Віленскай]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрніяў — па-беларуску. Адпаведна, у [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]] дзеля першых прапаноўвалася выкладаць па-жамойцку, а дзеля другіх — толькі па-расейску. Тым часам літоўская і летувіская мовы ({{мова-ru|литовский язык|скарочана}}) у гэтым афіцыйным дакумэнце [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] не ўпаміналіся: {{Цытата|Так, у большай частцы Ковенскай губэрні, населенай жамойтамі, якія маюць сваю пісьменнасьць, хоць яшчэ і нязначную, але якая прадстаўляе ўжо для народу малітоўнікі, календары і некаторыя іншыя карысныя кнігі на жамойцкай мове, на якой народ слухае пропаведзі ў касьцёлах і спавядаецца ў гэтай губэрні, навучаньне ў пачатковых вучэльнях жамойцкай грамаце варта дазволіць, выкладаньне ж польскай мовы, на якой гавораць абшарнікі і чыноўнікі, у гэтыя вучэльні ня ўводзіць, пакінуўшы яе толькі ў гімназіях і прагімназіях. У губэрнях жа Віленскай, Гарадзенскай і Менскай вялікая частка сельскага насельніцтва размаўляе беларускай гаворкай, таму і народныя вучэльні ў гэтых мясцовасьцях маюць быць чыста расейскімі. {{арыгінал|ru|Так, в большей части Ковенской губернии, населенной жмудинами, имеющими свою письменность, хотя еще и незначительную, но представляющую уже для народа молитвенники, календари и некоторыя другие полезные книги на жмудском языке, на котором народ слушает проповеди в костелах и исповедуется в этой губернии, обучение в первоначальных училищах жмудской грамоте следует допустить, преподавание же польского языка, которым говорят помещики и чиновники, в эти училища не вводить, оставив его только в гимназиях и прогимназиях. В губерниях же Виленской, Гродненской и Минской большая часть сельского населения говорит наречием белорусским, поэтому и народные училища в этих местностях должны быть чисто русскими.}} |Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 4—5. }} [[Файл:Жемойтско-литовский букварь. Изданный по распоряжению господина главного начальника Cеверо-западного края (1864).jpg|значак|«Жамойцка-літоўскі буквар», выдадзены ў 1864 годзе на загад [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]]]] Як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}, «''Хоць уласна тэрмін „літоўцы“ ўжываўся даволі часта, больш звыклымі для расейскай бюракратыі [у 1860-я гады] заставаліся іншыя паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамойцкая“ або „самагіцкая“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}}}}{{Заўвага|Сярод іншага, існавала «Камісія для разгляду польскіх і жамойцкіх кніг, якія прадаюцца ў Вільні» ({{мова-ru|«Комиссия для рассмотрения польских и жмудских книг, продаваемых в г. Вильне»|скарочана}}), утвораная ў 1865 годзе наступнікам [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Канстанцін фон Каўфман|Канстанцінам фон Каўфманам|ru|Кауфман, Константин Петрович фон}}. Таксама таго ж году пры ўправе Віленскай навучальнай акругі выйшаў з друку «Жамойцка-расейскі буквар» ({{мова-lt|«Букварс жемайтишкай-русишкасис паращитас пагал моки ма ну В. Золотова падота, ишгульдитас пар И. Кречински»|скарочана}} або {{мова-ru|«Букварь жмудско-русский, составленный но методе В. Золотова. Пер. И. Кречинского»|скарочана}})}}<ref name="Stalunas-2005"/>. {{Падвойная выява|справа|Программа преподавания жмудского языка в Поневежской учительской семинарии (1893).jpg|107|Программа жмудско-литовского языка (1893).jpg|107|Праграмы выкладаньня летувіскай мовы ў [[Панявеж|Панявескай]] настаўніцкай сэмінарыі: {{мова-ru|«Программа преподавания жмудского языка»|скарочана}} (налева), {{мова-ru|«Программа жмудско-литовского языка»|скарочана}} (направа)}} У 1862 годзе ў прадстаўленьні Аляксандра Шырынскага-Шыхматава да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|абмаскаліць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]: {{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім абмаскаліць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы. {{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}} |Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22. }} {{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}} Пры здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) 1 лютага 1864 году генэрал-губэрнатар [[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]] [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] у сваім цыркуляры дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году ён выдаў загад «''прапанаваць біскупу [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Валанчэўскаму]], пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}. Акруговы інспэктар Мікалай Новікаў, які займаўся ўладкаваньнем школаў у Ковенскай губэрні, 25 жніўня 1864 году пісаў папячыцелю Віленскай навучальнай акругі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Карнілаў|Івану Карнілаву|ru|Корнилов, Иван Петрович}}: «''Гэтая сумесь гаворкі дае надзею на магчымасьць стварыць на развалінах розных гаворак расейскую і жамойцкую мовы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Эта смесь говора дает надежду на возможность создать на развалинах разных говоров русский и жмудский языки»|скарочана}}}}, а 11 верасьня таго ж году — «''Дазволю сабе ня першы раз паўтарыць, што сапраўдны стан літоўскай мовы ў Ковенскай губэрні дапускае магчымасьць і ўзнавіць яе з развалінаў, і на гэтых развалінах стварыць хоць-якую іншую мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Позволю себе не в первый раз повторить, что настоящее состояние литовского языка в Ковенской губернии допускает возможность и воссоздать его из развалин, и на этих развалинах создать какой угодно другой язык»|скарочана}}}}. 7 лютага 1869 году літоўскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб абмаскаліць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}<ref name="Stalunas-2005"/>. У 218-м томе (1881 год) афіцыйнага часопіса Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначалася<ref>Журнал Министерства народного просвещения. Том 218 (1881). [https://books.google.by/books?id=-BkFAAAAYAAJ&pg=RA3-PA299&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj0r-DJicLzAhWdQvEDHUzGBMI4ChDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 299].</ref>: {{Цытата|Зрэшты, варта заўважыць, што назвы «Жмудзіны» і «Ліцьвіны» (Літоўцы) у лінгвістычна-этнаграфічным сэнсе далёка не супадаюць зь іх гістарычным значэньнем і зь іх папулярным ужываньнем у цяперашні час. Шмат хто называе «Жмудзінамі» ўсіх сапраўдных Літоўцаў, у супрацьлегласьць «Ліцьвінаў», гэта значыць людзям не літоўскага, але славянскага этнаграфічнага паходжаньня, якія жывуць у Літве, альбо ў супрацьлегласьць «ліцьвінаў» як наогул жыхарам гістарычнай Літвы без адрозьненьня іх паходжаньня. Пры такім поглядзе замест назвы «літоўская мова» ўжываюць «жамойцкая мова». {{арыгінал|ru|Впрочем, следует заметить, что названия «Жмудины» и «Литвины» (Литовцы) в лингвистико-этнографическом смысле далеко не совпадают с их историческим значением и с их популярным употреблением в настоящее время. Многие называют «Жмудинами» всех настоящих Литовцев, в противоположность «Литвинам», то есть людям не литовского, но славянского этнографического происхождения, живущим в Литве, или же в противоположность «Литвинам» как вообще жителям исторической Литвы без различия их происхождения. При таком взгляде вместо названия «литовский язык» употребляют «язык жмудский».}} | }} У 1885 годзе ў расейскай прэсе Паўночна-Заходняга краю асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})<ref>Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&pg=PP3&dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&f=false С. 224].</ref>. Як прызнае летувіскі этноляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пятрас Кальнюс||lt|Petras Kalnius}}, у афіцыйных дакумэнтах Расейскай імпэрыі азначэньне жамойцкай мовы ў якасьці «літоўскай» ({{мова-ru|«литовский язык»|скарочана}}) — як і само паняцьце «літоўскі народ» ({{мова-ru|«литовский народ»|скарочана}}) датычна летувісаў Віленскай і Ковенскай губэрняў — пачало дамінаваць толькі ў 1890—1900-я гады<ref>Kalnius P. Žemaičių etniškumo sampratos XIX a. šaltiniuose. 2. Nuo žemaičių kultūrinio sąjūdžio iki XIX a. pab // Liaudies kultūra. 2 (131), 2010. P. 22.</ref>. == Герб == {{Асноўны артыкул|Пагоня}} [[Файл:Jagajła, Pahonia. Ягайла, Пагоня (K. Kielisiński, 1841).jpg|міні|[[Пагоня]] з надмагільля [[Ягайла|Ягайлы]]]] Паходжаньне дзяржаўнага гербу ліцьвінаў — [[Пагоня|Пагоні]] — мае [[Сэмантыка|сэмантычную]] повязь з старажытнай ваеннай традыцыяй народнай пагоні — найважнейшай функцыяй арганізацыі жыцьця і побыту [[Усходнеславянскія мовы|ўсходнеславянскіх плямёнаў]], калі кожны чалавек быў у адказе за жыцьцё супляменьніка. У выпадку раптоўнага нападу супраціўніка і захопу ў палон суродзічаў кожны мужчына, які меў права насіць зброю, мусіў пехатою або конна кідацца ў пагоню за ворагам, каб адбіць палон. Ва ўмовах ваеннай дэмакратыі традыцыя народнай пагоні выконвалася безумоўна і захоўвалася стагодзьдзямі і ў эпоху [[Русь|Русі]], і ў часы Вялікага Княства Літоўскага<ref name="ehb-391">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 391.</ref>. [[Іпацьеўскі летапіс]] паведамляе пра пагоню жыхароў [[Берасьце|Берасьця]] ў 1280 годзе за польскім вайсковым аддзелам, які паваяваў ваколіцы места. Вялікі князь літоўскі [[Ягайла]] ў сваёй ([[Лацінская мова|лацінскай]]) грамаце ад 20 лютага 1387 году пісаў<ref>Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах (IX—XVIII ст.) / Склад.: В. Шчарбакоў, К. Кернажыцкі, Д. Даўгяла. Т. 1. — Менск: Выдавецтва АН БССР, 1936.</ref><ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 78—79.</ref>: {{Цытата|…паводле старажытнага звычаю, перасьлед ворага ёсьць абавязкам кожнага мужчыны ў нашым краі; гэткае [[паспалітае рушэньне]] дзеля выгнаньня ворага з нашае Літоўскае зямлі па-народнаму завецца „пагоня“''. {{арыгінал|la|...Quotiescunque etiam hostes et adversarios nostros et ipsius terrae nostrae Lithuanicae fugitivos insequi opportuerit, ad insequutionem huiusmodi, quod роgоniа vulgo dicitur, nоn solum armigeri, verum etiam omnis masculus, cuiuscunque status aut conditionis extiterit, dummodo аrmа bellicosa gestare poterit, proficisci teneatur.}}||З прывілею вялікага князя літоўскага [[Ягайла|Ягайлы]], 20 лютага 1387 г.}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|Пагоня як сымбаль [[Белая Русь|Белай Русі]] (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] Паводле летапісаў Вялікага Княства Літоўскага, Пагоню ў якасьці гербу гаспадарства ўвёў князь [[Нарымонт]], брат вялікага князя [[Трайдзень|Трайдзеня]] (1270—1282): {{Цытата|Той Нарымунт меў герб, або кляйнот, рыцарства сваяго таковы, і тым пячатаваўся, Вялікаму княству Літоўскаму заставіў яго, а то такі: у гербе муж збройны, на каню белам, у полю чырвонам, меч голы, яка бы каго гонячы дзяржаў над галавою, і ёсьць адтоля названы «'''пагоня'''».|[[Хроніка літоўская і жамойцкая]]{{Заўвага|Хроника Литовская и Жемайтская // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}{{Заўвага|Хроника Быховца // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}}} [[Файл:Pahonia, Žyvie Biełaruś. Пагоня, Жыве Беларусь (1918).jpg|міні|Гербы [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх ваяводзтваў]] і дзяржаўны герб [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]], 1918 г.]] Выява гербу Пагоні ёсьць на пячаці полацкага князя Глеба-Нарымонта 1338 году і на пячаці (з кірылічным надпісам) вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а 1366 году<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 120.</ref>. Назва ''Пагоня'' набыла шырокую вядомасьць у канцы XV — пачатку XVI стагодзьдзя, відаць, у выніку асэнсаваньня гербавай выявы як сымбалю абаронцы Айчыны<ref>Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 4—5.</ref>. Кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] у 1562 годзе загадаў біць на [[Віленская мынца|Віленскай мынцы]] манэты-траякі: «''А на сем з аднае стараны два першыя словы, каторымі ся пачынаець пісаці імя наша гаспадарскае, а з другое стараны … герб Пагоня''». Дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага пад назвай Пагоня ({{мова-be-old|Погоня|скарочана}}) сьцьвярджаецца ў [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага|статутах Вялікага Княства Літоўскага]] [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|1566]]<ref name="salanda-2019-5">Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 5.</ref> і [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|1588]]<ref>{{Літаратура/ГСБМ|25к}} С. 131.</ref> гадоў. Афіцыйная беларуская гербавая назва ''Пагоня'' не пакідае ніякіх сумневаў у [[беларусы|беларускай этнічнай прыналежнасьці]] грамадзтва, дзе зьявіўся і выкарыстоўваўся герб Вялікага Княства Літоўскага<ref name="salanda-2019-5"/>. Тым часам [[Летувіская мова|летувіскае]] слова «''výtis''» («''віціс''»), якое выкарыстоўваецца дзеля азначэньня [[Герб Летувы|сучаснага летувіскага варыянту Пагоні]], прыдумаў ў сярэдзіне XIX ст. [[Сымонас Даўкантас]]<ref name="Kraucevic-1993">[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.</ref><ref name="Arlou-2012-349">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 349.</ref>. Сьпярша ім называлі толькі вершніка-рыцара, а дзеля азначэньня гербу цалкам слова «''Vytís''» (ужо зь вялікай літары і з націскам на другім складзе) упершыню выкарысталі толькі ў 1884 годзе (раней Пагоню па-летувіску звычайна звалі «''Vaikymas''» — 'Перасьледаваньне'). Да канца XIX ст. слова «''Vytis''» стала агульнапрынятым у Летуве дзеля азначэньня Пагоні. Аднак яшчэ доўгі час ішлі спрэчкі пра тое, на якім складзе трэба рабіць націск — на першым ці на другім. Толькі ў 1930-я гады з гэтым канчаткова вызначыліся — спыніліся на «''Výtis''»<ref>{{кніга|аўтар=Rimša E.|частка=Heraldika |загаловак=Iš praeities į dabartį|месца=Vilnius|выдавецтва=Versus aureus|год=2004|pages=61—63}}</ref>. {| |- | <gallery caption="Гербы [[Вялікае Княства Літоўскае#Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел|адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак (ваяводзтваў) Вялікага Княства Літоўскага]], 1720-я гады" class="center""> Amścisłaŭ, Pahonia. Амсьціслаў, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскае]] Bieraście, Pahonia. Берасьце, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскае]] Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віленскае ваяводзтва|Віленскае]] Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскае]] Miensk, Pahonia. Менск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Менскае ваяводзтва|Менскае]] </gallery> <gallery class="center""> Padlašša, Pahonia. Падляшша, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляскае]] Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Полацкае ваяводзтва|Полацкае]] Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Троцкае ваяводзтва|Троцкае]] Žemaitija. Жамойць (1720).jpg|[[Жамойцкае ваяводзтва|Жамойцкае (староства)]] Inflanty. Інфлянты (1720) (2).jpg|[[Інфлянцкае ваяводзтва|Інфлянцкае]] </gallery> |} == Сталіца == {{Асноўны артыкул|Вільня}} [[Файл:Vilnia, Vostraja Brama. Вільня, Вострая Брама (J. Bułhak, 1912) (2).jpg|значак|[[Вострая брама]] з гербам [[Пагоня]]й у [[Вільня|Вільні]]. Здымак [[Ян Булгак|Яна Булгака]], 1912 г.]] У старажытных пісьмовых крыніцах сталіца ліцьвінаў — [[Вільня]] — упамінаецца пад беларускай назвай ''Вільня'' (''Vilnia'' або ''Vilna'', напрыклад, у лістах [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Гедзімін]]а 1323 году «''in civitate nostra regia '''Vilnia'''''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 79.</ref>). У старабеларускіх тэкстах з XV ст. суіснавалі формы ''Вильня'' / ''у Вильни'' і ''Вильна'' / ''у Вильне'' (што параўнальна з ''Горадна'' — ''[[Горадня]]'' і ''[[Коўна]]'' — ''Коўня''), але паступова запанавала форма ''Вильня''<ref name="viacorka"/>. Тым часам форму «''Vilnius''» [[летувіская мова|па-жамойцку]] пачалі ўжываць прыкладна з XVII ст. ([[Мікалоюс Даўкша|М. Даўкша]] ў «Пастыле» 1600 году). Летувіскі тапаніміст [[Аляксандрас Ванагас]] мяркуе, што гэта форма ўзьнікла пад уплывам польскай назвы ''Wilno'' (у летувіскай мове няма назоўнікаў ніякага роду, у пазычаньнях ён зьмяняецца на мужчынскі). Тым часам польскае ''Wilno'' утварылася ад старабеларускага варыянту ''Вільна''<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/vilnia/30284660.html Вільня ці Вільнюс? Ці карэктна называць горад традыцыйным беларускім імем], [[Радыё Свабода]], 21 лістапада 2019 г.</ref>. А першаснай і найбольш старажытнай назвай места ў жамойцкіх (летувіскіх) гаворках ёсьць ''Vilnia'', на што зьвяртае ўвагу А. Ванагас і што пацьвярджаецца сучаснай [[латыская мова|латыскай]] назвай — ''Viļņa''<ref name="viacorka"/>. {| |- | <gallery class="center"> Belarusians - on Ethnic Map of European Russia by Aleksandr Rittich - 1875 AD.jpg|[[Беларусы]] (арэал у цэнтры) на «Этнаграфічнай мапе Эўрапейскай Расеі» (1875 г.), складзенай [[Аляксандар Рыціх|Аляксандрам Рыціхам]] (фрагмэнт) Biełarusy. Беларусы (1885).jpg|Фрагмэнт этнаграфічнай мапы Эўропы з атлясу «Géographie Militaire» ([[Парыж]], 1885 г.) Biełarusy. Беларусы (J. Karski, 1903).jpg|Этнаграфічная мапа беларусаў (паводле моўнага крытэру), складзеная філёлягам-славістам [[Яўхім Карскі|Яўхімам Карскім]], 1903 г. Länder und Völkerkarte Europas.jpg|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» (1918 г.), складзенай нямецкім гісторыкам [[Дзітрых Шэфэр|Дзістрыхам Шэфэрам]] (1845—1929) Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы, складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г. </gallery> |} == Перайменаваньне ліцьвінаў у «беларусаў» == Упершыню назва «беларусы» ў дачыненьні да ліцьвінаў пачала выкарыстоўвацца ў XVII ст. у час войнаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] з Рэччу Паспалітай, у запісах маскоўскіх вайсковых пісараў, дзеля азначэньня праваслаўнага вызнаньня тых палонных ліцьвінаў і ўкраінцаў, якія былі праваслаўнымі (у адрозьненьне ад ліцьвінаў-каталікоў{{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«...литвин Ивашко Иванов з женою с Роинкою да с сыном с Микулайком да с сестрою з девкою Агафьицею. А сказал, что он родом литвин, католицкие веры из города Несвижа, мещанский сын, а жена де за ним литовка же тово ж города Несвижа»|скарочана}}<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570-1667 гг. — Минск, 1963. С. 108.</ref>}}), напрыклад: «''литвин белорусец Ошмянского повету''», «''литовка беларуска Мстиславского повету''», «''литвин белоруские веры''» («руская, беларуская вера» = праваслаўе) і г. д.<ref name="latysonak">[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 212—213.</ref> Тым часам палонныя шляхцічы-ліцьвіны называлі сябе выняткова «ліцьвінамі», напр.: «''литвин Корнейко Круковской, уроженец Оршанского повету, шляхтич белоруские веры''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 112.</ref>). Сваю зямлю палонныя літоўскія (беларускія) шляхціцы таксама называлі Літвой. Гісторык [[Алег Латышонак]] прыйшоў да высновы: {{Пачатак цытаты}} «Сьвядомае ўжываньне назвы „беларусец“ непісьменнымі сялянамі і прадстаўнікамі гарадзкога плебсу ў сытуацыі, калі гэтае найменьне невядома шляхце, я лічу немагчымым. Выснова з гэтага можа быць толькі адна: слова „беларусец“ ува ўсіх выпадках ''уклалі ў вусны прышэльцаў маскоўскія чыноўнікі''»<ref name="latysonak"/> {{Канец цытаты}} [[Файл:Biełarusy. Беларусы (1803).jpg|значак|Беларус ({{мова-ru|«белороссиянин»|скарочана}}) і беларуска ({{мова-ru|«белороссиянка»|скарочана}}). З альбому, выдадзенага ў 1803 годзе для [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I Раманава]], дзе зьмяшчаюцца малюнкі [[Палякі|палякаў]], [[Латышы|латышоў]] («ліфлянцаў» і «курляндцаў»), [[Украінцы|украінцаў]] («маларасіянаў») ды шматлікіх іншых народаў пад [[Расейская імпэрыя|расейскай уладай]], але няма ліцьвінаў{{Заўвага|Беларускі этноляг [[Юры Ўнуковіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што расейскі навуковец [[Васіль Севяргін]], які ў 1802 годзе наведаў [[Шаўлі]], [[Кейданы]], [[Коўна]], [[Вільня|Вільню]], [[Горадня|Горадню]], [[Стоўпцы]], [[Менск]], [[Барысаў]], [[Крупкі]] і [[Ворша|Воршу]], хоць і разглядаў адпаведную тэрыторыю як «''Литву и Белоруссию''», аднак датычна мясцовага насельніцтва не ўжываў ані назвы «беларусы», ані «літоўцы» («ліцьвіны»)<ref>Унуковіч Ю. Этнічная ідэнтыфікацыя і катэгарызацыя беларусаў і літоўцаў у ХІХ ст. // Białorutenistyka Białostocka. T. 12 (2020). S. 377.</ref>}}]] Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161"/>. Выдадзенае ў 1787 годзе на загад маскоўскай гаспадыні [[Кацярына II|Кацярыны II]] «Пространное Землеописание Российского Государства» паведамляла, што ў [[Магілёўскае намесьніцтва|Магілёўскім]] і [[Полацкае намесьніцтва|Полацкім]] намесьніцтвах, «''апроч расейцаў, знаходзяцца <…> палякі, літва і жыды''»{{Заўвага|{{мова-ru|«кроме Россиян, находятся <...> Поляки, Литва и Жиды»|скарочана}}}}<ref>Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. С. 272, 276.</ref>, прытым літва адносілася да славянскіх народаў<ref>Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=GFxiAAAAcAAJ&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 133].</ref>. Геаграфічны слоўнік Расейскай дзяржавы 1788 году зьмяшчае артыкул «''Белоруссия, или Белая Россия''» з азначэньнем «''краіна, далучаная да Расеі <…> за панаваньнем Кацярыны II <…>, як то павет Дынабурскі, ваяводзтвы Амсьціслаўскае, Віцебскае, часткі паветаў Аршанскага і Рэчыцкага <…> цяпер жа ўся Беларусь падзяляецца на два намесьніцтвы: Полацкае і Магілёўскае''»<ref>Новый и полный географический словарь Российского государства. Ч. 1. — Москва, 1788. С. 123—125.</ref>. У афіцыйным аглядзе Расейскай імпэрыі 1793 году адзначалася, што Магілёўскае намесьніцтва складае частку «Беларусі» ({{мова-ru|«Бело-Руссии»|скарочана}}), а «''яго жыхары — гэта палякі і літва, якія спавядаюць рымска-каталіцкі, грэцкі і ўніяцкі законы; ёсьць тут таксама жыды''» ({{мова-ru|«жители оного суть поляки и литва, исповедующие римско-католицкий, греческий и униатский закон; здесь есть также жиды»|скарочана}})<ref>Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб.: Имп. тип., 1793. С. 98.</ref>. Такі ж склад насельніцтва пазначаўся для Полацкага намесьніцтва, якое называлася другой часткай «Беларусі»<ref>Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб.: Имп. тип., 1793. С. 95.</ref>. Тым часам у выдадзеным да [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу Рэчы Паспалітай]] (1772 год) пры Імпэратарскім Маскоўскім унівэрсытэце атлясе зазначалася, што «''Белая Расія <…> складаецца з Смаленскай губэрні''»<ref>Детской атлас: о Российской Империи с толкованием гербов и с родословием царствующему дому. Т. 4. — Москва, 1771. [https://books.google.by/books?id=rABhAAAAcAAJ&pg=PA91&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&f=false С. 91].</ref>, а прафэсар Маскоўскага ўнівэрытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Харытон Чабатароў||ru|Чеботарёв, Харитон Андреевич}} у першым падручніку расейскай геаграфіі «Географическое методическое описание Российской империи…» (выйшаў з друку ў 1776 годзе) пісаў: «''З даўніх часоў прыналежныя да Расеі землі складаюць тры галоўныя яе часткі, гэта значыць: вялікую, малую і белую Расію. <…> Белая Расія, Rossia alba, ляжыць да Польскіх граніцаў паміж вялікай і малой Расіяй. Яна складаецца з аднаго Смаленскага княства <…> Смаленскае княства паводле цяперашняга падзелу называецца [[Смаленская губэрня|Смаленскай губэрняй]]''»<ref>Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. С. 95, [https://books.google.by/books?id=pnVpAAAAcAAJ&pg=PA104&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&f=false 104].</ref>{{Заўвага|Далей жа, аднак, пры падрабязным апісаньні тагачаснага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу Расейскай імпэрыі аўтар ўжо адзначае, што Смаленская губэрня з наступнай Магілёўскай і большай часткай Пскоўскай губэрні «складае гэтак званую Белую Расію» ({{мова-ru|«составляет так называемую Белую Россию»|скарочана}})<ref>Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. [https://books.google.by/books?id=pnVpAAAAcAAJ&pg=PA104&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D1%82%D0%B0%D0%BA%D1%8A%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D0%BC%D1%83%D1%8E&f=false С. 429].</ref>}}. [[Файл:Congress Poland and Lithuanian governorates - by Alexander Voschinin - 1851 AD.jpg|значак|Мапа № 6 атлясу «Географический атлас Российской империи» (1851 г.)<ref>Географический атлас Российской империи [Карты] / Сост. на основании Высочайше утвержденного наставления 24 декабря 1848 года Александром Вощининым. — Санкт-Петербург: 1851. — 17 с.</ref>, дзе цэнтральная частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (на поўдзень ад [[Горадня|Горадні]] і [[Менск]]у) мае подпіс «літоўцы» ({{мова-ru|литовцы|скарочана}}), а паўночна-ўсходняя частка — «беларусы» ({{мова-ru|белорусы|скарочана}})]] У кнізе нямецкага навукоўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Гатліб Георгі|Ёгана Георгі|ru|Георги, Иоганн Готлиб}} «Описание всех в Российском государстве обитающих народов», выдадзенай у 1799 годзе пры Імпэратарскай акадэміі навук у Санкт-Пецярбург, зазначалася, што «''літоўцы — старажытнае племя русаў… гэты народ у пляне сваіх звычаяў, павер’яў, ладу жыцьця, адзеньня і нораваў мае падабенства часткова з палякамі і маларосамі, а часткова зь вядомымі плямёнамі старажытных русаў, што жывуць у Расеі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Литовцы суть древнее племя Руссов… В прочем народ сей в рассуждении своих обычаев, поверьев, образа жизни, одеяния и нравов, имеет сходство частью с Поляками и Малороссиянами, а частью с известными, обитающими в России, племенами древних Руссов»|скарочана}}}}<ref>Георги И. Г. Описание всех обитающих в Российском государстве народов их житейских обрядов, обыкновений, одежд, жилищ, упражнений, забав, вероисповеданий и других достопамятностей. Ч. 4. — СПб, 1799. С. 385.</ref>. У 1815 годзе расейскі географ прафэсар Пецярбурскага пэдагагічнага інстытуту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Еўдакім Зяблоўскі||ru|Зябловский, Евдоким Филиппович}} пісаў у другім выданьні сваёй працы «Статистическое описание Российской Империи»: «''Палякі… жывуць у губэрнях Віцебскай, Магілёўскай, Віленскай, Гарадзенскай, Менскай… <…> Літва знаходзіцца ў Віленскай і Магілёўскай губэрні, і ва ўсіх месцах былога Герцагства Літоўскага''»{{Заўвага|{{мова-ru|Поляки... живут в Губерниях Витебской, Могилевской, Виленской, Гродненской, Минской… <…> Литва находится в Виленской и Могилевской Губерниях и во всех местах бывшего Герцогства Литовского|скарочана}}}}<ref>Зябловский Е. Статистическое описание Российской Империи в нынешнем ее состоянии. — СПб, 1815 [https://books.google.by/books?id=FwRhAAAAcAAJ&printsec=frontcover&dq=%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%98%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%B8&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 123].</ref>. У 1827 годзе расейскі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||ru|Кёппен, Пётр Иванович}} азначаў нашчадкаў [[крывічы|крывічоў]] як «літоўска-рускіх» ({{мова-ru|Литовско-Русских|скарочана}})<ref name="Kiopen-1827-10">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 10.</ref>, «ліцьвіна-русаў» ({{мова-ru|Литвино-Руссов|скарочана}}) і «беларусцаў» ({{мова-ru|Белорусцев|скарочана}})<ref name="Kiopen-1827-11"/>. У 1837 годзе расейскі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сьнегіроў||ru|Снегирёв, Иван Михайлович}} пісаў, што «''пад словам Літва разумеюцца два розныя плямёны, а менавіта: 1) Літва азначае Вялікае Княства Літоўскае ў найбольшым яго пашырэньні. А як уласная Літва, якая гаворыць сваёй мовай, складала найменшую частку насельніцтва; то пад Літвой разумелі Расіянаў, або Русінаў Вялікага Княства Літоўскага; 2) Літва — народ адрознага ад Славянаў племені, які гаворыць мовай нявысьветленага паходжаньня і вядомы ў [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] пад імём Жамойці. У Польскіх пісьменьнікаў Літва часта ўжываецца замест Літоўскай Русі і замест Жамойці або Самагіціі»{{Заўвага|{{мова-ru|«Под словом Литвы разумеются два разных племени, именно 1) Литва означает Великое Княжество Литовское в наибольшем его распространении. А как собственная Литва, говорящая своим особенным языком, составляла самую малую часть народонаселения: то под Литвою разумели Россиян или Русинов Великого Княжества Литовского; 2) Литва — народ опличногo oт Славян племени, говорящий языком недоведомого происхождения и известный в Виленской г. под именем Жмуди. У Польских писателей Литва часто употребляется вместо Литовской Руси и вместо Жмуди или Самогиции».|скарочана}}}}<ref>Снегирев И. М. Руские простонародные праздники и суеверные обряды: Выпуск I. — Москва, 1837. [https://books.google.by/books?id=qQJnAAAAcAAJ&pg=PA244&dq=%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5+%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B4%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8+1837&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjnteDJ0pf0AhWWi_0HHXfhBkEQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%20%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8&f=false С. 94].</ref>. Выдадзеная ў 1839 годзе 3-я частка расейскай энцыкляпэдыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Военный энциклопедический лексикон||ru|Военный энциклопедический лексикон}} у артыкуле пра Віленскую губэрню падавала наступную інфармацыю: «''Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў, расейцаў і малой колькасьці караімаў і татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев, Русских и малого числа Караимов и Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»|скарочана}}}}<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 3. — СПб., 1839. С. 324.</ref>, тым часам у артыкуле пра [[Віцебская губэрня|Віцебскую губэрню]] гэтая ж крыніца замест літоўцаў сярод насельніцтва падавала беларусаў, а паходжаньне шляхты не адзначалася<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1839. С. 384.</ref>. Падобная сытуацыя назіралася і ў выдадзенай у 1845 годзе 9-й частцы, калі ў артыкуле пра [[Менская губэрня|Менскую губэрню]] зазначалася, што «''Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў і малой колькасьці татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев и малого числа Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»|скарочана}}}}<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. [https://books.google.by/books?id=r_IIAAAAQAAJ&pg=PA58&hl=ru&source=gbs_selected_pages&cad=2#v=onepage&q&f=false С. 58].</ref>, а ў артыкуле пра [[Магілёўская губэрня|Магілёўскую губэрню]] замест літоўцаў ужо падаваліся беларусы<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. С. 108.</ref>{{Заўвага|Разам з тым, у выдадзенай у 1840 годзе 4-й частцы адзначалася, што насельніцтва [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] «''пераважна складаецца з русінаў, беларускага племені, з выняткам паўночных паветаў, у якіх пануюць літоўцы. Шляхта амаль ўся даўняга літоўскага і найноўшага польскага паходжаньня''»<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 4. — СПб., 1840. С. 108.</ref>}}. [[Файл:Рассказы на белорусском наречии (1863).jpg|значак|«Рассказы на белорусском наречии», выдадзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі ў 1863 г.]] Выдадзеная у 1843 годзе 2-я частка «Геаграфіі Расейскай імпэрыі» {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Паўлоўскі|Івана Паўлоўскага|ru|Павловский, Иван Яковлевич}} паведамляла, што «''ў Беларусі агулам жывуць літоўцы і рускія; у местах пераважна палякі і жыды''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В Белоруссии вообще живут Литовцы и Русские; в городах преимущественно Поляки и Евреи»|скарочана}}}}<ref>Павловский И. Я. География Российской империи. Ч. 2. — Дерпт, 1843. С. 7.</ref>. У 1849 годзе расейскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сахараў||ru|Сахаров, Иван Петрович}} ужыў датычна беларусаў назву літоўца-русы ({{мова-ru|литовцо-руссы|скарочана}}){{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«Литовцо-руссы хоровод переименовали в корогод»|скарочана}}}}<ref>Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. [https://books.google.by/books?id=UvtJAAAAcAAJ&pg=RA3-PA38&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 38], [https://books.google.by/books?id=oboNAAAAIAAJ&pg=RA3-PA77&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 77].</ref>. Напісаную каля 1857 году і выдадзеную ў 1867 годзе кнігу пра гісторыю [[Тураў]]скай япархіі народжаны на [[Пінскі павет|Піншчыне]] архімандрыт [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Анатолі (Станкевіч)||uk|Анатолій Станкевич}}<ref>Ільїн О. Єпископ Анатолій (Станкевич) та виникнення білоруської національної ідеї // Сіверянський літопис. № 1, 2013. С. 33—34.</ref> пачынаў наступнымі словамі<ref>Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Москва, 1867. С. 1.</ref>: «''Якім бедным ня быў бы выгляд цяперашняга [[Тураў|Турава]], але ўсё-ткі памяць пра Тураў, як калыску праваслаўя ў Літве, сьвятая для ўсякага руса-ліцьвіна''» ({{мова-ru|«Как ни беден вид теперешнего Турова, но все-таки память о Турове, как колыбели православия в Литве, священна для всякого руссо-литвина»|скарочана}}){{Заўвага|«Руса-ліцьвіны» ({{мова-ru|«руссо-литвины»|скарочана}}) таксама ўпамінаюцца ў іншым месцы кнігі<ref>Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Москва, 1867. С. 23.</ref>}}. [[Файл:Dictionary Nasovic Title Page .jpg|значак|[[Слоўнік Насовіча]] ({{мова-ru|«Словарь белорусского наречия»|скарочана}}). [[Санкт-Пецярбург]], 1870 г.]] У 1846 годзе на прапанову Расейскай акадэміі навук даслаць зьвесткі пра наяўнасьць неславянскіх нацыянальных меншасьцяў, у тым ліку і летувісаў, ваўкавыскі земскі спраўнік паведаміў, што ў [[Ваўкавыскі павет (Гарадзенская губэрня)|Ваўкавыскім павеце]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] жыве 84 190 «''літоўцаў праваслаўнага і каталіцкага веравызнаньня''ў» (большасьць насельніцтва павету). Як падкрэсьлівае гісторык [[Аляксандар Краўцэвіч]], такім парадкам мясцовы ўраднік з тэрыторыі гістарычнай Літвы традыцыйна атаясаміў «літоўцаў» з тутэйшымі беларусамі<ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 114.</ref>. Паводле апублікаваных у 1861 годзе афіцыйных зьвестак губэрнскіх статыстычных камітэтаў, сабраных у канцы 1850-х гадоў з дапамогай мясцовага духавенства ўсіх канфэсіяў, у Ваўкавыскім павеце налічвалася ўжо толькі 37 481 «літоўцаў», з астатняга насельніцтва павету 23&nbsp;816 чал. назвалі праваслаўнымі «вялікарасіянамі», 9032 чал. — каталікамі-«палякамі», 8578 чал. — «беларусамі», 2854 чал. — праваслаўнымі «[[яцьвягі|яцьвягамі]]», 15 чал. — «маларасіянамі»<ref name="Zapiski-1861-153">Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.</ref>. Тым часам у [[Гарадзенскі павет (Гарадзенская губэрня)|Гарадзенскім павеце]] налічылі 46&nbsp;270 «літоўцаў», 16&nbsp;426 «палякаў», 8171 «вялікарасіяніна» і 2074 «беларусы», прытым 29&nbsp;856 «літоўцаў» спавядалі праваслаўе. Апроч таго, у [[Берасьцейскі павет (Гарадзенская губэрня)|Берасьцейскім павеце]] налічылі 13&nbsp;322 праваслаўныя «літоўцы», у [[Пружанскі павет (Гарадзенская губэрня)|Пружанскім павеце]] — 22&nbsp;103, у [[Слонімскі павет (Гарадзенская губэрня)|Слонімскім павеце]] — 53&nbsp;808, а ў [[Кобрынскі павет (Гарадзенская губэрня)|Кобрынскім павеце]] — 22&nbsp;725 праваслаўных «яцьвягаў»<ref name="Zapiski-1861-153"/>. Тым часам большую частку насельніцтва Менскай губэрні ў гэтых сьпісах ужо азначылі як беларусаў, хоць у [[Слуцкі павет (Менская губэрня)|Слуцкім павеце]] яшчэ налічылі 20&nbsp;721 «літоўцаў» (зь іх 9028 праваслаўных), у [[Барысаўскі павет|Барысаўскім павеце]] — 19&nbsp;082, у [[Ігуменскі павет|Ігуменскім павеце]] — 14&nbsp;919<ref>Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.</ref>. У Віленскай губэрні гэтыя ж сьпісы дэкляравалі 27&nbsp;985 праваслаўных «літоўцаў» (пераважна ў [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкім павеце]])<ref>Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 150—151.</ref>. У 1869 годзе расейскія ўлады апублікавалі статыстычныя зьвесткі пра этнічны склад падатнага насельніцтва, дзе ўжо і большасьць насельніцтва Гарадзенскай губэрні азначалася як беларусы («нацыянальнасьць» жыхароў гэтым разам вызначалі расейскія паліцыйныя прыставы, якія дасылалі зьвесткі беспасярэдне ў статыстычны камітэт)<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 149—150.</ref>. У 1886 годзе латыска-летувіскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Эдуард Вольтэр||be|Эдуард Аляксандравіч Вольтэр}}, які карыстаўся падтрымкай [[Расейскае геаграфічнае таварыства|Расейскага геаграфічнага таварыства]], даваў наступныя інструкцыі датычна збору статыстычных зьвестак у Віленскай губэрні<ref>Вольтер Э. Об изучении литовского языка и племени // Памятная книжка Виленской губернии на 1887 год. — Вильна, 1886. С. 133.</ref>: «''Пры зьбіраньні статыстычных зьвестак часта зьмешваюцца паняцьці Ліцьвін, Літва ў гістарычна-геаграфічным значэньні зь Літвой этнаграфічнай. Ліцьвінам лічыцца мусіць той, хто ў хатнім побыце размаўляе па-літоўску{{Заўвага|Тут — у сэнсе «па-летувіску»|name="pa-letuvisku"}} <…> У цяперашні час зьвесткі, датычна прынятых у войска ў рубрыцы „паводле паходжаньня“, мусяць лічыцца сумнеўнымі ад таго, што вельмі шмат ліцьвінаў значыцца ў паветах — дзе іх цяпер, як тых, хто размаўляе па-літоўску, зусім няма; а наадварот, у тых паветах, дзе цяпер яшчэ гавораць па-літоўску, паводле статыстычных табліцаў прынятых літоўцаў у войска паказваецца параўнальна мала. У [[Вялейскі павет (Віленская губэрня)|Вялейскім]] і [[Дзісенскі павет (Віленская губэрня)|Дзісенскім]] паветах пра літоўцаў ня можа быць і гаворкі…»{{Заўвага|{{мова-ru|«При собирании статистических сведений часто смешиваются понятия Литвин, Литва в историко-географическом значении с литвою этнографической. Литвином считаться должен тот, кто в домашнем быту говорит по литовски <...> В настоящее время сведения, относительно принятых в войска по рубрике «по происхождению», должны считаться сомнительными оттого, что очень много литвинов значится в уездах — где их теперь, как по литовски говорящих, вовсе нет; а наоборот, в тех уездах, где ныне еще говорят по литовски, по статистическим таблицам принятых литовцев в войска показано сравнительно мало. В Вилейском и Дисненском уездах о литовцах не может быть и речи...»|скарочана}}}}''. [[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі [[Летувіская мова|летувіскамоўная]] паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]] У 1863 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў||ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} на сродкі [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] вялікім накладам надрукаваў «Рассказы на белорусском наречии»<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [http://dziejaslou.by/old/www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/lat902ec.html?OpenDocument Гутарка «царкоўнага старасты Янкі» з «Яськам гаспадаром з-пад Вільні»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 9 (2), 2004. С. 196—212.</ref> (выдавалася за зборнік ананімных «народных» твораў) — кнігу да чытаньня ў [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]], дзе гістарычным ліцьвінам навязваўся ідэалягічны штамп расейскага [[імпэрыялізм]]у дзеля абгрунтаваньня прынцыпаў [[Русіфікацыя Беларусі|іх русіфікацыі]] і асыміляцыі<ref name="Chaustovic-2001-11">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 11.</ref>: у першым творы «Кто булы наши найдавнійшіи диды и якая их була доля до уніи?» аўтар (відаць, [[Міхаіл Каяловіч]]<ref name="Chaustovic-2001-9">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 9.</ref>) апавядае пра «літоўскую заваёву Беларусі»{{Заўвага|Хоць супольнае жыцьцё беларусаў з «заваёўнікамі» ў гэтым творы падаецца досыць станоўча<ref name="Tokc-2006"/>}}, называючы «ліцьвінамі» летувісаў<ref name="Tokc-2006">[[Сяргей Токць|Токць С.]] Абуджэнне заходнерусізму ў інтэграцыйным канструктывізме А. Бендзіна // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Т. 13, сш. 2 (снежань 2006). С. 388—419.</ref>, у другім творы праводзіцца думка, што «''нашы дзяды былі рускімі, але сталі над імі панаваць ліцьвіны і палякі ды прымусілі прыняць унію, каб ператварыць нас у палякаў і католікаў''»<ref name="Chaustovic-2001-9"/>, трэці твор «Великая помылка наших белорусов» заканчваецца заклікам, што «''Русскими, а не Поляками мы повинны называтца''»<ref name="Chaustovic-2001-10">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 10.</ref>, у чацьвертым творы прапагандуецца навучаньне дзяцей у расейскіх школах<ref name="Chaustovic-2001-11"/>. Выдадзены ў 1870 годзе Імпэратарскай акадэміяй навук у [[Санкт-Пецярбург]]у [[Слоўнік Насовіча|«Словарь белорусского наречия»]] [[Іван Насовіч|Івана Насовіча]] падае да беларускага слова «литвин» расейскі адпаведнік «литовец» і прыклад ужываньня «''литвин як лин''»{{Заўвага|Выдадзены ў 2011 годзе [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміяй навук Беларусі]] «Слоўнік беларускіх народных параўнанняў» дае наступнае тлумачэньне выразу «''ліцьвін як лін''»: «''Пра характар колішняга беларуса — дужага, моцнага, выкрутлівага, якога голай рукой ня возьмеш''»<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 241.</ref>}}, сьледам падаецца слова «[[Літвякі (неадназначнасьць)|литвяк]]», якому даецца расейскае тлумачэньне «тоже, что литвин» і прыклад ужываньня «''литвяки по нашему не говоруць''»<ref>Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 269.</ref>. Тым часам у якасьці прыкладу да слова «[[Бацьвіньне|боцвинне]]» падаецца «''Кузьма и Дземьян два лицвины, принешли горшочек боцвиння''»<ref name="Nasovic-1870-31"/>{{Заўвага|Як зазначаюць сучасныя дасьледнікі, сьвятых Кузьму і Дзям’яна беларусы здаўна лічылі сваімі апекунамі і дарадцамі: у беларускім фальклёры адлюстроўваецца вера ў тое, што Кузьма і Дзям’ян дапамагалі сялянам у іх галоўных клопатах — сенакосе, падрыхтоўцы да жніва, малацьбе. Сярод іншага, менавіта Кузьма і Дзям'ян дапамагаюць ліцьвіну паводле сюжэту ўкраінскай інтэрмэдыі XVIII стагодзьдьзя<ref name="Kabrzyckaja-2007"/>}}. Гэты ж слоўнік да вядомай беларускай назвы расейцаў — [[маскаль]] — падае толькі адно расейскае значэньне «солдат»<ref>Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 290.</ref>. [[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія беларускія школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]] Як адзначае гісторык [[Павал Церашковіч]], па 1860-х гадоў тэрмін «ліцьвіны» («літоўцы») у дачыненьні да беларусаў зьнікае з афіцыйных дакумэнтаў і статыстыкі Расейскай імпэрыі<ref>Терешквич П. В. Этническая история Беларуси XIX — начала XX в. — Минск, 2004. С. 79.</ref>. Разам з тым, яшчэ ў працы 1886 году (перавыдавалася ў 1890 годзе) пра здушэньне [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] расейскі вайсковы гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Пузырэўскі||pl|Aleksandr Puzyriewski}}, які паходзіў зь віленскай шляхты, апісваў насельніцтва вылучанага ім паўночнага тэатру ваенных дзеяньняў ([[Беластоцкая вобласьць (Расейская імпэрыя)|Беластоцкая вобласьць]], [[Віленская губэрня]], часткі [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрняў з найважнейшымі местамі [[Вільня]]й, [[Горадня]]й, [[Коўна]]й, [[Беласток]]ам і [[Менск]]ам) як «''жамойць і літоўцы складаюць земляробчую клясу; гандаль і прамысловасьць у руках жыдоў, якія насяляюць месты і мястэчкі; польская шляхта — паноўная кляса''», а насельніцтва сярэдняга тэатру ваенных дзеяньняў ([[Палесьсе]] — паўднёвыя часткі Менскай і Гарадзенскай губэрняў, паўночная частка [[Валынская губэрня|Валынскай губэрні]] з найважнешымі местамі [[Берасьце]]м, [[Пінск]]ам, [[Мазыр]]ом і [[Бабруйск]]ам) — «''беларусы, літоўцы, палякі, жыды''»<ref>Пузыревский А. К. Польско-русская война 1831 г. — СПб., 1886. С. 21—22.</ref>{{Заўвага|А ў выдадзенай у 1869 годзе этнаграфічнай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Дзьмітрыеў|Міхаіла Дзьмітрыева|be|Міхаіл Аляксеевіч Дзмітрыеў}} адзначалася, што {{мова-ru|«Похороны у простолюдинов Дисненского и Вилейского уездов называются Литовским словом ''хаутуры''»|скарочана}}<ref>Собрание песен, сказок, обрядов и обычаев крестьян Северо-западнаго края. — Вильна, 1869. [https://books.google.by/books?id=zwLkAAAAMAAJ&pg=PA211&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A+%22%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiKocygxo70AhWK3eAKHXp0AME4HhDoAXoECAIQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A%20%22%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&f=false С. 211].</ref>}}. Таксама адгукнуліся на сьвядомасьці ліцьвінаў-беларусаў наступствы [[палянізацыя|палянізацыі]]. Так, шматлікія беларусы называлі сябе [[палякі|палякамі]], хоць азначалі сваю зямлю [[Літва старажытная|Літвой]], а мову — [[Беларуская мова|літоўскай]]<ref>Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&pg=PA26&dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&f=false С. 25—26.]</ref>: {{Цытата|Іншая цяжкасьць паходзіць ад таго, што на мясцовай мове, а пагатоў на польскай, нярэдка зьмешваюцца назвы «Беларусь» і «Літва», беларуская мова і літоўская{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіская»|name="letuviskaja"}}, то бок паводле старадаўняй памяці пра тыя часы, калі Беларусь і Літва складалі адно цэлае, усё беларускае называлася ''літоўскім''. Спытаеце вы, напрыклад, якуюсьці мяшчанку, хто яна такая? — Polka, адкажа яна вам. — Адкуль родам? — Z Litwy. Як гавораць дома? — Po litewsku. Між тым пры высьвятленьні больш дакладных зьвестак выяўляецца, што ні сама яна, ні яе родныя ні слова не разумеюць па-літоўску{{Заўвага|name="pa-letuvisku"}}, а гавораць выняткова [[Беларуская мова|па-беларуску]]. {{арыгінал|ru|Другое затруднение происходитъ оттого, что на местном языке, а тем более на польском, нередко смешиваются в названии Белоруссия и Литва, белорусский язык и литовский, т. е. по старинной памяти о тех временах, когда Белоруссия и Литва составляли одно целое, всё белорусское называется литовским. Спросите вы, например, какую нибудь мещанку, кто она такая? – Polka, ответит она вам. – Откуда родом? – Z Litwy. – Как говорят дома? – Po litewsku. Между тем, по наведении более точных справок оказывается, что ни сама она, ни ее родные ни слова не понимают по-литовски, а исключительно говорятъ по-белорусски.}} }} [[Файл:Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi (A. Czapski, 1850).jpg|значак|«Коўна — цяперашняя сталіца [[Жамойць|Жамойці]]» ({{мова-pl|«Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi»|скарочана}}). Подпіс да панарамнай выявы [[Коўна]], 1850 г.]] [[Файл:Schamaiten (Samogitien) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» нямецкага гісторыка [[Дытрых Шэфэр|Дытрыха Шэфэра]] (1916 г.), на якой абшар [[летувісы|летувісаў]] мае подпіс «''Schamaiten (Samogitien)''»]] [[Файл:Litauer (Schamaiten, Schmuden) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Легенда да мапы Д. Шэфэра, дзе летувісы азначаюцца [[жамойты|жамойтамі]]<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139—140.</ref>: «''Litauer (Schamaiten, Schmuden'')»]] Зь іншага боку, яшчэ ў пачатку ХХ ст. захоўвалася адрозьненьне паміж літоўцамі і жамойтамі. У артыкуле «Цікавае выступленьне» [[Антон Луцкевіч]] цытуе прамову ксяндза [[Міхал Далецкі|Міхала Далецкага]] на інгрэсе жамойцкага біскупа [[Францішак Карэвіч|Францішка Карэвіча (Пранцішкуса Каравічуса)]]: «''У склад нашай дыяцэзіі ўходзіць, апрыч жмудзінаў і літоўцаў, значнае чысло і другіх народнасьцяў…''»<ref>[[Антон Луцкевіч|Луцкевіч А.]] Барацьба за вызваленьне. — Вільня; Беласток, 2009. С. 134.</ref>. Увогуле, жыхарства [[Жамойць|Жамойці]] (большай часткі сучаснай [[Летува|Летувы]]) «ліцьвінамі» (альбо «літоўцамі») сябе не называла нават у XIX стагодзьдзі. У навуковым выданьні «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаецца агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады ўсю тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць|Жмудзь]], а сябе [[жмогусы|жмогусамі]]''» ({{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>). А ў 1893 годзе паведамлялася, што «''…Жамойць, або, як яна сама сябе называе, „сьвятая Жамойць“, засяляе шчыльнай масай мільёна ў два душ паўночную частку Віленскай губэрні і найбольшую частку Ковенскай і Сувалкаўскай''» ({{мова-ru|«...Жмудь, или, как она сама себя называет, «святая Жмудь», населяет плотной массой миллиона в два душ северную часть Виленской губернии и наибольшую часть Ковенской и Сувалкской»|скарочана}})<ref>Русское обозрение. Т. 4, 1893. [https://books.google.by/books?id=eeA6AQAAMAAJ&pg=PA414&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82,+%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F+%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C,&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjOovDw0ev0AhWk_7sIHSTgDBwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%2C%20%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F%20%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C%2C&f=false С. 414].</ref>. На тое, што жыхары Жамойці не называлі сябе ліцьвінамі, таксама зьвяртае ўвагу [[Ігар Чаквін]], тым часам беларускамоўныя ліцьвіны гістарычна супрацьпастаўлялі сябе летувісам, якіх вызначалі назвамі «жамайты», «жамойты», «жмудзь», «самагіты» ды іншымі<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95—96.</ref>{{Заўвага|[[Гістарычны слоўнік беларуская мовы]] падае наступныя назвы з азначэньнем 'жамойт, жыхар Жамойці' або 'Жамойць': * ''Жмайдзін'' («''з заўзятай злосьці ... коні двох жмайдзінаў паловых з шорами ізь лейцамі ... заступіўшы на дабравольнай дарозе''») * ''Жмойдзь'' («''пад тым іменем замыкаюцца некаторыя народы сятыскія ў гісторыкаў, і нашы славенскія ўсі продкаве, русь, Масква, палякі, літва, жмойдзь''») * ''Жмуйдзь'' («''з таго ж гомэра і патомкаў яго цымбраў пашлі немцы. А ад кваснона (квіснонамі) краля іўдзескамі названы, готаве, такжа полаўцы, літва, жмуйдзь, латва''») * ''Жамойцін'' («''у лесе ліцьвіна з жамойцінам да тых часоў ані слыхаць было''») * ''Жамойць'' («''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі, і не аселым, адно Жамойці''», «''то ўсе мы і патомкі нашы вялікія князі літоўскія даваці будзем павінны, толька літве, русі, жамойці''», «''асобна абоз з калёс скірпячых паставіўшы бяз зброі і панцыраў бо тодзь яшчэ рыштунку жамойць у тот час ня знала''»)<ref>{{Літаратура/ГСБМ|10к}} С. 42, 50.</ref>}}. Гэтак, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што ліцьвіны ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''[[Жмогусы|Zmogosy]], Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Беларускае слова «жмудзяк» з расейскім перакладам «жмудин, литвин» зафіксаваў «[[Беларуска-расійскі слоўнік Байкова і Некрашэвіча|Беларуска-расійскі слоўнік]]» [[Мікола Байкоў|Міколы Байкова]] і [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]] (1925 год), а выдадзены ў 2014 годзе «[[Ушачы|Вушацкі]] словазбор [[Рыгор Барадулін|Рыгора Барадуліна]]» падае слова «жмудзяк» у значэньні «скупы чалавек, скнара»: «''Такі ўжо жмут, такі жмудзяк, што зімой лёду не пазычыць''»{{Заўвага|Тым часам слова «жмудны», паводле Расейска-беларускага слоўніка дадатковай лексыкі [[Зьміцер Саўка|Зьмітра Саўкі]], мае расейскі пераклад «выматывающий», а ў беларускіх гаворках ([[Жыткавіцкі раён]]) адпавядае беларускаму слову «скупы»}}. Таксама ў беларускіх гаворках захавалася слова «жмодзь» — 'саранча, навала' («''ек та жмодзь: і свое поедзяць і нашэ покрадуць''»{{Заўвага|Запісана ў [[Столінскі раён|Столінскім раёне]] пра вялікую колькасьць малых пражэрлівых істот}}<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 152.</ref>), якое паводле Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы [[НАН Беларусі]], відаць, ёсьць пераасэнсаваньнем старой назвы групы плямёнаў ([[жамойць]]), вядомым і ў іншых выпадках (напрыклад, [[барбары]])<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 231.</ref>. Тым часам летувіская мовазнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юраце Лаўчуце||lt|Jūratė Sofija Laučiūtė}} ў сваім «Слоўніку балтызмаў у славянскіх мовах» (1982 год) зьвязвае з этнонімам «жамойць» беларускае слова «жмойдзь» — 'шматлікая сям’я з малалетніх, якія задарма ядуць хлеб; увогуле вялікая колькасьць дармаемаў' і параўноўвае яго з словам «жэмяць» — 'малеча, драбяза'<ref>Лаучюте Ю. А. Словарь балтизмов в славянских языках / Отв. ред. чл.-корр. АН СССР А. В. Десницкая; Институт языкознания АН СССР. — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1982. С. 54.</ref>{{Заўвага|Сюды ж «жэмач» — 'пагардлівы зварот да падлеткаў' (смаленскае) і 'дробная рыбіна' (пскоўскае)<ref>Корбут В. [http://mowaznaustwa.ru/2009/03/19/v-korbut-z-kry%D1%9Eskix-belaruskix-baltyzma%D1%9E/ З крыўскіх (беларускіх) балтызмаў] // DRUVIS. Альманах цэнтра этнакасмалогіі KRYŬJA. № 1, 2005.</ref>}}. Таксама, відаць, зьвязаны з жамойтамі выраз «жэмаць пузатая» — 'малыя дзеці' — ёсьць у лексыконе [[Аўсюкова|аўсюкоўскай]] гаворкі ([[Расонскі раён]])<ref>[https://news.arche.by/by/page/science/filialogia-navuka/13809 З лексікону аўсюкоўскай гаворкі], [[ARCHE Пачатак]], 7 лютага 2014 г.</ref>. Апроч таго, беларускі мовазнаўца [[Мікалай Бірыла]] ў сваёй працы «Беларуская антрапанімія» (1969 год) прыводзіць наступныя прозьвішчы, утвораныя ад 'летувіс, жмудзін, жамайдзяк, жыхар Жамойці': Жамойда, Жамойдзін, Жамойта, Жамойць, Жмайдзяк, Жмудзяк, Змудзяк<ref>Бірыла М. Беларуская антрапанімія, 2. Прозвішчы, утвораныя ад апелятыўнай лексікі. — {{Менск (Мінск)}}: «Навука і тэхніка», 1969. С. 144, 146—147, 160.</ref>. Таксама ў Беларусі адзначаюцца паселішчы з назвамі этнічнага паходжаньня, утворанымі ад «жамойць» або «жамайдзяк»: [[Жамайдзякі]] ([[Івацэвіцкі раён]]), [[Жамойск]] ([[Докшыцкі раён]]), [[Жамойцішкі]] ([[Вярэнаўскі раён]])<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 122.</ref>, [[Жамайдзі]] ([[Лідзкі раён]]), [[Жамойдзь (Валожынскі раён)|Жамойдзь]] ([[Валожынскі раён]]) і [[Жамойдзь (Клецкі раён)|Жамойдзь]] ([[Клецкі раён]])<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 125.</ref>. Гісторык [[Мікола Ермаловіч]] зьвяртае ўвагу на наяўнасьць значнай колькасці танонімаў тыпу «Жамойцішкі», «Жамайтэлі» і ім падобных у былых Бутрымонскай і Язьненскай воласьцях [[Троцкі павет (Віленская губэрня)|Троцкага]], у Падбярэзскай, Рукойненскай, Янішкаўскай воласьцях [[Віленскі павет (Віленская губэрня)|Віленскага]], у Аляксандраўскай, Беняконскай, Ганчарскай і Эйшышкаўскай воласьцях [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкага]], у Дубатоўскай воласьці [[Сьвянцянскі павет (Віленская губэрня)|Сьвянцянскага]], у Забрэскай і Суботніцкай воласьцях [[Ашмянскі павет (Віленская губэрня)|Ашмянскага]] паветаў. Гэтыя тапонімы досыць сканцэнтраваныя і шчыльна абымаюць усходнія і паўднёва-ўсходнія межы сучаснай Летувы<ref name="Jermalovic-2000-37">{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад [[Жамойць|Жамойці]] (''Żmujdź''), 1916 г.]] Такім чынам, [[Русіфікацыя Беларусі|палітыка татальнай русіфікацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]], якую праводзілі ўлады Расейскай імпэрыі, спрыяла паступоваму зьнікненьню з ужытку назвы «ліцьвіны» ў гістарычным сэнсе<ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.</ref><ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 49—50.</ref> і яе адначаснаму замацаваньню за суседнім балтыйскім народам ([[летувісы|летувісамі]])<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321"/>. Тым часам на ўсе землі ліцьвінаў пашырылася назва «[[Белая Русь]]», «Беларусь», якая раней ужывалася датычна ўсходняй часткі ВКЛ, дзе праваслаўных жыхароў называлі «[[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]». Хоць ліцьвіны-беларусы ў афіцыйным жыцьці Расейскай імпэрыі нібыта спынілі сваё існаваньне як асобны народ, але ў рэальнасьці яны працягвалі захоўваць свае нацыянальныя традыцыі, культуру і мову<ref name="Bic-Harecki-Konan-2005-19">{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 19.</ref>. [[Файл:Pahonia. Пагоня (M. Bahdanovič, 30.11.1917).jpg|значак|Першая публікацыя верша «[[Пагоня (песьня)|Пагоня]]» [[Максім Багдановіч|М. Багдановіча]] ([[Вольная Беларусь (газэта)|Вольная Беларусь]], 30 лістапада 1917 г.)]] У канцы XIX — пачатку XX ст. нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з [[шляхта|шляхты]] колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] — простых нашчадкаў [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы»{{Заўвага|Разам з тым, частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>}}. Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} [[Файл:BNR (Ruthienie Blanche) Map 1918.jpg|значак|Межы [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР)]], абвешчаныя 25 сакавіка 1918 г. паводле [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнага крытэру]] — на падставе працаў гісторыка і этнографа [[Мітрафан Доўнар-Запольскі|Мітрафана Доўнар-Запольскага]]]] Разам з тым, усе дзеячы беларускага нацыянальна-вызвольнага руху (ад [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]] да [[Янка Купала|Янкі Купалы]]) бесьперапынна падкрэсьлівалі повязь Беларускай дзяржаўнасьці зь Вялікім Княства Літоўскім, а ўсе беларускія гісторыкі (ад [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]] да [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]]) называлі ВКЛ «Беларуска-Літоўскім гаспадарствам». Гэтая ж пазыцыя знайшла адлюстраваньне ў [[Другая Ўстаўная грамата|Другой Устаўной грамаце]] Беларускай Народнай Рэспублікі ад 9 сакавіка 1918 году («''Пасьля трох з паловаю вякоў няволі зноў на увесь сьвет кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве і будзе жыць''»), а гербу [[Пагоня|Пагоні]] («''старадаўняй Літоўскай Пагоні''»), які стаў дзяржаўным сымбалем БНР, прысьвяціў [[Пагоня (песьня)|свой верш]] клясык беларускай літаратуры [[Максім Багдановіч]]. Тым часам яшчэ ўлетку 1916 году [[Беларускі народны камітэт]] на чале з Антонам Луцкевічам падтрымаў і пашырыў ідэю [[Канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага]] да канцэпцыі «Злучаных Штатаў» ад [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] да [[Чорнае мора|Чорнага]] мораў, якія плянавалася ўтварыць зь незалежных [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летувы]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Украіна|Ўкраіны]]. Падобны зьвяз тлумачыўся найперш эканамічнымі прычынамі — атрыманьнем выйсьця да мора і патрэбамі нацыянальнай абароны. У 1917 годзе беларускія арганізацыі працягвалі выступаць за ўтварэньне Беларуска-Летувіскай дзяржавы (падтрымана ў верасьні 1917 году [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускім нацыянальным камітэтам]] у [[Менск]]у), прытым рабілі гэта, нягледзячы на пазыцыю [[Летувіская Тарыба|Летувіскай Тарыбы]], якая заявіла прэтэнзіі на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічныя тэрыторыі беларусаў]]. Пры канцы студзеня 1918 году ў Вільні прайшла [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларуская канфэрэнцыя]], якая прыняла рэзалюцыю аб імкненьні стварыць незалежную дэмакратычную дзяржаву зь дзьвюх асноўных нацыянальных тэрыторыяў — беларускай і летувіскай. Па абвяшчэньні ў лютым 1918 году незалежнасьці Летувы ў хаўрусе зь [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыяй]] (у ліпені 1918 году прапанову ад Тарыбы стаць [[Летува (каралеўства, 1918)|каралём Летувы]] пад імём «Міндаўгаса II» прыняў нямецкі прынц і вайсковец [[Вільгельм Карл фон Урах]]) ідэя канфэдэрацыі не ўздымалася<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 351—352.</ref>. [[Файл:Jazep Losik. Язэп Лёсік (1910-19).jpg|значак|[[Язэп Лёсік]]]] Кіраўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі ад пачатку няраз сутыкалася з прэтэнзіямі Летувы на велізарную частку [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]. У адказ на заявы ўрада БНР, што Вільня — адвечная сталіца Беларусі, яе палітычны і духоўны цэнтар, летувісы запатрабавалі Гарадзенскую і Віленскую губэрні, большыя за тэрыторыю ўсёй Летувы. Тады ж зьявіліся безапэляцыйныя сьцьверджаньні, што значная частка беларусаў — гэта зьбеларушчаныя летувісы<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 362—363.</ref>. Падобныя заявы тлумачыліся прысваеньнем гістарычнай і культурнай спадчыны Вялікага Княства Літоўскага з боку летувіскага нацыянальнага руху, які праз больш спрыяльныя ўмовы пачаўся значна раней за беларускі. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] таксама зьвярнуў увагу на тое, што першае пакаленьне інтэлігентаў-летувісаў складалі не шляхцічы былога Вялікага Княства Літоўскага (якім само паходжаньне і кодэкс гонару не дазваляў займацца фальшаваньнем), а ксяндзы і настаўнікі — дзеці заможных сялянаў з расейскай адукацыяй<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 31—32, 46.</ref>, якім было вельмі лёгка замоўчваць і ігнараваць гістарычныя факты<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348—349.</ref><ref name="Katlarcuk-2003"/>. У ліпені 1920 году адбылося падпісаньне савецка-летувіскай [[Маскоўская дамова (1920)|Маскоўскай дамовы]], згодна зь якой Летува атрымала значную частку гістарычных і этнаграфічных земляў беларусаў, што выклікала пратэст з боку кіраўніцтва БНР і прывяло да ўтварэньня [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 363—365.</ref>. [[Файл:Tamaš Hryb. Тамаш Грыб (1925).jpg|значак|[[Тамаш Грыб]]]] Ужо ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі былы старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Язэп Лёсік]] апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»<ref>Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.</ref>, у якім зазначыў: «''Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. <…> Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. <…> А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. <…> Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. <…> Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя <…> і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі''». Неўзабаве, аднак, [[Беларусізацыя|беларусізацыю]] ў БССР спыніў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскі тэрор]], які цалкам зьнішчыў беларускую гістарычную школу (Язэпа Лёсіка арыштавалі ўжо ў 1930 годзе — увогуле жа, савецкія ўлады фізычна або духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк)<ref name="Katlarcuk-2009">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[ARCHE Пачатак]]. № 9, 2009.</ref>. Далучаная да [[СССР]] пазьней Летува пазьбегла татальнага зьнішчэньня гуманітарных кадраў і здолела ў 1945—1991 гадох працягваць традыцыі навуковай школы пэрыяду незалежнасьці. У адрозьненьне ад БССР і [[УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў «раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»<ref name="Kascian-2009"/>. Тым часам БССР была адзінай рэспублікай эўрапейскай часткі СССР, якая ня мела гістарычнага часопісу. Згодна з партыйнымі дырэктывамі, адлік сапраўднай гісторыі Беларусі вёўся з 1917 году, а беларускі этнас разглядаўся як негістарычны, які ня меў уласнай эліты, высокай культуры і мастацтва<ref name="Katlarcuk-2009"/>. Адначасна савецкія ўлады фактычна дазволілі летувісам праводзіць палітыку дэнацыяналізацыі і [[Летувізацыя|летувізацыі]] далучаных [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]] гістарычных [[Віленскае ваяводзтва|Віленшчыны]] і [[Троцкае ваяводзтва|Троччыны]]<ref name="Kascian-2009"/>. [[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — [[Вялікае Княства Літоўскае|Літва]], сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]] Дасьледаваньні гісторыі Літвы і ліцьвінаў працягнулі беларускія навукоўцы па-за межамі СССР. Яшчэ ў 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]], былы [[Міністры ўнутраных справаў БНР|міністар унутраных справаў БНР]] [[Тамаш Грыб]] у сваім артыкуле «[[wikisource:be:На два франты|На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)]]» падкрэсьліваў: «''Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! <…> Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»<ref>[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.</ref>. Тым часам яшчэ ў 1939 годзе [[Ян Станкевіч]], які з 1927 году выкладаў у [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]], зазначыў: «''Трэба зацеміць, што з гледзішча нацыянальнага Беларусы ў гэтую пару звалі сябе Ліцьвінамі, гэтак-жа нас звалі ўсе нашыя суседзі, але з гледзішча рэлігійнага Беларусы ўсходняга абраду заўсёды зваліся Русінамі''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Гісторыя Беларускага языка. — Вільня, 1939. C. 6.</ref>. Адным зь першых дасьледнікаў, хто спрабаваў высьветліць, як назва «Літва» перамясьцілася на тэрыторыю суседняй дзяржавы і як славяне-ліцьвіны сталі беларусамі, быў [[Вацлаў Пануцэвіч]] (1911—1991), які выдаваў навуковы часопіс «[[Літва (часопіс)|Litva]]», а таксама апублікаваў некалькі манаграфічных публікацыяў, зь якіх асаблівую навуковую вартасьць маюць кнігі «Літва і Жмудзь» (Чыкага, 1953—1954 год) і «З гісторыі Беларусі або Крывіччыны-Літвы» (Чыкага, 1965 год). Гісторык мовы [[Алесь Жлутка]] адзначае засяроджанасьць В. Пануцэвіча на гістарычных крыніцах і яго грунтоўную філялягічную падрыхтоўку<ref name="Zlutka-1998"/>. Погляды В. Пануцэвіча падтрымаў і разьвіў гісторык [[Павал Урбан]] (1924—2011), які адзначыў разьмежаваньне ліцьвінаў і жамойтаў і што Жамойць была адасобленай ад Літвы моўна і этнічна. У рамках гэтай праграмы знаходзіцца сьцьверджаньне гісторыка, што «''ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жмудзкая мова пачынае звацца літоўскай''» («У сьвятле гістарычных фактаў», 1972 год). Ужо ў найноўшы пэрыяд у Беларусі выйшла чарговая праца П. Урбана «Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў» (1994 год), у якой аўтар сфармуляваў наступную тэзу: «''[[Аўкштота]] была асобнай зямлёй і ніколі не атаясамлівалася з уласна Літвой''». Пашыраны варыянт (у першую чаргу праз улучэньне дадаткаў) гэтай кнігі пад назвай «Старажытныя ліцьвіны» апублікавалі празь сем гадоў<ref name="Dziarnovic-2012"/>. Тым часам у паваеннай Беларусі да падобных высноваў у сваіх дасьледаваньнях, якія праводзіліся па-за афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй, прыйшоў [[Мікола Ермаловіч]] (1921—2000), які завяршыў у 1968 годзе працу над кнігай «Па сьлядах аднаго міта». Гэтая кніга доўгі час пашыралася пад закансьпіраванай назвай «Сто старонак» і ўпершыню легальна выйшла з друку толькі ў 1989 годзе. З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР ужо ў другой палове 1980-х гадоў канцэпцыя М. Ермаловіча атрымала інстытуцыянальнае, фармальнае акадэмічнае завяршэньне і пашырылася ў літаратуры<ref name="Dziarnovic-2012"/>. [[Файл:Coat of arms of Belarus (1991–1995).svg|значак|[[Пагоня|Дзяржаўны герб Беларусі Пагоня]]]] Па [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|аднаўленьні незалежнасьці Беларусі]] [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальны герб]] беларусаў і дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага [[Пагоня]] зноў стаў афіцыйным сымбалем Беларускай дзяржавы, на афіцыйным узроўні ўздымалася пытаньне дзяржаўнай заступнасьці зь Вялікім Княстве Літоўскім (сярод іншага, ВКЛ мелася згадвацца як крыніца Беларускай дзяржаўнасьці ў тэксьце [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.</ref>). У гэты ж час пачаліся супольныя кантакты беларускіх і летувіскіх гісторыкаў, а ў 1993 годзе ў вёсцы [[Гервяты|Гервятах]] адбыўся першы круглы стол беларускіх і летувіскіх навукоўцаў, прысьвечаны спадчыне Вялікага Княства Літоўскага. Аднак па абраньні на пасаду прэзыдэнта Беларусі [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], які неўзабаве ўсталяваў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскі]] [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарны рэжым]] і гісторыкі-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысты]] якога ([[Якаў Трашчанок]], [[Вадзім Гігін]], [[Ігар Марзалюк]] ды іншыя) адзначыліся фактычным зваротам да расейска-савецкага погляду на гістарычных ліцьвінаў, падобныя абмеркаваньні спыніліся, тым часам адбылася рэактывацыя двухбаковых (найперш эканамічных) міждзяржаўных дачыненьняў<ref name="Kascian-2009"/>. == Сучаснасьць == === Ужываньне === У частковым ужытку найменьне «ліцьвін» працягвае існаваць як саманазва вясковага жыхарства і ў цяперашні час<ref name="Arlou-2012-157"/>. У 1990 годзе часопіс «Савецкая этнаграфія» падаваў зьвесткі: {{Пачатак цытаты}} «Як мікраэтнонім, найменьне „ліцьвіны“ існавала і працягвае існаваць сярод некаторых мясцовых групаў [[беларусы|беларускага]] і асыміляванага [[балты]]йскага жыхарства заходніх раёнаў [[Беларусь|Беларусі]] і Ўсходняй [[Летува|Летувы]]»<ref>Чаквин И. В., Терешкович П. В. Из истории становления национального самосознания белорусов (XIV — начало XX вв.) // Советская этнография. № 6, 1990.</ref>. {{Канец цытаты}} У працы 1985 году, у якой адлюстроўваюцца рэаліі 1980-х гадоў, [[Ігар Чаквін]] пісаў: {{Пачатак цытаты}} «У гісторыка-этнаграфічнай вобласьці [[Беларусь|беларуска]]-[[Украіна|ўкраінскага]] [[Палесьсе|Палесься]] арэал распаўсюджваньня назвы ''[[палешукі]]'' не складае суцэльнага масіву. Асноўнай этнанімічнай формай, якая часьцей за ўсё чаргуецца на Палесьсі з назвай ''палешукі'' зьяўляецца этнікон '''ліцьвіны'''. Паводле зьвестак Л. Асоўскага (на 30-я гады ХХ ст.) назва ''ліцьвіны'' была лякалізавана ў Заходнім Палесьсі ў вярхоўях [[Ясельда|Ясельды]] і ў раёне [[Ружаны|Ружан]], [[Косаў|Косава]], [[Івацэвічы|Івацэвіч]]. З гэтай вобласьці, мяркуючы па прыведзенай ім карце, арэал назвы ''ліцьвіны'' распаўсюджваўся на поўдзень да [[Лунінец|Лунінца]]. На [[Прыпяць|Прыпяцкім]] правабярэжжы гэты арэал ішоў ад [[Давыд-Гарадок|Давыд-Гарадка]] на [[Столін]] і далей у двух напрамках — на [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнае]] і на [[Кастопаль]]. (…) Арэальнае існаваньне на Палесьсі формы ''ліцьвіны'' таксама носіць контурны малюнак, калі адпаведная этнанімічная самасьвядомасьць найбольш выразна выступае ў паўзьмежных зонах кантакціраваньня непасрэдна з палешукамі, а ўнутры гэтых зон аслаблена і часткова дыфэрэнцыравана. Так, у радзе палескіх абласьцей, дзе распаўсюджана назва ''ліцьвіны'', яна часта дапаўняецца азначэньнямі, якія падкрэсьліваюць асобныя асаблівасьці гаворак — ''ліцьвіны-хацюны'' (паміж Століным і Ракітным, а таксама паміж Косавам і Лунінцом), ''літвакі-калыбанюкі'' (паміж Століным і Кастопалем), іх антрапалягічныя рысы і спэцыфіку месца існаваньня — ''ліцьвіны-чарнякі'' ([[Пружанскі раён]]), ''парэчукі'' ([[Гарынь|Пагарыньне]]) і г. д.»<ref name="Cakvin-1985"/> {{Канец цытаты}} У энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі]]» (1989 год), 7-м томе [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-м томе [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год) зазначалася<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны, ліцвіны // {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)|к}} С. 292.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/><ref name="Cakvin-1999"/>: {{Пачатак цытаты}} У наш час [назва ліцьвіны] ужываецца <…> таксама як лякальны этнікон невялікіх групаў беларускага насельніцтва (у раёне [[Бяроза (горад)|Бярозы]], [[Івацэвічы|Івацэвічаў]], [[Косаў|Косава]], [[Пружаны|Пружанаў]], [[Наваградак|Наваградку]], [[Вярэнаў|Вярэнава]], [[Горадня|Горадні]], [[Паставы|Паставаў]], [[Браслаў|Браслава]] і інш.), некаторых раёнаў беларуска-ўкраінскага [[Палесьсе|Палесься]] (раёны [[Столін]]а, [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнага]], [[Кастопаль|Кастопалю]], [[Сарны|Сарнаў]], [[Оўруч]]у) і часткова беларускамоўнага насельніцтва паўночнай Чарнігаўшчыны і Кіеўшчыны, заходняй Браншчыны і Смаленшчыны. {{Канец цытаты}} У канцы 1990-х гадоў [[Уладзімер Каткоўскі]], які ў 2004 годзе запачаткаваў [[Беларуская Вікіпэдыя|Беларускую Вікіпэдыю]], стварыў сайт «Літванія, зямля ліцьвінаў»<ref>[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], [https://www.svaboda.org/a/24468948.html Імёны Свабоды: Уладзімер Каткоўскі], [[Радыё Свабода]], 31 студзеня 2012 г.</ref>. У час правядзеньня [[Перапіс насельніцтва Расеі (2002)|перапісу насельніцтва Расеі ў 2002 годзе]] тыя, хто сябе называў ''ліцьвінам'', былі разьмеркаваныя наступным чынам: ''[[аўкштоты]]'', ''[[жамойты]]'', ''[[летувнік]] (і)'', ''[[летувяй]]'', а таксама тыя ''ліцьвіны'' і ''[[літвякі]]''/''[[літвакі]]'', якія ўжываюць летувіскую мову, былі аднесеныя да [[летувісы|летувісаў]]; пазасталыя ''ліцьвіны'' і ''літвякі''/''літвакі'' былі аднесеныя да [[беларусы|беларусаў]]<ref>[http://www.perepis2002.ru/ct/html/TOM_04_01.htm 1. Национальный состав населения], [https://web.archive.org/web/20041106060159/http://www.perepis2002.ru/ www.perepis2002.ru]</ref>. Артур Пракапчук, аўтар часопісу «Самиздат», у 2009 годзе пісаў: «''Літвой гэты край называўся амаль тысячу гадоў, усутыч да XIX стагодзьдзя, а назва народу — „ліцьвіны“ захоўвалася і па Другой сусьветнай вайне, што я нават памятаю з сваіх летніх вакацыяў у вёсцы [[Цытва|Цытве]] ([[Менская вобласьць]]), дзе зацята працягвалі менаваць сябе „ліцьвінамі“ аднавяскоўцы маёй бабулі Эміліі''»<ref>Прокопчук А. А. [http://zhurnal.lib.ru/p/prokopchuk_artur_andreewich/vkl.shtml Беларусь литовская], Журнал «Самиздат», 8 траўня 2011 г.</ref>. Як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], дзясяткі тысячаў беларусаў маюць прозьвішчы з коранем 'ліцьв' ('літв'): Ліцьвін (Літвін), Ліцьвіновіч (Літвіновіч), Ліцьвінка (Літвінка), Ліцьвіненка (Літвіненка), Ліцьвіненя (Літвіненя), Ліцьвіёнак (Літвіёнак), Ліцьвінаў (Літвінаў), Ліцьвінчык (Літвінчык), Ліцьвінюк (Літвінюк), Ліцьвінчук (Літвінчук), Ліцьвінскі (Літвінскі), Літоўчанка, Ліцьвінец і іншыя<ref name="Arlou-2012-157"/>. [[Файл: Стары Ольса. Гераічны эпас. Сьпевы рыцараў і шляхты Вялікай Літвы.jpg|значак|Ваяр-ліцьвін на вокладцы альбому «Гераічны эпас» (2006 год) гурту «[[Стары Ольса]]»]] Апроч таго, назва «ліцьвіны» шырока ўжываецца ў розных сфэрах жыцьця Беларусі: элітарнай і масавай культуры, спорце, грамадзкім харчаваньні. Яшчэ ў 1991 годзе ўтварыўся [[фальклёр]]ны гурт «[[Ліцьвіны (гурт)|Ліцьвіны]]», які займаецца адраджэньнем беларускіх аўтэнтычных сьпеваў<ref>Скобла М. [https://www.svaboda.org/a/28147841.html Натальля Матыліцкая: «Ліцьвіноў» не было ў дзяржаўных рэестрах, але нас слухалі з захапленьнем!], [[Радыё Свабода]], 30 лістапада 2016 г.</ref>. У 2010 годзе ў Менску зьявіўся клюб амэрыканскага футболу «Літвіны», сымбалем якога сталі [[Калюмны]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/27759277.html «Літвіны» — гэта амэрыканскі футбол], [[Радыё Свабода]], 2016 г.</ref>. У 2015 годзе беларускі гурт [[Крамбамбуля (гурт)|Крамбамбуля]] зьмясьціў у сваім альбоме [[Чырвоны штраль]] песьню «Гэй, ліцьвіны! Бог нам радзіць»<ref>[https://34mag.net/piarshak/releases/chyrvony-shtral/p/10 «Чырвоны штраль» ‒ развітальны альбом «Крамбамбулі»], [[34mag]]</ref>. У 2017 годзе ў Менску адкрыўся рэстаран сучаснай беларускай кухні «Літвіны», які праз паўгоду стаў сеткавым<ref>[https://realt.onliner.by/2018/04/06/litviny-2 В Каменной Горке открылся ресторан новой белорусской кухни «Литвины»], [[Onliner.by]], 6.04.2018 г.</ref>. У час [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|абароны Ўкраіны ад расейскага ўварваньня]] першы гераічна палеглы беларус-добраахвотнік [[Ільля «Ліцьвін» (Хрэнаў)|Ільля «Ліцьвін»]] меў вайсковы пазыўны ў гонар гістарычных ліцьвінаў — жыхароў Вялікага Княства Літоўскага<ref>[https://novychas.online/hramadstva/belarus-jaki-vajue-za-ukrainu-raspavjou-pra-hibe Беларус, які ваюе за Украіну, распавёў пра гібель Іллі «Літвіна»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 8 сакавіка 2022 г.</ref>. 21 траўня 2022 году назву «Ліцьвін» атрымаў адзін з двух батальёнаў [[Полк імя Кастуся Каліноўскага|палку імя Кастуся Каліноўскага]] — вайсковай фармацыі беларускіх ваяроў-дабраахвотнікаў ва Ўкраіне<ref>[https://www.svaboda.org/a/31861235.html Батальён Кастуся Каліноўскага абвясьціў аб стварэньні аднайменнага палка], [[Радыё Свабода]], 21 траўня 2022 г.</ref>. === Грамадзкая дзейнасьць === {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} Гісторыкі [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць ўвагу на тое, што ліцьвінства ня можа быць альтэрнатывай [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускасьці]], бо ёсьць яе неад’емнай складовай часткай. Проціпастаўляць іх — значыць дэструктыўна перакручваць рэальную гісторыю і этнагенэз беларусаў<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/28920419.html Зноў пра ідэнтычнасьць Скарыны], [[Радыё Свабода]], 15 сьнежня 2017 г.</ref><ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. Адзначаецца, што ўлады [[Расея|Расеі]] атакуюць тое ліцьвінства, якое ёсьць сынонімам беларускасьці, аднак актыўна падтрымліваюць пэўныя «ліцьвінскія» праекты, якія аддзяляюць «ліцьвінаў» ад беларусаў<ref>{{Навіна|аўтар=Руселік В.|загаловак=Вейшнорыя: сьмех скрозь сьлёзы|спасылка=https://novychas.by/palityka/krok-da-zahopu-belarusi-zrobleny-abo-smeh-skroz-s|выдавец=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|дата публікацыі=14 верасьня 2017|дата доступу=25 лютага 2020}}</ref>, ганяць беларусаў і ўсё беларускае<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гэта слова сакральнае. Аб некаторых аспэктах Беларускага Адраджэньня і паразы рускай палітыкі|спасылка=http://pazniak.info/page_geta_slova_sakralnae__ab_nekatoryih_aspektah_belaruskaga__adradjennya_|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=13 верасьня 2015|копія=http://www.bielarus.net/archives/2015/09/15/4232|дата копіі=15 верасьня 2015|дата доступу=22 траўня 2020}}</ref> або прапагандуюць, што беларусы — гэта летувісы, якія маюць вывучаць летувіскую мову і злучацца зь Летувой<ref name="Kraucevic-2017"/>. === Міленіюм Літвы === 22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]]. У звароце арганізацыйнага камітэту паведамляецца, што першы ўпамін назвы Літва (Lituae) у пісьмовых крыніцах — нямецкіх Квэдлінбурскіх аналах — належыць да 1009 году. Аўтары звароту адзначаюць, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі. «''Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь зьяўляецца галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, аб’ядналая ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае''», — гаворыцца ў звароце<ref>{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/01/22/279333_279363|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}</ref>. == Цытаты == {{Цытата|Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская. {{арыгінал|la|Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orientem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est.}}|[[Піюс II (папа рымскі)|Энэй Сыльвій Пікаляміні]], будучы папа рымскі Піюс II, 1440-я гг.}} {{Цытата|…ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем.|[[Статуты ВКЛ|Літоўскі Статут]], 1588 г.}} {{Цытата|Кажам заўжды «літоўскі, ліцьвін» — але тое адно замест «беларускі, беларус», бо ў 1510 годзе ніхто яшчэ «Літву этнічную» і ня сьніў, яшчэ [[Мікалай Рэй|Рэй]] у 1562 годзе ліцьвінам менаваў беларуса, а ў Маскве і ў XVII стагодзьдзі «літоўскі» — тое самае што беларускі. {{арыгінал|pl|Mówimy ciągle «litewski, Litwin», ale to tylko zamiast «białoruski, Białorus», bo w r. 1510 nikomu nie o Litwie właściwej, etnograficznej ani śnilo; jeszcze Rej w r. 1562. Litwinem Białorusina nazywał, a w Moskwie i w XVII wieku «litowskij» tyle, co białoruski}} |[[Аляксандар Брукнэр]], прафэсар [[Бэрлінскі ўнівэрсытэт|Бэрлінскага ўнівэрсытэту]], сябра [[Польская акадэмія навук|Польскай]], [[Праская акадэмія навук|Праскай]], [[Бялградзкая акадэмія навук|Бялградзкай]] і [[Пецярбуская акадэмія навук|Пецярбускай]] акадэміяў навук, 1928 г.<ref>[[Аляксандар Брукнэр|Brückner A.]] Ruskopolski rękopis z r. 1510 // Slavia: časopis pro slovanskou filologii. VII, 1928—1929. S. 10—11.</ref><ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 637.</ref> }} {{Цытата|У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсяе тэрыторыі Беларусі другога найменьня наагул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвою. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў.|[[Язэп Юхо]], гісторык права, доктар навук, 1968 г.<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>.}} {{Цытата|У другой палове ХІХ ст. нацыянальная інтэлігенцыя, якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, аднавіла назвы «Беларусь» і «беларусы» як сымбаль пратэсту супраць расейскага ўціску. Пад гэтаю назваю наш народ увайшоў у ХХ ст., замацаваў яе за сабою ў сусьветнай супольнасьці і ўступіў зь ёю ў новае тысячагодзьдзе. Але нам неабходна памятаць, што мы — нашчадкі ліцьвінаў, прадаўжальнікі іх патрыятычных справаў<ref name="Bic-Harecki-Konan-2005-19"/>.|Аўтарскі калектыў кнігі «Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы», выдадзенай у 2005 годзе Міжнародным грамадзкім аб’яднаньнем «[[Згуртаваньне беларусаў сьвету Бацькаўшчына|Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“]]»: [[Міхась Біч]] — доктар гістарычных навук; [[Натальля Гардзіенка]] — кандыдат гістарычных навук, [[Радзім Гарэцкі]] — акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, экс-прэзыдэнт Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Уладзімер Конан]] — доктар філязофскіх навук; [[Арсень Ліс]] — доктар філялягічных навук; [[Леанід Лойка]] — кандыдат гістарычных навук; [[Адам Мальдзіс]] — доктар філялягічных навук; [[Уладзімер Мархель]] — кандыдат філялягічных навук; [[Алена Макоўская]] — старшыня Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Алесь Петрашкевіч]] — кандыдат гістарычных навук; [[Анатоль Сабалеўскі]] — доктар мастацтвазнаўства; [[Лідзія Савік]] — кандыдат філялягічных навук; [[Віктар Скорабагатаў]] — заслужаны артыст Беларусі; [[Ганна Сурмач]] — экс-старшыня Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Барыс Стук]] — намесьнік старшыні Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Галіна Сяргеева]] — кандыдат гістарычных навук; [[Алег Трусаў]] — кандыдат гістарычных навук; [[Георгі Штыхаў]] — доктар гістарычных навук; [[Язэп Юхо]] — доктар юрыдычных навук}} == Глядзіце таксама == * [[Ліцьвіны Севершчыны]] * [[Беларусы]] * [[Літва старажытная]] * [[Літва (неадназначнасьць)|Літва]] * [[Белая Русь]] * [[Літоўская мітраполія]] * [[Літвякі (Літвіны)|Літвякі]] * [[Старалітва]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/БЭ|9}} * {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|3}} * {{Літаратура/ГСБМ|17}} * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. — 656 с {{ISBN|985-6299-34-9}}. * Гісторыя філасофскай і грамадска-палітычнай думкі Беларусі. У 6 т. Т. 1. Эпоха Сярэднявечча / В. Евароўскі [і інш.]; рэд. кал.: В. Евароўскі [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2008. — 575 с {{ISBN|978-985-08-0967-4}}. * Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с. * [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}} * {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}} * [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}. * [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г. * Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303. * {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}} * {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}} * [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * {{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)}} * {{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}} * {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Сьвятлана Струкава|Струкава С.]] [https://rep.bntu.by/bitstream/handle/data/6488/%D0%A1.%2037-40.pdf?sequence=1&isAllowed=y Старажытныя найменні беларусаў] // [[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]]. № 8, 2009. С. 37—40. * [[Павал Урбан|Урбан П.]] Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў. — Менск: ВЦ «Бацькаўшчына»; МП «Бесядзь», 1994. — 107 с. * {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}} * [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 74—80. * Чаквін І. [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 37—41. * Чаквін І. Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 47—49. * [[Сяргей Шыдлоўскі|Шыдлоўскі С.]] Формы самавызначэння і самасвядомасці прывілеяванага саслоўя ў Беларусі першай паловы ХІХ стагоддзя // Вестник Полоцкого государственного университета: Серия А (гуманитарные науки). № 7, 2006. С. 25—33. * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)}} * {{Літаратура/ЭСБМ|6}} * [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}. * {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}} * {{Кніга |аўтар = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]] |частка = |загаловак = Belarus. The last European dictatorship |арыгінал = |спасылка = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}} |год = 2012 |том = |старонкі = |старонак = 384 |сэрыя = |isbn = 978-0-300-25921-6 |наклад = |ref = Wilson }} * {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}} * [[Фэлікс Канечны|Koneczny F.]] Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 38—45. * Litwinowicz-Droździel M. O starożytnościach litewskich. Mitologizacja historii w XIX-wiecznym piśmiennictwie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. — Kraków: Tow. Autorów i Wydawców Prac Naukowych «Universitas», 2008. — 227 p. {{ISBN|97883-242-0837-1}}. * Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196. * Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254. * [[Павал Церашковіч|Терешкович П. В.]] Этническая история Беларуси XIX — начала XX в.: В контексте Центрально-Восточной Европы. — Мн.: БГУ, 2004. — 223 с. {{ISBN|985-485-004-8}}. * Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. — 463 с {{ISBN|978-985-08-1740-2}}. == Вонкавыя спасылкі == {{Вікіцытатнік|Літвіны}} * [[Дзяніс Марціновіч|Марціновіч Д.]] [https://budzma.org/news/dzyanis-marcinovich-chamu-licviny-stali-byelarusami.html Чаму ліцвіны сталі беларусамі?], [[Budzma.org]], 13 траўня 2014 г. * [[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. * [[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г. * [http://litviny.blogspot.com/ Разважаньні пра ВКЛ і ліцьвінаў] * [https://www.facebook.com/litva.belarus Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі], [[Facebook]] * [http://history-belarus.by/pages/terms/litwiny.php Ліцьвіны]{{ref-ru}}, Кароткая гісторыя Беларусі за апошнія 1000 год * [http://veras.litvin.org/ Віктар Верас «У вытокаў гістарычнай праўды»]{{ref-ru}} * [http://lietuvos.istorija.net/lituanistica/litvinizm.htm Тэндэнцыйная крытыка ліцьвінства з боку летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}} {{Беларусы}} {{Добры артыкул}} [[Катэгорыя:Беларусы]] [[Катэгорыя:Славяне]] [[Катэгорыя:Балты]] [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі]] [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] 4jbt880f6t5ubyea3jdyww7bezshcr4 2332692 2332691 2022-08-15T22:26:07Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Пад уладай Расейскай імпэрыі */ стыль wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|тып=варыянты|Ліцьвіны (неадназначнасьць)|Літоўцы (неадназначнасьць)}} [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1903).jpg|значак|Ліцьвіны ў [[Беларускі нацыянальны строй|народных строях]], канец XIX — пачатак XX ст.]] '''Ліцьвіны'''<ref name="BKP-2005">{{Літаратура/Беларускі клясычны правапіс (2005)}}</ref> ('''літвіны'''<ref name="BKP-2005"/>, '''літва'''; {{мова-be-old|литвины|скарочана}}<ref name="ESBM-6">{{Літаратура/ЭСБМ|6к}} С. 12.</ref>) — гістарычнае найменьне і саманазва ўраджэнцаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]]{{Заўвага|Гісторык [[Анатоль Астапенка]] ў сваёй доктарскай дысэртацыі, абароненай 26 красавіка 2021 годзе ў [[Кіеўскі нацыянальны ўнівэрсытэт імя Тараса Шаўчэнкі|Кіеўскім нацыянальным унівэрсытэце імя Тараса Шаўчэнкі]] (спэцыяльнасьць — [[этналёгія]]), падкрэсьлівае: «''мова „Літвы“ сярэднявечча — беларуская, а „ліцьвін“ — гэта назва беларуса таго часу''»<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 114.</ref>}} у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]], якая выкарыстоўвалася поруч з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 46, 96.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.</ref><ref name="Arlou-2012-156">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 156.</ref><ref>Багдановіч А. Да пытання аб ужыванні назвы «Русь» на тэрыторыі Беларусі ў XIV—XVI стст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 3, Гісторыя. Філасофія. Паліталогія. Сацыялогія. Эканоміка. Права. № 1, 1996. С. 3—5.</ref><ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 320—321.</ref>. Па [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] «ліцьвінамі» называліся каталікі ВКЛ у канфэсійным сэнсе, а таксама ўсё жыхарства ў нацыянальным сэнсе, «русінамі» ў ВКЛ называліся пераважна праваслаўныя ў канфэсійным сэнсе; таксама праваслаўныя жыхары ВКЛ называліся «ліцьвіны рускае веры», «ліцьвіны грэчаскага закону людзі» і да т. п.<ref>Этнаграфія беларусаў. Гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя. / рэд. кал. В. Бандарчык і інш. — {{Менск (Мінск)}}, 1985. С. 81.</ref><ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48.</ref> Паводле энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі]]» 1989 году, 4-га тому [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-га тому [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год), гэта назва жыхароў Вялікага Княства Літоўскага, пераважна заходніх [[беларусы|беларусаў]] і ўсходніх [[летувісы|летувісаў]] у XIV—XVIII стагодзьдзях, якая ў XVI—XVIII стагодзьдзях набыла гучаньне палітоніма — дзяржаўна-палітычнага вызначэньня ўсяго насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]], [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 382.</ref><ref name="Cakvin-1999">[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/БЭ|9к}} С. 314.</ref>. У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «ліцьвіны» была найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці беларускага народу і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнае кансалідацыі<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.</ref><ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.</ref>. [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1907).jpg|значак|Ліцьвіны ў народных строях, канец XIX — пачатак XX ст.]] Дзеля вызначэньня беларусаў назва «ліцьвіны»{{Заўвага|[[Славянскія мовы|Славянізаванае]] вызначэньне «ліцьвіны» адрозьнівалася ад саманазвы ўласна [[летувісы|летувісаў]], якая гучала як «lietuwis», «lietuwai», «lietuwininkas»<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-320">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 320.</ref>}} шырока ўжывалася яшчэ ўсё XIX стагодзьдзе і захоўваецца ў сучасным частковым ужытку ў якасьці саманазвы вясковага жыхарства [[Беларусь|Беларусі]]<ref name="Cakvin-1985">[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 79—80.</ref><ref>{{Літаратура/Беларуска-расейскі слоўнік (2020)}} С. 697.</ref>. Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]] у кнізе «[[Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае]]», «''Мы — беларусы, але мы і ліцьвіны, спадкаемцы гісторыі і культуры магутнай эўрапейскай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага''»<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. == Назва == [[Файл:Litva. Літва (1009).jpg|значак|Першы пісьмовы ўпамін [[Літва|Літвы]] ({{мова-la|«Litua»|скарочана}} — чытаецца як «Літва»), 1009 г.]] {{Асноўны артыкул|Літва}} Пачатковай формай назвы народу ёсьць [[Славянскія мовы|славянская]] форма «ліцьвін» (''Литвинъ''{{Заўвага|Напрыклад, у [[Цьвярскі летапіс|Цьвярскім летапісе]] 1306 году (паведамленьне пад 1289 годам) «''бо сей Андрэй родам ліцьвін, сын Гердзенеў, літоўскага князя''»<ref>Пашуто В. Т. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/pashuto/%D0%9F%D0%B0%D1%88%D1%83%D1%82%D0%BE_%D0%92._%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0.html Образование Литовского государства]. — Москва, 1959.</ref> або ў грамаце цара [[Тахтамыш]]а каралю [[Ягайла|Ягайлу]] ад 1393 году «''Вы пак паслалі есьце к нам пасла вашага ліцьвіна на імя Нявойста''»<ref>Грамоти XIV ст. / упорядкування М. М. Пещак. — Київ: Наукова думка, 1974. № 58)</ref>}}, ''Litwini'', ''Lethowini''), якая ўжываецца ў розных (уласна літоўскіх, рускіх, польскіх, крыжацкіх ды іншых) [[Сярэднявечча|сярэднявечных]] крыніцах<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 52, 64, 73, 303, 388.</ref>. Традыцыйнае гістарычнае беларускае вымаўленьня гэтай назвы (у якім знайшла адлюстраваньне такая адметная ўласьцівасьць беларускай мовы, як [[Цеканьне|цеканьне]]) засьведчыў яшчэ ў 1870 годзе [[Іван Насовіч]] у [[Слоўнік Насовіча|сваім слоўніку]]: «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ [[Бацьвіньне|боцвиння]]''» (з народнай песьні)<ref name="Nasovic-1870-31">Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&pg=PA31&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 31].</ref>. Апроч таго, у 1911 годзе прыводзілася сьведчаньне сьвятара ў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Выступовічы|Выступовічах|uk|Виступовичі}} на поўдні [[Палесьсе|Палесься]] — на [[беларусы|беларуска]]-[[Украінцы|ўкраінскім]] этнічным памежжы — што тамтэйшыя сяляне «''[раней] такъ, якъ ліцвіны <…> [[Дзеканьне|дзікалы]] і [[Цеканьне|цікалы]]''»<ref>Каминский В. А. Отчет о поездке в Волынское Полесье // Известия Отделения русского языка и словестности Императорской академии наук. Т. XVI, кн. 3, 1911. [https://books.google.by/books?id=epQqAQAAMAAJ&pg=RA1-PA88&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 88.]</ref>. Бытаваньне сярод беларусаў менавіта формы «ліцьвіны» засьведчылі ў сваіх тэкстах [[Ян Станкевіч]]<ref name="Stankievic-1926">Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>, [[Яўхім Кіпель]]<ref name="Kipiel-1995">Дыдзік У. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_bnr/10208/%D0%A3%D1%81%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%96%D0%BD%D1%8B_%D0%AF%D1%83%D1%85%D1%96%D0%BC%D0%B0_%D0%9A%D1%96%D0%BF%D0%B5%D0%BB%D1%8F.html Успаміны Яўхіма Кіпеля] // Спадчына. № 3, 1995. С. 72—99.</ref>, [[Якуб Колас|Канстантын Міцкевіч (Якуб Колас)]]<ref name="Kolas-1955">Якуб Колас. [https://be.wikisource.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0:Na_rostaniah_1.pdf/41 На ростанях]. Т. 1. Кн. 1—2. — {{Менск (Мінск)}}, 1955. С. 40—41.</ref>. Гэтую ж форму пасьлядоўна ўжывалі ў сваіх працах гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]] і [[Павал Урбан]]. Таксама існавала старажытная зборная форма «літва», якую ставяць у адзін шэраг з такімі славянскімі паводле формы (але не [[Этымалёгія|этымалёгіі]]) зборнымі назвамі, як «[[расейцы|масква]]», «[[Мардва|мардва]]», «[[татары|татарва]]» ды іншымі (у адрозьненьне ад шэрагу [[Русіны (гістарычны этнонім)|русь]], [[Чудзь|чудзь]], [[перм (этнонім)|перм]] ды іншых)<ref>Степанов Ю. С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. — М., 1997. [https://books.google.by/books?id=ebMoAgAAQBAJ&pg=PA499&lpg=PA499&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0+%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B4%D0%B2%D0%B0+%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B2%D0%B0+%D0%BC%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0&source=bl&ots=ZjDMl1bGNS&sig=ACfU3U2bHv7xu1VI-fDZBJYSYVPfExEHbg&hl=be&sa=X&ved=2ahUKEwjdg5Su5db1AhXah_0HHe9eAuwQ6AF6BAgbEAM#v=onepage&q&f=false С. 499].</ref>. Форма «літоўцы», што таксама ўжывалася ў значэньні ліцьвінаў<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 11.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)|к}} P. 45.</ref><ref>Народная культура Беларусі: энцыклапедычны даведнік / пад рэдакцыяй В. Цітова. — {{Менск (Мінск)}}: БелЭн, 2002. С. 222.</ref>, ёсьць пазьнейшай{{Заўвага|Напрыклад, у нявыдадзеным нумары [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]]}} і не сустракаецца ў [[Старабеларуская мова|старых беларускіх]] тэкстах. == Паходжаньне == [[Файл:BogislawI.Siegel.JPG|значак|Пячаць {{Артыкул у іншым разьдзеле|Багуслаў I|Багуслава I|uk|Богуслав I}}, князя [[Люцічы|люцічаў]], 1170 г.]] Наконт этнічнага паходжаньня ліцьвінаў існуюць розныя погляды: * літва была заходнеславянскім народам ([[Люцічы|люцічы]]), які ў раньнім сярэднявеччы перасяліўся ў [[Панямоньне]] ([[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 236—255, 291—294.</ref>, [[Павал Урбан]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58—72.</ref>, [[Алесь Жлутка]]<ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 106—107.</ref>); * ад пачатку [[Балтыйскія мовы|балтыйская]] літва жыла пераважна ў [[Вяльля|Вялейска]]-[[Нёман]]скім міжрэччы і зазнала славянізацыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ужо ў XIII—XIV стагодзьдзях ([[Аляксандар Краўцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}</ref><ref name="Kraucevic-2013-10">{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10.</ref>); * назва «літва» пашырылася ў якасьці азначэньня грамадзкай супольнасьці (прафэсійныя ваяры) асобаў рознага этнічнага паходжаньня ([[Зьдзіслаў Сіцька]], [[Зьміцер Сасноўскі]]); * літва была ўсходнегерманскім ([[Готы|гоцкай]] групы) народам, які славянізаваўся ў Вялікім Княстве Літоўскім у XIII—XIV стагодзьдзях, утварыўшы канфэсійную супольнасьць «ліцьвінаў» (Алёхна Дайліда<ref>Дайліда А. [https://drive.google.com/drive/folders/15Lh87jlBrjWWL6B9ViCmM86LjPUfhg20 Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019]; сьціслая вэрсія кнігі: [https://drive.google.com/drive/folders/1JqJEBu0BH9d38gyQWIAxVCKAXNP9JvmR Вытокі Вялікае Літвы. Менск, 2021.]</ref><ref>[[Сяргей Тарасаў|Тарасаў С.]] [https://esxatos.com/tarasau-recenziya-na-zbornik-artykulau-z-dadatkami-daylidy-pachatki-vyalikaga-knyastva Рэцэнзія на зборнік артыкулаў з дадаткамі А. Дайліды «Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі»], Эсхатос, 2019 г.</ref>). Тым часам расейская (савецкая) і летувіская гістарыяграфіі традыцыйна атаясамліваюць ліцьвінаў з «старажытнымі [[летувісы|летувісамі]]» (найперш — з этнаграфічнымі «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]», фактычна вынайдзенымі ў другой палове XIX ст.), аднак такое меркаваньне зьняпраўджваецца ўжо адным толькі бракам адэкватнага тлумачэньня назвы «літва» з [[Балтыйскія мовы|балтыйскіх моваў]]. Пададзеныя яшчэ ў савецкіх слоўніках<ref name="ESBM-6"/> летувіскія этымалёгіі непераканаўчыя і маюць шмат слабых бакоў. Праявай хісткасьці летувіскіх гіпотэзаў і прыкметай таго, што этымалягічныя пошукі ў гэтым кірунку заходзяць у тупік, стала вылучэньне [[Артурас Дубоніс|Артурасам Дубонісам]] новай вэрсіі, дзе Літва супастаўляецца з назвай служылага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] [[лейці|лейцяў]]<ref>{{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 19—20.</ref>. == Тытульны народ у праўных крыніцах Вялікага Княства Літоўскага == [[Файл:Statut Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Статут Вялікага Княства Літоўскага.jpg|міні|Тытульны ліст [[Статут ВКЛ 1588 году|Статуту Вялікага Княства Літоўскага]] 1588 году]] У дзяржаўных дакумэнтах Вялікага Княства Літоўскага XV—XVI стагодзьдзяў назва «Ліцьвіны» (або «''Літоўскі народ''») азначае як каталікоў (або жыхарства [[Літва|Літвы]] ў вузкім сэнсе), так і, у шырокім сэнсе, увесь народ уласна Вялікага Княства Літоўскага (без [[Жамойць|Жамойці]]). У дамовах з [[Пскоўская рэспубліка|Псковам]] 1440 і 1480 гадоў вялікі князь [[Казімер Ягелончык|Казімер]] ужываў назву «ліцьвіны» як агульнае азначэньне ўсяго народу Вялікага Княства Літоўскага («''а мне вялікаму князю Казіміру блюсьці Пскавіціна как і сваяго Ліцьвіна; також і Псковічам блюсьці Ліцьвіна, как і Пскавіціна''»)<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. I. — СПб., 1846. № 38, 39, 73.</ref><ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 86—87.</ref><ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 206—207.</ref>. Земскі прывілей Кіеўскай зямлі 1507 году абумоўліваў «''…а Кіяніна, как і Ліцьвіна, ва чці дзяржаці''»<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. IІ. — СПб., 1848. № 30, С. 34.</ref><ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 78.</ref>. На Віленскім сойме 1565 году разглядалася пытаньне «''садночаньня народу Літоўскага з Рускім''»<ref>Янушкевіч А. Вялікае Княства Літоўскае і Інфлянцкая вайна 1558—1570 гг. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 275.</ref> (то бок касаваньня канфэсійных перапонаў паміж ліцьвінамі-каталікамі і русінамі-праваслаўнымі, завершанае Гарадзенскім прывілеем 1568 году), прытым прывілеі 1563—1568 гадоў зьвярталіся да «''[[шляхта|шляхты]] літоўскай''», «''[[Стан (сацыяльная група)|станаў]] літоўскіх''» (то бок да ўсёй шляхты і ўсіх станаў ВКЛ)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 211.</ref>. У 9-м артыкуле трэцяга разьдзелу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|Літоўскага Статуту рэдакцыі 1566 году]] зазначаецца, што тытульнымі нацыямі Вялікага Княства Літоўскага ёсьць адно ліцьвіны і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русіны]], у той час як [[жамойты]] адносяцца да ліку «''обчых, чужаземцаў і загранічнікаў''»{{Заўвага|Жамойтаў да ліку «''ўражонцаў''» Вялікага Княства Літоўскага далучылі толькі на Берасьцейскім сойме 1566 году — праз паўтара стагодзьдзя па далучэньні да ВКЛ большай часткі Жамойці}}<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 88—89.</ref>: {{Цытата|У том панстве Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях яму прыслухаючых дастойнасьцей духоўных і сьвецкіх гарадоў, двароў і грунтаў, староств у дзяржаньні і пажываньні і вечнасьцей жадных чужаземцам і загранічнікам ані суседам таго панства даваці ня маем; але то ўсё мы і патомкі нашы Вялікія Князі Літоўскія даваці будуць павінны толька '''Літве''' а Русі, родзічам старажытным і ўражонцам Вялікага Княства Літоўскага і іных земль таму Вялікаму Княству належачых. <…> Але на дастаенства і ўсякі ўрад духоўны і сьвецкі ня маець быці абіран, ані ад нас Гаспадара стаўлен, толька здаўна продкаў сваіх ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага '''Ліцьвін''' і Русін.}} {{Падвойная выява|справа|Lićvin. Ліцьвін (1598).jpg|106|Lićvinka. Ліцьвінка (1598).jpg|106|Ліцьвіны (Lituani), 1598 г.}} У Гарадзенскім прывілеі 1568 году кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] пісаў, што хоць народ Вялікага Княства Літоўскага падзяляецца на «літву» і «русь» (у канфэсійным сэнсе — «''рымскага закону Літве і грэчаскага Русі''»), гэта адзіны народ ВКЛ (заступнікамі якога ёсьць «''шляхта літоўская''», «''станы літоўскія''»)<ref>Monumenta reformationis Polonicae et Lithuaniae: Zbiór pomników reformacji kościoła polskiego i litewskiego. — Wilno, 1925. S. 20—27.</ref>: {{Цытата|…што вышэй аб народзе том слаўнам Вялікага Княства, аж двоега закону хрысьціянскага людзей, але '''аднаго і аднакага народу''' апісана і памянёна… <…> …роўна і аднака яка і рымскага і ўсякага хрысьціянскага закону і веры людзех у Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях ку нему прыслухаючых належыць, гды ж супольне межы сабою і з сабою ў адном панстве Вялікам Княстве Літоўскам і землях яму прыслухаючых і ў граніцах адных мешкаюць і '''адным народам суць'''…}} [[Файл:Leŭ Sapieha. Леў Сапега (1616).jpg|значак|[[Леў Сапега]]]] У прадмове да Літоўскага Статуту 1588 году [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлер]] [[Леў Сапега]] адзначаў, што літоўскія правы і Статуты пісаны «''ўласным языком''» тытульнага народу ВКЛ: {{Цытата|І то ёсьць наша вольнасьць, катораю ся мы межы іншымі народы хрысьціянскімі хвалім, жа пана, іж бы водле волі сваее, а ня водле праў нашых панаваў, над сабою ня маем, а яка славы ўчцівае, так жывата і маетнасьці вольна ўжываем. <...> А есьлі катораму народу ўстыд праў сваіх ня ўмеці, пагатоў '''нам, каторыя ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем''' і кождага часу, чаго нам патрэба ку адпору ўсякае крыўды, ведаці можам.}} == Гісторыя == === Раньнія часы === Хоць этнакультурная сытуацыя ў [[Літва|Літве]] X—XIII стагодзьдзяў застаецца няяснай, гісторыкі адзначаюць пашырэньне тут [[Славянскія мовы|славянскай]] культуры і [[хрысьціянства]] ўжо ў XI—XII стагодзьдзях<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Этнічная і канфесійная сітуацыя ў гістарычнай Літве на рубяжы XIV—XV стст. // Вялікае княства Літоўскае і яго суседзі ў XIV—XV стст.: саперніцтва, супрацоўніцтва, урокі. — {{Менск (Мінск)}}, 2011. С. 20—25.</ref><ref>Заяц Ю. История белорусских земель Х — первой половины ХІІІ в. в отображении летописей и хроник Великого княжества Литовского // Гістарычна-археалагічны зборнік. Вып. 12. — {{Менск (Мн.)}}, 1997. С. 88.</ref><ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 79—80, 94.</ref>. Сярод іншага, такое меркаваньне знаходзіць пацьверджаньне ў археалягічных знаходках (велізарны масіў старажытных [[праваслаўе|усходнехрысьціянскіх]] могілак у [[Кернаў|Кернаве]])<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]], [https://www.svaboda.org/a/30232421.html Хто і чаму разьбеларушвае спадчыну Вільні. Алег Дзярновіч пра беларускіх «ліцьвіноў» і ўкраінска-літоўскі хаўрус], [[Радыё Свабода]], 24 кастрычніка 2019 г.</ref>. Тым часам пісьмовыя крыніцы сьведчаць пра шчыльныя і прыязныя дачыненьні літвы з полацка-менскімі князямі: у 1128—1132 гадох кіеўскія князі хадзілі «''во Литву ко Изяславу''» і «''…а Киянъ тогда много побиша Литва''», у 1180 годзе літва дапамагала полацка-менскім князям у вайне супраць смалянаў, у 1198 годзе літва разам з палачанамі хадзіла на [[Вялікія Лукі]]. Летапісы Вялікага Княства Літоўскага апавядаюць пра літоўскага князя Гінвіла-Юрыя (паводле хронікі [[Аўгустын Ратундус|Ратунда]], ён хрысьціўся ў праваслаўі ў [[Наваградак|Наваградку]] ў 1148 годзе, а памёр у 1199 годзе ў [[Ворша|Воршы]]), што ён «''з пскавяны і з смаляны ваяўваў ся доўга а граніцы прылеглыя''». Ад 1200 году літва разам з полацка-менскімі князямі ваявала проці крыжакоў: полацкі княжыч Усевалад быў зяцем літоўскага князя [[Даўгерд]]а («''аднаго з найбольш магутных ліцьвінаў''»), «''быў як яго зяць для іх амаль сваім''», «''часта ачольваў іхныя войскі''» і «''заўжды памагаў ліцьвінам і радаю, і справаю''». У 1216 і 1223 гадох полацкія князі зьбіралі «''вялікае войска з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]] і ліцьвінаў''» для паходу на [[Крыжакі|крыжакоў]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 35—37.</ref>. Гісторыкі таксама зьвяртаюць увагу на тое, што ў [[Цьвярскі летапіс|Цьвярскім летапісе]], напісаным пры двары цьвярскіх князёў, якія ў XIII—XIV стагодзьдзях мелі шчыльныя кантакты зь Літвой (паводле першага Наўгародзкага летапісу, у 1245 годзе на службе ў цьвярскіх князёў знаходзіліся князі-ліцьвіны Явід і Эрбэт, а ад 1289 году цьвярскім япіскапам быў сын колішняга полацкага князя [[Гердзень|Гердзеня]] Андрэй, і ўрэшце, вялікі князь [[Альгерд]] ажаніўся зь цьвярской князёўнай Ўльлянай<ref name="Urban-2001-62">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 62.</ref>), літва пералічваецца ў ліку славянскіх плямёнаў<ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 36.</ref>{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на іншую вытрымку з гэтага летапісу: «''А Луцічы і Ціверычы прыседааху к Дунаеві, і бе множаства іх, седзяаху па Днястру <...> да мора''» і што аналягічныя зьвесткі таксама зьмяшчаюцца ў [[Ніканаўскі летапіс|Ніканаўскім летапісе]]. Тым часам у сярэдняй плыні [[Дунай|Дунаю]] захаваліся гідронімы Літава, Літавіца і пэўныя сугучныя назвы, а ў [[Трансыльванія|Трансыльваніі]] або далей за Дунаем на [[Балканскі паўвостраў|Балканскім паўвостраве]] існавалі Літоўская княства (''kenezat Lytwa'') і Літоўская зямля (''terra Lytwa'')<ref name="Urban-2001-60">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 60.</ref>}}: {{Цытата|...а ад Ляхаў празвашася Паляне, Ляхаве жа друзі [[Люцічы|Люціцы]], а іныі Літва, іныі Мазаўшане, іныі Памаране.}} === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Mindoŭh. Міндоўг (XVIII).jpg|значак|Кароль [[Міндоўг]]]] Сярод лістоў першага вялікага князя літоўскага [[Міндоўг]]а ёсьць меркаваная{{Заўвага|Разглядаецца дасьледінкамі як фальсыфікат канца XIV ст.<ref name="Zlutka-2005-41">{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 41.</ref>}} грамата 1261 году, дзе ён мянуе свой народ на [[Лацінская мова|лаціне]] «''Litwinos''», а сябе тытулуе «''rex Litwinorum''» — «''гаспадар ліцьвінаў''» ({{мова-la|«Mindowe, Dei gracia rex Litwinorum»|скарочана}})<ref name="Zlutka-2005-43">{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 43.</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда мяркуе, што назва «ліцьвіны» ў першым пэрыядзе Вялікага Княства Літоўскага, да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] (у 1238—1385 гадох) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, — чым тлумачыцца імклівае пашырэньне ідэнтычнасьці «ліцьвінаў» у ВКЛ, крыжовыя паходы на ВКЛ розных каталіцкіх дзяржаваў з адпаведнай фразэалёгіяй — «''вераадступныя хрысьціяне ліцьвіны''» ({{мова-la|«perfidos christianos Letoinos»|скарочана}}, 1245 год), пагроза «''для веры''» палякаў у 1294 і 1319 гадох і да т. п.), стварэньне [[Літоўская мітраполія|Літоўскай мітраполіі]] ў 1299 годзе, славянізацыя ліцьвінаў ды іншыя гістарычныя факты<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50—52.</ref>. Польскі дакумэнт 1257 году сьведчыў, што {{Не перакладзена|Лукаў (Польшча)||pl|Łuków}} (за 70 км на захад ад [[Берасьце|Берасьця]]) месьціўся «на мяжы зь ліцьвінамі» ({{мова-la|«in confinio Letwanorum»|скарочана}}<ref>Theiner A. Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae gentiumque finitimarum historiam illustrantia maximam partem nondum edita ex tabularis vaticanis deprompta collecta ac serie chronologica disposita. T. 1. — Romae, 1860. [https://books.google.by/books?id=b31YaUNa_fQC&pg=PA72&dq=in+confinio+Letwanorum&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj5nrWPtvz1AhXuhf0HHYY-A_EQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=in%20confinio%20Letwanorum&f=false P. 72].</ref>). Крыжацкія крыніцы XIII—XIV ст. шматкроць засьведчылі, што [[Горадня]] месьцілася ў Літве, а ў Гарадзенскай зямлі жылі ліцьвіны (''Lethowini'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 59.</ref>. Сярод іншага, [[Пётар з Дусбургу]] у сваёй хроніцы двойчы (пад 1296 і 1305 гадамі) пішучы пра змаганьне нямецкіх рыцараў зь літоўскімі (ліцьвінамі) заўважаў, што апошнія былі «[[Русіны (гістарычны этнонім)|рускімі]]»<ref name="Jermalovic-2000-37">{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.</ref>. У крыжацкім помніку «Паведамленьні аб літоўскіх дарогах» (складзены між 1384 і 1401 гадамі) «[[Аўкштота]] або верхняя Літва» (''Auxteten oder Ober-Littauen'') абыймала [[Вільня|Вільню]], Горадню, [[Ваўкавыск]], [[Слонім]], [[Наваградак]], [[Крэва]] і [[Валожын]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 58.</ref>. Складзены ў канцы XIV ст. у [[Кіеў|Кіеве]] (Вялікае Княства Літоўскае) «[[Сьпіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх]]», дзе пералічваліся [[замак|гарады (замкі)]], падначаленыя ўладзе [[Кіеўская мітраполія|праваслаўнага («рускага») мітрапаліта]] — баўгарскія, валаскія, польскія (падольскія), кіеўскія, валынскія, літоўскія, смаленскія, разанскія і залескія — улучаў большасьць гарадоў на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] у разьдзел ''літоўскія гарады''<ref>[[Валеры Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Спіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх // {{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 392.</ref>, сярод іх [[Ворша]], [[Полацак]], [[Віцебск]], [[Слуцак]], [[Менск]], [[Наваградак]], [[Барысаў]], [[Крычаў]]<ref name="Arlou-2012-156"/>. [[Файл: Vilenskija mučaniki. Віленскія мучанікі (1417).jpg|значак|[[Віленскія мучанікі]]-ліцьвіны Антоні (Круглец), Ян (Кумец) і Яўстах (Няжыла) (выява каля 1417 г.)]] У 1299 годзе ўтварылася [[Літоўская мітраполія]], якая абыймала Наваградзкае, Полацкае і Тураўскае біскупствы, менаваныя ў бізантыйскім лісьце 1361 году «літоўскімі» ({{мова-el|«των Λιτβων»|скарочана}}). Яе кіраўнік тытулаваўся «мітрапалітам Літвы» ({{мова-el|«μητροπολίτης Λιτβων»|скарочана}}) і меў намесьнікаў у Горадні і Вільні («''із старыны''», як адзначаецца ў лісьце 1451 году)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50.</ref>. Літоўская мітраполія была першай установай, на грунце якой адбылася кансалідацыя тытульнага народу ВКЛ — народу ліцьвінаў — што ясна відаць зь бізантыйскага дакумэнту пра падзеі 1354 году, які сьведчыць, што Літоўскую мітраполію тады аднавілі на жаданьне «народу» Літвы<ref>Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Прил., № 15. Стлб. 94.</ref>: {{Цытата|…магутны князь Літоўскае зямлі <…> гатовы быў на ўсё, каб <…> яго край быў самастойным і быў паднесены на ўзровень мітраполіі, кіраванае ўласным мітрапалітам, пра што і прасіў сьвяты і высокі збор; і гэты збор <…> паставіў пасланага адтуль і прызнанага дастойным кандыдата (Рамана) на мітрапаліта таго краю, згодна з жаданьнем '''яго народу''', зь мясцовымі патрэбамі і жаданьнем згаданага князя}} [[Файл:Vilnia, Pračyścienskaja. Вільня, Прачысьценская (I. Trutnev, XVII, 1870).jpg|значак|[[Прачысьценская царква (Вільня)|Віленская Прачысьценская саборная царква]], збудаваная вялікім князем [[Альгерд]]ам у 1347 годзе (зь інвэнтару XVII ст. паводле перамалёўкі І. Трутнева, 1870 г.)]] Ліцьвінамі былі [[віленскія мучанікі]] 1347 году — Кумец, Круглец і Няжыла, дваране вялікага князя [[Альгерд]]а ў [[Вільня|Вільні]]. Жывоты кажуць, што яны были «''родам Літвы…''», а «''…літоўскія ж ім імёны Круглец, Кумец, Няжыла''»<ref>Baronas D. Trys Vilniaus kankiniai: gyvenimas ir istorija. — Vilnius, 2000. S. 252, 268, 278, 286.</ref><ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 636.</ref>, прытым пабочныя зьвесткі яўна сьведчаць пра канфэсыйны характар гэтай ідэнтычнасьці «літвы»<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50—51.</ref>{{Заўвага|Напрыклад, «ліцьвінамі» служба маскоўскага князя ў 1378 годзе назвала [[канстантынопаль]]скага патрыярха [[Філафей Коккін|Філафея]] і [[Бізантыя|бізантыйскага]] цэсара [[Іван V|Івана V]]<ref>Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Стлб. 185.</ref>, што стала вынікам іх прыхільнай палітыкі да Літвы, і асабліва да справы пашырэньня Літоўскай мітраполіі на просьбу вялікага князя Альгерда}}. Паводле гіпотэзы менскага дасьледніка Алёхны Дайліды, шматлікія сьведчаньні розных крыніцаў пра [[Крэўская унія|Крэўскую унію]] і зьнітаваную зь ёй рэлігійную рэформу 1387—1388 гадоў у Літве паказваюць, што пераводзілі на каталіцтва (меншай часткай) і на праваслаўе (большай часткай) канфэсійную супольнасць ліцьвінаў (вернікаў былой Літоўскай мітраполіі), — з чаго робіцца зразумелым як пашырэньне ад таго часу назвы «літва», «ліцьвіны» як агульнанацыянальнай, так і славянскага моўнага і культурнага характару гэтага тытульнага народу ВКЛ<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 160—223.</ref>. «Літоўскімі» ад таго часу называлі ўсіх князёў ВКЛ (незалежна ад веры{{Заўвага|Напрыклад, «''А каторых зьбітага войска імёны суць князей літоўскіх: князь Андрэй Альгірдавіч полацкі, брат яго князь Дзьмітрэй бранскі, князь Іван Дзьмітравіч, князь Андрэй пасынак князя Дзьмітроў, князь Іван Барысавіч кіеўскі, князь Глеб Сьвятаслававіч смаленскі, князь Глеб Карыятавіч, брат яго князь Сямён, князь Міхайла Падбярэскі а брат яго князь Дзьмітрэй, князь Фёдар Патрыкеевіч валоскі, князь Іван Юр’евіч Бельскі…''» ([[Ніканаўскі летапіс]])}}, таксама існаваў «літоўскі» ваенны звычай (напрыклад, у друцкага князя Івана Бабы ў 1432 годзе: «''изрядивъ свой полк с копьи по литовски''»), літоўская мерная сыстэма (зь «літоўскі рублём», «літоўскім грошам», «літоўскім локцем», «літоўскім гарнцам» і г. д.)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 80—81, 197—207.</ref>. [[Файл:Grunvaldzkaja bitva. Грунвальдзкая бітва (1474-83).jpg|міні|Ліцьвіны (направа) на [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкім полі]] 15 ліпеня 1410 г.]] У 1406 годзе, паводле [[Хроніка літоўская і жамойцкая|Хронікі літоўскай і жамойцкай]], адзін з баяраў вялікага князя літоўскага [[Вітаўт]]а — «''Андрэй ліцьвін''» — на перамовах, калі Вітаўт важыўся ўкласьці мір зь непрыяцелем, крыкнуў вялікаму князю: «''Не міры, Вітаўце, не міры''»{{Заўвага|[[ПСРЛ]]. Т. 32. — М.: Наука, 1975. С. 78.}}, адмаўляючы вялікага князя ад некарыснага міру. Дзеля гэтага Вітаўт даў Андрэю прозьвішча «Няміра», і ад яго пайшоў баярскі род [[Неміровічы|Неміровічаў]]<ref name="Jermalovic-2000-37"/>. У [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай біцьве]] 1410 году ад Літвы бралі ўдзел [[Вільня|віленская]], [[Наваградак|наваградзкая]], [[берасьце]]йская, [[ваўкавыск]]ая, [[віцебск]]ая, [[Горадня|гарадзенская]], [[Дарагічын (Падляскае ваяводзтва)|дарагічынская]], [[кіеў]]ская, [[Коўна|ковенская]], [[Камянец-Падольскі|крамянецкая]], [[Ліда|лідзкая]], [[Меднікі|медніцквая]], [[Мельнік|мельніцкая]], [[пінск]]ая, [[Полацак|полацкая]], [[Трокі|троцкая]], тры [[смаленск]]ія, [[старадуб]]ская ды іншыя харугвы. Разам, з 40 літоўскіх харугваў, 28 былі з [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Знешняя палітыка Вітаўта: заходні накірунак // Наш радавод. Кн. 2, 1990. С. 173.</ref><ref>Русіновіч К. [http://www2.polskieradio.pl/eo/print.aspx?iid=135324 Шлях на Грунвальд], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 9 ліпеня 2010 г.</ref>. Усе яны выступілі пад гербам [[Пагоня]]й, апрача 10 вялікакняскіх, якія выступілі пад гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]<ref>Воюш І. Пратаформы інфармацыйна-камунікацыйнай дзейнасці падчас княжання Вітаўта (другая палова XIV — пачатак XV ст.) // Журнал Белорусского государственного университета. Журналистика. Педагогика. № 1, 2017. С. 9.</ref>. Віленскі біскуп [[Якуб Пліхта]] (1398—1407) паходзіў «''зь Літвы, зь ейнага народу і мовы''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 27.</ref> ({{мова-la|«Johannis dicti Plychta… vero vicarium Lythuanie, eiusdemque nacionis et lingue»|скарочана}}<ref>Kodeks dyplomatyczny Katedry i Diecezji Wileńskiej. Nr. 81. — Kraków, 1939. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=1WssAAAAIAAJ&dq=Plychta+vero+Lythuanie&focus=searchwithinvolume&q=Plychta+vero S. 61].</ref>), пазьней віленскімі біскупамі былі [[Мацей зь Вільні]] (1422—1453) «''родам ліцьвін''» ({{мова-la|«origine Lytwanum»|скарочана}}), [[Мікалай Дзяжковіч]] з [[Салечнікі|Салечнікаў]] (1453—1467) «''з народу ліцьвінаў''» ({{мова-la|«natione Lituanus»|скарочана}}), [[Ян Ласовіч]] зь Вільні (1468—1481) «''ліцьвін''» ({{мова-la|«Lithuanus»|скарочана}}), [[Андрэй Гасковіч]] зь Вільні (1481—1491) «''з народу ліцьвінаў''» ({{мова-la|«natione Lituanus»|скарочана}})<ref>Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. Wł. Abracham, J. Fijałek, J. Rozwadowski et al. — Kraków etc.: Gebethner i Wolff, 1914. S. 152—158.</ref>. [[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah. Бел-чырвона-белы сьцяг (1579).jpg|значак|Ліцьвіны вызваляюць [[Полацак]] з-пад [[Маскоўская дзяржава|маскоўскай]] акупацыі, 1579 г.]] У летапісным апавяданьні пра [[Бітва пад Хойніцамі|бітву пад Хойніцамі]] 1454 году вялікі князь Казімер называў «''мае верныя слугі літва''» паноў [[Алехна Судзімонтавіч|Алёхну Судзімонтавіча]], Багдана Андрушкавіча, Яна Кучука, Станьку Касьцевіча і Івана Ільлініча<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 206.</ref>. У 1492 годзе, у час паднясеньня на вялікакняскі сталец [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]], маршалак дворны Літавор Багданавіч Храбтовіч ад імя ўсіх літоўскіх князёў і паноў ([[Алелькавічы|Алелькавічаў]], [[Гальшанскія|Гальшанскіх]], [[Глінскія (род)|Глінскіх]] ды іншых) выступіў з прамовай да гаспадара, у якой казаў: «''памятай, што над літвой пануеш''» і «''просім цябе, каб <…> праўдзівым літоўскім і Вітаўтавым прыкладам нас радзіў і судзіў''»<ref>Stryjkowski M. Kronika Polska, Litewska, Żmódzka i wszystkiej Rusi. T. II. — Warszawa, 1846. S. 293—294.</ref>. [[Файл:Litva. Літва (J. Müller, 1692).jpg|значак|[[Літва старажытная|Літва]]. Мапа з атлясу 1692 году (перадрукоўвалася ў 1702 годзе)]] У XV стагодзьдзі шмат ліцьвінаў езьдзілі навучацца ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт]]. Акты рэктарскага суду [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскага ўнівэрсытэту]] мянуюць «ліцьвінамі» ўсіх студэнтаў з гістарычных земляў Вялікага Княства Літоўскага — то бо зь [[Беларусь|Беларусі]] (без [[Жамойць|Жамойці]] і [[Украіна|Ўкраіны]]). Паводле актаў XV — пачатку XVI стагодзьдзяў ліцьвінамі былі Сянько Гарынскі, князь Андрэй [[Сьвірскія|Сьвірскі]], Мацей Ліцьвін, Ян зь [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]], Юры, Ванька і іншыя. Яны паходзілі зь [[Вільня|Вільні]], [[Дарагічын]]а, [[Гміна Мельнік|Мельніку]], [[Бельск]]у, [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]], [[Менск]]у, [[Полацк]]у, [[Пінск]]у, [[Клецк]]у і іншых местаў і мястэчак Вялікага Княства Літоўскага. Як адзначае, [[Алег Латышонак]], усе [[беларусы]] выступаюць у актах унівэрсытэту як «ліцьвіны» (''Lithuanus'')<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [https://web.archive.org/web/20100810190844/http://arche.bymedia.net/2007-06/latysonak706.htm Студэнты зь Вялікага Княства Літоўскага перад рэктарскім судам Кракаўскага ўнівэрсытэту ў 1469—1536 гг.] // [[ARCHE]]. № 6 (57), 2007.</ref>. «Ліцьвінам» у 1506 годзе запісаўся ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскім унівэрсытэце]] і выдатны асьветнік і першадрукар [[Францішак Скарына]], ураджэнец Полацку<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 234.</ref>. [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1608).jpg|значак|Ліцьвіны (Litvani) з «Nova et acurata totius Europae tabula», 1608 г.]] Па ўтварэньні [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1569 год) магнаты і шляхта Вялікага Княства Літоўскага працягвалі падкрэсьліваць, што яны менавіта «ліцьвіны», чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасьвядомасці. «''Мы і палякі, хоць і брацьця, але зусім адменных звычаяў''», — пісаў у сваім лісьце да [[Крыштап Мікалай Радзівіл «Пярун»|Крыштапа Радзівіла]] [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Леў Сапега]] ў канцы XVI стагодзьдзя<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.</ref>. У статуце [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскага Трыбуналу]] («''Спосаб праў трыбунальскіх''») 1581 году [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Астафей Валовіч]] пісаў: «''На тых сойміках вышэй менаваных кождае ваяводзтва, зямля або павет абіраці маюць, і будуць павінны, межы сабою асоб годных богабойных, цнатлівых, праў і звычаеў онага панства Вялікага княства Літоўскага ўмеетных''»<ref>Временник Императорского Московского общества истории и древностей Российских. Кн. 25. — М., 1857. [https://books.google.by/books?id=VacKAAAAIAAJ&pg=RA1-PA5&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwirhMPWmab4AhVXSfEDHdh6DDMQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 5].</ref>, прытым зазначалася, што «''зямля Жамойцкая іж сваі вольнасьці і звычаі асаблівыя маюць…''»<ref>Лаппо И. И. Великое Княжество Литовское во второй половине XVI столетия. — Юрьев, 1911. [https://books.google.by/books?id=DPH63PnVhGcC&pg=PA529&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj9ueCSmab4AhU_QvEDHf32DGMQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 529].</ref>. У 4-м томе [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) адзначаецца, што ў літоўскіх (беларускіх) летапісах і іншых дакумэнтах XIV—XVI стагодзьдзяў назва «ліцьвіны» зьвязвалася ў этнагенэтычным аспэкце зь легендарнымі рымскімі перасяленцамі на чале з князем [[Палямон]]ам (тым часам сама легенда пра [[Палямонавічы|Палямонавічаў]] упершыню зьявілася толькі ў другой рэдакцыі [[Беларуска-літоўскія летапісы|беларуска-літоўскіх летапісаў]], створанай у 1520-х або 1530-х гадох<ref>Ivinskis Z. Palemonas // Lietuviu enciklopedija. — Boston, Massachusetts: Lietuviu enciklopedijos leidykla, 1953—1966. — Vol. 21. — P. 400—401.</ref>{{Заўвага|На падставе гэтай легенды зьявіліся фантастычныя сьцьверджаньні, што літоўская шляхта паходзіць з [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] і трапіла ў Літву праз [[Балтыйскае мора|Балтыйскае]] ўзьбярэжжа Жамойці, а пацьверджаньнем гэтаму ёсьць нібы падобная на лаціну мова сялянаў. Адпаведныя сьцьверджаньні можна сустрэць у нататках [[Міхалон Ліцьвін|Міхалона Ліцьвіна]] 1550 году, выдадзеных у 1615 годзе («''руская мова чужая нам, ліцьвінам, гэта значыць [[Італійцы|італійцам]], што паходзяць з краіны Італіі''», а мова сялянаў — «''форма лаціны, якая вырадзілася''», але яе, маўляў, ачысьцілі і надрукавалі дакумэнты на сапраўднай лаціне Ягайла і Вітаўт), і ў прадмове да [[Лацінская мова|лацінскага]] перакладу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|II Літоўскага статуту]] [[Аўгустын Ратундус|Аўгустына Ратундуса]] 1576 году (ліцьвіны, паходзяць ад рымлян і родная мова іх лаціна, адна з трох, якімі Бог дазволіў славіць сябе; адпаведна, лаціна як «прыродная мова» мусіць быць вернутая ліцьвінам ва ўсіх сфэрах жыцьця, таксама ў хаце, замест «барбарскай мовы русінаў»; гэта дапаможа частцы «рускіх баяраў» адмовіцца ад грэцкай мовы)<ref name="Astraucou-2014">[[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.</ref>. У якасьці наймацнейшага аргумэнту апошні прыводзіў тое, што, на яго думку, руская мова была агульнай з Маскоўскай дзяржавай — спрадвечным ворагам Літвы<ref>[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Праблемы афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16—17 лістапада 2006 года [Тэкст] / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. — 654 с. — 250 экз. — {{ISBN|978-985-442-381-4}}. — С. 128.</ref>}}), а тэрытарыяльна — зь землямі пачатковай лякалізацыі тапоніму [[Літва]] — на захад ад ракі [[Бярэзіна|Бярэзіны]] ў міжрэччы [[Нёман]]а і [[Вяльля|Вяльлі]]. Прытым назва «ліцьвіны» супрацьпастаўлялася этнонімам іншых суседніх этнічных групаў і народаў — [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінам]], [[палякі|ляхам (палякам)]], [[мазаўшане|мазаўшанам]], [[Жамойты|жамойтам]], [[прусы (племя)|прусам]], [[валыне|валынянам]]<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. [[Файл:Lićvin (Biełarus). Ліцьвін (Беларус) (1730-49).jpg|значак|[[Бортніцтва|Бортнік]] ліцьвін (''Lütwin''{{Заўвага|Відаць, зь [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]. Арыгінальны подпіс: {{мова-de|«Eine in der Ukraine befindedt Nation Lütwin genannt, wie solhe abgebildet gehen»|скарочана}}}}). Адна зь першых этнаграфічных выяваў [[беларусы|беларусаў]], 1730—1740-я гг.<ref name="CitiDog-2021">[https://citydog.by/post/fotoshot-bielarus-pryhazhun Возможно, это первое изображение белоруса в истории (но далеко не все в этом уверены). Так или иначе: посмотрите, какой красавчик!], CityDog.by, 13.09.2021 г.</ref>]] Беларускамоўны пераклад «[[Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсёй Русі|Хронікі]]» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]] (пачатак XVII ст.) называе ліцьвінам полацкага і друцкага князя [[Рагвалод-Васіль Рагвалодавіч|Рагвалода-Васіля Рагвалодавіча]] (1110-я — 1171/1180), «''…бо [[Таўцівіл|Феафіл]] Полацак узяў <…> па Васілю Рагвалодзе, каторы тэж быў [[ліцьвін]], і па [[Глеб Рагвалодавіч|Глебе]], сыне яго, і застаў князем полацкім''»<ref>{{Літаратура/ГСБМ|17к}} С. 66.</ref>. Тым часам [[Васкрасенкі летапіс]] сярэдзіны XVI ст. выводзіў першых вялікіх князёў літоўскіх — [[Міндоўг]]а і [[Трайдзень|Трайдзеня]] — з полацкіх [[Ізяслававічы (Полацкія)|Рагвалодавічаў]]<ref>[[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] Старажытная Беларусь. Віленскі перыяд. — {{Менск (Мн.)}}, 1994. [https://belhistory.com/forum/gistoryja-belarusi/polackae-pahodzhanne-litouskih-knjazjou С. 6—10].</ref>. Сучасныя гісторыкі мяркуюць, што адзін зь дзяржаўных сымбаляў Вялікага Княства Літоўскага — [[Калюмны]] («Слупы [[Гедзімін]]а») — сьпярша былі гербавым знакам [[Полацкае княства|Полацкага княства]], ад якога перайшлі да ВКЛ<ref>Вяроўкін-Шэлюта У. «Калюмны» // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 21.</ref><ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 42.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Изображение Литовскаго мужика 1.jpg|106|Изображение Литовскаго мужика 2.jpg|106|Малюнкі сялянаў-ліцьвінаў<ref>Ригельман А. Летописное повествование о Малой России и ее народе и козаках вообще. — Москва, 1847.</ref>{{Заўвага|Відаць, [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]}} ({{мова-ru|«литовский мужик»|скарочана}}), 1770-я гг.}} Нямецкі гісторык [[Станіслаў Борнбах]] у сваім камэнтары да [[Хроніка Віганда|Хронікі Віганда]], зробленым у канцы XVI ст., адзначыў, што ў апісаньні Віганда магістар [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] Лютар з Браўншвайгу меў шмат збройных канфліктаў «''з русінамі, гэта значыць зь ліцьвінамі, а таксама з палякамі''»<ref name="Urban-2001-82">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 82.</ref>. Пісьменьнік-палеміст, грамадзка-палітычны і царкоўны дзяяч Рэчы Паспалітай [[Мялеці Сматрыцкі]], які ня мог ня ведаць рэальнай сытуацыі з мовай і рэгіянальнай сьвядомасьцю ў Вялікім Княстве Літоўскім<ref name="Nasievic-2005">[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 207.</ref>, у сваім творы «Апраўданьне нявіннасьці» (Вільня, 1621 год) называе ліцьвінаў сярод рускіх народаў<ref name="Karotki-2009">Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196.</ref>: {{Цытата|«Ты, [кожны з] вялікіх, шчыльнанаселеных і незьлічоных хрысьціянскіх народаў — валынцаў, падгорцаў, падляшцаў, палешукоў, падольцаў, Нізоўцаў, украінцаў, Літвы, Белай Русі і Чорнай, ад бэскідзкіх [[Татры|Татраў]] да Балтыйскага мора, на ўсход сонца і на поўдзень, у Кароне і ў Вялікім Княстве Літоўскім, [ты, кожны зь ліку] шырока расьселеных хрысьціянскіх рускіх народаў, у шаснаццаці шматлюдных япіскапскіх дыяцэзіях, пры тым, што Мітрапаліт мае шэсьць япіскапаў [і] сёмага архіяпіскапа пад уладай сваёй юрысдыкцыі, у час прыватных нарадаў ты ня мусіў быў стаяць за сьпінамі япіскапаў, аб’яднаных пад уладай аднаго і таго ж Пастыра. {{арыгінал|pl|Tak, mnogiego gęstego y niezliczonego ludu chrześciańskiego Wołyńcow, Podgorzan, Podlaszan, Polesian, Podolan, Nizowcow, Ukraińcow, Litwy, Białey Rusi y Czarney, od Tatrow Beskidskich do morza Bałtyskiego na Wschod słońca y południe w Koronie y w Wielkim Księstwie Litewskim szeroko rospościerających się chrześciańskich ruskich narodow w szestnastu ludnych episkopskich dyocezjach sześć episkopow siodmego archiepiskopa pod władzą jurisdictiej swojey maiącemu metropolitowi przy prywatnych consultacyach stać za ramionami biskupow pod tymże y iednym Pasterzem będących <...> nie był powinien.}} |Smotrycki M. Werificacia niewinności powtore wydana <...>. — Wilno, 1621. 8—8v. }} Азначэньне «рускія князі літоўскага роду» атрымалі [[Адаеўскія]], [[Бялеўскія]], [[Бельскія (род)|Бельскія]], [[Глінскія (род)|Глінскія]], [[Варатынскія]], [[Мязеўскія]], [[Масальскія]], [[Амсьціслаўскі раён|Мсьціслаўскія]] ды іншыя служылыя князі — прытым як [[Гедзімінавічы]], так і [[Рурыкавічы]] — якія ў XV—XVI стагодзьдзях пераходзілі на службу ў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскую дзяржаву]] зь Вялікага Княства Літоўскага<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 96.</ref>. Тым часам у прыказах Маскоўскай дзяржавы XV—XVII стагодзьдзяў «ліцьвінамі» называлі выхадцаў з усёй этнічнай тэрыторыі беларусаў. Напрыклад, у дакумэнтах XVII стагодзьдзя: «''…приехал <…> ис [[Полацак|Полотцка]] ко Пскову <…> торговой литвин Спиридонка Кондратьев» (1623 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 81.</ref>, «…Давыдко Кученин в роспросе сказался: родом литвин белорусец [[Віцебск|Витепского]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 94.</ref>, «''…в роспросе Васька [Степанов] сказался: родом литвин белорусец [[Ашмяны|Шменского]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 95.</ref> (абодва 1627 год), «''…Ивашка Еремеев сказался: родом литвин Гродцкого повету <…> покиня он в [[Гародня (Гараднянскі раён)|Гродни]] детей своих <…> пошол от голоду з женою своею и с меншею дочерью с Анюткою в [[Сярпейск|Серпееск]] <…> Осташко Жданов сказался: литвин Гродцкого повету королевского села Кундина <…> пошол от голоду кормитца в город в Гродню''» (1628 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 99.</ref>, «''…в роспросе Микитка [Берников] сказался: родом литвин-белорусец ис [[Копысь|Копыси]], мещанский сын''» (1629 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 103.</ref>, «''…Матюшка [Михайлов] в роспросе сказался: родом он литвин, белорусец [[Амсьціслаў|Мстиславского]] повету <…> жена его Полашка сказалась: родом литовка, белоруска Мстиславского ж повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 106.</ref>, «''…Васька Ондреев в роспросе сказался: родом он литвин [[Полацак|Полотцкого]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 110.</ref> (абодва 1631 год), «''…на роспросе сказалось: Игнашко Григорьев, родом он литвин [[Ворша|Оршанского]] повету''» (1636 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 131.</ref>, «''…[Федька Оксенов] в роспросе сказался: родом литвин, белорусец, [[Дуброўна|Дубровенского]] повету''» (1645 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 191.</ref>, «''…литвину [[Магілёў|могилевцу]] Саве Агееву <…> литвину [[Быхаў|быховцу]] Илье Павлову <…> литвину могилевцу Василью Онтонову <…> литвину могилевцу Марку Леонтьеву <…> литвину [[Слуцак|слутчанину]] Василью Павлову <…> литвину слутчанину Илье Павлову''» (1675 год)<ref>Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 158—160.</ref>, «''…литвину могилевцу Захарью Алтуфьеву <…> литвину быховцу Ивану Митрофанову <…> литвину быховцу Михаилу Митрофанову''» (1676 год)<ref>Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 193—195.</ref>. Апавядаючы пра рэйд невялікага варожага аддзелу на [[Смаленскі павет|Смаленшчыну]] ў 1565 годзе, маскоўскі летапіс адзначаў, што гэта былі «літоўскія людзі», удакладняючы: «''[[Амсьціслаў|амсьціслаўцы]] і [[Крычаў|крычаўцы]]''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-233-234">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 233—234.</ref>. У XVIII ст. ва [[Украіна|Ўкраіне]], дзе раней апынулася этнічна беларуская [[Старадубскі павет|Старадубшчына]], зьявіліся этнаграфічныя малюнкі мясцовых беларусаў, на якіх тыя называліся ліцьвінамі<ref name="CitiDog-2021"/>. Увогуле, усе суседнія народы ў XIV—XVIII стагодзьдзях называлі беларусаў «ліцьвінамі», «літвой», тым часам [[жамойты]] ў Вялікім Княстве Літоўскім не называліся ліцьвінамі{{Заўвага|Напрыклад, у шэрагу пэтыцыяў у 1550-я гады жамойцкая шляхта прасіла вялікага князя [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]], «''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі''»<ref name="Nasievic-2005"/>, таксама паводле дакумэнту пачатку XVIII ст., «''У адной Вільні зьмерла можна сказаць цэлая Жамойць і часткова Літва''» ({{мова-ru|«В одной Вильне вымерла можно сказать целая Жмудь и отчасти Литва»<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6, 1997. С. 40.</ref>)|скарочана}}}}<ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 173.</ref><ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139.</ref>. [[Файл:Horadnia, Sapieha. Горадня, Сапега (1716).jpg|значак|Сойм у [[Палац Сапегаў (Батораўка)|Гарадзенскім палацы Сапегаў]], 1716 г.]] «Каэквацыя» (ураўнаньне) правоў літоўскага народу 1697 году спрыяла ўтварэньню адзінага «Польскага» шляхецкага народу Рэчы Паспалітае, але патрыятычная шляхта Літвы ўсё XVIII ст. падкрэсьлівала сваю нацыянальную адметнасьць ад палякаў. «''Літоўскія патрыёты''» і «''Айчына Вялікае Княства Літоўскае''» сьцьвярджаюцца ў розных дакумэнтаў соймікаў ВКЛ тых часоў{{Заўвага|У 1729 годзе соймік Віленскага ваяводзтва на чале з Багуславам Янам Чыжом, старостам прапойскім, даручыў паслам на вялікі сойм Бэнэдыкту Вольскаму і Яну Гарайну патрабаваць раздаваньня пасадаў у ВКЛ толькі «''літоўскім''» ураднікам і казаў пра «''заслугі перад Айчынай''» [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлера]] [[Міхал Сэрвацы Вішнявецкі|Міхала Вішнявецкага]], кашталяна віцебскага [[Марцыян Аляксандар Агінскі|Марцыяна Агінскага]] і [[Канюшы вялікі літоўскі|канюшага]] [[Міхал Казімер Радзівіл «Рыбанька»|Міхала Радзівіла]]<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 163.</ref>. У 1738 годзе падчашы віленскі Ян Гарайн і судзьдзя гродзкі віленскі Багуслаў Ян Чыж паклалі падваяводзе віленскаму Мікалаю Петрушэвічу інструкцыю для паслоў Віленскага ваяводзтва, у якой пісалі пра «''заслугі для Айчыны''» «''патрыётаў''» ВКЛ — маршалка Трыбуналу Страшэвіча, падкаморага браслаўскага Рудаміны, падваяводы віленскага Петрушэвіча, [[Стражнік вялікі літоўскі|стражніка]] Антонія Пацея, [[Пісар вялікі літоўскі|пісара]] Дамініка Валовіча, кашталяна віцебскага Юрыя Тышкевіча<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 164.</ref>. У 1756 годзе соймік Наваградзкага ваяводзтва на чале з мастаўнічым Аршанскага павету Ігнаціем Якавіцкім патрабаваў ад галоўнага сойму, каб «''Літоўскія ўрады''» не раздавалі «''каронным''» (палякам) і згадваў «''заслугі для Айчыны нашай''» канцлера ВКЛ [[Міхал Фрыдэрык Чартарыйскі|Міхала Чартарыйскага]], [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлера]] [[Міхал Антоні Сапега|Міхала Сапегі]], [[Гетман польны літоўскі|гетмана польнага]] [[Міхал Юзэф Масальскі|Міхала Масальскага]] ды іншых<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 13. — Вильна, 1886. № 65.</ref>}}. [[Файл:Tadevuš Kaściuška. Тадэвуш Касьцюшка (K. Wojniakowski, 1800-11).jpg|міні|[[Тадэвуш Касьцюшка]]]] Правадыр [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]] [[Тадэвуш Касьцюшка]], ураджэнец [[Слонімскі павет|Слонімшчыны]], казаў: «''Хіба я не ліцьвін, Ваш зямляк, Вамі абраны? Каму павінен дзякаваць [за рэкамэндацыю [[Берасьцейскі павет|Берасьцейскага]] сойміка], калі ня Вам? Каго павінен абараняць, калі ня Вас і сябе самога?''». У лісьце да маскоўскага гаспадара [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I]] за два гады да сьмерці ён пісаў: «''Нарадзіўся я ліцьвінам…''»<ref name="Arlou-2012-157">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 157.</ref>. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Lićvinka. Ліцьвінка (1825).jpg|значак|[[Шляхта|Шляхцянка]]-ліцьвінка ў сьвяточным строі (паводле моды таго часу). {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жорж Жак Гатын|Ж. Гатын|ru|Гатин, Жорж Жак}}, 1825 г.]] Расейскі чыноўнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Башняк||ru|Бошняк, Александр Карлович}} у выдадзеным у 1821 годзе дзёньніку свайго падарожжа 1815 году зь Вільні ў [[Кіеў]] пакінуў падрабязныя апісаньні прыроды і мескіх паселішчаў колішняга Вялікага Княства Літоўскага, а таксама адзначыў: «''Наўрад ці [[Прыпяць]] ня варта лічыць прыроднаю мяжою Літвы <…>. Да Прыпяці жывуць літоўцы <…>; да Прыпяці гавораць і апранаюцца па-літоўску…''» ({{мова-ru|«Едва ли Припять не должно почитать природною границею Литвы <…>. До Припяти живут литовцы <…>; до Припяти говорят и одеваются по Литовски…»|скарочана}})<ref>Дневные записки путешествия А. Бошняка в разные области западной и полуденной России, в 1815 году. Ч. 2. — Москва, 1821. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=tmllAAAAcAAJ&dq=%D0%94%D0%BD%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D1%8B%D1%8F+%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%88%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B8%D1%8F+%D0%90.+%D0%91%D0%BE%D1%88%D0%BD%D1%8F%D0%BA%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8+%D0%B2%D1%8A+1815&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B#v=snippet&q=%D0%B5%D0%B4%D0%B2%D0%B0%20%D0%BB%D0%B8%20%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D1%82%D1%8C&f=false С. 106—107].</ref>. [[Файл:Lithuanian peasants.jpg|значак|«Літоўскія сяляне» (у [[Беларускі нацыянальны строй|народных строях]]). [[Францішак Смуглевіч|Ф. Смуглевіч]], канец XVIII ст.]] Славуты паэт [[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які нарадзіўся і вырас на [[Наваградзкі павет|Наваградчыне]] і ў самім [[Наваградак|Наваградку]], у [[Пан Тадэвуш|сваёй знакамітай паэме]] пісаў пра родны край: «''О Літва, айчына мая!…''»<ref name="Zajkouski-2009"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324.</ref>. Разам з тым, Адам Міцкевіч у сваім выкладзе пра літоўскі народ у Парыжы зьвяртаў увагу, што ліцьвіны завуць на сваёй мове палякоў — «lankas», а русінаў — «gudas», а Бога — «Dewas»<ref>Literatura słowiańska wykładana w Kolegium francuzkiem przez Adama Mickiewicza / Adam Mickiewicz, Feliks Wrotnowski. Nakł. Księgarni Jana Konstantego Żupańskiego, 1865. [http://books.google.by/books?id=KKgDAAAAYAAJ&pg=RA1-PA191&dq=dewas+mickiewicz&hl=ru&sa=X&ei=I6dcVOfcKqGV7AbP24GoDg&ved=0CCwQ6AEwAg#v=onepage&q=%C5%82ankas&f=false S. 171, 178]. </ref>{{Заўвага|У першай палове XIX ст. пад уплывам пашыранага тады [[рамантызм]]у адзначалася тэндэнцыя [[міт]]алягізацыі гістарычнай спадчыны: некалькі аўтараў (найперш вядомы сваімі фальсыфікатамі [[Тэадор Нарбут]], які прыдумаў падрабязны пантэон «літоўскіх» паганскіх багоў ў рамках «[[Ацтэкі|ацтэцка]]-індыйскай» рэлігіі «ліцьвінаў», а таксама выхадзец з [[Валынь|валынскай]] шляхты [[Юзэф Ігнацы Крашэўскі]], які выводзіў паходжаньне «ліцьвінаў» з [[Індыя|Індыі]] і паяднаў імёны «літоўскіх» паганскіх багоў з індускімі), пачалі ўзвышаць дахрысьціянскую, паганскую спадчыну Вялікага Княства Літоўскага, а разам зь ёй — балтыйскую меншасьць, якая найдаўжэй спавядала [[паганства]]. Гэтыя аўтары сьцьвярджалі: ўсё, што «літоўскае» — паганскае. Самі яны не валодалі летувіскай мовай, але імкнуліся выкарыстоўваць у сваіх творах асобныя летувіскія словы. На гэтым грунце ўжо пазьней дзеячы летувіскага нацыянальнага руху пачалі атаясамліваць Вялікае Княства Літоўскае выняткова зь летувісамі<ref name="Astraucou-2014"/>}}, ён жа зазначаў: «''На беларускай мове, якую называюць русінскай або літоўска-русінскай, гавораць каля дзесяці мільёнаў чалавек; гэта самая багатая і самая чыстая гаворка, яна ўзьнікла даўно і выдатна распрацавана. У пэрыяд незалежнасьці Літвы вялікія князі карысталіся ёй для сваёй дыпляматычнай перапіскі''»<ref name="Arlou-2012-160"/>{{Заўвага|Таксама ў сваёй лекцыі ў Парыжы 22 сьнежня 1840 году, кажучы пра славянскую агульнасьць, Адам Міцкевіч называў у ліку славянскіх народаў палякаў, расейцаў, чэхаў, ілірыйцаў, сербаў, ліцьвінаў і казакоў. Гісторык беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што пэўная супярэчлівасьць ў выказваньнях можа тлумачыцца неўсталяванасьцю як навуковых канцэпцыяў, так і поглядаў самога Адама Міцкевіча: назваўшы сябе ліцьвінам, ён на наступнай старонцы мог пісаць пра «нашага польскага паэта Багдана Залескага», каб празь некалькі абзацаў гаварыць пра яго як пра ўкраінскага паэта<ref>Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кніга другая. — {{Менск (Мн.)}}: Кафедра гісторыі беларускай літаратуры БДУ, 2000. С. 3—4.</ref>}}. {{Падвойная выява|справа|Литвины из альбома Яна Левицкого 2.jpg|111|Biełarusy, Mahiloŭ. Беларусы, Магілёў (1882) (2).jpg|101|«Ліцьвіны. Сяляне з ваколіцаў [[Вільня|Вільні]]» (1841 г.) і «Тыпы беларусаў [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]]» (1882 г.)}} Заснавальнік новай беларускай драматургіі і адзін з стваральнікаў сучаснай літаратурнай беларускай мовы [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]] (1808—1884), хоць і нарадзіўся і правёў цэлае жыцьцё на [[Рэчыцкі павет|Рэчыччыне]] і [[Менскі павет|Меншчыне]], лічыў, што ён вырас «''сярод ліцьвінаў''»<ref>Дунін-Марцінкевіч В. Збор твораў. — {{Менск (Мн.)}}, 1958. С. 362.</ref><ref name="Jermalovic-2000-37"/>. «Літвою» ён лічыў [[Менск]], у якім тады жыў<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>. Народжанага на [[Слуцкае княства|гістарычнай Случчыне]] беларускага паэта [[Уладзіслаў Сыракомля|Ўладзіслава Сыракомлю (Людвіка Кандратовіча)]] (1823—1862) сучасьнікі называлі «лірнікам літоўскім»<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>, «літоўскім паэтам», «песьняром Літвы». Сам ён неаднаразова казаў «Я — ліцьвін» і падкрэсьліваў, што і яго прапрадзед быў «шчырым ліцьвінам»<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 3.</ref>. У 1855 годзе Ўладзіслаў Сыракомля пісаў пра творы Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча: «''Пекная гэта галіна славянскай мовы… і старая! Бо гэта мова нашага Літоўскага статута і заканадаўства… на ёй размаўлялі тры чвэрці даўняй Літвы, народ, шляхта і паны''»<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30278850.html Каліноўскі і палітычнае нараджэньне Беларусі], [[Радыё Свабода]], 19 лістапада 2019 г.</ref>. А ў адным з сваіх вершаў паэт падкрэсьліваў: «''Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: [[Жыве Беларусь!|Хай жыве наша Літва!]] Хай жывуць ліцьвіны!''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»<ref>Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.</ref>|скарочана}}}}<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 4.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Lićvinka. Ліцьвінка (K. Rusiecki, 1847).jpg|107|Rusiecki-Litwinka z wierzbami.jpg|105|«Ліцьвінка зь вербамі» пэндзьля [[Канут Русецкі|Канута Русецкага]]: больш раньняя вэрсія, набытая [[Іван Луцкевіч|Іванам Луцкевічам]] для [[Беларускі музэй у Вільні|Віленскага беларускага музэю]] (налева) і больш позьняя, якая патрапіла ў калекцыю [[Летувіскі мастацкі музэй|Летувіскага мастацкага музэю]] (направа)}} Беларускі пісьменьнік [[Арцём Вярыга-Дарэўскі]] (1816—1884), які нарадзіўся на [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]] і жыў у [[Віцебск]]у, пісаў у сваім творы: «''Літва — родная зямелька''». Ягоны верш «Ліцьвінам, што запісаліся ў мой „Альбом“, на разьвітаньне» (1858 год) адрасаваны маладым беларускім літаратарам. У ім аўтар усклікаў: «''Чый гэта голас? Гэты словы нашы, браценькі-літоўцы''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324—325.</ref>. Славуты навуковец-дасьледнік, геоляг і мінэроляг [[Ігнат Дамейка]] (1802—1889), які вызнаваў сябе ліцьвінам («''… усё роўна памру ліцьвінам''») у сваіх успамінах пра [[Ян Чачот|Яна Чачота]] і [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]] адзначаў, што «''Два нашы студэнты Наваградзкай школы з гадоў маленства добра ведалі наш літоўскі люд, палюбілі яго песьні, прасякнуліся яго духам і паэзіяй, да чаго, вядома ж, прычынілася і тое, што малое мястэчка Наваградак ня шмат чым адрозьнівалася ад нашых вёсак і засьценкаў. Школьнае жыцьцё было хутчэй сельскае. Сябры хадзілі на кірмашы, на царкоўныя ўрачыстасьці, бывалі на сялянскіх вясельлях, дажынках і хаўтурах. У тыя школьныя часы ўбогая страха і народная песьня распалілі ў абодвух першы паэтычны агонь. Адам хутка ўзьнёсься да высокай сфэры сваіх цудоўных твораў. Ян жа да сьмерці застаўся верны народнай паэзіі…''»<ref>Ян Чачот. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: Беларускі кнігазбор, 1996. С. 9.</ref>. У сваёй кнізе «Мае падарожжы» Ігнат Дамейка, апісваючы інтэрнацыянальны склад паўстанцкіх аддзелаў, практычна ў кожным выпадку называе нацыянальную прыналежнасьць таго ці іншага афіцэра або жаўнера. Ён дакладна выдзяляе каронных (г. зн. палякаў), жамойтаў (сучасных летувісаў) і «''нашых ліцьвінаў''» (сучасных беларусаў). Прытым Дамейка не праводзіць ніякай нацыянальнай мяжы паміж літоўскай (беларускай) шляхтай і сялянамі. Для яго яны ўсе — «''нашы ліцьвіны''». У дыплёме ганаровага доктара мэдыцыны, выдадзенага Ігнату Дамейку ў Кракаўскім [[Ягелонскі ўнівэрсытэт|Ягелонскім унівэрсытэце]] ў 1887 годзе, пазначана «''… слаўнаму мужу Ігнату Дамейку, ліцьвіну…''»<ref>[[Станіслаў Лясковіч|Лясковіч С.]] [https://web.archive.org/web/20090924033606/http://dyatlovo.com/modules/content/index.php/ignat-dameika-naciy Да пытаньня нацыянальнага самавызначэньня Ігната Дамейкі] // Лідскі летапісец. № 19.</ref>. У 1861 годзе, пачуўшы пра хваляваньні на радзіме [[Зыгмунт Мінейка]] вярнуўся зь [[Пецярбург]]у дамоў, каб распачаць антыцарскую агітацыю сярод сялянаў. Як сьведчыць у кнізе «Імёны свабоды» [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Ўладзімер Арлоў]], у жніўні 1861 году агент III аддзелу даносіў расейскаму начальству, што «''кадэт Зыгмунт Мінейка ходзіць пераапрануты селянінам і разносіць складзеную нейкім Марцінкевічам на народнай мове „Гутарку старога Дзеда“, дзе ў вершах паказваецца лёс Літвы і ўвесь прыгнёт прыпісваецца расейскаму ўраду''»{{Заўвага|{{мова-ru|«кадет Сигизмунд Минейко ходит переодет крестьянином и разносит сочиненную неким Марцинкевичем на народном языке „Гутарку старога дзеда“, где в стихах представлены судьбы Литвы и все притеснения приписаны российскому правительству»|скарочана}}}}<ref>Лашкевіч К. [https://web.archive.org/web/20090404014016/http://news.tut.by/society/133461.html Як TUTэйшыя зьмянялі сьвет. Ліцьвінскі элін — герой Грэцыі], [[TUT.BY]], 2 красавіка 2009 г.</ref>. «''Продкі мае выйшлі зь літоўскіх балотаў''», — пісаў пра [[Пінскі павет|Піншчыну]] [[Фёдар Дастаеўскі]] (1821—1881)<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>. Знакамітая пісьменьніца [[Эліза Ажэшка]] (1841—1910) неаднаразова падпісвалася як Габрыэла Ліцьвінка ({{мова-pl|Gabriela Litwinka|скарочана}}) або проста ''Li…ka'' (скарочаная форма: ''ліцьвінка'')<ref>Шчарбачэвіч Н. [http://zviazda.by/be/news/20160815/1471291123-karespandent-zvyazdy-praehalasya-pa-znakavyh-myascinah-elizy-azheshki Карэспандэнт «Звязды» праехалася па знакавых мясцінах Элізы Ажэшкі] // [[Звязда]]. № 22, 16 жніўня 2016. С. 12.</ref>. Паводле дзёньніку [[Алена Скірмунт|Алены Скірмунт]], часткова апублікаванага ў 1876 годзе пад назвай «3 жыцьця літвінкі, 1827—1874»: ''«[[Рослаў]]. Павінна быць [[Смаленская губэрня]], адна з складных частак Вялікарасеі? О, не! Гэта наша [[Смаленскае ваяводзтва]]! Людзі такога ж самага тыпу, з той жа мовай і ўборамі. Праўда, сядзібы ў многім сталі больш брыдкія, хаця і зараз вялікія»''<ref>Залескі Б. З жыцця літвінкі: з лістоў і нататак 1823—1874. — {{Менск (Мінск)}}: Выд-ва Вiктара Хурсiка, 2009. С. 186.</ref>. [[Файл:Mužyckaja praŭda. Ziamla naša nazyvajecca litoŭskaja, a my nazyvajemsia litoŭcy.jpg|значак|Першая старонка нявыдадзенай [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]], кастрычнік 1862 г.]] Беларускі герой-рэвалюцыянэр [[Кастусь Каліноўскі]] (1838—1864), які заўсёды зьвяртаўся да народу ў [[беларуская мова|беларускай мове]], менаваў свой родны край (ён нарадзіўся на [[Гарадзенскі павет|Гарадзеншчыне]]) «Літвою». Створаны ім у час паўстаньня часовы ўрадовы камітэт ён назваў «[[Літоўскі ўрад]]». У 1989 годзе ў [[Вільня|віленскім]] [[Касьцёл Сьвятога Францішка Азіскага і кляштар бэрнардынаў (Вільня)|касьцёле Сьвятога Францішка Азіскага]] знайшлі рукапісны дакумэнт пад назвай «№6 Мужыцкая праўда». Тэкст газэты падрыхтавалі ў кастрычніку 1862 году, аднак зь нейкіх прычынаў не надрукавалі. Гэты варыянт лічыцца ўнікальным і вылучаецца з усяе сэрыі, бо тлумачыць сялянам, як раней называлася іхная краіна і якую назву мае тутэйшы народ<ref>[[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] [https://web.archive.org/web/20180620212041/https://www.nv-online.info/2018/03/13/zyamlya-nasha-z-vyakou-vechnyh-nazyvaetstsa-litouskaya-a-my-to-nazyvaemsya-litoutsy-nenadrukavany-numar-muzhytskaj-praudy.html Ненадрукаваны нумар «Мужыцкай праўды»] // Народная Воля. 19 чэрвеня 2018 г.</ref><ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}, 2018.</ref>: {{Цытата|Вы, дзецюкі, пэўне ня ведаеце, хто вы такія, як называецца гэта зямля, на якой нашы бацькі жылі <...> Зямля наша зь вякоў вечных называецца літоўская, а мы то называемся літоўцы.}} Разам з тым, у «[[Лісты з-пад шыбеніцы|Лістах з-пад шыбеніцы]]» Кастусь Каліноўскі ўпамінае і беларусаў, і літоўцаў: «''Калі ронд польскі ўсім братнім народам дае самарондства, маскаль мала таго, што гэтак не робіць, но яшчэ там, гдзе жылі палякі, літоўцы і беларусы, заводзіць маскоўскія школы, а ў гэтых школах учаць па-маскоўску, гдзе ніколі не пачуеш і слова па-польску, па-літоўску да і па-беларуску, як народ таго хоча''»<ref>''Кастусь Каліноўскі.'' [https://knihi.com/Kastus_Kalinouski/Pismy_z-pad_sybienicy.html Пісьмы з-пад шыбеніцы. Ліст першы.]</ref>. Аднак жамойцкі біскуп [[Матэвус Валанчус]] яшчэ перад паўстаньнем дамогся дазволу ад расейскіх уладаў адчыняць пры касьцёлах парафіяльныя школы з выкладаньнем па-летувіску<ref name="Arlou-2012-348">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.</ref>, а па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады, увогуле, зрабілі летувіскую мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Тым часам выкладаньне беларускай мовы ў школах усіх узроўняў было пад забаронай<ref name="Arlou-2012-348"/>. Яшчэ ў 1851 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}} зьвяртаў увагу на тое, што расейцы і ўкраінцы называюць беларусаў «ліцьвінамі» або «літвой»{{Заўвага|{{мова-de|«Ich glaube hier bemerken zu müssen, dass die Grossrussen sowohl, wie auch die Kleinrussen, die Wörter Литва und Литвинъ (Litauer) gebrauchen um damit die Weissrussen zu bezeichnen»|скарочана}}}}<ref> Mélanges russes tirés du Bulletin historico-philologique de l’Académie impériale des sciences de St.-Pétersbourg. T. II, 1855. [https://books.google.by/books?id=bacKAAAAYAAJ&pg=PA227&dq=zamaitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj90qyKweP1AhUM9aQKHW5-B-kQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=litauer%20weissrussen%20kleinrussen&f=false P. 2].</ref>. Францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год, перавыдаваўся па-расейску ў 1883 і 1898 гадох{{Заўвага|Падобныя зьвесткі ў 1882<ref>The Encyclopædia Britannica. Vol. XIV. — Philadelphia, 1882. [https://books.google.by/books?id=xT5IPDMtSJYC&pg=PA708&dq=%22the+name+of+Jmud+being%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjA-qDRi9_0AhVog_0HHQX-Cp8Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%22the%20name%20of%20Jmud%20being%22&f=false P. 708].</ref>, 1891, 1907 і 1911 гадох падавала {{Артыкул у іншым разьдзеле|Энцыкляпэдыя Брытаніка||en|Encyclopædia Britannica}}: «''У Расеі ўсё беларускае насельніцтва былога Вялікага Княства Літоўскага звычайна называюць літоўцамі, тады як літоўцаў ва ўласным сэнсе — жамойтамі''» ({{мова-en|In Russia, all the White Russian population of the former Polish Lithuania are usually considered Lithuanians, the name of Zhmud being restricted to Lithuanians proper|скарочана}})<ref>The Encyclopædia Britannica. Vol. XVI. — New York, 1911. [https://books.google.by/books?id=N2gNAQAAMAAJ&pg=PA790&dq=%22zhmud%22+britannica&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwinpbfD_d70AhUMh_0HHc82AwwQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%22zhmud%22%20britannica&f=false P. 790].</ref>}}) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі традыцыйна працягвалі называць беларусаў, тады як летувісаў — жамойтамі{{Заўвага|{{мова-en|Even still the custom prevails in Poland and Russia of calling Lithuanians the White Russians of the old political Lithuania, distinguishing the Lithuanians proper by the term «Jmudes»<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>|скарочана}}}}: {{Цытата|...нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, «ліцьвінамі» звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувісы»: сам аўтар ужо лічыць слушным у этнаграфічным пляне атаясамліваць ліцьвінаў зь летувісамі}}{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1863 годзе гісторык і этнограф, віцэ-прэзыдэнт Парыскага этнаграфічнага таварыства [[Францішак Генрык Духінскі]] пісаў, што «''больш за сто гадоў таму князь {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жан Д'Атрош Шап||en|Jean-Baptiste Chappe d'Auteroche}} <…> дасканала вызначыў адрозьненьне паміж беларусамі і [[Расейцы|маскалямі]], калі сказаў: „ліцьвін дурны, але маральны; маскаль ня ведае маралі, але хітры“''» ({{мова-pl|«Przed więcej jak stu laty, określił doskonale ksiądz Chappe d’Auteroche <…> różnice między Białorusinami a Moskalami, kiedy rzekł: „Litwin głupi, ale moralny; Moskal nie zna moralności, ale jest chytry“»|скарочана}})<ref>Duchiński F. H. Dopołnienia do trzech części Zasad Dziejów Słowian i Moskali. — Paryz, 1863. [https://books.google.by/books?id=WW9cAAAAcAAJ&pg=PA14&dq=rzek%C5%82+Litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiAh7jO7d7zAhWLGuwKHTYeDTU4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Litwin&f=false S. 14].</ref>. Тым часам латыска-летувіскі этнограф Эдуард Вольтэр, які карыстаўся падтрымкай Расейскага геаграфічнага таварыства, ужо ў 1887 годзе аспрэчваў называньне жамойтаў «''літоўцамі ва ўласным сэнсе''» і выдзяляў іх у асобную «літоўскую краіну»: «''Такі погляд на Жамойць у сэнсе ўласнай, сапраўднай Літвы, аднак жа, не пацьвярджаецца ані зьвесткамі этнаграфічнымі, ані дасьледаваньнямі лінгвістычнымі''» ({{мова-ru|«Такой взгляд на Жмудь, в смысле собственной, истинной Литвы однако же не подтверждается ни данными этнографическими, ни исследованиями лингвистическими»|скарочана}})<ref>Памятная книжка Ковенской губернии на 1888 год. — Ковна, 1887. [https://books.google.by/books?id=Ol5AAQAAMAAJ&pg=PA231&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 231].</ref>}} даюць назву «жамойтаў» альбо «жмудзінаў». {{арыгінал|ru|...даже теперь еще в Польше, как и в России, «литвинами» обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название «жмудов» или «жмудинов».}}|Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. С. 124.}} Гэтыя ж зьвесткі паўтарыў у 1894 годзе заснавальнік сучаснай францускай школы геаграфіі і геапалітыкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Поль Відаль дэ ля Бляш||en|Paul Vidal de La Blache}}: «''…і сёння расейцы і палякі называюць беларусаў гэтай краіны [Белай Русі] літоўцамі, а літоўцаў жамойтамі''»{{Заўвага|{{мова-fr|«Après l'union, le nom de Lithuanie ne fut donné qu'à la partie peuplée de Lithuaniens et à la Russie Blanche; aujourd'hui encore, les Russes et les Polonais qualifient de Lithuaniens les Blancs-Russiens de ce pays, et de Jmoudes les Lithuaniens»|скарочана}}}}<ref>Paul Vidal de La Blache. Cours de géographie à l'usage de l'enseignement secondaire. — Paris, 1894. [https://books.google.by/books?id=09GzvLRnegEC&pg=PA469&dq=jmoudes&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj15czI7cn5AhUthP0HHeWVATIQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=jmoudes&f=false P. 469].</ref>. Сваім парадкам славяназнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Пэрвольф||uk|Первольф Осип Осипович}} сьведчыў у 1893 годзе, што ўкраінцы дагэтуль называюць беларусаў ліцьвінамі ({{мова-ru|«...до сих пор Малорусы называют Белорусов Литвинами»|скарочана}})<ref>Славяне, их взаимные отношения и связи. Т. 3, ч. 2. — Варшава, 1893. [https://books.google.by/books?id=qYhBAAAAYAAJ&pg=PA167&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi-1a2l0MDzAhV6RvEDHfgAA2g4MhDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 167].</ref>. Гэтак, з вуснаў украінца пра беларуса можна было пачуць: «''Хіба лихо озме литвина, щоб він не [[Дзеканьне|дзекнув]]''». Тым часам у 1889 годзе адзначалася, што «''і за [[Заходні Буг|Бугам]], напрыклад у [[Седлецкая губэрня|Седлецкай губэрні]], беларуса іначай не назавуць, як ліцьвінам''»{{Заўвага|{{мова-ru|«и за Бугом, напр. в Седлецкой губ., белорусса иначе не назовут, как литвином»<ref>Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&pg=PA26&dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&f=false С. 26.]</ref>|скарочана}}}} (а ўжо ў наш час у ваколіцах [[Беласток]]у запісалі пра беларуса: «''Як сыр не закуска, так ліцьвін — не чалавек!''» або «''Ліцьвін — то чортаў сын!''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232-233">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232—233.</ref>). А гісторык і краязнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Міхневіч|Ўладзімер Міхневіч|ru|Михневич, Владимир Осипович}} у 1899 годзе засьведчыў, што расейцы ў той час таксама ўсё яшчэ называлі беларусаў ліцьвінамі{{Заўвага|{{мова-ru|«Малоросса он [великоросс, россиянин] называет „хохлом“, белорусса — „литвином“ или „поляком“»|скарочана}}}}<ref>Михневич В. О. Кто и когда выдумал Россию? // Исторический Вестник. Том. 75, 1899. С. 507.</ref>. Увогуле, у пагранічных зь Беларусьсю раёнах Расеі назва ліцьвіны існавала да сярэдзіны XX стагодзьдзя<ref>{{Літаратура/Энцыкляпэдыя літаратуры і мастацтва Беларусі|3к}} С. 287.</ref>. Жыхары [[Курск]]ай і [[Арол (горад)|Арлоўскай абласьцей]] [[Расея|Расеі]] называлі беларусаў «ліцьвінамі» ажно да [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]]<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 325.</ref>. Яшчэ ў 1864 годзе нямецкі этнограф і палкоўнік арміі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] [[Радэрык фон Эркерт]], які не прызнаваў беларусаў асобнай народнасьцю і па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] на заказ расейскіх уладаў дасьледаваў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную тэрыторыя беларусаў]], пакінуў наступнае сьведчаньне<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 27.</ref>: {{Цытата|Мову сваю прасталюдзін называе простай, а самаго сябе [[Русіны (гістарычны этнонім)|Рускім]], часта нават Літоўцам (паводле палітычных паданьняў), ці проста селянінам <…> Польская шляхта, а асабліва каталіцкае духавенства, часта выкарыстоўвае тэрмін „Літоўцы“ датычна тых каталікоў, у якіх роднай мовай засталася руская. {{арыгінал|ru|Язык свой простолюдин называет простым, а самого себя Русским, часто даже Литовцем (по политически преданиям), или просто крестъянином <…> Польское дворянство, а в особенности католическое духовенство часто употребляет выражение «Литовцы» о тех католиках, у которых родным языком остался русский. }}|Эркерт Р. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России. — СПб., 1864. С. 8.}} [[Файл:Litwins-bielarusians.jpg|значак|Першая старонка працы [[Марыя Косіч|М. Косіч]] пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў-беларусаў]], 1901 г.]] У 1901 годзе беларуская фальклярыстка і этнаграфістка [[Марыя Косіч]] выдала працу «Ліцьвіны-беларусы Чарнігаўскай губэрні, іх побыт і песьні», прысьвечаную вуснай народнай паэзіі і духоўнай культуры беларусаў [[Старадубскі павет|гістарычнай Старадубшчыны]], улучанай расейскімі ўладамі ў склад [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]]. Тым часам, паводле сьведчаньня супрацоўніка Этнаграфічнага аддзелу Расейскага імпэратарскага музэю Данілы Сьвяцкага, яшчэ ў 1909 годзе жыхары [[Трубчэўск]]ага павету называлі сябе «Літвою»<ref>Святский, Д. О. [http://diderix.petergen.com/lub-kost.htm Крестьянские костюмы в области соприкосновения Орловской, Курской и Черниговской губерний (Севский уезд Орловской губернии)]. — СПб., 1910.</ref>. А мовазнаўца [[Антон Палявы]] засьведчыў наступную інфармацыю пра жыхароў [[Навазыбкаў]]скага павету<ref>[[Янка Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі. — New Jersey, 1978. С. 36.</ref><ref>Гісторыя філасофскай і грамадска-​палітычнай думкі Беларусі. Т. 1. — {{Менск (Мінск)}}: «Беларуская навука», 2008. С. 84.</ref>: {{Цытата|«Калі б вы папыталіся ў селака Навазыбкаўскага павету, прыкладам, гэтак: „Хто вы такія? да якое нацыі належыце?“ — то пачулі б такі адказ: „Хто мы?! Мы руськія“ ''[г.зн. праваслаўныя — заўвага [[Ян Станкевіч|Янкі Станкевіча]]]''. Калі вы далей папытаецеся: „Якія „руськія“? — Велікарусы, ці што?“ дык узноў пачуеце адказ: „Ды не, якія мы там Велікарусы? Не, мы не Маскалі“. „Ды хто ж вы тады, Украінцы?“ „Не, і не Ўкраінцы!“ „Ды хто ж, наапошку: не Маскалі, не Ўкраінцы, а хто ж?“ І вось… скажуць вам: „Мы Літва, Ліцьвіны“»}} Антон Палявы паведамляў у сваіх чытаньнях для маскоўскай дыялекталягічнай камісіі ў 1925 годзе (пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў]] Навазыбкаўскага павету): «''Гэтыя песьні яшчэ больш пераконваюць у тым, што мова [[Ліцьвіны Севершчыны|навазыбкаўскіх ліцьвінаў]] ёсьць [[беларуская мова|мовай беларускай]], а гэткім чынам, і самі ліцьвіны — таксама ёсьць [[беларус]]амі''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Язык і языкаведа. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2007. С. 854.</ref>. [[Файл:Miensk Litoŭski. Менск Літоўскі (A. Jelski, 1900).jpg|значак|''[[Менск|Менск Літоўскі]]''. З вокладкі кнігі [[Аляксандар Ельскі|Аляксандра Ельскага]], 1900 г.]] Паводле апублікаванай у 1902 годзе працы этнографа [[Павал Шэйн|Паўла Шэйна]], сяляне [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] «''…не называюць сябе ні рускімі, ні беларусамі. Некаторыя лічаць сябе ліцьвінамі''» ({{мова-ru|«...не называют себя ни русскими, ни белоруссами. Некоторые считают себя литвинами»|скарочана}})<ref>Шейн, П. В. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края. Т. 2. — СПб., 1902. С. 21.</ref>. Сьведчаньне пра бытаваньне сярод беларусаў саманазвы «ліцьвіны» таксама пакінуў ксёндз Ян Жылінскі ў летувіскай газэце {{Артыкул у іншым разьдзеле|Viltis||be|Viltis}} (№ 29, 1909 год)<ref>Litwa. Nr. 8 (14), 1909. S. 117.</ref>: «''Ёсьць шмат беларусаў, якія проста называюць сябе ліцьвінамі і хочуць імі быць, гэтак жа, як ліцьвіны, што гавораць па-польску. Добра было б, калі б і яны мелі сваё выданьне ў беларускай мове''»<ref>[[LITWA: hłos monarchisty]]. № I (XXII), 2008. С. 2.</ref>. Ужываньне беларускай саманазвы «ліцьвіны» ў пачатку XX ст. засьведчыў клясык беларускай літаратуры [[Якуб Колас|Якуб Колас (Канстантын Міцкевіч)]] у сваёй аўтабіяграфічнай трылёгіі «[[На ростанях]]»{{Заўвага|Якуб Колас стаў правобразам маладога настаўніка Лабановіча}}<ref>Кузняцоў С. [https://nashaniva.com/?c=ar&i=126017 Лёс сям’і пана падлоўчага: Ядвіся з трылогіі «На ростанях»: што з ёй стала], [[Наша Ніва]], 12 красавіка 2014 г.</ref>: «''Пан падлоўчы быў родам дзесь з Гарадзеншчыны і паходзіў, як ён казаў сам, з старога дваранскага роду. Тутэйшае жыхарства лічыла яго палякам, сам жа пан падлоўчы з гэтым не згаджаўся. „Я — ліцьвін“, — зь нейкаю гордасьцю зазначаў пан падлоўчы і сваю належнасьць да ліцьвінаў даводзіў, паміж іншым, і тым, што яго прозьвішча — Баранкевіч — мела канчатак на „іч“, тады як чыста польскія прозьвішчы канчаюцца на „скі“: Жулаўскі, Дамброўскі, Галонскі. Даведаўшыся, што прозьвішча новага настаўніка Лабановіч, падлоўчы пры спатканьні зь ім прыметна выказаў адзнакі здавальненьня, як гэта бывае тады, калі нам на чужыне прыходзіцца спаткацца зь земляком. — То і пан — ліцьвін! — весела сказаў ён маладому настаўніку і пастукаў яго па плячы. <…> Гаварыў падлоўчы Баранкевіч найбольш добраю беларускаю моваю»<ref name="Kolas-1955"/><ref name="Jermalovic-2000-37"/>. Паводле ўспамінаў беларускага грамадзкага дзеяча, пэдагога і актывіста [[Беларуская дыяспара|беларускай дыяспары]] ў [[ЗША]] [[Яўхім Кіпель|Яўхіма Кіпеля]] (1896—1969), назва ліцьвіны захоўвалася ў ваколіцах [[Бабруйск]]у ([[Рэчыцкі павет|гістарычная Рэччычына]]): «''У Бабруйшчыне, і там, дзе я рос, тады яшчэ быў папулярны назоў „Літва“, а мы былі „ліцьвіны“. Было й німала тых, хто памятаў, што й край называўся „Літвой“. Было яшчэ таксама шмат сьветкаў паўстаньня 1863—1864 гадоў. Мой дзед па бацьку быў у паўстаньні, ды ў Машнічах, Слаўкавічах, Байлюкох і іншых суседніх вёсках і сёлах яшчэ былі жывымі сьветкі ды ўдзельнікі паўстаньня. „Мы — Літва“, — казаў мне заўсёды мой дзед. Ды й іншыя дзяды нам, дзецям, заўсёды казалі, што тут заўсёды была Літва. <…> Памяць пра Літву перахоўвалі ня толькі нашыя дзяды ды паны, як Быкоўскі, але й маладзейшыя людзі, і гэтыя ўспаміны перадавалі нам''»<ref name="Kipiel-1995"/>. == Літоўская мова == === Першы запіс === [[Файл:Kiejstut. Кейстут (1841).jpg|значак|Вялікі князь [[Кейстут]]]] У 1351 годзе князь [[Кейстут]] (брат вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а) рушыў у [[Вугоршчына|Вугоршчыну]] ў выправу з вайсковымі аддзеламі з [[Трокі|Трокаў]], [[Горадня|Горадні]], [[Дарагічын]]а і [[Берасьце|Берасьця]]. У час сустрэчы вугорскі кароль [[Людвік I Вялікі|Людвік (Лаёш) Вялікі]] і князь Кейстут учынілі мір, і на знак замірэньня Кейстут загадаў зарэзаць [[карова|быка]] і па забіцьці павярнуўся да свайго войска і пракрычаў «''па-літоўску''» (паводле вугорскай кронікі, ''lithwanice''): «''Рагаціна — розьні нашы. Госпад на ны!''» ([[Стараславянская мова|па-стараславянску]] «на ны» азначае «на нас»{{Заўвага|Як зазначае [[Аляксандар Брукнэр]], {{мова-pl|«Dla dzisiejszych Litwomanów bardzo bolesna przy tym uwaga, bo ów Kiejstut, naswybitniejszy Litwy pogańskiej przedstawiciel, nie po litewsku, lecz, o zgrozo, po białorusku rotę przysięgi wraz z swymi odprawia»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. [http://slowianie.3bird.pl/download/materialy/slowianie-materialy-aleksander-bruckner-mitologia-slowianska-i-polska.pdf Mitologia słowiańska i polska]. — Warszawa, 1980.</ref>), у запісе кронікі — «''rogachina roznenachy gospanany''», што перамовілі яго ліцьвіны (''Lithwani''). З тым, што гэтая прамова ёсьць узорам славянскай мовы, пагаджаецца большасьць дасьледнікаў: [[Аляксандар Мяжынскі]], [[Аляксандар Брукнэр]], {{Артыкул у іншым разьдзеле|Стывэн Крыстафэр Роўэл||be|Стывен Крыстафер Роўэл}}, {{Артыкул у іншым разьдзеле|Андраш Золтан||be|Андраш Золтан}} ды іншыя<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 86.</ref>. === Славянская літоўская мова === {{Асноўны артыкул|Старабеларуская мова|Беларуская мова}} [[Файл:Žygimont Kiejstutavič, Pahonia. Жыгімонт Кейстутавіч, Пагоня (1411, 1930).jpg|значак|Пячаць [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта Кейстутавіча]] з [[Пагоня]]й, 1411 г.]] За часамі Вялікага Княства Літоўскага [[Беларуская мова|беларускую мову]] азначалі літоўскай (мовай літоўскага народу) вялікі князь [[Ягайла]] ў агульназемскім прывілеі для Літвы 1387 году, першы віленскі біскуп (1388—1398) [[Андрэй Васіла]] ў сваім тэстамэнце ды іншыя ліцьвіны, а таксама замежнікі (напрыклад, чэскі тэоляг [[Геранім Праскі]], які ў канцы XIV ст. быў місіянэрам у Літве, пісаў, што ў гэтай дзяржаве «''мова народу ёсьць славянскай''», а паводле назвы дзяржавы яе называюць «''літоўскай''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>). Беларуская мова, якая ў Вялікім Княстве Літоўскім называлася літоўскай, была мовай літоўскага народу і афіцыйнай мовай гаспадарства, на ёй складаліся ўрадавыя лісты і судовыя выракі, вялося дыпляматычнае ліставаньне з замежнымі краямі{{Заўвага|Ужо 28 сьнежня 1264 году на беларускай мове склалі дамову паміж князем [[Гердзень|Гердзенем]] (стрыечным братам вялікага князя [[Міндоўг]]а) і [[Лівонскі ордэн|Інфлянцкім ордэнам]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 61.</ref>}}. [[Файл:Vitaŭt Vialiki, Kalumny. Вітаўт Вялікі, Калюмны (1555).jpg|значак|[[Вітаўт|Вітаўт Вялікі]] з гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]]] Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на вялікую колькасьць беларускіх тлумачальных тэрмінаў у граматах літоўскіх князёў і баяраў, складзеных у XIV—XV стагодзьдзях на [[Лацінская мова|лацінскай мове]]. Такое ўжываньне выняткова славянскіх тлумачальных тэрмінаў ня толькі ў дакумэнтах, пісаных у дзяржаўнай канцылярыі Вялікага Княства Літоўскага, але і аформленых па-за канцылярыяй звычайнымі ліцьвінамі, ёсьць беспасярэднім сьведчаньнем, што тыя карысталіся ўласнымі, а не чужымі моўнымі выразамі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 39—46.</ref>. Пагатоў у многіх выпадках беларускія словы падаваліся з азначэньнем «народны» («гутарковы»), а самі такія дакумэнты нярэдка складаліся ў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх мясцовасьцях]], прылеглых да сучаснага беларуска-летувіскага этнічнага памежжа. У 1358 годзе дзеля вызначэньня дакладнай мяжы паміж Вялікім Княствам Літоўскім і [[Мазавецкае княства|Мазоўшам]] у [[Горадня|Горадні]] склікалі адмысловы сойм зь літоўскіх і мазоўскіх князёў і баяраў. У [[Лацінская мова|лацінскім]] акце разьмежаваньня, выдадзеным у Горадні 13 жніўня 1358 годзе князямі [[Кейстут]]ам, [[Патрыкей|Патрыкеем]] і [[Войшвілт]]ам і баярамі Айкшам, Алізарам і Васком Кірдзеевічамі, ужылі трансьлітараваныя ў лаціну «''гутарковыя''» назвы памежных пунктаў «''Каменны брод''» (''in vulgari a Kamyoni brod'') і «''вусьце вялікай стругі''» (''uscze welikey strugi'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 62.</ref>. У лацінскай дароўнай грамаце [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў (Ашмяны)|касьцёлу]] ў [[Ашмяны|Ашмянах]] ваяводы віленскага [[Войцех Манівід|Альбэрта Манівіда]] ад 1407 году ўжываецца «''народны''» выраз «''паўустаўнае''» (''vulgariter dictam pol ustavy'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 175.</ref>. Князь [[Жыгімонт Кейстутавіч]] у сваёй лацінскай грамаце ад 1411 году згадваў гутарковую (''vulgariter dicitur'') меру «''пуд воску''» (''pud vosku'')<ref name="Urban-2001-11">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 11.</ref>. А ў дароўнай грамаце ад 1434 году, якой Жыгімонт Кейстутавіч ужо будучы вялікім князем запісаў [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Віленскай катэдры]] наданьні ў [[Меднікі|Медніцкай]], [[Дубінкі|Дубінскай]], [[Лынгмяны|Лынгмянскай]] і [[Немянчын]]скай валасьцях, згадваліся загароджы на рацэ, якія па-народнаму называліся «''язы''»{{Заўвага|Паводле [[Этымалягічны слоўнік беларускай мовы|Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]], «''Ез — 'перагародка, якую ставяць рыбакі на рацэ з праходам, у якім расстаўляюць нерат' <...> (гл. таксама яз)''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 184.</ref>, таксама шэраг прыкладаў ужываньня гэтага слова ў форме «яз» падае [[Гістарычны слоўнік беларускай мовы]]<ref>{{Літаратура/ГСБМ|37к}} С. 300.</ref>}} (''vulgariter jazi''). У лісьце да імпэратара [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурскага]] ад 1420 году вялікі князь [[Вітаўт]] ужыў выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''»{{Заўвага|Этымалягічны слоўнік беларускай мовы [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]] падае: «''Гайно — 'бярлога, логава'''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 18.</ref>}} (''indagines, alias in vulgari hayn'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 208.</ref>. У 1423 годзе ён зацьвердзіў дароўную грамату віленскага ваяводы Альбэрта Манівіда капліцы пры Віленскай катэдры, дзе загадвалася тром «''сем’ям''» (''familiae vulgariter siemie'') Цярэнцевічаў (''Terentiewiczy'') даваць «''лукно пяціпяднае''» (''lukno petypedne'') мёду, а братам Львовічам (''Lwowiczy'') і Небутовічам (''Nebutowiczy'') — «''лукно шасьціпяднае''» (''vulgariter lukno szescipedne'') мёду на карысьць той капліцы<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У дароўнай грамаце віленскага мяшчаніна Мацея Волаха і яго жонкі Дароты [[Віленскі кляштар францішканаў|Віленскаму кляштару францішканаў]] ад 1422 году лацінскі выраз «''situm circa fluvium Niemesz''» («''разьмешчаны ля ракі [[Нявежа (Летува)|Нямежы]]''») патлумачылі гутарковым выразам «''на Нямежы''» (''in vulgari comuniter dicendo na Nemeszi'')<ref name="Dajlida-2019-176">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 176.</ref>. У 1434 годзе ў дароўнай грамаце, якой [[Андрэй Саковіч (ваявода)|Андрэй Саковіч]], дзедзіч [[Немянчын]]а, надаваў Віленскай катэдры дзесяціну з свайго двара ў [[Сьвянцяны|Сьвянцянах]], згадваліся мясцовыя жыхары Войтка, два Мікіты, Кузьма Сямашыч (''Cusma Semaszicz''), Кастусь Пуршка (''Costhus alius Purschka'') ды іншыя. Некаторыя зь іх былі ўдзельнікамі суполак [[Бортніцтва|бортнікаў]], якія па-народнаму называліся «''сябрылы''» (''alias sabrili''); супольнік такой сябрылы называўся «''сябрыч''» (''alias sabricz'')<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У грамаце 1436 году, якой Конрад Кучук (''Cunradus alias Kuczuc''), дзедзіч [[Жырмуны|Жырмуноў]], чыніў наданьне Віленскаму касьцёлу францішканаў, згадвалася мера мёду, якая па-народнаму называлася «''шацец''» (''vulgariter dictam szathec'')<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У грамаце 1437 году Станіслаў Даўгайла, харужы віленскі, надаваў Віленскай катэдры сваю зямлю Навіны (''Nowiny'') на дзесяць «''бочак''» (''ad decem tunnas alias beczki'')<ref name="Dajlida-2019-177">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 177.</ref>. У 1451 годзе кашталян віленскі [[Сямён Гедыгольдавіч]] заснаваў [[Касьцёл Адведзінаў Найсьвяцейшай Панны Марыі (Вішнеў)|касьцёл]] у сваёй вотчыне [[Вішнеў (Менская вобласьць)|Вішневе]] і надаў яму зямлю «''з пашняй''» (''cum agro alias z pasznia'') і лугі, па-народнаму менаваныя «''сенажаці''» (''prata alias sianozaczy''). У 1452 годзе Магдалена, удава старосты [[Ліда|лідзкага]] Ягінта, надала Віленскаму кляштару францішканаў «''пашню''» (''agrum alias pasznia'') зь людзьмі ў [[Тракелі (Вярэнаўскі раён)|Тракелях]]. У 1459 годзе пан Андрэй Даўгердавіч надаў [[Касьцёл Сьвятога Апостала Андрэя (Лынтупы)|касьцёлу]] ў [[Лынтупы|Лынтупах]] людзей, якія мусілі даваць «''бязьмен''» мёду (''bezmien mellis'') або «''пуд''» мёду (''pud mellis''), а таксама пэўную меру «''грачыхі''» (''hreczychy'')<ref name="Dajlida-2019-177"/>. [[Файл:Ліст вялікага князя Вітаўта з подпісам “Самъ” (1399).jpg|значак|Ліст вялікага князя Вітаўта рыскаму бурмістру на [[Старабеларуская мова|беларускай мове]] з подпісам «''Самъ''», 1399 г.]] Яшчэ ў XIII ст. прускі храніст Хрысьціян пісаў: «''Калісьці [[Вэнэды]]я, цяпер Літванія, адсюль назва Вэнэдзкай затокі''» і такім парадкам лічыў пачатковую Літву [[Славянскія мовы|славянскай]] краінай<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 23.</ref>. У 1440-х гадох славянскай назваў літоўскую мову пісьменьнік і гуманіст, будучы [[папа|рымскі папа]] [[Піюс II (папа рымскі)|Энэа Сыльвіё Пікаляміні]]: «''Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская''»{{Заўвага|{{мова-la|«Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orlentem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est''»|скарочана}}<ref>Pii II Pontificis Maximi Historia Rerum ubique Gestarum cum Locorum descriptione. — Parrhisiis, 1509. P. 109v—110.</ref>}}<ref name="Urban-2001-113">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 113.</ref><ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265—266.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. Невядомы сучасьнік [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] ў трактаце пра Памор’е (1464 год) пісаў, што «''мову памаранаў аднолькава могуць разумець палякі, русіны, ліцьвіны і прусы{{Заўвага|Пад прусамі тут, напэўна, разумелася польскае насельніцтва, якое тады жыло ў нізоўі [[Вісла|Віслы]] на яе правым узьбярэжжы<ref name="Urban-2001-15">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 15.</ref>}}''»<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што хоць сам Длугаш адзначыўся супярэчлівымі сьцьверджаньнямі пра мову ліцьвінаў, якіх залічваў да славянізаваных балтаў гэтак званага «[[Італійцы|італійскага]] паходжаньня»<ref name="Urban-2001-76">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 76.</ref>, аднак апісваючы эпізоды хрышчэньня ліцьвінаў і [[жамойты|жамойтаў]] храніст засьведчыў: пры хрышчэньні ліцьвінаў польскія сьвятары ня мелі патрэбы ў перакладніках, якія спатрэбіліся ім пры хрышчэньні жамойтаў{{Заўвага|Таксама у 11-й кнізе сваіх хронікаў Ян Длугаш згадаў першага каталіцкага біскупа для Жамойці [[Мацей зь Вільні|Мацея]]: «''з паходжаньня Немец, які, аднак, нарадзіўся ў Вільні. Ён добра ведаў мовы літоўскую і жамойцкую''», чым прызнаў існаваньне дзьвюх асобных моваў — літоўскай і жамойцкай<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22.</ref>}}<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22, 103.</ref>. Тым часам вялікі князь [[Гедзімін]] запрашаў з Захаду ў Вялікае Княства Літоўскае дзеля хрышчэньня ліцьвінаў манахаў-прапаведнікаў, якія валодалі «польскай» і «рускай» мовамі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58, 102.</ref>. У грамаце вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] да біскупа віленскага [[Войцех Табар|Войцеха Табара]] ад 1503 году пан [[Іван Сапега]], які працаваў у славянскім сакратарыяце Вялікага Княства Літоўскага і фактычна азначаўся ў дзьвюх папскіх булах ад 1501 году як «''сакратар рускай мовы''» («''secretarius Ruthenicus''», «''in cancellaria Ruthenica secretarium et capitaneum''»), характарызаваўся як «''secretario nostro Litvano''» («''secretarius noster Litvanus''»), што варта разумець як «''сакратар літоўскай мовы''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 114.</ref>. Паводле гісторыка Паўла Урбана, гэта ёсьць адным зь сьведчаньняў працэсу сьціраньня этнічнай мяжы паміж ліцьвінамі і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] ў XV—XVI стагодзьдзях<ref name="Urban-2001-85">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 85.</ref>. Увогуле, атаясамліваньне Літвы і Русі адзначаў яшчэ польска-прускі гісторык і этнограф XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мацей Прэторыюс||pl|Mateusz Pretoriusz}}, тлумачэньне якому бачыў у агульным паходжаньнем рускіх і літоўскіх княскіх дынастыяў — «''з Прусаў''»<ref>Naruszewicz A. Historya narodu polskiego. T. 1, cz. 1. — Warszawa, 1824. [https://polona.pl/item/historya-narodu-polskiego-t-1-cz-1,OTYyMDI0Njg/265/#info:metadata S. 206].</ref>. Ён жа сьцьвярджаў паходжаньне назвы літвы ад [[Люцічы|люцічаў]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 292.</ref>, а таксама сьведчыў, што «''літоўская мова ёсьць настолькі пашыранай у Русі, што літоўскую мову называюць рускай і рускую — літоўскай''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die Littauische Sprache ist in Reussen so gemein gewesen, dass man Littauisch Reussisch genannt und Reussisch Littauisch»|скарочана}}}}<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=LoICAAAAQAAJ&pg=PR12-IA6&dq=Die+Littauische+und+jetzige+Nadravische&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiX_eWNjp31AhWX87sIHWgzCo4Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Die%20Littauische%20und%20jetzige%20Nadravische&f=false S. VI].</ref>, на што зьвяртае ўвагу [[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 278.</ref>. Паводле гісторыка [[Андрэй Катлярчук|Андрэя Катлярчука]], азначэньне старой беларускай літаратурнай мовы як «рускай» (паралельна зь яе азначэньнем «літоўскай» — як гутарковай мовы ліцьвінаў) тлумачыцца тым, што яна ўжывала на пісьме [[Кірыліца|кірылічныя «рускія» літары]]<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 147.</ref>. Такія эўрапейскія навукоўцы, як Гэртман Шэдэль у «Сусьветнай хроніцы» (1493 год)<ref name="Panucevic-2014-265">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>, дырэктар [[Нюрнбэрг|Нюрнбэрскае]] гімназіі Ян Коклес Норык у «Дэкастыхоне» (1511 год){{Заўвага|{{мова-la|«Post Poloniam Lituania est spaciola quoque tellus verum paludibos sylvisque plurimum obducta… Lingua utuntur Sclavonica»|скарочана}}<ref>Jo. Coclei Norici Decastichon. In librum. Norinburgae, 1511, pp.Kv-K II — Inkunabel. Gymnasial Bibliothek zu Koeln, GB XI 490b, Panzer VII, 451, 86.</ref>}}<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>, Ян Багемскі ў працы «Звычаі ўсіх народаў» (1538 г.){{Заўвага|{{мова-la|«Lithunia est Poloniae ad ortum connexa noningentorum millium passuum circuitu magna sui parte palustris plurimumque nemorosa… Sermo gentis, ut Polonis, Sclavonicus, hie enim sermo, quern latissime patet, ac plurimis quidem gentibus communis est…»|скарочана}}<ref>Omnium Gentium Mores, Leges et Ritus. Ex mulris clarissimis rerum scriptoribus a Joanne Boemo Aubano Teutonico nuper collecti et novissime recogniti. Antverpiae, 1538. P. 80v-81.</ref>}}<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/> і аўстрыйскі дыплямат [[Сігізмунд Гербэрштэйн]] у «Гісторыі Масковіі» (1549 год) пісалі пра Літву, як пра славянскі народ. Усе яны залічвалі літоўскую мову да [[славянскія мовы|славянскіх моваў]]<ref name="Stankievic-2003-639">Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639.</ref>. Сігізмунд Гербэрштэйн, які наведваў Літву ў 1517—1526 гадох, пісаў: * «''…бізона ліцьвіны ў сваёй мове называюць „зубр“ (Suber{{Заўвага|Тым часам [[летувісы]] завуць гэтага зьвера ''stumbras''<ref name="Arlou-2012-160">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 160.</ref><ref name="Zajkouski-2009">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.</ref>}})''»{{Заўвага|{{мова-la|«Bisontem Lithwani lingua patria vocant Suber, Germani improprie Aurox vel Urox»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=iUphAAAAcAAJ&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&q=suber#v=snippet&q=suber&f=false P. 117].</ref>|скарочана}}}}; * «''…той зьвер, якога ліцьвіны ў сваёй мове называюць „лось“ (Loss), по-нямецку завецца Ellend („лось“ — нямецк.)''»{{Заўвага|{{мова-la|«Quae fera Lithwanis sua lingua Loss est, earn Germani Ellend, quidem Latine Alcem vocant»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?id=iUphAAAAcAAJ&pg=PA118-IA1&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwii8ueNhb70AhWB-qQKHTj7BbIQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Quae%20fera%20Lithwanis%20sua%20lingua%20Loss&f=false P. 118].</ref>|скарочана}}}}; * «''Гаспадар прызначае туды [ў Жамойць] ўрадоўцу [зь Літвы], якога ў сваёй мове яны [ліцьвіны] называюць „староста“ (Starosta)''»{{Заўвага|{{мова-la|«ex Lithvania a Principe Praefectus, quem sua lingua Starosta, quasi seniorem appellant praeficitur»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=iUphAAAAcAAJ&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&q=suber#v=snippet&q=starosta%20lingua&f=false P. 119].</ref>|скарочана}}}}<ref name="Stankievic-2003-639"/>. Вэнэцыянскі дыплямат Марка Фаскарына ў 1557 годзе пісаў, што «''маскавіты размаўляюць і пішуць славянскай мовай, таксама як [[Харватыя|далматы]], [[Чэхія|чэхі]], [[палякі]] і ліцьвіны''»{{Заўвага|{{мова-it|«Questi Moscoviti parlano la lingua Schiavona, et scrivono nella stessa, siccome i Dalmatini, Bohemi, Polacchi et Lithuani…»|скарочана}}<ref>Historica Russiae Monumenta, ex antiquis exterarum gentium archivis et bibliothecis depromta ab A. J. Turgenevio, T. I. Nr. 135. — Petropoli, 1841. P. 149.</ref>}}<ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639—640.</ref>. Успрыманьнем у Польшчы ліцьвінаў (разам з русінамі) як народу славянскай мовы, этнічна блізкага палякам, тлумачыцца пасольская інструкцыя для [[Эразм Цёлак|Эразма Цёлка]] на перамовы з новаабраным папам [[Юліюс II (папа рымскі)|Юліюсам II]], выдадзеная ў 1504 годзе ў канцылярыі [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]], дзе сьцьвярджалася нібы «''землі Літоўскага княства спакон веку былі заселеныя палякамі''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 84, 113.</ref>. Тым часам у творах паэта і пісьменьніка [[Мікалай Рэй|Мікалая Рэя]], аднаго з заснавальнікаў [[Польская літаратура (рэнэсанс)|польскай літаратуры]], ліцьвіны гавораць па-беларуску (напрыклад, ліцьвін простага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] зь верша «Litwin co pytał Polaka iako gi zową», выдадзенага ў 1562 годзе<ref>Rozprawy Akademii Umiejętności: Wydział Filologiczny. T. VIII, 1894. [https://books.google.by/books?id=bFIoAAAAYAAJ&pg=PA331&dq=rzek%C5%82+Litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisoP7b4t7zAhVI6qQKHfNUAHsQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=rzek%C5%82%20Litwin&f=false S. 331].</ref>). Як падкрэсьліваў польскі гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]], «''калі [Мікалай Рэй] пазьней апісваў русінаў, яны гаварылі „па-літоўску“ (г.зн. па-беларуску; ліцьвін у яго заўсёды быў толькі беларусам), ніколі па-ўкраінску''»{{Заўвага|{{мова-pl|«[Mikołaj Rej] jeżeli później o Rusinach opowiadał, prawili mu po "litewsku" (tj. po białorusku; Litwin u nego zawsze tyle co Białorusin), nigdy po małorusku»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Mikołaj Rej: człowiek i dzieło. — Lwów, 1922. S. 7.</ref><ref>Brückner A. Mikołaj Rej. — Warszawa: PWN, 1988. [https://books.google.by/books?id=SKTqAAAAMAAJ&q=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&dq=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjn5Lee4N7zAhVrgP0HHScUAxkQ6AF6BAgCEAI S. 14].</ref>. Таксама ў працы «Statuta, prawa i konstytucje», выдадзенай у 1600 годзе ў [[Кракаў|Кракаве]], каралеўскі сакратар [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Янушоўскі||pl|Jan Januszowski}} зазначаў, што ў «''народнай літоўскай мове''» ({{мова-la|vulgo Lituanico|скарочана}}) судовага сакратара называюць дзецкім (''Dzieczkie'')<ref>Januszowski J. Statuta, prawa y constitucie. — Kraków, 1600. [https://books.google.by/books?id=AwpqPXb2wE8C&pg=PA834&lpg=PA834&dq=%22vulgo+lituanico%22&source=bl&ots=Pj8onEbDfy&sig=ACfU3U3c61-MJ5YxF1VMaHXJ7Wjj75Uwhw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi78qfTgoX2AhVSQfEDHZMyBsgQ6AF6BAgEEAM#v=onepage&q=lituanico&f=false S. 834].</ref>. [[Файл:Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие (1627, 1783).jpg|значак|Першая старонка катэхізісу {{nowrap|Л. Зізанія}} (перавыданьне 1783 году, [[Горадня]]): «''Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие''»]] Апублікаваная ў 1578 годзе ў [[Кракаў|Кракаве]] [[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі]] зазначала, што «''…усе іншыя найбольшыя і найхрабрэйшыя народы ўсходніх і паўночных краінаў, якія ўжываюць славянскую мову, ёсьць баўгары, басьнякі, сэрбы, …ліцьвіны, што пануюць размашыста, кашубы… чэхі, палякі, мазуры… Ва ўсіх гэтых краінах, ад Ледавітага акіяну… да Міжземнага і Адрыятычнага мораў, жывуць народы славянскай мовы… Хоць многія зь іх свой бацькоўскі спосаб жыцьця зьмянілі на звычаі іншых народаў. Гэтак басьнякі, баўгары, сэрбы, рацы і далматы перанялі звычаі туркаў і вугорцаў… Ліцьвіны, русіны і мазуры зблізіліся з палякамі… Па-за гэтым, аднак, усе яны, хоць расьсяліліся сярод іншых народаў, гутараць, асабліва ў вёсках, на сваёй роднай, хай сабе адметнай, славянскай мове''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 18—19.</ref>. Таксама пры апісаньні Масковіі паведамлялася, што «''іншыя славяне, якімі ёсьць палякі, чэхі, ліцьвіны (літва) ды іншыя, якія ад мовы рускай адрозьніваюцца, іншым імём цара называюць, адныя Krol, другія Korol, альбо Kral…''»{{Заўвага|{{мова-la|«cæteri autem Slavones vtpote Poloni, Bohemi, Lituani, et cæteri, qui ab idiomate Ruthenico diuersi sunt, alio nomine Regem appellant, scilicet Krol, alij Korol, et Kral»|скарочана}}<ref> Sarmatiae Europeae descriptio, quae regnum Poloniae, Lituaniam, Samogitiam, Russiam, Masouiam, Prussiam, Pomeraniam, Liuoniam, & Moschouiae, Tartariaeque partem complectitur. — Cracovia, 1578. [https://books.google.by/books?id=ULz4bTnQRRoC&pg=RA1-PA29&dq=lithwanice&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjT0tKVws3zAhVbSvEDHcDSCYIQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=kral&f=false Fol. 25].</ref>}}{{Заўвага|{{мова-pl|«Insi zaś Słowacy, iako są Polacy, Czechowie, Litwa, y insi, ktorzy od mowy Ruskiey są rożni inszym imieniem Cara zowią iedni Krolem drudzy Korolem albo Kralem...»<ref>Zbior dzieiopisow polskich, Т. 4. — Warszawa, 1768. [https://books.google.by/books?id=HvYvAAAAYAAJ&pg=PA523&dq=Cara+zowi%C4%85+iedni+Krolem+drudzy+Korolem+albo+Kralem&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiYusyoy87zAhVGSPEDHeBLBFwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Cara%20zowi%C4%85%20iedni%20Krolem%20drudzy%20Korolem%20albo%20Kralem&f=false S. 523].</ref>|скарочана}}}}. А ў дапоўненым польскамоўным выданьні 1611 году зазначалася, што «''…называе гэты танец русь і літва Korohodem''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zowie ten taniec Ruś y Litwa Korohodem»<ref>Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=FxhhAAAAcAAJ&dq=y+Litwa+obuwie+sobie+plot%C4%85%2C+kt%C3%B3re+Litwa+lapciami&q=Korohodem#v=onepage&q=taniec&f=false S. 27].</ref>|скарочана}}}} і «''…як русь, і літва абутак сабе пляце, які літва называе Lapciami, а русь — Kurpiami''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...iako Ruś y Litwa obuwie sobie plotą, które Litwa lapciami, Ruś kurpiami nazywa»<ref>Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. [https://books.google.by/books?id=FxhhAAAAcAAJ&pg=RA4-PA11&dq=y+Litwa+obuwie+sobie+plot%C4%85,+kt%C3%B3re+Litwa+lapciami&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwirgZfnxM7zAhU1SvEDHe--CFwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=l%C3%A1p%C4%87i%C3%A1mi&f=false S. 11].</ref>|скарочана}}}}{{Заўвага|Разам з тым, у гэтым жа выданьні адзначалася, што {{мова-pl|«...y sam narod Litewski iasnie assernie abowiem wiele słow Lacinskich y Włoskich w iezyku ich przyrodzonym nayduie sie iako Dziewos po Litewsku a po Lacinie Deus Bog; Saulas, u nich Słońce a po Lacinie Sol; maja y Niemieckich słow w swey mowie niemało jako Kinig a u nich Kоnigos Xiaże. Maia y Greckich słow nieco w sobie <...> ale się w tych swych kraiach z [[Палямон (літоўскі князь)|Palemoniem]] zoszli»|скарочана}}. Паводле гісторыка і мовазнаўцы [[Мікалай Нікалаеў|Мікалая Нікалаева]], укладальніка акадэмічнага выданьня «Гісторыі беларускай кнігі», у той час пад назвай «літоўская мова» ўжо разумелася лучнасьць славянскіх і балтыйскіх дыялектаў у межах Вялікага Княства Літоўскага (палітычнай Літвы): «''у розных частках дзяржавы карысталіся сваімі дыялектамі „рускай“ ці „літоўскай“ мовы''», прытым «''асабліва адрозьніваліся дыялекты балтыйскія''»<ref>{{Літаратура/Гісторыя беларускай кнігі|1к}} С. 78.</ref>}}. [[Файл:Чэскі і рускі когут, валынскі півень, літоўскі пятух (1627, 1653).jpg|значак|Старонка слоўніка П. Бярынды (другое выданьне, Куцейна пад [[Ворша]]й, 1653 г.): «''Пѣтель: чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі — пятух''»]] Маскоўскі пісьменьнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Трыфан Карабейнікаў||ru|Коробейников, Трифон}} пры апісаньні свайго падарожжа празь Вялікае Княства Літоўскае адзначыў пра адно зь местаў: «''А поставил тое полату, живеть в ней костянтиновской жилец, судья, по-литовски [[войт|вой]], именем Скряга''»<ref>Православный Палестинский сборник. Т. 9, вып. 2. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=GcM7AQAAMAAJ&pg=RA1-PA76&dq=%D1%81%D1%83%D0%B4%D1%8C%D1%8F+%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%B9&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwityJ6Zib35AhUBh_0HHX1SD0QQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q&f=false С. 76].</ref>. У {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вайсковы статут Маскоўскай дзяржавы (1607)|вайсковым статуце Маскоўскай дзяржавы 1607 году|ru|Воинский устав (1607)}} зазначалася<ref>Устав ратных, пушечных и других дел, касающихся до воинской науки. Т. 1. — СПб., 1777. [https://books.google.by/books?id=fvtkAAAAcAAJ&pg=PA73&lpg=PA73&dq=%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%B8+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%82%D1%8A,+%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D1%8A&source=bl&ots=pGqMudYDUC&sig=ACfU3U16i03ipvtTAPg7wX34h8B2NroklA&hl=be&sa=X&ved=2ahUKEwi96-63uL_zAhUYtKQKHd4MAbYQ6AF6BAgREAM#v=onepage&q&f=false С. 73].</ref>: «''…подобает большому Маршалке <…> держаши у себя книгу, именуемую по Француски ле Дроа, а по Немецки Спекулюм Саксоници юрис, а по Польски и по Литовски Статут, а по Руски судебник''»<ref>Савченко Д. А. Создание Соборного Уложения: исторический опыт модернизации отечественного законодательства // Вестник НГУЭУ. № 3, 2013. С. 211.</ref>. У скарзе жыхара [[Наўгародзкая зямля|Наўгародзкай зямлі]] да маскоўскага гаспадара [[Васіль Шуйскі|Васіля Шуйскага]] пра напад ў 1610 годзе на вясельны паязд адзначалася, што нападнікі крычалі «''по-литовски: хапай, хапай, рубай, рубай''»<ref>Селин А. А. Об одной сельской свадьбе при царе Василии Шуйском // Мифология и повседневность. Вып. 2. Мат. науч. конф., 24-26 февраля 1999 г. СПб., 1999. С. 186—197.</ref>. У Актах [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (запіс ад 1618 году): «''… выехали из деревни человек с пятнадцать, а на них магерки литовския, и почали им говорить по-литовски: не утекайте-де!''»<ref>Акты Московского государства. Т. 1. — СПб., 1890. С. 148.</ref><ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/>. У выпісе з дакумэнтаў Маскоўскай дзяржавы за 1658 год зазначалася пра [[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|ўзятага ў палон]] беларуса: «''зовут де ево по-литовски Ян Мелешков, а во крещение Гришка Иванов сын''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 386.</ref>. Увогуле, яшчэ ў 1918 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]] зьвяртаў увагу на тое, што ў Маскоўскай дзяржаве беларуская мова афіцыйна вызначалася як «літоўская»<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/5/#info:metadata S. 4].</ref>. Гэты ж факт прызнаюць летувіскія аўтары {{Артыкул у іншым разьдзеле|Станіславас Лазутка||lt|Stanislovas Lazutka}}, [[Ірэна Валіканіце]] і [[Эдвардас Гудавічус]]: «''у канцылярыі вялікага князя маскоўскага дакумэнты, якія прыходзілі з ВКЛ, напісаныя на старабеларускай мове, вызначаліся як пісаныя „па-літоўску“''»{{Заўвага|У якасьці прыкладаў падаюцца вопісы архіваў маскоўскага гаспадара і пасольскага прыказа: «''Грамота <…> писана по-литовски''» (1502 год), «''Лист <…> писан по-литовски''» (1570 год) ды іншыя<ref>Описи Царского архива XVI века и архива Посольского приказа 1614 года / Под ред. С. О. Шмидта. — Москва: Изд-во вост. лит., 1960. С. 68, 73.</ref>}}<ref>Лазутка С., Валиконите И., Гудавичюс Э. Первый литовский статут. — Вильнюс, 2004. [https://books.google.by/books?id=jeg1AQAAIAAJ&q=po+litowski+Pisan&dq=po+litowski+Pisan&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx2qfv0vX1AhXDQ_EDHSUyANgQ6AF6BAgEEAI С. 64].</ref>. Праваслаўны культурны дзяяч [[Ляўрэнці Зізані]], ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага, выдаў у 1627 годзе на заказ патрыярха Вялікі [[катэхізіс]], у якім гэтак патлумачыў назву кнігі: «''Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие''» і такім чынам атаясамліваў літоўскую мову з [[Старабеларуская мова|старабеларускай]], а рускую — з [[Стараславянская мова|стараславянскай]]. Праз год маскоўскі гаспадар [[Міхаіл I Раманаў]] пытаўся ў яго: «''По литовскому языку как вы говорите „собра“?''», на што асьветнік адказваў: «''Тожде и по литовскому языку „собра“''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>. Іншы культурны дзяяч і лексыкограф [[Памва Бярында]], ураджэнец Рэчы Паспалітай, таксама атаясамліваў літоўскую мову з старабеларускай: «''пѣтель'' (царкоўнаславянская мова)'': чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі ''(г.зн. па-старабеларуску)'' — пятух''»<ref name="Sviazynski-2006">Свяжынскі У. Праблема афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16-17 лістапада 2006 года / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. С. 131.</ref>. [[Файл:Widaw in German, Vilna in Italian, Wilenski in Lithuanian (Belarusian), Wilna in Polish, Vilne in French, Vilna in Latin (V. Coronelli, 1690) (2).jpg|значак|Фрагмэнт мапы ВКЛ ([[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыя]], 1690 г.) з назвамі Вільні на розных мовах: ''Widaw'' на нямецкай, ''Vilna'' на італьянскай, ''Wilenski'' [горад, замак] на літоўскай (г. зн. беларускай), ''Wilna'' на польскай, ''Vilne'' на францускай, ''Vilna'' на лаціне<ref name="Briedis-2009">Briedis L. Vilnius: City of Strangers. — Central European University Press, 2009. P. 15.</ref>]] Гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]] сярод сьведчаньняў называньня беларускай мовы «літоўскай», апроч Сігізмунда Гербэрштэйн, Лаўрэція Зізанія і Памвы Бярынды, таксама прыводзіць аўтара лацінамоўнай польскай граматыкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі|Пятра Статорыюса-Стоенскага|pl|Piotr Stoiński}}{{Заўвага|{{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі||pl|Piotr Stoiński}} пісаў пра існаваньне мазавецкага, рускага і літоўскага дыялектаў поруч з польскай мовай, разумеючы пад літоўскім дыялектам беларускую мову<ref name="Zaprudzki-2013"/>}} (XVI ст.), славацкага падарожніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Даніэль Крман|Даніэля Крмана|uk|Даніел Крман}} і [[Пісар вялікі літоўскі|пісара вялікага літоўскага]] [[Удальрык Крыштап Радзівіл|Ўдальрыка Радзівіла]], які заклікаў да рэформы літоўскай граматыкі на фанэтычнай аснове (XVIII ст.)<ref name="Zaprudzki-2013">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 91—93.</ref>. Ён жа адзначае сярод тых, хто сьцьвярджаў, што ліцьвіны гаварылі на славянскай мове, апроч Гераніма Праскага, яшчэ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Паола Джовія Навакомскі|Паолу Джовію Навакомскага|uk|Паоло Джовіо}} і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Конрад Геснэр|Конрада Геснэра|be|Конрад Геснер}}<ref name="Zaprudzki-2013-92">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 92.</ref>. Гісторык [[Андрэй Катлярчук]] зьвяртае ўвагу на тое, што гістарычных ліцьвінаў да шэрагу славянамоўных народаў таксама залічваў швэдзкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёхан Гот Батвід||sv|Johannes Bothvidi}}{{Заўвага|{{мова-la|«Illyricam voco Linguam qua Sclavis, Croatis, Bohemis, Dalmatis, Polonis, Lithvanis, Russis, Muschovitis alias populi est communis»|скарочана}}}}<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 139, 142.</ref>. Францускі палітык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Блез дэ Віжэнэр||pl|Blaise de Vigenère}} у сваім «Апісаньні Польскага Каралеўства» (1573 год) зазначаў пра жыхароў [[Падольле|Падольля]], што «''няма ніякага сумневу ў тым, што яны, падобна іншым, належаць да славянска-рускага племені; бо і мова іхная, і норавы, і звычаі амаль тыя ж самыя, як на Чырвонай Русі, Валыні і Літве''»<ref>Блез де Виженер. [https://www.vostlit.info/Texts/rus14/Vizhener/text.phtml?id=395 Описание Польского Королевства] // Мемуары, относящиеся к истории Южной Руси. Вып. I (XVI ст.). — Киев, 1890.</ref>. Нямецкі дыплямат {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яган Георг Корб||ru|Корб, Иоганн Георг}} у дзёньніку свайго падарожжа 1698 году ў Масковію праз [[Прусія|Прусію]], Жамойць і Літву (у тым ліку сталіцу Вільню) пры апісаньні [[Жодзін]]а адзначыў, што свае заезныя двары ліцьвіны называюць «круг»<ref>Корб И. Г. Дневник путешествия в Московию. — СПб., 1906. [https://books.google.by/books?id=erw6AQAAMAAJ&pg=PA28&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi_68Pqj8LzAhVwRfEDHW48B7I4KBDoAXoECAoQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28].</ref> ({{мова-la|«Diversoria sua Lithuani Krug appellant»|скарочана}}<ref>Korb J. G. Diarium itineris in Moscoviam perillustris ac… — Vienna, 1698. [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/55809-korb-j-g-diarium-itineris-in-moscoviam-perillustris-ac-ignatii-christophor-nobilis-domini-de-guarient-rall-ab-romanorum-imperatore-leopoldo-i-ad-tzarum-et-magnum-moscoviae-ducem-petrum-alexiowicium-anno-1698-vienna-1698#mode/inspect/page/38/zoom/4 P. 26].</ref>). На выдадзенай у 1690 годзе ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]] мапе Вялікага Княства Літоўскага падаваліся варыянты назваў асобных мясьцінаў на розных мовах, дзе для Вільні з пазнакай «''Lit''» (на літоўскай мове) падавалася славянская беларуская назва «Віленскі [горад, замак]» («Wilenski»)<ref name="Briedis-2009"/>. [[Файл:Udalryk Kryštap Radzivił. Удальрык Крыштап Радзівіл (1742-47).jpg|значак|[[Удальрык Крыштап Радзівіл|Удальрык Радзівіл]]]] У 1637 годзе шляхціч з [[Слуцкае княства|Случчыны]] [[Ян Цадроўскі]], які спадарожнічаў князю [[Багуслаў Радзівіл|Багуславу Радзівілу]] ў Нямеччыну ды іншыя эўрапейскія краі, запісаў у сваім дзёньніку, што ў ваколіцах [[Любэк]]у і [[Гамбург]]у — колішнім памежжы [[Германцы|германцаў]] з палабскімі славянамі ([[Люцічы|люцічамі]] і хаўруснымі ім плямёнамі) — «''…мы напаткалі мужыкоў, якія размаўлялі на мяшаным нямецка-літоўскім дыялекце; сваё паходжаньне яны вядуць ад [[Герулы|герулаў]], продкаў ліцьвінаў''»{{Заўвага|Згадка пра герулаў, відаць, сьведчыць пра папулярнасьць сярод тагачаснай літоўскай шляхты канцэпцыі ўласнага германскага паходжаньня<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 16.</ref>}}<ref>Помнікі мемуарнай літаратуры Беларусі XVII ст. — {{Менск (Мн.)}}, 1983. С. 124.</ref>. У канцы XVII — пачатку XVIII ст. у сваіх неапублікаваных лацінамоўных курсах філязофіі шэраг кіеўскіх прафэсараў называлі беларускую мову «літоўскай» — ''Lit(h)uanice''. У падрыхтаваным у гэты ж час на паўднёвай Чарнігаўшчыне або на паўночнай Палтаўшчыне зборніку вершаў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Кліменці Зіноўіў|Кліменція Зіноўіва|uk|Зіновіїв Климентій}} беларуская мова таксама называецца літоўскай: «''О теслях або теж о плотника(х) по моско(в)скии(и): а о дейлидах по лито(в)ски(и)''»<ref name="Zaprudzki-2013-92"/>. Паводле выдадзенай у 1899 годзе ў Вільні працы гісторыка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Венядзікт Плашчанскі|Венядзікта Плашчанскага|uk|Площанський Венедикт Михайлович}}, за часамі Рэчы Паспалітай дакумэнты на беларускай мове, якія паходзілі зь Літвы, ва Ўкраіне азначалі як пісаныя літоўскай мовай ({{мова-la|st. et idiom. lithuanico|скарочана}})<ref>Площанский В. М. Прошлое Холмской Руси. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=s6vZ3kR-LJwC&pg=RA1-PA95&dq=idiom+lithuanico&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjp9s7CqoT2AhVR_rsIHe75DucQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=idiom%20lithuanico&f=false С. 95].</ref>. Апроч таго, ліцьвіны — беларусы, якія размаўляюць на роднай беларускай мове — сталі трывалым кампанэнтам украінскіх [[інтэрмэдыя]]ў XVIII стагодзьдзя<ref>Кабржыцкая Т., Рагойша У. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/92798/1/%D0%A2%D0%B0%D1%86%D1%86%D1%8F%D0%BD%D0%B0%20%D0%9A%D0%B0%D0%B1%D1%80%D0%B6%D1%8B%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F%2C%20%D0%A3%D1%81%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B4%20%D0%A0%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D0%B9%D1%88%D0%B0%20%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%96%20%D1%84%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D1%80%20%D0%B2%D0%B0%20%D1%9E%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%96%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%85%20%D1%96%D0%BD%D1%82%D1%8D%D1%80%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D1%8B%D1%8F%D1%85%20%D0%A5V%D0%86%D0%86%D0%86%20%D1%81%D1%82..pdf Беларускі фальклор ва ўкраінскіх інтэрмедыях ХVІІІ ст.] // Фалькларыстычныя даследаванні. Кантэкст. Тыпалогія. Сувязі: зб. арт. Вып. 4 / пад нав. рэд. Р. Кавалёвай, В. Прыемка. — {{Менск (Мінск)}}: Бестпрынт, 2007. C. 206.</ref>, напісаных навукоўцам і пісьменьнікам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мітрафан Даўгалеўскі|Мітрафанам Даўгалеўскім|uk|Довгалевський Митрофан}}<ref>Rozprawy Wydziału Filologicznego. T. 14, 1891. [https://books.google.by/books?id=8-AfAAAAIAAJ&pg=PR18&dq=Litwin+czy+Bia%C5%82orusin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiy6pD_-t7zAhXJ-aQKHQ-EAPcQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=Litwin%20czy%20Bia%C5%82orusin&f=false S. XVIII].</ref> (які, магчыма, меў беларускае паходжаньне<ref name="Kabrzyckaja-2007">Кабржыцкая Т., Рагойша У. Феномен часу: драматургія Кіева-Магілянцаў як выява ўкраінска-беларускай культурнай супольнасці // Беларусь і беларусы ў прасторы і часе: зборнік да 75-годдзя прафесара Адама Мальдзіса / Грамадскае аб’яднанне «Міжнародная асацыяцыя беларусістаў», Польскі інстытут у Мінску. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 140―151</ref>), прафэсарам [[Кіева-Магілянская акадэмія|Кіеўска-Магілянскай акадэміі]] будучым [[магілёў]]скім япіскапам [[Георгі (Каніскі)|Георгіем (Каніскім)]] ды іншымі аўтарамі<ref>Гудзій М. [http://litopys.org.ua/ukrinter/int02.htm Українські інтермедії XVII—XVIII ст.] — Київ, 1960.</ref>. У 1693 годзе ў [[Лёндан]]е пабачыла сьвет ангельскамоўнае выданьне энцыкляпэдыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Le Grand Dictionnaire historique|«Le Grand Dictionnaire historique»|en|Le Grand Dictionnaire historique}}, дзе значылася, што жыхары Літвы называюць яе «Litwa» і што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania <...> called by the inhabitants, Litwa; <...> Their language is a dialect of the Sclavonick»|скарочана}})<ref>Bohun E. A Geographical Dictionary, representing the present and ancient names of all the countries, provinces, remarkable cities … of the whole world … With a short historical account of the same, etc. — London, 1693. [https://books.google.by/books?id=ag5mAAAAcAAJ&pg=PA234&dq=lithuanians+litwa+language&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiTm4DC_8fzAhWgSvEDHe4NBJ84UBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=lithuanians%20litwa%20language&f=false P. 234].</ref>. У выдадзеным у Лёндане 34-м томе калектыўнай навуковай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Universal History (1747—1768)|«Universal History»|en|Universal History (Sale et al)}} (1762 год) зазначалася, што Літву карэнныя яе жыхары называюць «Litwa» ({{мова-en|«...Lithuania, called Litwa by the natives»|скарочана}})<ref>The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 409.</ref>, а таксама што Літва мяжуе з [[Расея]]й, [[Інфлянты|Інфлянтамі]], [[Валынь]]ню, [[Чырвоная Русь|Чырвонай Русьсю]], [[Польшча]]й, [[Падляшша]]м, [[Прусія]]й і [[Жамойць|Жамойцю]]<ref>The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 410.</ref>. Падобныя памежныя рэгіёны (з удакладненьнем у выглядзе Малой Польшчы — замест Чырвонай Русі і Польшчы) пазначаліся ў выдадзеным у [[Пэрт (Шатляндыя|Пэрце]] 13-м томе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Encyclopædia Perthensis|«Encyclopædia Perthensis»|en|Encyclopædia Perthensis}} (1806 год{{Заўвага|Перавыдаваўся ў Лёндане ў 1807 годзе і ў [[Эдынбург]]у ў 1816 годзе}}), дзе таксама адзначалася назва «Litwa» і тое, што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania, or Litwa <...> The language is a dialect of the Sclavonic»|скарочана}})<ref>Encyclopaedia Perthensis; or, Universal dictionary of Knowledge. Vol. XIII. — London, 1806. P. 285.</ref>. У прадмове да выдадзенай ў 1704 годзе кнігі «Лексикон треязычный», аднаго з галоўных слоўнікаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]], пісьменьнік і перакладнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Палікарпаў-Арлоў|Фёдар Палікарпаў-Арлоў|ru|Поликарпов-Орлов, Фёдор Поликарпович}}{{Заўвага|У рэдагаваньні і дапаўненьні «Лексикона треязычного» бралі ўдзел ураджэнец Рэчы Паспалітай {{Артыкул у іншым разьдзеле|Стэфан (Яворскі)||uk|Стефан (Яворський)}} і выпускнік Кіеўскай духоўнай акадэміі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Рафаіл (Краснапольскі)||uk|Рафаїл (Краснопольський)}}, а пры складаньні гэтага слоўніка Фёдар Палікарпаў-Арлоў карыстаўся рукапісным беларуска-лацінска-польскім слоўнікам XVII ст.<ref>Сперанский М. Н. Один из источников «Триязычного лексикона» Федора Поликарпова — рукописный белорусско-латинско-польский словарь XVII в. // Из истории русско-славянских литературных связей. — М., 1960. С. 205, 209.</ref>}} адзначыў літоўскую мову сярод славянскіх: «''Вместо же языка еврейскаго наш предпоставихом славенский, яко поистинне отца многих языков благоплоднейша. Понеже от него аки от источника неизчерпаема, прочиим многим произыти языком, сиречь польскому, чешскому, сербскому, болгарскому, литовскому, малороссийскому, и иным множайшым, всем есть явно''»<ref>Поликарпов-Орлов Ф. П. Лексикон треязычный, сиречь речений славенских, еллиногреческих и латинских сокровище. — Москва, 1704. [https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_004091708?page=9&rotate=0&theme=white]</ref>. Першы прафэсійны расейскі літаратар {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Сумарокаў||ru|Сумароков, Александр Петрович}} (1717—1777), прыводзячы назвы зямлі на розных мовах, зазначаў: «''По Трансильвански Йерде : по Персидски Земин : а о Славенском, Польском и Литовском и поминать не чево; ибо сии языки теже, что и наш''»<ref>Полное собрание всех сочинений в стихах и прозе покойнаго действительнаго статскаго советника, ордена св. Анны кавалера и Лейпцигскаго ученаго собрания члена, Александра Петровича Сумарокова. Ч. X. — Москва, 1782. [https://books.google.by/books?id=33NdAAAAcAAJ&pg=PA128&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj1uraa38DzAhWoQ_EDHcgPAFo4tAEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 128].</ref>. Францускі прафэсар мэдыцыны {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жан Аструк||en|Jean Astruc}} у 1768 годзе зазначаў, што «[[каўтун]] (Koltun) — літоўская назва для {{мова-la|Plica|скарочана}}»{{Заўвага|{{мова-la|«Koltun, hoc eft, Paxillus, nomen Lithuanicum Plicæ»|скарочана}}}}<ref>Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. [https://books.google.by/books?id=li9QR0lQ1SUC&pg=PA408#v=onepage&q&f=false P. 408].</ref>, «koltun у літоўскай мове значыць {{мова-la|Paxillum|скарочана}}»{{Заўвага|{{мова-la|«Koltun, lithuanice Paxillum significant»|скарочана}}}}<ref>Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. [https://books.google.by/books?id=li9QR0lQ1SUC&pg=PA408#v=onepage&q=lithuanice&f=false P. 69].</ref>. У 1791 годзе віленскі земскі судзьдзя [[Тадэвуш Корсак]] прамаўляў на [[Чатырохгадовы Сойм|Чатырохгадовым Сойме]] зь «літоўскім акцэнтам», які ўражваў палякаў<ref>Юргайціс Р. Парламенцкая дзейнасць паслоў з віленскага сойміка ў сойме Рэчы Паспалітай у 1717—1793 гг. // [[ARCHE Пачатак]]. № 6 (105), 2011. С. 109.</ref><ref>Помнікі беларускага пісьменства 18-га стагоддзя / Уклад. А. Дайліда, Г. Ціванова, М. Свістунова. — Менск, 2021. С. 49.</ref>. У канцы XVIII ст., ужо за часамі [[Расейская імпэрыя|расейскага панаваньня]], беларуская мова працягвала называцца літоўскай. Гэтак, прызначаны кіраваць новаўтворанай [[Менская япархія|Менскай япархіяй]] [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] [[Віктар Садкоўскі]], адданы маскоўскай гаспадыні [[Кацярына ІІ|Кацярыне ІІ]], пагражаў беларускім сьвятарам на [[Слуцак|слуцкім]] эпархіяльным зборы: «''Я вас скорэню, знішчу, штоб і языка не было вашого проклятого ''літовского'' і вас саміх; я вас у зсылкі парассылаю альбо ў салдаты пааддаю, а сваіх з-за кардону пановажу!''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-235">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 235.</ref><ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 5.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>. У 1806 годзе расейскі царкоўны гісторык, археограф і біліёграф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўген (Балхавіцінаў)||ru|Евгений (Болховитинов)}}, камэнтуючы ў сваім «Гістарычным слоўніку аб расейскіх пісьменьніках» сьцьверджаньне [[Шыман Старавольскі|Шымана Старавольскага]] пра зробленыя [[Ян з Глогава|Янам з Глогава]] (настаўнікам [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]]{{Заўвага|Існуе вэрсія, што Францішак Скарына мог працягнуць і выдаць пераклад, распачаты яго настаўнікам Янам з Глогава<ref>Владимировас Л. Всеобщая история книги: Древний мир. Средневековье. Возрождение. — М.: Книга, 1988. С. 201.</ref>}}) пераклады кнігаў бібліі на «славянскую мову» — мову Вялікага Княства Літоўскага<ref>Яцухна В. Скарыназнаўчая спадчына Вацлава Ластоўскага // Спадчына Скарыны: да 500-годдзя беларускага кнігадрукавання : зб. навуковых артыкулаў : у 2 ч. Ч. 1 / рэдкал. : А. Ермакова (гал. рэд.) [і інш] ; М-ва адукацыі Рэспублікі Беларусь, Гомельскі дзярж. ун-т імя Ф. Скарыны. — Гомель : ГДУ імя Ф. Скарыны, 2017. С. 61.</ref> — адзначаў, што той напраўду перакладаў іх на літоўскую мову{{Заўвага|{{мова-ru|«Но оба они ошибаются по незнанию подлинного Словянского языка. Потому что Глоговенский переводил упомянутые книги не на Славянский, а на Литовский язык, на коем они и напечатаны в Кракове»|скарочана}}}}<ref>Друг просвещения. Ч. 1, 1806. [https://books.google.by/books?id=WCloAAAAcAAJ&pg=PA100&dq=%D0%B3%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjZ_7LQhoz0AhWsR_EDHamUA3oQ6AF6BAgCEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 100].</ref>. Гэты ж аўтар у іншым сваім слоўніку (1827 год) азначаў «Катэхізіс вялікі» Л. Зізанія як ад пачатку «напісаны на літоўскай мове» ({{мова-ru|«писанный <...> на Литовском языке»|скарочана}})<ref> Словарь исторический о бывших в России писателях духовного чина греко-российской церкви. Т. 2. — СПб., 1827. [https://books.google.by/books?id=M91dAAAAcAAJ&pg=PA4&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%A3%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiGi9bxzY30AhU1SPEDHTyUCsI4lgEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A%20%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%A3%22&f=false С. 4].</ref>, такое азначэньне гэтага выданьня як ўкладзенага «на літоўскай мове» даў яшчэ ў 1822 годзе расейскі выдавец і філёляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Грэч||be|Мікалай Іванавіч Грэч}}{{Заўвага|{{мова-ru|«Зизаний сочинил еще на Литовском языке большой Катихизис»|скарочана}}}}<ref>Опыт краткой истории руской литературы. — СПб., 1822. [https://books.google.by/books?id=kMFLAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 62].</ref>. У 1807 годзе нямецкі географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Георг Гасэль||ru|Гассель, Георг}} у сваёй працы пра Расейскую імпэрыю<ref>Hassel H. Statistischer Abriss des Russischen Kaisertums nach seinen neuesten politischen Beziehungen. — Nürnberg — Leipzig, 1807. S. 92.</ref> пісаў пра славянскі народ ліцьвінаў (літоўцаў), праваслаўных, якія жылі сярод палякаў у Віленскай, Гарадзенскай, Менскай, Магілёўскай і Віцебскай губэрніях і зазначаў, што яны карыстаюцца сваёй асобнай мовай<ref name="Zaprudzki-2013-95">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 95.</ref>. У выдадзенай у [[Харкаў|Харкаве]] працы «Найноўшы нарыс правілаў расейскай граматыкі»<ref>Новейшее начертание правил Российской грамматики, на началах всеобщей основанных. — Харьков, 1810. С. 28.</ref> (1810 год) {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Арнатоўскі||uk|Орнатовський Іван}} называў беларусаў літоўцамі і сьцьвярджаў, што «''паўночна-заходняя частка Расеі запазычыла многа словаў, а яшчэ больш канчаткаў, уласьцівых мове літоўцаў''»<ref name="Zaprudzki-2013-96">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 96.</ref>. [[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які паводле сьведчаньня свайго сучасьніка Максымільяна Маркса, размаўляў з каханай Марыляй Верашчакай па-беларуску, а свае першыя вершы, не напісаныя, а агучаныя ўслых, прамаўляў па-беларуску<ref>Корбут В. [https://www.polskieradio.pl/396/8226/Artykul/2810981,%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81-%D1%81%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D1%87%D1%8B%D1%9E-%D1%88%D1%82%D0%BE-%D0%9C%D1%96%D1%86%D0%BA%D0%B5%D0%B2%D1%96%D1%87-%D1%81%D0%B2%D0%B0%D0%B5-%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%8B%D1%8F-%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%8B-%D1%81%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%9E-%D0%BF%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%83 Маркс сведчыў, што Міцкевіч свае першыя вершы складаў па-беларуску], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 23 верасьня 2021 г.</ref>, і паводле гісторыка беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч|Міколы Хаўстовіча]], зрэдку называў мову сваіх твораў «ліцьвінскай»<ref>Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кн. 1. — {{Менск (Мн.)}}: БДУ, 2000. С. 3.</ref>, клапаціўся пра захаваньне і перадачу дзецям мясцовага вымаўленьня<ref>[[Станіслаў Станкевіч (кнігар)|Станкевіч С.]] Беларускія элементы ў польскай рамантычнай паэзіі. — Вільня, 2010. С. 201.</ref>: {{Цытата|...няраз слухаючы нас, ён уздыхаў, што ў нас бясколерны, чужаземскі акцэнт. Ён бы хацеў чуць з нашых вуснаў мову сьпеўную, літоўскую, якая была яму мілейшая за ўсё. {{арыгінал|pl|...nieraz słycząc nas mówiących, wzdychał, że mamy akcent bezbarwny, cudzoziemski. On byłby chciał słyczeć w naszych ustach tę mowę spewną, litewską, która nadewszystko była mu miłą.}} |Gorecka A. Wspomnienia o Adamie Mickiewiczu. — Kraków, 1897. S. 76.}} [[Файл:Литовско-русский словарь, составленный в 1596 году Лаврентием Зизанием (1849).jpg|значак|Тытульны аркуш [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянска]]-беларускага слоўніка [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] ў публікацыі 1849 году]] У 1836 годзе расейскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Пагодзін||ru|Погодині, Михаил Петрович}} пісаў пра Ўкраіну: «''Прыйшлі жа туды яшчэ пазьней літоўцы або беларусцы, з [[Гедзімін]]ам, і ўвялі ў пісьмовы ўжытак сваю мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Пришли же туда еще позднее Литовцы или Белорусцы, с Гедемином, и ввели в письменное употребление свой язык»|скарочана}}}}<ref>Погодин М. П. Записка о древнем языке русском // Известия Императорской академии наук по отделению русского языка и словестности. Т. 5, 1836. С. 82.</ref>{{Заўвага|Тым часам у афіцыйным часопісе Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі за 1836 год прафэсар [[Маскоўскі ўнівэрсытэт|Маскоўскага ўнівэрсытэта]] гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сьнегіроў||ru|Снегирёв, Иван Михайлович}} у сваім артыкуле «Латинская синонимика в Германии», зьмешчаным у радзьдзел «Науки и словестность», прыводзіў варыянты славянскага слова «хлеб»: «''по Малорос. хлиб, на Польском по Варшавскому и Краковскому произношению хлиб, а по Литовскому хлеб (chleb)''»<ref>Журнал Министерства Народного Просвещения. 1836. Ч. 9. [https://books.google.by/books?id=3dljAAAAcAAJ&pg=PA470&dq=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%83+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%83&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjUv6_5g9nzAhUpQvEDHYb9CtUQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%83%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%83&f=false С. 470].</ref>}}. Расейскі пісьменьнік і выдавец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Свіньін||be|Павел Пятровіч Свін’ін}} у 1839 годзе адзначаў, што ўкраінская мова за [[Чарнігаў|Чарнігавым]] зьмяняецца на літоўскую ({{мова-ru|«Язык Малороссийский <...> за Черниговым изменяется в Литовский»|скарочана}})<ref>Картины России и быт разноплеменных ее народов : Из путешествий П. П. Свиньина. Ч. 1. — СПб., 1839. С. 313—314.</ref>. У 1841 годзе расейскі пісьменьнік і аўтар шматлікіх падручнікаў расейскай мовы Іван Пенінскі ў прадмове да трэцяга выданьня «Славянскай хрэстаматыі», у якое ён дадаў вытрымкі зь [[Літоўская Мэтрыка|Літоўскай мэтрыкі]], зазначаў<ref>Пенинский И. С. Славянская хрестоматия, или Избранные места из произведений древнего отечественного наречия. — СПб.: Тип. Деп. нар. прос., 1841. [https://books.google.by/books?id=DmJcAAAAcAAJ&pg=PR6&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjMw6W6or7zAhWKRfEDHaYZDYI4WhDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&f=false С. VI].</ref>: «''Бракавала таксама ранейшым выданьнях Хрэстаматыі артыкулаў, якія пазнаёмілі б выхаванца з мовамі Беларускай і Літоўскай, слушна названымі мовай Заходне-Рускай; і ў гэтых адносінах кніга папоўненая цяпер здавальняльна''» ({{мова-ru|«Недоставало также в прежних изданиях Хрестоматии статей, которые познакомили бы воспитанника с языками Белорусским и Литовским, страведливо названными языком Западно-Русским; и в этом отношении книга пополнена теперь удовлетворительно»|скарочана}}){{Заўвага|Гэтае ж сьцьверджаньне паўтараецца ў прадмове да чацьвертага выданьня (1843 год)}}. У 1849 годзе расейскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сахараў||ru|Сахаров, Иван Петрович}} апублікаваў [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянска]]-беларускі слоўнік [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] пад назвай «Літоўска-рускі слоўнік» ({{мова-ru|«Литовско-русский словарь»|скарочана}})<ref>Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. 119.</ref>, у 1869 годзе ў часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Филологические записки||ru|Филологические записки}} адзначалася: «''Слоўнік Л. Зізанія належыць да літоўскай пісьменнасьці. У ім славянскія словы, іншаземныя тлумачацца літоўскай мовай, бо і сам складальнік быў родам зь Літвы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Словарь Л. Зизания принадлежит грамотности Литовской. В нем слова Славянские иностранные объясняются речью Литовскою потому что и сам составитель был родом из Литвы»|скарочана}}}}<ref>Филологические записки. Вып. 1, 1869. [https://books.google.by/books?id=n1lKAAAAcAAJ&pg=RA1-PA10&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE+%22%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiRkKWd_o30AhWdQ_EDHQz1D_04HhDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%8E&f=false С. 9].</ref>, а ў 1872 годзе пісьменьнік і пэдагог {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Чудзінаў||ru|Чудинов, Александр Николаевич}} пісаў пра слоўнік Л. Зізанія, што «''аўтар родам зь Літвы, таму ўсе тлумачэньні словаў ім робяцца на літоўскай мове''» ({{мова-ru|«Так как автор родом из Литвы, то и все объяснения слов им делаются на Литовском языке»|скарочана}})<ref>О преподавании отечественнаго языка: Очерк истории языкознания в связи с историей обучения родному языку, с приложением библиографического указателя. — Воронеж, 1872. [https://books.google.by/books?id=DdtdAAAAcAAJ&printsec=frontcover&dq=%D0%9E%D1%87%D0%B5%D1%80%D0%BA%D1%8A+%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 201].</ref>. Народжаны на [[Жамойць|Жамойці]] гісторык і археоляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Тадэвуш Валянскі||be|Тадэвуш Валянскі}} ў 1854 годзе залічваў літоўскую мову да славянскіх: «''…трэба валодаць веданьнем усіх найгалоўнейшых, прынамсі, цяпер яшчэ жывых гаворак славянскіх, якімі лічацца: руская, польская, чэская, сэрба-далмацкая, ілірыйская, вэнэдзкая альбо вэндзкая і літоўская''»{{Заўвага|{{мова-ru|«...должно обладать знанием всех главнейших, по крайней мере, теперь ещё живых наречий славянских, которыми почитаются: русское, польское, чешское, сербо-далматское, иллирийское, венедское или вендское и литовское»|скарочана}}}}<ref>Воланский Т. [https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%9E%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B2,_%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D1%8F%D1%81%D0%BD%D1%8F%D1%8E%D1%89%D0%B8%D1%85_%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8F%D0%BD%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%83%D1%8E_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8E/%D0%9F%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%B5 Описание памятников, объясняющих славяно-русскую историю] // Новые материалы для древнейшей истории славян вообще и славяно-руссов в особенности с лёгким очерком истории русов до Рождества Христова. Вып. I—III. — М., 1854; переизд.: СПб., 1995.</ref>. У часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вестник Европы (1866—1918)|«Вестник Европы»|ru|Вестник Европы (1866—1918)}} (1866 год) гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэактыст Хартахай||ru|Хартахай, Феоктист Авраамович}} адзначаў: «''у справах Літоўскага пасольскага прыказу захоўваецца ярлык [[Мэнглі I Гірэй|Мэнглі Гірэя]], перакладзены на тагачасную літоўскую мову. У гэтым ярлыку адзін татарскі ўрад [землямера] называецца адпаведным яму літоўскім урадам „[[каморнік]]а“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В делах литовского посольского приказа находится ярлык Менгли-Гирея, который переведен на тогдашний литовский язык. В этом ярлыке один татарский чин [землемера] назван соответствующим ему литовским чином „коморника“»|скарочана}}}}<ref>Хартахай Ф. Историческая судьба крымских татар (статья вторая) // Вестник Европы. Т. 2, 1866. [https://books.google.ru/books?id=FwYYAAAAYAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%BA&f=false С. 213].</ref>. Гісторык і краязнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Сямён Пісараў||ru|Писарев, Семён Петрович}} у сваёй публікацыі ад 1897 году ўдакладняў, што старажытная частка (цэнтар) [[Смаленск]]у — Княская мясцовасьць — гістарычна называлася «''па-літоўску проста „[[Горад|места]]“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«…бывшей Княжеской местности, по-литовски просто: „места“»|скарочана}}}}<ref>Писарев С. П. Было ли перенесение мощей святых мучеников Бориса и Глеба из Вышгорода в Смоленск. — Смоленск, 1897. [https://books.google.by/books?id=Z2SsMAAC6BQC&pg=PA52&dq=%D0%B2%D1%8B%D0%B6%D0%B3%D0%BB%D0%B8+%D0%BC%D1%A3%D1%81%D1%82%D0%BE,+%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BA%D0%B2%D0%B8+%D0%B8+%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B%D1%80%D0%B8&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwj09Jb_rb35AhVjMOwKHdHcDyQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q&f=false С. 52].</ref>. Захаваліся сьведчаньні, што яшчэ ў сярэдзіне XIX ст. на захадзе [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] мясцовыя жыхары называлі беларускую мову літоўскай<ref>Этнографический сборник, издаваемый Имп. Русским географическим обществом. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.</ref>{{Заўвага|Падобныя зьвесткі прыводзяцца ў трэцім томе выданьня «Живописная Россия» (1882 год)<ref>Живописная Россия. Т. 3. — СПб. — Москва, 1882. [https://books.google.by/books?id=D4U1AQAAMAAJ&pg=PA448&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj63IXp1cDzAhVcSfEDHTbbC084RhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 448].</ref>: {{мова-ru|«Около Свислочи, Крынок, Яловки и м. Гродка живут уже настоящие (как называют там) «дзекалы» или дэкалы со своим языком, называемым здесь литовским»|скарочана}}}}: {{Цытата|На ўсходзе і паўночным усходзе яна мяжуе з мовай уласна беларускай, якая ў мясцовых жыхароў называецца літоўскай. Гэтай мовай гавораць ужо каля [[Сьвіслач (горад)|Сьвіслачы]], [[Крынкі|Крынак]], [[Ялоўка|Ялоўкі]] і каля мястэчку [[Гарадок (Беластоцкі павет)|Гарадку]], пры якім сустракаюцца гэтыя два адценьні. {{арыгінал|ru|На востоке и северо-востоке он граничит с языком собственно белорусским, который у здешних жителей называется «литоуским». Этим языком говорят уже около Сьвислочи, Крынок, Яловки и около мест. Гродка, при котором втречаются эти два оттенка.}}|Заметки о западной части Гродненской губернии // Этнографический сборник. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.}} [[Файл:Jan Stankievič. Ян Станкевіч (1920-29).jpg|значак|[[Ян Станкевіч]]]] У 1839 годзе ўкраінскі і расейскі лінгвіст, гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Максімовіч||uk|Максимович Михайло Олександрович}} зазначаў, што беларускую мову дакладней называць літоўска-рускай і даваў наступнае тлумачэньне: ва Ўкраіне гэтую мову называюць проста літоўскай, а тых, хто ёй гаворыць — ліцьвінамі, адпаведна і [[Старадубскі павет|паўночна-заходняя частка Чарнігаўскай губэрні]], дзе гавораць па-беларуску, называецца ўжо Літвой<ref>Максимович М. А. История древней русской словесности. Кн. 1. — Киев, 1839. [https://books.google.by/books?id=rkVBAQAAIAAJ&pg=PA97&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwivxqmDrb7zAhVbQ_EDHUVbD8g4bhDoAXoECAcQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&f=false С. 97].</ref>. Тое, што вакол [[Гародня (Гараднянскі раён)|Гародні]] і [[Новае Места (Бранская вобласьць)|Новага Места]] гавораць ужо «па-літоўску», адзначаў яшчэ ў 1786 годзе ўкраінскі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Апанас Шафорнскі||uk|Шафонський Опанас Филимонович}}<ref>Черниговского наместничества топографическое описание. — Киев, 1851. [https://books.google.by/books?id=z0pdAAAAcAAJ&pg=PA235&dq=%22%D1%82%D0%BE+%D0%B5%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%BF%D0%BE+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiktNeF2Lr5AhUNtKQKHbX_BCAQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%22%D1%82%D0%BE%20%D0%B5%D1%81%D1%82%D1%8C%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%22&f=false С. 233].</ref>, таксама ў загадзе Чарнігаўскай кансысторыі ад 1761 году паведамлялася пра жыхароў Старадубшчыны, што тыя гавораць «па-літоўску»<ref>Древности. Т. 1, вып. 3. — М., 1899. [https://books.google.by/books?id=vb4KAAAAIAAJ&pg=PA37&lpg=PA37&dq=%D0%BF%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%83&source=bl&ots=zelw46sEM1&sig=ACfU3U15xCPP2oswTZ_NnbNBIE0bNapcXA&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjYnZXmkr35AhUY7qQKHUWbBY0Q6AF6BAgREAM#v=onepage&q&f=false С. 37].</ref>. У 4-м томе часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Biblioteka Warszawska||pl|Biblioteka Warszawska}} за 1848 год захавалася сьведчаньне, што «''…палякі звычайна называюць беларускую (крывіцкую) мову літоўскай, а літоўскую{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскую»}} — жамойцкай''» ({{мова-pl|«...Polacy język biało-ruski (krzywicki) powszechnie nazywają litewskim, a litewski żmudzkim»|скарочана}}<ref>Biblioteka Warszawska. T. 4, 1848. [https://books.google.by/books?id=dm5lAAAAcAAJ&pg=PA435&dq=powszechnie+nazywaj%C4%85+litewskim,+a+litewski+%C5%BCmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiVhrLjkN70AhXB8rsIHZLnCOgQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=powszechnie%20nazywaj%C4%85%20litewskim%2C%20a%20litewski%20%C5%BCmudzkim&f=false S. 435].</ref>){{Заўвага|Сам аўтар нататкі (J. Szreder) лічыць, што гэтая замена нібыта адбываецца з прычыны «''невуцтва''» ({{мова-pl|«Tylko niewiadomość popełnić może taką zamianę»|скарочана}}). Тым часам у 1832 годзе народжаны на Жамойці сьвятар і мовазнаўца Калікст [[Касакоўскія|Касакоўскі]] абраў для сваёй граматыкі летувіскай мовы назву «Граматыка жамойцкай мовы» ({{мова-pl|Grammatyka języka żmudzkiego|скарочана}} або {{мова-lt|Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko|скарочана}})<ref>Subačius G. Kalikstas Kasakauskis // Visuotinė lietuvių enciklopedija. T. IX (Juocevičius — Khiva). — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. P. 521.</ref>. А польскі гісторык літаратуры {{Артыкул у іншым разьдзеле|Караль Эстрэйхэр||pl|Karol Estreicher (starszy)}}, якога называюць «бацькам польскай бібліяграфіі», у сваёй «Bibliografia Polska» (1888 год) азначаў надрукаваны ў Кёнігзбэргу першы поўны пераклад Бібліі на летувіскую мову як «''жамойцкую біблію''», «''біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«Biblia Żmudzka», «w języku żmudzkim»|скарочана}})<ref>Estreicher K. Bibliografia Polska. T. IX. — Kraków, 1888. S. [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzkim%20krolewiec&f=false 527], [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzka%201735&f=false CCCXLI].</ref>}}. Польскі этнограф [[Оскар Кольбэрг]] пры апісаньні [[Падляшша]] зазначаў, што жыхары яго паўночнай часткі «''размаўляюць на дыялекце руска-літоўскім, набліжаным да беларускага, які тут проста называюць літоўскім''»<ref name="Kolberg-1890-359">Kolberg O. Mazowsze: obraz etnograficzny. Mazowsze stare. Mazury. Podlasie. Tom V. — Kraków, 1890. [https://books.google.by/books?id=k_pLxc6D2oMC&pg=PA359&dq=ruskolitewski&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjklvv7j675AhWyMewKHZJwAkYQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=ruskolitewski&f=false S. 359].</ref>. [[Файл:Vacłaŭ Panucevič. Вацлаў Пануцэвіч (1930-39).jpg|значак|[[Вацлаў Пануцэвіч]]]] Мовазнаўца [[Яўхім Карскі]] ў сваім дакладзе пра старабеларускую мову, зробленым у 1893 годзе, прывёў некалькі назваў беларускай мовы, сярод якіх былі літоўская і літоўска-руская<ref name="Zaprudzki-2013-82">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 82.</ref>. Яшчэ ў 1825 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}} прапаноўваў называць беларускую мову літоўска-рускай<ref>Кеппен П. Рец. на: Калайдович К., Строев П. Обстоятельное описание славяно-российских рукописей, хранящихся в Москве в библиотеке графа Федора Андреевича Толстова // Библиографические листы, 19. Санкт-Петербург, 1825. С. 267—268.</ref> і абгрунтоўваў гэта тым, што ўкраінцы называлі беларускую мову літоўскай і што такі лінгвонім сустракаецца ў катэхізьме XVII ст. [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]]<ref>[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] Аб навуковай рэцэпцыі беларускай мовы ў Расіі ў першай палове ХІХ стагоддзя // Мовазнаўства. Літаратуразнаўства. Фалькларыстыка. XV Міжнародны з’езд славістаў (Мінск, 20-27 жніўня 2013 г.): Даклады беларускай дэлегацыі. Рэдкал. А. Лукашанец і інш. — {{Менск (Мінск)}}, Беларуская навука, 2013. С. 37—52.</ref>. Літоўска-рускую мову таксама згадвалі ў 1828 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Качаноўскі||uk|Михайло Каченовський}}<ref>Каченовский М. О снимке жалованной грамоты Великого князя Литовского Витовта каноникам виленским // Вестник Европы. № 22, 1828. С. 146.</ref>, у 1829 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Строеў||ru|Строев, Павел Михайлович}}<ref>Строев П. М. Обстоятельное описание старопечатных книг славянских и российских. — Москва, 1829. С. 6, 80, 120.</ref>, у 1852 годзе — Фёдар Галатузаў<ref name="Zaprudzki-2013-85">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 85.</ref>, у 1878 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каратаеў||be|Іван Пракопавіч Каратаеў}}<ref>Карский Е. Ф. Белоруссы. Т. 1. — Варшава, 1903. [https://books.google.by/books?id=Hbw6AQAAMAAJ&pg=PA411&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjh2qbZ5Yv0AhXIQvEDHQOfA30Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&f=false С. 411].</ref>, у 1890 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пампей Бацюшкаў||uk|Батюшков Помпей Миколайович}}<ref>Батюшков П. Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=30dbAAAAQAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 159].</ref>. Назву «руска-літоўская мова» ({{мова-ru|«Русско-Литовский язык»|скарочана}}) у 1854 годзе ўжыў гісторык і бібліёграф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Палудзенскі||ru|Полуденский, Михаил Петрович}}<ref>Временник Императоркого московского общества истории и древностей российских. Кн. 19, 1854. [https://books.google.by/books?id=N35fAAAAcAAJ&pg=RA4-PA25&dq=%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi35r_4go70AhUvQfEDHSnyCdoQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 25].</ref>. Назву «літоўска-славянская мова» ({{мова-ru|«литово-славянский язык»|скарочана}}) датычна беларускай мовы цытуе [[Мікалай Улашчык]] у біяграфічным нарысе [[Міхал Баброўскі|Міхала Баброўскага]]<ref>[[Мікалай Улашчык|Улащик Н. Н.]] Введение в изучение белорусско-литовского летописания. — М.: Наука, 1985. С. 41.</ref>. У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта беларуская мова, якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя ліцьвіны — гэта беларусы, а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: «''…па-літоўску г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць летувіскую мову ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама Летуву ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) — ад гістарычнай Літвы і летувісаў ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) — ад гістарычных ліцьвінаў{{Заўвага|Падобнае тэрміналягічнае разьмежаваньне ({{мова-pl|Letuwisi, letuwiski|скарочана}}) прапаноўваў яшчэ ў 1916 годзе польскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Людвік Яноўскі||pl|Ludwik Janowski}}<ref>Janowski L. Litwa i Polska. — Lausanne, 1916. S. 5.</ref>, тым часам яшчэ ў 1837 годзе падобную назву народу ({{мова-ru|летувы|скарочана}}) выкарыстаў расейскі пісьменьнік зь [[Менскі павет|Меншчыны]] [[Фадзей Булгарын]]: {{мова-ru|«Все соседние народы Датчане, Германы, Скандинавы и Летувы или Литва <...> Славяне заняли часть земли, принадлежавшей древним Летувам, или Литве, в нынешней Пруссии, и часть Вендов даже смешалась с Летувами»|скарочана}}<ref>Булгарин Ф. Россия в историческом, статистическом, географическом и литературном отношениях. — СПб., 1837. С. 135, 149.</ref>}}: «''пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»|скарочана}}}}<ref>Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.</ref>. 18 сакавіка 1928 году гэтую прапанову абмяркоўвалі на паседжаньні Віленскага аддзелу [[Польскае гістарычнае таварыства|Польскага гістарычнага таварыства]], дзе Фэлікс Канечны выступіў зь лекцыяй «Этнаграфічная тэрміналёгія ў Вялікім Княстве Літоўскім», адзначаючы: «''у крыніцах часта ўпамінаецца літоўская мова, але маецца на ўвазе не летувіская мова, а беларуская. Афіцыйнай мовай у Вялікім Княстве Літоўскім была беларуская''»{{Заўвага|{{мова-pl|«W źródłach jest często mowa o języku litewskim, ale rozumieją one przez to nie język litewski, czyli letuwski, lecz białoruski. Językiem urzędowym w W. Ks. Lit. był język białoruski»|скарочана}}}}<ref>Ateneum Wilenskie. Z. 14, 1928. S. 215.</ref>. У 1926 годзе беларускі гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] на старонках віленскай газэты «[[Сялянская Ніва]]» зазначаў: ''«Вялікае значэньне мела імя Ліцьвін, Літва. Нашая мова часта завецца гэтым імем <…> Але нашыя продкі самі называлі сябе і далей па-старому: Крывіч, Ліцьвін, Крывія, Літва, мова крывіцкая, літоўская, руская»''<ref name="Stankievic-1926"/>. Пазьней ён папулярызаваў датычна беларускай мовы назву ''вялікалітоўская''{{Заўвага|А датычна Беларусі — назву ''Вялікалітва''}}, падрыхтаваў і выдаў на сродкі [[Вялікалітоўская фундацыя імя Льва Сапегі|Вялікалітоўскай (беларускай) фундацыі імя Льва Сапегі]] «Вялікалітоўска-расейскі слоўнік» ({{мова-en|Greatlitvan-Russian Dictionary|скарочана}}, {{мова-ru|великолитовско-русский словарь|скарочана}}), які захоўваецца ў найбуйнейшай у сьвеце [[Бібліятэка Кангрэсу|Бібліятэцы Кангрэсу]] [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]<ref>Мартыненка В. [https://knihi.com/Kastus_Travien/Bryhadny_hienieral.html Уводзіны]. Кастусь Травень. Брыгадны генерал, [[Knihi.com]]</ref>. А ў працах беларускага гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], які меў грунтоўную філялягічную падрыхтоўку і выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», літоўская мова — гэта беларуская мова, як і ліцьвін — беларус, а Літва — Беларусь<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. === Балтыйская (неславянская) літоўская мова === [[Файл:Catechismus in preüßnischer sprach, gecorrigiret und dagegen das deüdsche.jpg|значак|Першая друкаваная летувіская кніга<ref name="Panucevic-271"/><ref>[[Павал Урбан|Урбан П.]] [https://knihi.com/Paula_Urban/U_sviatle_histarycnych_faktau.html У сьвятле гістарычных фактаў (У сувязі з брашурай Л. С. Абэцэдарскага)]. — Мюнхэн — Нью-Ёрк: БІНІМ, 1972.</ref> («''у прускай мове''»), выдадзеная дзеля [[Прускія летувісы|жамойтаў («прусаў»)]] [[Самбія|Самбіі]]. [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1545 г.]] Уласна літоўскія князі і баяры, пакінуўшы ў XIV—XV стагодзьдзяў у сваіх перакладных лацінскіх і нямецкіх граматах тузіны гутарковых беларускіх словаў і выразаў, не падалі ў іх ніводнага [[Балтыйскія мовы|балтыйскага слова]]{{Заўвага|Прытым, да прыкладу, хаця польская мова не была пісьмовай да XVI ст., ёсьць запісы ў сярэднявечных лацінамоўных крыніцах, якія падаюць прыклады польскай мовы і адназначна сьведчаць пра тое, што палякі размаўлялі на польскай мове, а запіс пра эстонскую мову сустракаецца яшчэ пад 1214 годам у хроніцы Генрыка Латвійскага: «лаўла, лаўла, паппі» («сьпявай, сьпявай, поп»)<ref name="Dajlida-2019-29">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 29.</ref>}}<ref name="Dajlida-2019-29"/>. Паводле некаторых летувіскіх дасьледнікаў<ref>[https://www.litviny.net/10801079-108010891090108610881080109510771089108210801093-1076108610821091108410771085109010861074.html Летувіская мова з гістарычных дакумэнтаў паводле крытыка канцэпцыі ліцьвінізму летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}</ref>, адным зь першых, хто пісьмова зафіксаваў такое балтыйскае слова, стаў італьянскі гуманіст [[Філіп Калімах]] (1437—1496). Ён быў асабістым сакратаром караля і вялікага князя [[Казімер Ягелончык|Казімера Ягайлавіча]] і ў сваім творы, прысьвечаным жыцьцю польскага кардынала [[Зьбігнеў Алясьніцкі|Зьбігнева Алясьніцкага]], дае зьвесткі пра звычаі і мову ліцьвінаў: «''…хвалілі [Ліцьвіны] лясы, камяні, аддалённыя месцы, азёры і розныя пачвары, асабліва вужаку{{Заўвага|Спэцыфічнае стаўленьне да вужакаў — агульная асаблівасьць беларускага і летувіскага фальклёру{{зноска|Wilson|2012|Wilson|27}}, прытым гісторык [[Андрэй Катлярчук]] зьвяртае ўвагу на тое, што ўшанаваньне вужакаў нельга зьвязваць выняткова з [[Балты|балтыйскай]] традыцыяй, бо «Вужыны кароль» — гэта цэнтральны пэрсанаж міталёгіі [[Лужычане|лужыцкіх сэрбаў]]<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 137.</ref>}}, які на іх мове мае назву „Gyvotem“''»{{Заўвага|{{мова-la|«Litifani … ante omnia serpentem, quem Gyvotem lingua sua dicunt»|скарочана}}<ref>Callimachus Buonacorsi P. Vita et mores Sbignei Cardinalis // Pomniki dziejowe Polski. T. 6. — Warszawa, 1961. P. 245.</ref>}} ([[летувіская мова|па-летувіску]] ''gyvatė'' — гэта 'зьмяя', тым часам у беларускай міталёгіі «жывойтамі» называюць яшчарак — «зьмеяў на чатырох кароткіх лапах»<ref>Клімковіч І. [http://pawet.net/library/history/bel_history/dk/45/%D0%A6%D0%BC%D0%BE%D0%BA_%D0%B7_%D0%AE%D0%B1%D1%96%D0%BB%D0%B5%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%BF%D0%BB%D0%BE%D1%88%D1%87%D1%8B.html Цмок з Юбілейнай плошчы] // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосьць]]. № 7, 2011. С. 96.</ref><ref>Мяцеліца К. У пошуках жывойта // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосьць]]. № 12, 2015. С. 148—149.</ref>). [[Файл:Samogitia-Samaide (A. Ortelius, 1570).jpg|значак|[[Жамойць]]: [[Жамойцкае староства|літоўская]] (Samogitia) і [[Малая Летува|пруская]] (Samaide)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271—272.</ref>. З атлясу «Theatrvm orbis terrarvm», 1570 г.]] У 1564 годзе польскі храніст [[Марцін Бельскі]] прывёў прыклад балтыйскай мовы ў сваёй [[Хроніка ўсяго сьвету|Хроніцы ўсяго сьвету]]{{Заўвага|Тым часам мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] зьвяртае ўвагу на іншае сьцьверджаньне Марціна Бельскага, што [[пруская мова]] мае падабенства з мовай Літвы — той часткі Літвы, дзе гавораць [[куршаўская мова|куршаўскай мовай]] ({{мова-pl|«Rzecz Prusów podobna jest rzeczy Litwy, tej Litwy, która mówi językiem kurońskim»|скарочана}}). Такім парадкам польскі храніст фактычна разьмяжоўвае славянскую Літву зь яе балтыйская часткай, мову якой ён гэтым разам называе «куршаўскай»<ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 651.</ref>. Сярод іншага, Марцін Бельскі яшчэ сьцьвярджаў, што «''Жамойты, а таксама Куршы, гавораць іначай, чым Літва''» ({{мова-pl|«Odmiennie mówią Żmódzinowie, takoż Kurowie, niż Litwa»|скарочана}}<ref>Słownik języka polskiego. T. 3. — Warszawa, 1814. [https://books.google.by/books?id=I1NRAAAAcAAJ&pg=PA977&dq=%C5%BBm%C3%B3dzinowie+bielski&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiXptHQq831AhVplP0HHTQQAuAQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%C5%BBm%C3%B3dzinowie%20bielski&f=false S. 977].</ref>)}}: {{Цытата|Зь літоўскай мовай мы ўсе добра знаёмы, а як гавораць, быццам яна падобная на лацінскую. Мне так не здаецца, як у гэтых словах убачыш «Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus» — «Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina»{{Заўвага|Тым часам [[Летувіская мова|па-летувіску]] азначаная фраза выглядае наступным чынам: «''Nugalėta jau šiandien velnio gudrystė, nors jis su savo demonais ir trokšta garbės''». У 1996 годзе летувіскі мовазнаўца [[Зігмас Зінкявічус]] мусіў прызнаць, што гэты тэкст «''занадта дэфармаваны''» ({{мова-it|«è troppo deformato»|скарочана}}<ref>Zinkevičius Z. Martynas Mažvydas e l'inizio della lingua scritta lituana // Res Balticae. 1996. P. 184.</ref>)}}. {{арыгінал|pl|Litewskiey mowy świadomismy wszyscy a iako powiedzaią żeby się zgadzała z Łacińską niezda mi się iako w tych słowiech obaczysz „Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus“ „Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina“.}}|Kronika wszystkyego swyata. Wyd. 1564. S. 438.}} [[Файл:Lingua Samogitica (1690).jpg|значак|Надрукаваны ў Вільні ў 1690 годзе пераклад [[Папа|папскай]] булы на летувіскую мову, якая ў дакумэнце называецца «жамойцкай мовай» ({{мова-la|Lingua Samogitica|скарочана}}). Прызначаўся да чытаньня ў парафіях [[Жамойцкае біскупства|Жамойцкага біскупства]], якое ахоплівала ня толькі [[Жамойцкае староства]], але і [[Упіцкі павет|Ўпіцкі павет]], жыхароў якога за Расейскай імпэрыяй назвалі «[[Аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі»]] Апроч таго, летувіскія гісторыкі і мовазнаўцы, а таксама тыя<ref>[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.</ref>, хто іх цытуе, спрабуюць спасылацца на пэўныя сьведчаньні, у якіх не ўдакладняецца, што памянёная там «літоўская» ёсьць неславянскай (балтыйскай) або, увогуле, датычыцца [[Летувіская мова|жамойцкай (летувіскай) мовы]]: * Успамін [[Вітаўт]]а пра тое, што на Луцкім зьездзе манархаў у студзені 1429 году ён зьвярнуўся па-літоўску да [[Ягайла|Ягайлы]] ({{мова-la|«nos vero in lithwanico diximus ad vos»|скарочана}}), што адбылося калі побач з братамі былі толькі імпэратар [[Жыгімонт Люксэмбурскі]] і яго жонка<ref name="Urban-2001-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 106.</ref>. ** Раней Вітаўт у лацінскай грамаце ад 1420 году да імпэратара Жыгімонта Люксэмбурскага двойчы ўжыў славянскія тэрміны (''Szomoyth'', ''Somoyth'' — {{мова-be-old|Жомойть|скарочана}}) у называньні [[Жамойць|Жамойці]] і [[жамойты|жамойтаў]] (хоць у тагачасных лацінскіх тэкстах да іх дастасоўвалі назвы ''Samogitia'' і ''Samogiti''), кажучы, што іх гэтак называлі «ў літоўскай мове» ({{мова-la|Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur <...> que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur|скарочана}})<ref name="Urban-2001-105-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.</ref>. Пагатоў пазьнейшае асабістае ліставаньне паміж Вітаўтам і Ягайлам вялося на беларускай («рускай») мове{{Заўвага|Крыжацкі дыплямат Конрад Кібург, які ачольваў пасольства ў Вільню ў 1397 годзе, засьведчыў у сваіх нататках, пакінутых у форме дзёньніка, што вялікі князь Вітаўт і ўвесь яго двор карысталіся рускай мовай (а таксама дадаў, што Вітаўт някепска ведаў нямецкую мову)<ref name="Urban-2001-115">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 115.</ref>}}<ref name="Urban-2001-107">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 107.</ref>. * Лічба гданьскіх мяшчанаў, якія ў 1492 годзе прыбылі ў Вільню дзеля сустрэчы з [[Казімер Ягайлавіч|Казімерам Ягайлавічам]] і [[Паны-Рада|Панамі-Радаю]] і ў час перамоваў сутыкнуліся з польскаю, літоўскаю і рускаю мовамі ({{мова-de|«Daruff wart manchfaldig handelt gehat itzundt Polnisch, itzundt Lithows, itzundt Reuszch»|скарочана}}). * Паведамленьне храніста [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] пра тое, што ў 1440 годзе вялікага князя [[Казімер Ягайлавіч|Казімера Ягайлавіча]], які нарадзіўся і выхоўваўся ў [[Кракаў|Кракаве]], па прыбыцьці ў Вільню мясцовыя баяры [[Алелька Ўладзімеравіч]], [[Васіль Пуцята]] і [[Юры Сямёнавіч]] навучалі літоўскай мове і мясцоваму праву ({{мова-la|«Pauci qui remanserant, odio et arte Lithuanorum tempore succedente exclusi sunt, veriti, ne native affect plus esset Polonis quam Lithuanis affectus, officials Lithuanos adiungung et ipsum linguam et mores suos instruunt»|скарочана}}) ** Увогуле, падобныя спробы з боку летувісаў атаясаміць усякі гістарычны ўпамін «літоўскай мовы» менавіта зь летувіскай мовай адзначаліся ўжо ў пачатку XX ст., калі [[Міхал Піюс Ромэр]] з спасылкай на летувіскае выданьне «Lietuvis» за 1907 год сьцьвярджаў, нібы апошні афіцыйны дакумэнт па-летувіску склалі ў [[Белая Царква (Кіеўская вобласьць)|Белай Царкве]] ваявода кіеўскі [[Адам Кісель]], ваявода смаленскі [[Юры Караль Глябовіч|Юры Глябовіч]], [[Стольнік вялікі літоўскі|стольнік]] Вінцэнт Гасеўскі і падсудак браслаўскі Міхал Касакоўскі{{Заўвага|Гэты «''ліст на літоўскай мове''» ўпамінаецца ў працы польскага гісторыка XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Лаўрын Ян Рудаўскі|Лаўрына Яна Рудаўскага|pl|Wawrzyniec Jan Rudawski}}: {{мова-la|«Quibus enim rationibus persuaderent surenti multitudini, se legatos et commissarios esse, quos ubique iuris gentium praerogatiua securos reddit, communicatis itaque in unum confiliis, in quo tunc rerum et fortunae articulo versarentur, Ianussio duci Radiuilio Lituana lingua secretis literis scripserunt»|скарочана}}<ref>Historiarum Poloniae ab excessu Vladislai iv ad pacem Olivensem vsque libri ix, seu, Annales regnante Ioanne Casimiro Poloniarum. — Varsaviae et Lipsiae, 1755. [https://books.google.by/books?id=SjtD6h1inW0C&pg=PA85&dq=%22lituana+lingua%22&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiq9oGDqsL5AhVR6LsIHZSjBNIQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=lingua&f=false P. 85].</ref>}}. Абсурднасьць гэтага сьцьверджаньня паказаў яшчэ ў 1912 годзе гісторык [[Лявон Васілеўскі]]<ref>Wasilewski L. Litwa i Białoruś: przeszłość — teraźniejszość — tendnecje rozwojowe. — Kraków, 1912. S. 157.</ref>. На пашыраную ўжо ў тыя часы «манію» ўглядаць у кожным літоўскім паводле назвы мовы гістарычным дакумэнце жамойцкую мову зьвяртаў ўвагу ў 1918 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]] («''…сёньняшні літваман гатовы падумаць, што тое пра яго жамойцкую гаворку мова; нават… у „літоўскім“ лісьце русіна Кісялю ўгледзелі помнік жамойцкай мовы''»)<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/5/#info:metadata S. 4]—5.</ref>. * Два наказы аналягічнага зьвесту вялікага князя [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]] намесьніку [[Жыжмары|жыжмарскаму]] ад 3 жніўня 1511 году (''«Вялелі есма ў таго касьцёла жыжмарскага меці каплана, што бы ўмеў па­літоўскі казаці, і містра»'') і [[Эйшышкі|эйшыскаму]] плябану ад 27 студзеня 1524 году ({{мова-la|«…presbyteros idoneos, quorum saltem unus idiomate Lithuanico praedicare populo Dei bene sciat et debeat»|скарочана}}). ** Раней за памянёныя наказы, у верасьні 1501 году [[Віленскія біскупы|віленскі біскуп]] [[Войцех Табар|Альбэрт Табар]] атрымаў ад вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] грамату, паводле якой змог на свой погляд прызначаць ксяндзоў, пажадана такіх, якія б валодалі «літоўскай гаворкай»{{Заўвага|У той час набажэнствы і казаньні спраўляліся на лацінскай мове}}. У грамаце пералічвалася 28 парафіяльных касьцёлаў, у тым ліку ў [[Ліда|Лідзе]], [[Беліца|Беліцы]], [[Быстрыца|Быстрыцы]], [[Слонім]]е, [[Валожын]]е, [[Краснае|Красным Сяле]], [[Маладэчна|Маладэчне]], [[Радашкавічы|Радашкавічах]], [[Койданава|Койданаве]], а таксама тры касьцёлы на [[Падляшша|Падляшшы]] (у [[Гонядзь|Гонядзі]] і ваколіцах). Апроч відавочна нелетувіскага геаграфічнага ахопу, гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што гэтая пажаданая ў тым часе «моўная рэформа» не пакінула ніякіх сьлядоў, якія б маглі пацьвердзіць факт ужываньня жамойцкай (летувіскай) мовы ў набажэнствах ня толькі пералічаных, але ўвогуле, хоць якой парафіі<ref name="Urban-2001-32-33">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 32—33.</ref>. Увогуле жа, пра тое, што ў [[Віленскае біскупства|Віленскім біскупстве]] пад літоўскай разумелася не балтыйская мова, таксама сьведчыць статут гэтага біскупства ад 1669 году, які забараняў даваць [[Бэнэфіцыя|бэнэфіцыі]] іншаземцам, якія не ведаюць ''літоўскай'' ({{мова-la|litvanica|скарочана}}) мовы, і загадваў прамаўляць казані ў касьцёлах дыяцэзіі паводле чаргі «''адну ў літоўскай мове, адну ў польскай''» ({{мова-la|«alteram in litvanica, alteram in polonica»|скарочана}})<ref>Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Kraków, 1914. [https://books.google.by/books?id=C_gKAAAAIAAJ&pg=PP7&dq=Fija%C5%82ek.+Uchrze%C5%9Bcijanienie+Litwy+przez+Polsk%C4%99+//+Polska+i+Litwa+w+dziejowym+stosunku.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiom4-fv-z3AhUAS_EDHXgrAbMQ6AF6BAgIEAI#v=snippet&q=alteram%20in%20litvanica&f=false S. 312].</ref><ref>[http://vkl.by/articles/531 Віленскі сінод 1669] // {{Літаратура/ЭВКЛ|3к}} С. 131.</ref>. * Запіс пад 1529 годам у [[Мэтрыка Вялікага Княства Літоўскага|Мэтрыцы Вялікага Княства Літоўскага]], дзе судовы выканаўца Васіль Бялянін (пра якога вядома толькі, што ён «русін» з ВКЛ без удакладаньня — зь [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускай]] або з украінскай яго часткі) засьведчыў, што баярын гаспадарскі Пятро Сумарок спрабаваў пры ім падкупіць сьведак з-пад [[Эйшышкі|Эйшышкаў]] размаўлячы зь імі «''па-літоўскі''». * Цытата зь Віленскага мескага статуту ад 18 лістапада 1551 году, каб выклік на суд і вырак суду абвяшчаўся «''po polsku i po litewsku, i po rusku, aby wszyscy, ktorzy by słuchali, rozumieli''». * Паведамленьне пра адстаўку ў 1538 годзе лаўніка Ковенскай магдэбургіі немца Андрэаса Войта з прычыны няведаньня ім літоўскай мовы ({{мова-de|«…er sproch halben dem, er im litauischen nicht wol erfaren sei»|скарочана}}). {{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}} Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], напраўду не існуе нават ускосных пацьверджаньняў таго, што вялікія князі гаварылі па-летувіску. Прытым з гістарычных крыніцаў вядома, што ў час выправаў углыб [[Жамойць|Жамойці]] гаспадары і віленскія ўраднікі бралі з сабой перакладнікаў<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 105.</ref>. Тым часам у першым летувіскім катэхізьме, выдадзеным ў 1545 годзе, летувіская мова называецца «прускай», а ў тэксьце дзьвюх наступных кніг (1547 і 1559 гады) назва мовы не ўпамінаецца<ref name="Panucevic-271">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271.</ref>. Толькі ў 1579 годзе, па сьмерці герцага прускага [[Альбрэхт Гогенцолерн|Альбрэхта Гогенцолерна]], які быў ініцыятарам летувіскага кнігадрукаваньня, выйшаў летувіскі катэхізм, дзе мова выданьня азначалася як летувіская. Гэтая назва замацавалася ў наступных летувіскіх кнігах<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 273.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}} Павал Урбан адзначае той факт, што малітоўнікі і катэхізмы, перакладзеныя на жамойцкую мову, пачалі выкарыстоўвацца ў Жамойці ў другой палове XVI ст. Менавіта дзякуючы выдавецкай дзейнасьці кніжнікаў-перакладнікаў сьпярша ў Прусіі («[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), а потым і ў Вільні (з 1595 году<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 274.</ref>), мова жамойтаў атрымала статус «літоўскай мовы»<ref name="Urban-2001-33">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 6, 33.</ref>. Страту з гэтай і шэрагу іншых прычынаў у другой палове XVI ст. старога значэньня назвы «літоўская мова» на карысьць жамойцкай мовы адзначае таксама [[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 277.</ref>. [[Файл:Zmudzki ięzyk (1773).jpg|значак|Біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] азначае летувіскую мову кнігі як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Вільня, 1773 г.]] Як падкрэсьлівае гісторык і літаратуразнаўца [[Іван Саверчанка]], у XVI ст. раньнія ідэолягі жамойцкага (летувіскага) нацыянальнага руху, найперш пісьменьнікі і багасловы [[Марцін Мажвід]], [[Мэльхіёр Пяткевіч]], [[Мікалай Даўкша]] і [[Канстанцін Шырвід]], пачалі актыўна ўжываць тэрмін «літоўская мова» ў дачыненьні да гістарычна жамойцкай мовы. Абапіраючыся выняткова на этнічныя фантазіі ды показкі, яны назвалі свой народ «літоўцамі»<ref>[[Іван Саверчанка|Саверчанка І.]] Aurea mediocritas. Кніжна-пісьмовая культура Беларусі. Адраджэнне і ранняе барока. — {{Менск (Мінск)}}: Тэхналогія, 1998. С. 14.</ref>, што ўрэшце выявілася працяглай у часе блытанінай і шматлікімі супярэчнасьцямі. У прадмове да першай выдадзенай у Вялікім Княстве Літоўскім летувіскай кнігі — «Катэхізму» ({{мова-lt|Kathechismas arba mokslas kiekwienam priwalvs|скарочана}}, 1595 год) — [[Мікалай Даўкша]] сьцьвярджаў, што пераклаў яго «''на ўласную мову нашу летувіскую''»<ref name="Nasievic-2005"/>, аднак у прадмове да перавыданьня 1605 году ўжо ананімны перакладнік сьцьвярджаў, што папярэднік пераклаў катэхізм на жамойцкую мову і таму летувісы скардзіліся: «''Ня маем катэхізму летувіскага''»<ref name="Sviazynski-2005-209"/>. Паводле тлумачэньня летувіскага мовазнаўцы [[Зігмас Зінкявічус|Зігмаса Зінкявічуса]]{{Заўвага|У 1993 годзе [[Зігмас Зінкявічус]] заклікаў замяніць навуковы тэрмін [[старабеларуская мова]] «больш карэктным» — «канцылярская славянская мова Літоўскай дзяржавы»<ref>[[Мікалай Нікалаеў|Нікалаеў М.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-5/nika503.html Вільня і Літва ў расейскім друку] // [[ARCHE Пачатак]]. № 5 (28), 2003.</ref>}}, у кнігах XVII ст. усталяваліся тры варыянты пісьмовай летувіскай мовы — заходні (мова летувісаў у [[Прусія|Прусіі]] — «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), заснаваны на заходнежамойцкім дыялекце<ref name="Dziarnovic-2012">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.</ref>, блізкі да яго сярэдні, заснаваны на гаворках ваколіцаў [[Кейданы|Кейданаў]] (выкарыстоўваўся ў Жамойцкіх [[Жамойцкае староства|старостве]] і [[Жамойцкае біскупства|біскупстве]] Вялікага Княства Літоўскага і называўся жамойцкай мовай{{Заўвага|Факт называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы прускіх жамойтаў у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]») ''жамойцкай'' яшчэ ў 1821 годзе засьведчыў нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen»: «''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [«Малая Летува»]... да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''» ({{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}})<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&pg=PR12&dq=den+Namen+der+Schamaitischen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&f=false S. XII].</ref>. Пагатоў, у 1781 годзе гэта таксама засьведчыў нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}}: «''...шмат [«літоўскіх» кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з Кёнігзбэргу] дадалося зь Вільні <...> дзе яна [«літоўская мова» — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''» ({{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}})<ref>Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&pg=PA236&dq=man+nennt+es+Samogitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&f=false S. 236].</ref>}}) і ўсходні — уласна «летувіская мова»<ref name="Sviazynski-2005-209">[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 209.</ref>. Адпаведна, першыя летувіскія кнігі, выдадзеныя Даўкшам, былі на сярэднім варыянце летувіскай мовы — жамойцкай мове, а ўжо ў пачатку XVIII ст. (1705 год) усходні варыянт пісьмовай летувіскай мовы (уласна «летувіская мова»), што, паводле Зінкявічуса, грунтаваўся на [[Віленскі павет (ВКЛ)|прывіленскіх]] дыялектах, цалкам зьнік<ref name="Kascian-2009">Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>. Прытым Зінкявічус зазначае, што ''«для летувіскай мовы сытуацыя была катастрафічнай, ёй не давалі разьвівацца, выштурхоўвалі з агульнага ўжытку ды й друкаваць пісьмовыя тэксты па-летувіску было цяжка»''. З гэтай прычыны летувіскія мовазнаўцы імкнуцца падкрэсьліваць ''«адзінства арэалу летувіскай мовы праз палітычную мяжу паміж Вялікім Княства Літоўскім і Прусіяй»''{{Заўвага|Тым часам яшчэ ў 1874 годзе ў лічбе [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Маскоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] зазначалася, што ў [[Прусія|Прусіі]] ўсіх летувісаў, што жывуць у [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], называюць жамойтамі ({{мова-ru|«В Пруссии называют Жемайтами всех Литовцев, живущих в России, хотя, собственно говоря, Жемайты (Жмудь) составляют только часть их»|скарочана}})<ref>Отчет о состояниях и действиях Императорского Московского университета за 1874 год. — Москва, 1875. [https://books.google.by/books?id=zO81AAAAIAAJ&pg=RA2-PA14&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj49u3-18DzAhU-Q_EDHYsCD-E4UBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 14].</ref>. Зь іншага боку, жамойцкі біскуп у Расейскай імпэрыі [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацей Валанчэўскі (Валанчус)]] (1801—1875) азначаў прускіх летувісаў як жамойтаў, якія «''гавораць па-жамойцку, маюць жамойцкія кнігі і вывучаюць жамойцкую мову''» ({{мова-lt|«...daug yra žemaičių katalikų, kurie tačiau gyvena dailiai, šneka žemaitiškai, turi knygų, mokos rašto žemaitiško»|скарочана}})<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78—79.</ref>. Зрэшты, у 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам балтыйскай філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што летувісы ў Расейскай імпэрыі называлі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, тым часам самі прускія летувісы называлі жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў ({{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}})<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1900 годзе на старонках прускага летувіскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Saulėteka||lt|Saulėteka}} зазначалася, што прускія летувісы ня толькі называюць расейскіх летувісаў «жамойтамі», але і лічаць гэтых жамойтаў такім жа чужым народам, як расейцаў або палякаў ({{мова-lt|«Kas pažįsta arčiaus prūsų pusės lietuvius, tas gerai mato, kad maskoliškoji Lietuva su savo gyventojais yra visai nepažįstama jiems šalis; jie jos ir nenori pažinti, nelaikydami tų, kaip jie vadina «Žemaičių», ne per savo viengenčius; jų akyse žemaitis, tai tiek, ką maskolius ar lenkas»|скарочана}})<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 80.</ref>}}, прызнаючы той факт, што летувіскія граматыкі і слоўнікі доўгі час (да канца XVIII ст.) складаліся і друкаваліся галоўным парадкам у Прусіі<ref name="Kascian-2009"/>. {{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|109|Pawinastis krykscionyszkas Arba Pamoksłas trumpas (in Lithuanian language), 1781.jpg|105|Летувіскія кнігі (Вільня, 1750 г. і Варшава, 1781 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}} Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]<ref>Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.</ref> (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы<ref>Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.</ref> (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}<ref>Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&pg=PA709&dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&f=false S. 709].</ref><ref>Vater J. S. Litteratur der Grammatiken, Lexica und Wörtersammlungen aller Sprachen der Erde. — Berlin, 1815. [https://books.google.by/books?id=5gUCAAAAQAAJ&pg=PA133&dq=dictionarium+trium+samogit.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjKp9LR-uj0AhVgh_0HHd_LA1wQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=dictionarium%20trium%20samogit.&f=false S. 133].</ref><ref name="Kiopen-1827-103">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 103.</ref><ref>Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.</ref>, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}<ref>Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&pg=PA45&dq=in+samogitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=in%20samogitischen%20sprache&f=false S. 45].</ref>) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.</ref>, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}<ref>Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=WxIHAQAAIAAJ&dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&focus=searchwithinvolume&q=synonyma+latino P. 115].</ref>). Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе на сярэднім варыянце пісьмовай летувіскай мовы (жамойцкай мове)<ref name="Sviazynski-2005-209"/> і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства, і да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»<ref>[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі ліцьвінізму летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}</ref> ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. & in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}){{Заўвага|Тым часам надрукаваныя раней у [[Прусія|Прусіі]] пры падтрымцы прускіх уладаў летувіскія граматыкі мелі назвы: «Летувіская граматыка» ({{мова-la|Grammatica Litvanica|скарочана}}, Даніэль Кляйн, 1653 год), «Зборнік летувіскай граматыкі» ({{мова-la|Compendium Grammaticae Lithvanicae|скарочана}}, Хрыстафор Сапун, 1673 год), «Прынцыпы летувіскай мовы» ({{мова-la|Principium primarium in lingva Lithvanica|скарочана}}, Міхаэль Мёрлін, 1706 год)}}. Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})<ref>Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&pg=RA2-PA31&dq=schamaitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=schamaitischen%20sprache&f=false S. 31].</ref>. Існуюць зьвесткі, што ў 1752 годзе ў Віленскай друкарні францішканаў выйшаў «Лемантар жамойцкі», які, аднак, не захаваўся<ref name="Dziarnovic-2011">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.</ref>. Першы вядомы летувіскі лемантар у ВКЛ выйшаў паміж 1759—1761 гадамі (захаваліся выданьні 1763 і 1766 гадоў) і меў назву «''Навука чытаньня пісьма польскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} = {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}}), у выданьні 1783 году ён застаўся бяз польскай моўнай часткі і польскага назову, але ўжо з пазначэньнем у назове «''летувіскага пісьма''»: «''Навука чытаньня пісьма летувіскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszta lietuwiszka dieł mazu wayku|скарочана}})<ref name="Dziarnovic-2011"/>{{Заўвага|Разам з тым, назва летувіскай мовы ўсё ж зьявілася ў назове аднаго рэлігійнага выданьня з друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі «Punkty kazan od adwentu az do postu. Litewskim iezykiem, z wytlumaczeniem na polskie. Przez ksiedza Konstantego Szyrwida» 1629 году, таксама згадваецца кніга Шырвіда «Clavis linguae Lituanicae» 1630 году (не захавалася ніводнага асобніка)}}. Тым часам у каталёзе бібліятэкі кляштару бэнэдыктынак у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] ([[Пінскі павет|Піншчына]]), складзеным паміж 1783—1790 гадамі, асобнік летувіскага лемантара азначылі як «''Мокслас або лемантар жамойцкай мовы''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Moksłas czyli Elementarz Zmudzkiego Ięzyka»|скарочана}}}}<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 183.</ref>, таксама ў складзеным [[Адукацыйная камісія|Адукацыйнай камісіяй]] у 1773—1774 гадох інвэнтары Віленскай езуіцкай акадэміі адзначалася 100 асобнікаў «''жамойцкага лемантара''» ({{мова-pl|«Elementarz żmudzki»|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 266.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Ziemaytiszki (1793).jpg|108|Ziemaytiszki (1793) (2).jpg|106|Лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў з кніг, надрукаваных у Вільні ў 1793 годзе}} Нягледзячы на спробы папулярызацыі ў XVII ст. назвы «літоўская мова» сярод літоўскіх жамойтаў (пры пасьпяховым замацаваньні гэтай назвы ў [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]]), у [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] летувіская мова працягвала называцца і ўспрымацца менавіта як жамойцкая. Паводле зробленага польскім гісторыкам і дзяржаўным дзеячом [[Ян Гербурт|Янам Гербуртам]] перакладу тэксту [[Мельнскі мір|Мельнскага міру]], зьмешчанага ў працы «Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone» (Кракаў, 1570 год), пры апісаньні межаў Прусіі адзначалася, што «''замак Мэмэль па-жамойцку завецца [[Клайпеда#Назва|Клайпеда]]''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zamek Memel ktory po Zmudzku zowe Klupedo»|скарочана}}}}<ref>Herburt J. Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone. — Kraków, 1570. [https://books.google.by/books?id=YaHmofKR8m8C&pg=PT174&dq=po+zmudzku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwicru31mt_0AhWRhv0HHSqYDuEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=zmudzku&f=false S. 740].</ref><ref>Malinowski M. Dzieje Korony Polskiej i Wielkiego Ksiestwa Litewskiego od roku 1380 do 1535. — Wilno, 1847. [https://books.google.by/books?id=DiRaAAAAcAAJ&pg=PA489&dq=zmudzku+klajpeda&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjd2oC3wOD0AhVL8rsIHUo1AtkQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=zmudzku%20klajpeda&f=false S. 489].</ref>. Пры прызначэньні ў 1575 годзе [[Мэльхіёр Гедройц|Мэльхіёра Гедройца]] на Медніцкую катэдру неаднаразова падкрэсьлівалася, што ён «''валодае жамойцкай мовай''»{{Заўвага|{{мова-la|«...linguae Samogiticae, cum qua inter indigenas majore cum commmendatione atque fractu versari possit, peritum...»|скарочана}}<ref>Ivinskis Z. [https://www.aidai.eu/index.php?option=com_content&view=article&id=4890:is&catid=311:5-gegu&Itemid=343 Merkelis Giedraitis arba Lietuva dviejų amžių sąvartoje] // Aidai. Nr. 5 (40), 1951.</ref>; {{мова-la|«...praeterea indigena huius patriae et linguam norit Samogiticam, qua tanto maiorem fructum in illa dioecesi facere possit»|скарочана}}<ref>Elementa ad Fontium Editiones. T. XXII. — Romae, 1970. [https://pau.krakow.pl/Elementa/tomy/Elementa_XXII_1970.pdf P. 132].</ref>; {{мова-la|«Accedit quod linguam illam Samogiticam bene novit»|скарочана}}<ref>Annales ecclesiastici. T. 2. — Romae, 1856. [https://books.google.by/books?id=uSw2AQAAMAAJ&pg=PA105&dq=%22linguam+Samogiticam&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwil5teDo-n1AhWVR_EDHZxZBww4FBDoAXoECAYQAg#v=onepage&q=Samogiticam&f=false P. 105].</ref>}}. Пры візытацыі Жамойцкага біскуства ў 1579 годзе абмяркоўвалася выняткова жамойцкая мова ({{мова-la|lingua Samogitica|скарочана}}) — як вусная мова мясцовага насельніцтва{{Заўвага|{{мова-la|«Interrog., an calleat linguam Samogiticam? — R.: Partim scio, quia fui in ista regione 18 annos...; Interrog., an isti parochiani soleant confiteri et communicare? — R.: Raro confitentur et non sunt in hac civitate quatuor vel quinque, qui istud faciant, — et facta replicatione dixit: Isti confitentur lingua Samogitica, — et iterum interogatus dixit: Parum servant festa et multi etiam comedant carnes tempore prohibito praesertim extra civitatem <...> Et iterum facta replicatione dixit: Ego intelligo confitentes Samogitice et etiam aliquantulum loquor, quia fui in istis regionibus 18 annos, — sed facta experientia ostendit se parum scire loqui Samogitice»|скарочана}}<ref name="Jablonskis-1973-189">Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 189.</ref>}}. Складзеныя ў 1620—1752 гадох сьпісы навучэнцаў Папскай сэмінарыі ў Вільні разьмяжоўваюць літоўскую (lingua lituanica) і жамойцкую (lingua samogitica) мовы<ref>Grickevičius A. Popiežiškosios seminarijos Vilniuje studentų lietuvių ir žemaičių kalbų mokėjimas 1626−1651 m. // Lituanistica. Nr. 1, 1993. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=ngcWAQAAMAAJ&dq=lingua+litvanica+ir+lingua+samogitica&focus=searchwithinvolume&q=samogitica P. 61].</ref> — як і ліцьвінаў з жамойтамі<ref>Litwin H. Przynależność narodowa alumnów Seminarium Papieskiego w Wilnie 1582—1798. Przyczynek do badań nad świadomością narodową w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych // Między Wschodem i Zachodem. Rzeczpospolita XVI—XVIII w. Studia ofiarowane Zbigniewowi Wójcickiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. — Warszawa, 1993. S. 64.</ref>. У 1631 годзе пры прызначэньні на Медніцкую катэдру народжанага на Жамойці [[Мэльхіёр Гейш|Мэльхіёра Гейша]] староства генэральны жамойцкі [[Геранім Валовіч]] зазначаў, што той «''вольна валодае жамойцкай мовай…, якой амаль не валодаў ніводны біскуп да цяперашняга часу''» ({{мова-la|«Et ita existimo, quia ipse callet linguam Samogiticam..., quam fere nullus Episcopus, praeter modernum, possedit»|скарочана}})<ref>Acta Nuntiaturae Polonae. [https://pau.krakow.pl/ANP/ANP_XXIV_1_1992.pdf T. XXIV, Vol 1]. — Romae, 1992. P. 391.</ref>. У 1647 годзе чацьверты сынод Жамойцкага біскупства пастанавіў перакласьці булу папы рымскага [[Урбан VIII|Урбана VIII]] менавіта на «''жамойцкую мову''» ({{мова-la|«lingua Samogitica translaram»|скарочана}}), таго ж году адпаведны тэкст зьмясьцілі ў кнізе «Synodus quarta dioecesis Samogitiae», надрукаванай у Вільні. Публікацыя жамойцкага перакладу тлумачылася ў пастанове сыноду тым, што некаторыя сьвятары і прапаведнікі перакручвалі зьмест булы «''ў мясцовай мове''»<ref>Zinkevičius. Reikšmingas žemaitiškas rankraštinis tekstas // Žodžių formos ir jų vartosena. — Vilnius, 1974, P. 172.</ref>. У 1690 годзе адпаведны тэкст папскай булы «''жамойцкай мовай''» зь невялікі зьменамі прывялі ў надрукаваным у Вільні зборніку дакумэнтаў Жамойцкага біскупства<ref>Collectanea: Constitutionum Synodalium Dioecesis Samogitiensis. — Vilnius, 1690. [https://books.google.by/books?id=VvBNZ9BNRgsC&pg=RA1-PA15&dq=Samogitica+lingua&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj3nuHIhOf1AhUwwQIHHWSKAVsQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=samogitica&f=false P. 146].</ref>. Аршанскі шляхціч [[Адам Рыгор Каменскі Длужык]], які ў 1660 годзе трапіў у палон [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (далей — на поўнач [[Сыбір]]ы), у сваім дзёньніку зазначаў, што мова [[Зыране|пярмі-зыранаў]] (заходнія суседзі [[Самадыйскія народы|самаедаў]]) мае падабенства з жамойцкай{{Заўвага|{{мова-pl|«I stąd się poczyna Permia, a Moskwa zowie ją Zyrany, którzy są ludzie dziwnego języka; mają wiarę ruską; powiadają, że ich chrzcił ś[w.] Stephan. Ludzie przemyślni, mianowicie w lasach, na wodzie, strzelcy z łuków. Język poszedł trochę na żmudzki»<ref>Kamieński-Dłużyk A. Diariusz więzienia moskiewskiego miast i miejsc // Warta, Książka zbiorowa ofiarowana ks. Fr. Bażyńskiemu. — Poznań, 1874. S. 380.</ref>|скарочана}}}}<ref>Грицкевич В. П. От Нёмана к берегам Тихого океана. — Мн.: Полымя, 1986.</ref>. Паводле выдадзенага ў 1691 годзе [[Жагоры|жагорскім]] намесьнікам дэкрэту, «''…навучыла тых словаў на гаспадара свайго Мацяша Стракша мовіць па-жамойцку: „Welne iszszłuok łowi ir banda io“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...nauczyła tych słów na gospodarza swego Matyasza Straksza mówić po Żmudzku: „Welne iszszłuok łowi ir banda io“»|скарочана}}<ref>Jucewicz L. A. Wspomnienia Żmudzi. — Wilno, 1842. [https://books.google.by/books?id=95kQAQAAIAAJ&printsec=frontcover&dq=Wspomnienia+Zmudzi,+1842&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%C5%BBmudzku&f=false S. 182].</ref>}}<ref name="Jablonskis-1973-291">Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 291.</ref>. Рукапісная летувіская кніга 1707 году азначаецца на вокладцы як пераклад на жамойцкую мову: «''ператлумачаная з польскай на жамойцкую''» ({{мова-lt|«par[t]łumoczita isz Lynkiyska ąt Zemajty[szka]»|скарочана}})<ref>Kregždys R. Lietuvių kalbos polonizmų žodynas. — Vilnius, 2016. P. 200.</ref>. Польскі гісторык і лексыкограф [[Каспар Нясецкі]] ў 1737 годзе пісаў: «''…слова „гедрос“, паводле [[Мацей Стрыйкоўскі|Стрыйкоўскага]], у жамойцкай мове значыць сонца''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...słowo Gedros, ''według Stryikow: fol: 355'', w Zmudzkim języku słońce znaczy»|скарочана}}}}<ref>Niesiecki K. Korona polska przy zlotej wolnosci. T. 2. — Lwów, 1738. [https://books.google.by/books?id=VVRJAAAAcAAJ&pg=PA194&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=jezyku%20zmudzkim&f=false S. 194].</ref>. Жамойцкай азначалася мова летувіскіх кніг XVIII ст., друкаваных у Вільні, Варшаве і [[Супрасьля|Супрасьлі]]: у назове кнігі 1750 году («''з польскай на жамойцкую мову перакладзеная''», {{мова-lt|«Isz Lankiszka Ziemaytiszkay iżguldita»|скарочана}}), у назове («''па-жамойцку вытлумачаная і друкаваная''», {{мова-lt|«ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas»|скарочана}}) і ў тэксьце ({{мова-lt|«Ziemaytyszku liezuwiu»|скарочана}})<ref>1759 metų «Ziwatas». — Vilnius, 1998. [https://books.google.by/books?id=D8pMAQAAMAAJ&q=Ziemaytiszku&dq=Ziemaytiszku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjLxezn6vT1AhWniv0HHXFKDVIQ6AF6BAgCEAI P. 5].</ref> кнігі 1759 году, якая перавыдалася ў 1787 годзе, а таксама ў назове кнігі 1781 году («''з польскай мовы на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Liezuwe Lękiszka ant ziemaytyszka»|скарочана}}), якая перадрукоўвалася ў 1806 і 1830 гадох. Каля 1750 году зь перавыданьнем каля 1762 і ў 1765, 1770, каля 1775, каля 1778 і ў 1798 гадох у Вільні друкавалі кнігу «''Жамойт на роднай мове славіць Пана Бога''» ({{мова-lt|«Ziemaytis prigimtu sawa lieżuwiu Pona Diewa garbin»|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 464—465.</ref>. У складзеным у 1772 годзе каталёзе бібліятэкі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] адзіную ў сьпісе цалкам летувіскую кнігу азначылі як жамойцкую ({{мова-la|«Samogitico idiomate»|скарочана}})<ref>Catalogus Auctorum Ordine Alphabetico dispositus in Bibliotheca Collegii Academiae Vilnensi S. I. reperibilium. — Vilnae, 1772. [https://virtus.mb.vu.lt/en/p/69/ P. 69].</ref>, адзіную кнігу на летувіскай мове азначылі як «жамойцкую кнігу» ({{мова-pl|«Książka Żmudzka»|скарочана}} і ў бібліятэцы [[Касьцёл Сьвятой Барбары і кляштар трынітарыяў (Берасьце)|Берасьцейскага трынітарскага кляштару]]<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 184.</ref>. У 1773 годзе біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] ў сваёй польскамоўнай прадмове да летувіскай кнігі, выдадзенай у Вільні, азначыў яе мову як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Устава, зьмешчаная ў інвэнтары [[Рэтаў]]скага староства 1784 году, вызначала павіннасьць: «''…уставу два разы на год для ўсёй воласьці, па-жамойцку перакладзеную, прачытаць і патлумачыць, што каторы пункт значыць…''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…ustawę dwa razy na rok dla całey włosci, po Żmudzku przekopiowaną, przeczytać y wyexplikować, co ktory punkt znaczy…»|скарочана}}}}<ref>Акты издаваемые Виленской комиссией для разбора древних актов. Т. XXV. — Вильна, 1898. [https://books.google.by/books?id=IOYDAAAAYAAJ&pg=PA547&dq=po+%C5%BBmudzku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWlaXJsfD1AhUZOuwKHbYlAmQQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&q=%C5%BBmudzku&f=false С. 547].</ref>. Шматлікія выдадзеныя ў Вільні летувіскія кнігі (дзьве 1793, 1797, 1805, 1812, 1820, 1824, 1826, 1830, 1832, 1834, 1840, 1848, дзьве 1851, 1852, дзьве 1853, 1854, 1856 гады) зьмяшчалі лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў ({{мова-lt|«Mienesey Łotiniszki, Lękiszki, Ziemaytiszki»|скарочана}}). Складзены ў 1797 годзе каталёг бібліятэкі Віленскага францішканскага кляштару, у якой захоўваўся вялікі збор летувіскіх кнігаў<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 180.</ref>, меў назву: «Каталёг кніг у мовах жамойцкай, рускай, габрэйскай, арабскай, грэцкай і нямецкай» ({{мова-pl|Katalog ksiąg w Języku Zmudzkim, Ruskim, Hebrayskim, Arabskim, Greckim i Niemieckim|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR aukstuju mokyklu mokslo darbai. Nr. 33—34, 1998. [https://books.google.by/books?id=szAPAQAAMAAJ&q=jezyku+zmudzkim&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgMEAI P. 33.]</ref>. Тым часам [[Генэрал-ад’ютант|генэрал-ад’ютант]] [[Войска Вялікага Княства Літоўскага ў XVIII стагодзьдзі|войска былога Вялікага Княства Літоўскага]] Юры Грушэўскі азначыў летувіскую біблію [[Багуслаў Самуэль Хілінскі|Багуслава Самуэля Хілінскага]], асобнік якой у 1805 годзе падараваў бібліятэцы [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], як «''рэдкую біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«rzadką Biblią w Żmudzkim języku»|скарочана}})<ref>Stankiewicz M. Bibliografia litewska od 1547 do 1701 r. — Kraków, 1889. [https://books.google.by/books?id=fMgtAAAAYAAJ&pg=PA56&dq=Gru%C5%BCewski+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiUl9rCvun1AhVzSPEDHfrwDOAQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=Gru%C5%BCewski%20jezyku%20zmudzkim&f=false S. 56].</ref>. [[Файл:Jistoriję Justinaus parguldę Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû K. Daugkientys metusî (1798, 1834-36).jpg|значак|Летувіскі пераклад [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]] «''з лацінскай мовы на жамойцкую''» (1834—1836 гг., з мэтай фальсыфікацыі больш раньняга часу стварэньня падпісаны «1798 г.»)]] Адзін зь першых ідэолягаў летувіскага нацыянальнага руху [[Сыманас Даўкантас]] (1793—1864) — з мэтай зрабіць летувіскую літаратуру больш старажытнай<ref>Roma Bončkutė, [https://www.bernardinai.lt/nedegantys-simono-daukanto-rastai/ Nedegantys Simono Daukanto raštai], bernardinai.lt, 28 лістапада 2020 г.</ref> — пакінуў на вокладцы падпісанага псэўданімам уласнага летувіскага перакладу азначэньне «''з лацінскай мовы на жамойцкую''» ({{мова-lt|«Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû»|скарочана}}) і дату «''1798 год''». Азначэньнем летувіскай мовы як жамойцкай ён, з усяго відаць, спрабаваў зрабіць сваю фальсыфікацыю адпаведнай сапраўдным раньнім летувіскім перакладам: {{Артыкул у іншым разьдзеле|Антанас Кляментас|Антанаса Кляментаса|lt|Antanas Jackus Klementas}} паміж 1790—1810 гадамі («''з польскай на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Linkiszka… unt… Ziemaytiszka»|скарочана}}, {{мова-lt|«isz linkiszka raszta ziemaytyszka»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/225/mode/2up?q=Ziemaytiszka P. 226].</ref> і [[Юзэф Арнульф Гедройц|Юзэфа Арнульфа Гедройца]] 1809 году («''на жамойцкую мову''», {{мова-lt|«and ležuwia… Ziematyszka»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/211/mode/2up?q=Ziematyszka P. 212].</ref>. {{Падвойная выява|справа|Grammatyka języka żmudzkiego. Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko (1832).jpg|108|Naujes moksłas skajtima raszta żemajtyszka diel mażun wajkun (1848).jpg|106|Выдадзеныя ў Вільні жамойцкія (летувіскія) «Граматыка жамойцкай мовы» (1832 г.) і лемантар «Новая навука чытаньня пісьма жамойцкага для малых дзетак» (1848 г.)}} Як зазначае гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]], яшчэ ў пачатку XIX ст. тэрмін «літоўскі» ў розных мовах (як і «беларускі», «рускі» і многія іншыя) меў «дыфузнае», няўстойлівае ў тэрміналягічным пляне значэньне і ня быў замацаваны за назвай мовы сучасных летувісаў<ref name="Zaprudzki-2013-85"/>. Напрыклад, нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Хрыстаф Адэлюнг||en|Johann Christoph Adelung}} у сваёй працы «Мітрыдат, або Агульнае мовазнаўства…»<ref>Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. S. 696—697.</ref> (1809 год) пісаў, што «літоўцы» маюць няяснае мяшанае «германа-славянскае» паходжаньне; іх жамойцкая група складаецца з носьбітаў дыялекту, які мае назву «польска-літоўскі», сама ж «літоўская» мова на дзьве траціны складаецца з славянскай; аўтар паведаміў, што суседзям «літоўцы» сьпярша былі вядомыя як гуды, а таксама згадаў яцьвягаў і такую іх назву, як палешукі. Сяргей Запрудзкі зазначае, што з пададзенай інфармацыі можна меркаваць, што пад назвай «літоўцы» нямецкі лінгвіст часткова разумеў беларусаў<ref name="Zaprudzki-2013-96"/>. Іншы нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Сэвэрын Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у свай працы «Літаратура, датычная граматык, лексыкі і збораў словаў усіх моваў зямлі: выкладзеная ў альфабэтным парадку моваў…»<ref>Litteratur der Grammatiken, Lexika und Wörtersammlungen aller Sprachen der Erde. — Berlin, 1815. S. 132.</ref> (1815 год) сьцьвярджаў, што будучы сястрой [[Латыская мова|латыскай мовы]], з пункту гледжаньня лексыкі і граматыкі «літоўская» мова была пераважна славянскай, у іншых дачыненьнях — германскай; «літоўская» мова мела свае адгалінаваньні ў Жамойці і на поўдні Вялікага Княства Літоўскага. Апошняе сьцьверджаньне дазваляе меркаваць, што тут таксама пад «літоўскай» мовай часткова разумелася беларуская<ref>[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 100.</ref>. У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||ru|Кёппен, Пётр Иванович}} у сваёй кнізе «О происхождении, языке и литературе литовских народов» крытыкаваў апублікаваны ў 1822 годзе артыкул латыскага сьвятара-дасьледніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Карл Ватсан|Карла Ватсана|de|Karl Friedrich Watson}}, які да «латыскіх народаў» ({{мова-de|«Lettischer Volksstamm»|скарочана}}) адносіў латышоў, летувісаў і ўсіх беларусаў («крывічоў»)<ref name="Kiopen-1827-11">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 11.</ref>. Таксама ён палемізаваў датычна назвы адпаведнай моўнай групы, сьцьвярджаючы «літоўскія мовы» і «літоўскія народы» замест прынятых у той час «латыскія мовы» і «латыскія народы»<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 32—36.</ref>, ужываючы, разам з тым, наступныя азначэньні: «''ўласна гэтак званая літоўская гаворка''», «''уласна гэтак званая літоўская мова''», «''уласна гэтак званыя літоўцы (жамойць?)''», «''уласна гэтак званая літоўская [гаворка] (або жамойцка-літоўская)''» ({{мова-ru|«собственно так называемое литовское наречие», «собственно так называемый литовский язык», «собственно так называемые литовцы (жмудь?)», «собственно так называемое литовское [наречие] (или жмудско-литовское)»|скарочана}}<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 29, 31, 33, 49, 77.</ref>){{Заўвага|У 1824 годзе віленскі [[Kurier Litewski (1793)|Kurier Litewski]] называў мову летувіскіх кніг «жамойцка-літоўскай» («літоўска-жамойцкай») і «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскай]]» ({{мова-pl|«...w języku Litewsko-Żmudzkim i Prusko-Litewskim... Napisane w języku Żmudzko-Litewskim przez Kajetana Niezabitowskiego Żmudzina...»|скарочана}})<ref>Kurier Litewski. Nr. 49, 1824. [https://books.google.by/books?id=qkZJAAAAcAAJ&pg=RA8-PT6&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwick8Hn7-H0AhXESPEDHVluBb84ChDoAXoECAkQAg#v=onepage&q&f=false S. 4].</ref>; а яшчэ ў 1860 годзе «Encyklopedyja Powszechna» азначала дзьве першыя бібліі на летувіскай мове як «літоўска-прускую» ([[Ёнас Брэткунас]], [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1590 год) і «жамойцкую» ([[Багуслаў Самуэль Хілінскі]], [[Лёндан]], 1660 год)<ref>Encyklopedyja powszechna. T. 3. — Warszawa, 1860. [https://books.google.by/books?id=XMhLAQAAIAAJ&pg=PA428&dq=biblija+zmudzka&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiOo7Xy2uX1AhVnSfEDHXUCDCQQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=biblija%20zmudzka&f=false S. 428].</ref>}}. Аднак у 1829 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1830 годзе) расейскі пісьменьнік і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Палявы||ru|Полевой, Николай Алексеевич}} зазначаў: «''Няма сумневу прылічваць сюды [да латыскіх народаў] крывічоў (цяперашніх ліцьвіна-русаў і беларусаў)''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Нет сомнения причислять сюда [к Латышским народам] Кривичей (нынешних Литвино-Русов и Белоруссов)»|скарочана|}}}}<ref>Полевой Н. История русского народа. — Москва, 1829. С. 47.</ref>. Яшчэ ў 1831 годзе прафэсар гісторыі [[Парыская акадэмія|Парыскай акадэміі]] Андрыен Жары Мансі вылучаў у «літоўскай мове» чатыры падмовы: «літоўскую» (уласна) каля [[Вільня|Вільні]] ды іншых; «крывіцкую» каля [[Віцебск]]у, [[Смаленск]]у ды іншых; «жамойцкую»; «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскую]]» каля [[Тыльзыт]]у ды іншых<ref>Жарри Манси А. История древних и новых литератур, наук и изящных искусств. — Москва, 1832. С. 46.</ref>. Падобныя зьвесткі географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Х’ю Мюрэй||en|Hugh Murray (geographer)}} зьмясьціў у сваёй «An Encyclopaedia of Geography», выдадзенай у 1834 годзе (перавыдавалася ў 1839 годзе, а таксама ў 1861 годзе пад назвай «The Encyclopedia of All Nations»<ref>Murray H. The Encyclopedia of All Nations. Vol. 1. — New York, 1861. [https://books.google.by/books?id=yJERZqUGwpMC&pg=PA307&dq=murray+Kriwitsh&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=murray%20Kriwitsh&f=false P. 307].</ref>), вылучаючы ў «літоўскай мове» дыялекты «сапраўдны літоўскі», «жамойцкі», «крывіцкі» і «пруска-літоўскі»<ref>Murray H. An Encyclopaedia of Geography. — London, 1834. [https://books.google.by/books?id=-vlCAAAAcAAJ&pg=PA306&dq=murray+Kriwitsh&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=murray%20Kriwitsh&f=false P. 306].</ref>. А ў 1841 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1849 годзе) расейскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Устралаў||ru|Устрялов, Николай Герасимович}} ужываў да мовы летувісаў назву «латыская гаворка» ({{мова-ru|«...в воеводствах Виленском и Трокском удержалось Латышское наречие»|скарочана}})<ref>Устрялов Н. Русская история. Ч. 1. — СПб., 1849. С. 249.</ref>. У 1842 годзе афіцыйны часопіс Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначаў, што «''паводле меркаваньня Ватсана, які прылічвае крывічоў (ліцьвіна-русаў і беларусаў) да народаў літоўскіх, колькасьць літоўцаў можа дасягаць 11 мільёнаў''»{{Заўвага|{{мова-ru|«По мнению Ватсона, причисляющего Кривичей (Литвино-Руссов и Белоруссов) к народам Литовским, число Литовцев может простираться до 11 мил.»|скарочана}}}}<ref>Журнал Министерства народного просвещения. Том 36 (1842). С. 173.</ref>{{Заўвага|Як зазначае летувіскі гісторык Дарыюс Сталюнас, нават у 1860-я гады найлепшы, як тады лічылася ў Расейскай імпэрыі, экспэрт у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім прафэсар Пецярбурскай духоўнай акадэміі [[Міхаіл Каяловіч]] у праграме этнаграфічнага вывучэньня рэлігійнага жыцьця [[Паўночна-Заходні край|Заходняга краю]] пісаў як пра «літоўскі народ», так і пра «літоўскае племя», якое да таго ж гаворыць «жамойцкай мовай»<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref>}}. Пра «літоўска-жамойцкую мову», якой размаўляюць у тым ліку ў «''Прусіі да самага Караляўца''», яшчэ ў 1858 годзе пісаў часопіс {{Артыкул у іншым разьдзеле|Dziennik Literacki||pl|Dziennik Literacki}}<ref>Dziennik Literacki. Nr. 124, 1858. [https://books.google.by/books?id=TqCfX3hdldAC&pg=PA1008&dq=szyrwid+zmudzki&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiptMTotIb2AhVvgv0HHStRAMYQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=szyrwid%20zmudzki&f=false S. 1008].</ref>. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў<ref>Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=snippet&q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&f=false S. 128].</ref>: {{Цытата|Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах. {{арыгінал|de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»}}| }} У 1854 годзе на старонках часопіса {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які рэдагаваўся народжаным на [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыне]] навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}}, зьявілася крытычная нататка датычна называньня часткі жамойтаў «літвой» (названых пазьней «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі», якія насяляюць «[[Аўкштота|Аўкштоту]]» — «Верхнюю або ўласную Літву»), а жамойцкай мовы — «літоўскай»<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} [[Файл:Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык (1861).jpg|значак|«Расейскі лемантар зь перакладам словаў і фразаў на жамойцкую мову» ({{мова-ru|«Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык»|скарочана}}), 1861 г.]] Яшчэ ў 1861 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да генэрал-губэрнатара {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Назімаў|Ўладзімера Назімава|ru|Назимов, Владимир Иванович}} адзначалася, што большасьць сельскага насельніцтва [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]] размаўляюць па-жамойцку, а большасьць сельскага насельніцтва [[Віленская губэрня|Віленскай]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрніяў — па-беларуску. Адпаведна, у [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]] дзеля першых прапаноўвалася выкладаць па-жамойцку, а дзеля другіх — толькі па-расейску. Тым часам літоўская і летувіская мовы ({{мова-ru|литовский язык|скарочана}}) у гэтым афіцыйным дакумэнце [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] не ўпаміналіся: {{Цытата|Так, у большай частцы Ковенскай губэрні, населенай жамойтамі, якія маюць сваю пісьменнасьць, хоць яшчэ і нязначную, але якая прадстаўляе ўжо для народу малітоўнікі, календары і некаторыя іншыя карысныя кнігі на жамойцкай мове, на якой народ слухае пропаведзі ў касьцёлах і спавядаецца ў гэтай губэрні, навучаньне ў пачатковых вучэльнях жамойцкай грамаце варта дазволіць, выкладаньне ж польскай мовы, на якой гавораць абшарнікі і чыноўнікі, у гэтыя вучэльні ня ўводзіць, пакінуўшы яе толькі ў гімназіях і прагімназіях. У губэрнях жа Віленскай, Гарадзенскай і Менскай вялікая частка сельскага насельніцтва размаўляе беларускай гаворкай, таму і народныя вучэльні ў гэтых мясцовасьцях маюць быць чыста расейскімі. {{арыгінал|ru|Так, в большей части Ковенской губернии, населенной жмудинами, имеющими свою письменность, хотя еще и незначительную, но представляющую уже для народа молитвенники, календари и некоторыя другие полезные книги на жмудском языке, на котором народ слушает проповеди в костелах и исповедуется в этой губернии, обучение в первоначальных училищах жмудской грамоте следует допустить, преподавание же польского языка, которым говорят помещики и чиновники, в эти училища не вводить, оставив его только в гимназиях и прогимназиях. В губерниях же Виленской, Гродненской и Минской большая часть сельского населения говорит наречием белорусским, поэтому и народные училища в этих местностях должны быть чисто русскими.}} |Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 4—5. }} [[Файл:Жемойтско-литовский букварь. Изданный по распоряжению господина главного начальника Cеверо-западного края (1864).jpg|значак|«Жамойцка-літоўскі буквар», выдадзены ў 1864 годзе на загад [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]]]] Як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}, «''Хоць уласна тэрмін „літоўцы“ ўжываўся даволі часта, больш звыклымі для расейскай бюракратыі [у 1860-я гады] заставаліся іншыя паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамойцкая“ або „самагіцкая“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}}}}{{Заўвага|Сярод іншага, існавала «Камісія для разгляду польскіх і жамойцкіх кніг, якія прадаюцца ў Вільні» ({{мова-ru|«Комиссия для рассмотрения польских и жмудских книг, продаваемых в г. Вильне»|скарочана}}), утвораная ў 1865 годзе наступнікам [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Канстанцін фон Каўфман|Канстанцінам фон Каўфманам|ru|Кауфман, Константин Петрович фон}}. Таксама таго ж году пры ўправе Віленскай навучальнай акругі выйшаў з друку «Жамойцка-расейскі буквар» ({{мова-lt|«Букварс жемайтишкай-русишкасис паращитас пагал моки ма ну В. Золотова падота, ишгульдитас пар И. Кречински»|скарочана}} або {{мова-ru|«Букварь жмудско-русский, составленный но методе В. Золотова. Пер. И. Кречинского»|скарочана}})}}<ref name="Stalunas-2005"/>. {{Падвойная выява|справа|Программа преподавания жмудского языка в Поневежской учительской семинарии (1893).jpg|107|Программа жмудско-литовского языка (1893).jpg|107|Праграмы выкладаньня летувіскай мовы ў [[Панявеж|Панявескай]] настаўніцкай сэмінарыі: {{мова-ru|«Программа преподавания жмудского языка»|скарочана}} (налева), {{мова-ru|«Программа жмудско-литовского языка»|скарочана}} (направа)}} У 1862 годзе ў прадстаўленьні Аляксандра Шырынскага-Шыхматава да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|абмаскаліць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]: {{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім абмаскаліць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы. {{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}} |Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22. }} {{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}} Пры здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) 1 лютага 1864 году генэрал-губэрнатар [[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]] [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] у сваім цыркуляры дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году ён выдаў загад «''прапанаваць біскупу [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Валанчэўскаму]], пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}. Акруговы інспэктар Мікалай Новікаў, які займаўся ўладкаваньнем школаў у Ковенскай губэрні, 25 жніўня 1864 году пісаў папячыцелю Віленскай навучальнай акругі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Карнілаў|Івану Карнілаву|ru|Корнилов, Иван Петрович}}: «''Гэтая сумесь гаворкі дае надзею на магчымасьць стварыць на развалінах розных гаворак расейскую і жамойцкую мовы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Эта смесь говора дает надежду на возможность создать на развалинах разных говоров русский и жмудский языки»|скарочана}}}}, а 11 верасьня таго ж году — «''Дазволю сабе ня першы раз паўтарыць, што сапраўдны стан літоўскай мовы ў Ковенскай губэрні дапускае магчымасьць і ўзнавіць яе з развалінаў, і на гэтых развалінах стварыць хоць-якую іншую мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Позволю себе не в первый раз повторить, что настоящее состояние литовского языка в Ковенской губернии допускает возможность и воссоздать его из развалин, и на этих развалинах создать какой угодно другой язык»|скарочана}}}}. 7 лютага 1869 году літоўскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб абмаскаліць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}<ref name="Stalunas-2005"/>. У 218-м томе (1881 год) афіцыйнага часопіса Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначалася<ref>Журнал Министерства народного просвещения. Том 218 (1881). [https://books.google.by/books?id=-BkFAAAAYAAJ&pg=RA3-PA299&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj0r-DJicLzAhWdQvEDHUzGBMI4ChDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 299].</ref>: {{Цытата|Зрэшты, варта заўважыць, што назвы «Жмудзіны» і «Ліцьвіны» (Літоўцы) у лінгвістычна-этнаграфічным сэнсе далёка не супадаюць зь іх гістарычным значэньнем і зь іх папулярным ужываньнем у цяперашні час. Шмат хто называе «Жмудзінамі» ўсіх сапраўдных Літоўцаў, у супрацьлегласьць «Ліцьвінаў», гэта значыць людзям не літоўскага, але славянскага этнаграфічнага паходжаньня, якія жывуць у Літве, альбо ў супрацьлегласьць «ліцьвінаў» як наогул жыхарам гістарычнай Літвы без адрозьненьня іх паходжаньня. Пры такім поглядзе замест назвы «літоўская мова» ўжываюць «жамойцкая мова». {{арыгінал|ru|Впрочем, следует заметить, что названия «Жмудины» и «Литвины» (Литовцы) в лингвистико-этнографическом смысле далеко не совпадают с их историческим значением и с их популярным употреблением в настоящее время. Многие называют «Жмудинами» всех настоящих Литовцев, в противоположность «Литвинам», то есть людям не литовского, но славянского этнографического происхождения, живущим в Литве, или же в противоположность «Литвинам» как вообще жителям исторической Литвы без различия их происхождения. При таком взгляде вместо названия «литовский язык» употребляют «язык жмудский».}} | }} У 1885 годзе ў расейскай прэсе Паўночна-Заходняга краю асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})<ref>Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&pg=PP3&dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&f=false С. 224].</ref>. Як прызнае летувіскі этноляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пятрас Кальнюс||lt|Petras Kalnius}}, у афіцыйных дакумэнтах Расейскай імпэрыі азначэньне жамойцкай мовы ў якасьці «літоўскай» ({{мова-ru|«литовский язык»|скарочана}}) — як і само паняцьце «літоўскі народ» ({{мова-ru|«литовский народ»|скарочана}}) датычна летувісаў Віленскай і Ковенскай губэрняў — пачало дамінаваць толькі ў 1890—1900-я гады<ref>Kalnius P. Žemaičių etniškumo sampratos XIX a. šaltiniuose. 2. Nuo žemaičių kultūrinio sąjūdžio iki XIX a. pab // Liaudies kultūra. 2 (131), 2010. P. 22.</ref>. == Герб == {{Асноўны артыкул|Пагоня}} [[Файл:Jagajła, Pahonia. Ягайла, Пагоня (K. Kielisiński, 1841).jpg|міні|[[Пагоня]] з надмагільля [[Ягайла|Ягайлы]]]] Паходжаньне дзяржаўнага гербу ліцьвінаў — [[Пагоня|Пагоні]] — мае [[Сэмантыка|сэмантычную]] повязь з старажытнай ваеннай традыцыяй народнай пагоні — найважнейшай функцыяй арганізацыі жыцьця і побыту [[Усходнеславянскія мовы|ўсходнеславянскіх плямёнаў]], калі кожны чалавек быў у адказе за жыцьцё супляменьніка. У выпадку раптоўнага нападу супраціўніка і захопу ў палон суродзічаў кожны мужчына, які меў права насіць зброю, мусіў пехатою або конна кідацца ў пагоню за ворагам, каб адбіць палон. Ва ўмовах ваеннай дэмакратыі традыцыя народнай пагоні выконвалася безумоўна і захоўвалася стагодзьдзямі і ў эпоху [[Русь|Русі]], і ў часы Вялікага Княства Літоўскага<ref name="ehb-391">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 391.</ref>. [[Іпацьеўскі летапіс]] паведамляе пра пагоню жыхароў [[Берасьце|Берасьця]] ў 1280 годзе за польскім вайсковым аддзелам, які паваяваў ваколіцы места. Вялікі князь літоўскі [[Ягайла]] ў сваёй ([[Лацінская мова|лацінскай]]) грамаце ад 20 лютага 1387 году пісаў<ref>Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах (IX—XVIII ст.) / Склад.: В. Шчарбакоў, К. Кернажыцкі, Д. Даўгяла. Т. 1. — Менск: Выдавецтва АН БССР, 1936.</ref><ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 78—79.</ref>: {{Цытата|…паводле старажытнага звычаю, перасьлед ворага ёсьць абавязкам кожнага мужчыны ў нашым краі; гэткае [[паспалітае рушэньне]] дзеля выгнаньня ворага з нашае Літоўскае зямлі па-народнаму завецца „пагоня“''. {{арыгінал|la|...Quotiescunque etiam hostes et adversarios nostros et ipsius terrae nostrae Lithuanicae fugitivos insequi opportuerit, ad insequutionem huiusmodi, quod роgоniа vulgo dicitur, nоn solum armigeri, verum etiam omnis masculus, cuiuscunque status aut conditionis extiterit, dummodo аrmа bellicosa gestare poterit, proficisci teneatur.}}||З прывілею вялікага князя літоўскага [[Ягайла|Ягайлы]], 20 лютага 1387 г.}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|Пагоня як сымбаль [[Белая Русь|Белай Русі]] (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] Паводле летапісаў Вялікага Княства Літоўскага, Пагоню ў якасьці гербу гаспадарства ўвёў князь [[Нарымонт]], брат вялікага князя [[Трайдзень|Трайдзеня]] (1270—1282): {{Цытата|Той Нарымунт меў герб, або кляйнот, рыцарства сваяго таковы, і тым пячатаваўся, Вялікаму княству Літоўскаму заставіў яго, а то такі: у гербе муж збройны, на каню белам, у полю чырвонам, меч голы, яка бы каго гонячы дзяржаў над галавою, і ёсьць адтоля названы «'''пагоня'''».|[[Хроніка літоўская і жамойцкая]]{{Заўвага|Хроника Литовская и Жемайтская // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}{{Заўвага|Хроника Быховца // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}}} [[Файл:Pahonia, Žyvie Biełaruś. Пагоня, Жыве Беларусь (1918).jpg|міні|Гербы [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх ваяводзтваў]] і дзяржаўны герб [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]], 1918 г.]] Выява гербу Пагоні ёсьць на пячаці полацкага князя Глеба-Нарымонта 1338 году і на пячаці (з кірылічным надпісам) вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а 1366 году<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 120.</ref>. Назва ''Пагоня'' набыла шырокую вядомасьць у канцы XV — пачатку XVI стагодзьдзя, відаць, у выніку асэнсаваньня гербавай выявы як сымбалю абаронцы Айчыны<ref>Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 4—5.</ref>. Кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] у 1562 годзе загадаў біць на [[Віленская мынца|Віленскай мынцы]] манэты-траякі: «''А на сем з аднае стараны два першыя словы, каторымі ся пачынаець пісаці імя наша гаспадарскае, а з другое стараны … герб Пагоня''». Дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага пад назвай Пагоня ({{мова-be-old|Погоня|скарочана}}) сьцьвярджаецца ў [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага|статутах Вялікага Княства Літоўскага]] [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|1566]]<ref name="salanda-2019-5">Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 5.</ref> і [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|1588]]<ref>{{Літаратура/ГСБМ|25к}} С. 131.</ref> гадоў. Афіцыйная беларуская гербавая назва ''Пагоня'' не пакідае ніякіх сумневаў у [[беларусы|беларускай этнічнай прыналежнасьці]] грамадзтва, дзе зьявіўся і выкарыстоўваўся герб Вялікага Княства Літоўскага<ref name="salanda-2019-5"/>. Тым часам [[Летувіская мова|летувіскае]] слова «''výtis''» («''віціс''»), якое выкарыстоўваецца дзеля азначэньня [[Герб Летувы|сучаснага летувіскага варыянту Пагоні]], прыдумаў ў сярэдзіне XIX ст. [[Сымонас Даўкантас]]<ref name="Kraucevic-1993">[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.</ref><ref name="Arlou-2012-349">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 349.</ref>. Сьпярша ім называлі толькі вершніка-рыцара, а дзеля азначэньня гербу цалкам слова «''Vytís''» (ужо зь вялікай літары і з націскам на другім складзе) упершыню выкарысталі толькі ў 1884 годзе (раней Пагоню па-летувіску звычайна звалі «''Vaikymas''» — 'Перасьледаваньне'). Да канца XIX ст. слова «''Vytis''» стала агульнапрынятым у Летуве дзеля азначэньня Пагоні. Аднак яшчэ доўгі час ішлі спрэчкі пра тое, на якім складзе трэба рабіць націск — на першым ці на другім. Толькі ў 1930-я гады з гэтым канчаткова вызначыліся — спыніліся на «''Výtis''»<ref>{{кніга|аўтар=Rimša E.|частка=Heraldika |загаловак=Iš praeities į dabartį|месца=Vilnius|выдавецтва=Versus aureus|год=2004|pages=61—63}}</ref>. {| |- | <gallery caption="Гербы [[Вялікае Княства Літоўскае#Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел|адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак (ваяводзтваў) Вялікага Княства Літоўскага]], 1720-я гады" class="center""> Amścisłaŭ, Pahonia. Амсьціслаў, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскае]] Bieraście, Pahonia. Берасьце, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскае]] Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віленскае ваяводзтва|Віленскае]] Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскае]] Miensk, Pahonia. Менск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Менскае ваяводзтва|Менскае]] </gallery> <gallery class="center""> Padlašša, Pahonia. Падляшша, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляскае]] Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Полацкае ваяводзтва|Полацкае]] Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Троцкае ваяводзтва|Троцкае]] Žemaitija. Жамойць (1720).jpg|[[Жамойцкае ваяводзтва|Жамойцкае (староства)]] Inflanty. Інфлянты (1720) (2).jpg|[[Інфлянцкае ваяводзтва|Інфлянцкае]] </gallery> |} == Сталіца == {{Асноўны артыкул|Вільня}} [[Файл:Vilnia, Vostraja Brama. Вільня, Вострая Брама (J. Bułhak, 1912) (2).jpg|значак|[[Вострая брама]] з гербам [[Пагоня]]й у [[Вільня|Вільні]]. Здымак [[Ян Булгак|Яна Булгака]], 1912 г.]] У старажытных пісьмовых крыніцах сталіца ліцьвінаў — [[Вільня]] — упамінаецца пад беларускай назвай ''Вільня'' (''Vilnia'' або ''Vilna'', напрыклад, у лістах [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Гедзімін]]а 1323 году «''in civitate nostra regia '''Vilnia'''''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 79.</ref>). У старабеларускіх тэкстах з XV ст. суіснавалі формы ''Вильня'' / ''у Вильни'' і ''Вильна'' / ''у Вильне'' (што параўнальна з ''Горадна'' — ''[[Горадня]]'' і ''[[Коўна]]'' — ''Коўня''), але паступова запанавала форма ''Вильня''<ref name="viacorka"/>. Тым часам форму «''Vilnius''» [[летувіская мова|па-жамойцку]] пачалі ўжываць прыкладна з XVII ст. ([[Мікалоюс Даўкша|М. Даўкша]] ў «Пастыле» 1600 году). Летувіскі тапаніміст [[Аляксандрас Ванагас]] мяркуе, што гэта форма ўзьнікла пад уплывам польскай назвы ''Wilno'' (у летувіскай мове няма назоўнікаў ніякага роду, у пазычаньнях ён зьмяняецца на мужчынскі). Тым часам польскае ''Wilno'' утварылася ад старабеларускага варыянту ''Вільна''<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/vilnia/30284660.html Вільня ці Вільнюс? Ці карэктна называць горад традыцыйным беларускім імем], [[Радыё Свабода]], 21 лістапада 2019 г.</ref>. А першаснай і найбольш старажытнай назвай места ў жамойцкіх (летувіскіх) гаворках ёсьць ''Vilnia'', на што зьвяртае ўвагу А. Ванагас і што пацьвярджаецца сучаснай [[латыская мова|латыскай]] назвай — ''Viļņa''<ref name="viacorka"/>. {| |- | <gallery class="center"> Belarusians - on Ethnic Map of European Russia by Aleksandr Rittich - 1875 AD.jpg|[[Беларусы]] (арэал у цэнтры) на «Этнаграфічнай мапе Эўрапейскай Расеі» (1875 г.), складзенай [[Аляксандар Рыціх|Аляксандрам Рыціхам]] (фрагмэнт) Biełarusy. Беларусы (1885).jpg|Фрагмэнт этнаграфічнай мапы Эўропы з атлясу «Géographie Militaire» ([[Парыж]], 1885 г.) Biełarusy. Беларусы (J. Karski, 1903).jpg|Этнаграфічная мапа беларусаў (паводле моўнага крытэру), складзеная філёлягам-славістам [[Яўхім Карскі|Яўхімам Карскім]], 1903 г. Länder und Völkerkarte Europas.jpg|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» (1918 г.), складзенай нямецкім гісторыкам [[Дзітрых Шэфэр|Дзістрыхам Шэфэрам]] (1845—1929) Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы, складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г. </gallery> |} == Перайменаваньне ліцьвінаў у «беларусаў» == Упершыню назва «беларусы» ў дачыненьні да ліцьвінаў пачала выкарыстоўвацца ў XVII ст. у час войнаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] з Рэччу Паспалітай, у запісах маскоўскіх вайсковых пісараў, дзеля азначэньня праваслаўнага вызнаньня тых палонных ліцьвінаў і ўкраінцаў, якія былі праваслаўнымі (у адрозьненьне ад ліцьвінаў-каталікоў{{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«...литвин Ивашко Иванов з женою с Роинкою да с сыном с Микулайком да с сестрою з девкою Агафьицею. А сказал, что он родом литвин, католицкие веры из города Несвижа, мещанский сын, а жена де за ним литовка же тово ж города Несвижа»|скарочана}}<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570-1667 гг. — Минск, 1963. С. 108.</ref>}}), напрыклад: «''литвин белорусец Ошмянского повету''», «''литовка беларуска Мстиславского повету''», «''литвин белоруские веры''» («руская, беларуская вера» = праваслаўе) і г. д.<ref name="latysonak">[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 212—213.</ref> Тым часам палонныя шляхцічы-ліцьвіны называлі сябе выняткова «ліцьвінамі», напр.: «''литвин Корнейко Круковской, уроженец Оршанского повету, шляхтич белоруские веры''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 112.</ref>). Сваю зямлю палонныя літоўскія (беларускія) шляхціцы таксама называлі Літвой. Гісторык [[Алег Латышонак]] прыйшоў да высновы: {{Пачатак цытаты}} «Сьвядомае ўжываньне назвы „беларусец“ непісьменнымі сялянамі і прадстаўнікамі гарадзкога плебсу ў сытуацыі, калі гэтае найменьне невядома шляхце, я лічу немагчымым. Выснова з гэтага можа быць толькі адна: слова „беларусец“ ува ўсіх выпадках ''уклалі ў вусны прышэльцаў маскоўскія чыноўнікі''»<ref name="latysonak"/> {{Канец цытаты}} [[Файл:Biełarusy. Беларусы (1803).jpg|значак|Беларус ({{мова-ru|«белороссиянин»|скарочана}}) і беларуска ({{мова-ru|«белороссиянка»|скарочана}}). З альбому, выдадзенага ў 1803 годзе для [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I Раманава]], дзе зьмяшчаюцца малюнкі [[Палякі|палякаў]], [[Латышы|латышоў]] («ліфлянцаў» і «курляндцаў»), [[Украінцы|украінцаў]] («маларасіянаў») ды шматлікіх іншых народаў пад [[Расейская імпэрыя|расейскай уладай]], але няма ліцьвінаў{{Заўвага|Беларускі этноляг [[Юры Ўнуковіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што расейскі навуковец [[Васіль Севяргін]], які ў 1802 годзе наведаў [[Шаўлі]], [[Кейданы]], [[Коўна]], [[Вільня|Вільню]], [[Горадня|Горадню]], [[Стоўпцы]], [[Менск]], [[Барысаў]], [[Крупкі]] і [[Ворша|Воршу]], хоць і разглядаў адпаведную тэрыторыю як «''Литву и Белоруссию''», аднак датычна мясцовага насельніцтва не ўжываў ані назвы «беларусы», ані «літоўцы» («ліцьвіны»)<ref>Унуковіч Ю. Этнічная ідэнтыфікацыя і катэгарызацыя беларусаў і літоўцаў у ХІХ ст. // Białorutenistyka Białostocka. T. 12 (2020). S. 377.</ref>}}]] Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161"/>. Выдадзенае ў 1787 годзе на загад маскоўскай гаспадыні [[Кацярына II|Кацярыны II]] «Пространное Землеописание Российского Государства» паведамляла, што ў [[Магілёўскае намесьніцтва|Магілёўскім]] і [[Полацкае намесьніцтва|Полацкім]] намесьніцтвах, «''апроч расейцаў, знаходзяцца <…> палякі, літва і жыды''»{{Заўвага|{{мова-ru|«кроме Россиян, находятся <...> Поляки, Литва и Жиды»|скарочана}}}}<ref>Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. С. 272, 276.</ref>, прытым літва адносілася да славянскіх народаў<ref>Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=GFxiAAAAcAAJ&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 133].</ref>. Геаграфічны слоўнік Расейскай дзяржавы 1788 году зьмяшчае артыкул «''Белоруссия, или Белая Россия''» з азначэньнем «''краіна, далучаная да Расеі <…> за панаваньнем Кацярыны II <…>, як то павет Дынабурскі, ваяводзтвы Амсьціслаўскае, Віцебскае, часткі паветаў Аршанскага і Рэчыцкага <…> цяпер жа ўся Беларусь падзяляецца на два намесьніцтвы: Полацкае і Магілёўскае''»<ref>Новый и полный географический словарь Российского государства. Ч. 1. — Москва, 1788. С. 123—125.</ref>. У афіцыйным аглядзе Расейскай імпэрыі 1793 году адзначалася, што Магілёўскае намесьніцтва складае частку «Беларусі» ({{мова-ru|«Бело-Руссии»|скарочана}}), а «''яго жыхары — гэта палякі і літва, якія спавядаюць рымска-каталіцкі, грэцкі і ўніяцкі законы; ёсьць тут таксама жыды''» ({{мова-ru|«жители оного суть поляки и литва, исповедующие римско-католицкий, греческий и униатский закон; здесь есть также жиды»|скарочана}})<ref>Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб.: Имп. тип., 1793. С. 98.</ref>. Такі ж склад насельніцтва пазначаўся для Полацкага намесьніцтва, якое называлася другой часткай «Беларусі»<ref>Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб.: Имп. тип., 1793. С. 95.</ref>. Тым часам у выдадзеным да [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу Рэчы Паспалітай]] (1772 год) пры Імпэратарскім Маскоўскім унівэрсытэце атлясе зазначалася, што «''Белая Расія <…> складаецца з Смаленскай губэрні''»<ref>Детской атлас: о Российской Империи с толкованием гербов и с родословием царствующему дому. Т. 4. — Москва, 1771. [https://books.google.by/books?id=rABhAAAAcAAJ&pg=PA91&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&f=false С. 91].</ref>, а прафэсар Маскоўскага ўнівэрытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Харытон Чабатароў||ru|Чеботарёв, Харитон Андреевич}} у першым падручніку расейскай геаграфіі «Географическое методическое описание Российской империи…» (выйшаў з друку ў 1776 годзе) пісаў: «''З даўніх часоў прыналежныя да Расеі землі складаюць тры галоўныя яе часткі, гэта значыць: вялікую, малую і белую Расію. <…> Белая Расія, Rossia alba, ляжыць да Польскіх граніцаў паміж вялікай і малой Расіяй. Яна складаецца з аднаго Смаленскага княства <…> Смаленскае княства паводле цяперашняга падзелу называецца [[Смаленская губэрня|Смаленскай губэрняй]]''»<ref>Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. С. 95, [https://books.google.by/books?id=pnVpAAAAcAAJ&pg=PA104&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&f=false 104].</ref>{{Заўвага|Далей жа, аднак, пры падрабязным апісаньні тагачаснага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу Расейскай імпэрыі аўтар ўжо адзначае, што Смаленская губэрня з наступнай Магілёўскай і большай часткай Пскоўскай губэрні «складае гэтак званую Белую Расію» ({{мова-ru|«составляет так называемую Белую Россию»|скарочана}})<ref>Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. [https://books.google.by/books?id=pnVpAAAAcAAJ&pg=PA104&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D1%82%D0%B0%D0%BA%D1%8A%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D0%BC%D1%83%D1%8E&f=false С. 429].</ref>}}. [[Файл:Congress Poland and Lithuanian governorates - by Alexander Voschinin - 1851 AD.jpg|значак|Мапа № 6 атлясу «Географический атлас Российской империи» (1851 г.)<ref>Географический атлас Российской империи [Карты] / Сост. на основании Высочайше утвержденного наставления 24 декабря 1848 года Александром Вощининым. — Санкт-Петербург: 1851. — 17 с.</ref>, дзе цэнтральная частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (на поўдзень ад [[Горадня|Горадні]] і [[Менск]]у) мае подпіс «літоўцы» ({{мова-ru|литовцы|скарочана}}), а паўночна-ўсходняя частка — «беларусы» ({{мова-ru|белорусы|скарочана}})]] У кнізе нямецкага навукоўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Гатліб Георгі|Ёгана Георгі|ru|Георги, Иоганн Готлиб}} «Описание всех в Российском государстве обитающих народов», выдадзенай у 1799 годзе пры Імпэратарскай акадэміі навук у Санкт-Пецярбург, зазначалася, што «''літоўцы — старажытнае племя русаў… гэты народ у пляне сваіх звычаяў, павер’яў, ладу жыцьця, адзеньня і нораваў мае падабенства часткова з палякамі і маларосамі, а часткова зь вядомымі плямёнамі старажытных русаў, што жывуць у Расеі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Литовцы суть древнее племя Руссов… В прочем народ сей в рассуждении своих обычаев, поверьев, образа жизни, одеяния и нравов, имеет сходство частью с Поляками и Малороссиянами, а частью с известными, обитающими в России, племенами древних Руссов»|скарочана}}}}<ref>Георги И. Г. Описание всех обитающих в Российском государстве народов их житейских обрядов, обыкновений, одежд, жилищ, упражнений, забав, вероисповеданий и других достопамятностей. Ч. 4. — СПб, 1799. С. 385.</ref>. У 1815 годзе расейскі географ прафэсар Пецярбурскага пэдагагічнага інстытуту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Еўдакім Зяблоўскі||ru|Зябловский, Евдоким Филиппович}} пісаў у другім выданьні сваёй працы «Статистическое описание Российской Империи»: «''Палякі… жывуць у губэрнях Віцебскай, Магілёўскай, Віленскай, Гарадзенскай, Менскай… <…> Літва знаходзіцца ў Віленскай і Магілёўскай губэрні, і ва ўсіх месцах былога Герцагства Літоўскага''»{{Заўвага|{{мова-ru|Поляки... живут в Губерниях Витебской, Могилевской, Виленской, Гродненской, Минской… <…> Литва находится в Виленской и Могилевской Губерниях и во всех местах бывшего Герцогства Литовского|скарочана}}}}<ref>Зябловский Е. Статистическое описание Российской Империи в нынешнем ее состоянии. — СПб, 1815 [https://books.google.by/books?id=FwRhAAAAcAAJ&printsec=frontcover&dq=%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%98%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%B8&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 123].</ref>. У 1827 годзе расейскі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||ru|Кёппен, Пётр Иванович}} азначаў нашчадкаў [[крывічы|крывічоў]] як «літоўска-рускіх» ({{мова-ru|Литовско-Русских|скарочана}})<ref name="Kiopen-1827-10">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 10.</ref>, «ліцьвіна-русаў» ({{мова-ru|Литвино-Руссов|скарочана}}) і «беларусцаў» ({{мова-ru|Белорусцев|скарочана}})<ref name="Kiopen-1827-11"/>. У 1837 годзе расейскі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сьнегіроў||ru|Снегирёв, Иван Михайлович}} пісаў, што «''пад словам Літва разумеюцца два розныя плямёны, а менавіта: 1) Літва азначае Вялікае Княства Літоўскае ў найбольшым яго пашырэньні. А як уласная Літва, якая гаворыць сваёй мовай, складала найменшую частку насельніцтва; то пад Літвой разумелі Расіянаў, або Русінаў Вялікага Княства Літоўскага; 2) Літва — народ адрознага ад Славянаў племені, які гаворыць мовай нявысьветленага паходжаньня і вядомы ў [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] пад імём Жамойці. У Польскіх пісьменьнікаў Літва часта ўжываецца замест Літоўскай Русі і замест Жамойці або Самагіціі»{{Заўвага|{{мова-ru|«Под словом Литвы разумеются два разных племени, именно 1) Литва означает Великое Княжество Литовское в наибольшем его распространении. А как собственная Литва, говорящая своим особенным языком, составляла самую малую часть народонаселения: то под Литвою разумели Россиян или Русинов Великого Княжества Литовского; 2) Литва — народ опличногo oт Славян племени, говорящий языком недоведомого происхождения и известный в Виленской г. под именем Жмуди. У Польских писателей Литва часто употребляется вместо Литовской Руси и вместо Жмуди или Самогиции».|скарочана}}}}<ref>Снегирев И. М. Руские простонародные праздники и суеверные обряды: Выпуск I. — Москва, 1837. [https://books.google.by/books?id=qQJnAAAAcAAJ&pg=PA244&dq=%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5+%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B4%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8+1837&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjnteDJ0pf0AhWWi_0HHXfhBkEQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%20%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8&f=false С. 94].</ref>. Выдадзеная ў 1839 годзе 3-я частка расейскай энцыкляпэдыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Военный энциклопедический лексикон||ru|Военный энциклопедический лексикон}} у артыкуле пра Віленскую губэрню падавала наступную інфармацыю: «''Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў, расейцаў і малой колькасьці караімаў і татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев, Русских и малого числа Караимов и Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»|скарочана}}}}<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 3. — СПб., 1839. С. 324.</ref>, тым часам у артыкуле пра [[Віцебская губэрня|Віцебскую губэрню]] гэтая ж крыніца замест літоўцаў сярод насельніцтва падавала беларусаў, а паходжаньне шляхты не адзначалася<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1839. С. 384.</ref>. Падобная сытуацыя назіралася і ў выдадзенай у 1845 годзе 9-й частцы, калі ў артыкуле пра [[Менская губэрня|Менскую губэрню]] зазначалася, што «''Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў і малой колькасьці татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев и малого числа Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»|скарочана}}}}<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. [https://books.google.by/books?id=r_IIAAAAQAAJ&pg=PA58&hl=ru&source=gbs_selected_pages&cad=2#v=onepage&q&f=false С. 58].</ref>, а ў артыкуле пра [[Магілёўская губэрня|Магілёўскую губэрню]] замест літоўцаў ужо падаваліся беларусы<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. С. 108.</ref>{{Заўвага|Разам з тым, у выдадзенай у 1840 годзе 4-й частцы адзначалася, што насельніцтва [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] «''пераважна складаецца з русінаў, беларускага племені, з выняткам паўночных паветаў, у якіх пануюць літоўцы. Шляхта амаль ўся даўняга літоўскага і найноўшага польскага паходжаньня''»<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 4. — СПб., 1840. С. 108.</ref>}}. [[Файл:Рассказы на белорусском наречии (1863).jpg|значак|«Рассказы на белорусском наречии», выдадзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі ў 1863 г.]] Выдадзеная у 1843 годзе 2-я частка «Геаграфіі Расейскай імпэрыі» {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Паўлоўскі|Івана Паўлоўскага|ru|Павловский, Иван Яковлевич}} паведамляла, што «''ў Беларусі агулам жывуць літоўцы і рускія; у местах пераважна палякі і жыды''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В Белоруссии вообще живут Литовцы и Русские; в городах преимущественно Поляки и Евреи»|скарочана}}}}<ref>Павловский И. Я. География Российской империи. Ч. 2. — Дерпт, 1843. С. 7.</ref>. У 1849 годзе расейскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сахараў||ru|Сахаров, Иван Петрович}} ужыў датычна беларусаў назву літоўца-русы ({{мова-ru|литовцо-руссы|скарочана}}){{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«Литовцо-руссы хоровод переименовали в корогод»|скарочана}}}}<ref>Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. [https://books.google.by/books?id=UvtJAAAAcAAJ&pg=RA3-PA38&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 38], [https://books.google.by/books?id=oboNAAAAIAAJ&pg=RA3-PA77&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 77].</ref>. Напісаную каля 1857 году і выдадзеную ў 1867 годзе кнігу пра гісторыю [[Тураў]]скай япархіі народжаны на [[Пінскі павет|Піншчыне]] архімандрыт [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Анатолі (Станкевіч)||uk|Анатолій Станкевич}}<ref>Ільїн О. Єпископ Анатолій (Станкевич) та виникнення білоруської національної ідеї // Сіверянський літопис. № 1, 2013. С. 33—34.</ref> пачынаў наступнымі словамі<ref>Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Москва, 1867. С. 1.</ref>: «''Якім бедным ня быў бы выгляд цяперашняга [[Тураў|Турава]], але ўсё-ткі памяць пра Тураў, як калыску праваслаўя ў Літве, сьвятая для ўсякага руса-ліцьвіна''» ({{мова-ru|«Как ни беден вид теперешнего Турова, но все-таки память о Турове, как колыбели православия в Литве, священна для всякого руссо-литвина»|скарочана}}){{Заўвага|«Руса-ліцьвіны» ({{мова-ru|«руссо-литвины»|скарочана}}) таксама ўпамінаюцца ў іншым месцы кнігі<ref>Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Москва, 1867. С. 23.</ref>}}. [[Файл:Dictionary Nasovic Title Page .jpg|значак|[[Слоўнік Насовіча]] ({{мова-ru|«Словарь белорусского наречия»|скарочана}}). [[Санкт-Пецярбург]], 1870 г.]] У 1846 годзе на прапанову Расейскай акадэміі навук даслаць зьвесткі пра наяўнасьць неславянскіх нацыянальных меншасьцяў, у тым ліку і летувісаў, ваўкавыскі земскі спраўнік паведаміў, што ў [[Ваўкавыскі павет (Гарадзенская губэрня)|Ваўкавыскім павеце]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] жыве 84 190 «''літоўцаў праваслаўнага і каталіцкага веравызнаньня''ў» (большасьць насельніцтва павету). Як падкрэсьлівае гісторык [[Аляксандар Краўцэвіч]], такім парадкам мясцовы ўраднік з тэрыторыі гістарычнай Літвы традыцыйна атаясаміў «літоўцаў» з тутэйшымі беларусамі<ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 114.</ref>. Паводле апублікаваных у 1861 годзе афіцыйных зьвестак губэрнскіх статыстычных камітэтаў, сабраных у канцы 1850-х гадоў з дапамогай мясцовага духавенства ўсіх канфэсіяў, у Ваўкавыскім павеце налічвалася ўжо толькі 37 481 «літоўцаў», з астатняга насельніцтва павету 23&nbsp;816 чал. назвалі праваслаўнымі «вялікарасіянамі», 9032 чал. — каталікамі-«палякамі», 8578 чал. — «беларусамі», 2854 чал. — праваслаўнымі «[[яцьвягі|яцьвягамі]]», 15 чал. — «маларасіянамі»<ref name="Zapiski-1861-153">Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.</ref>. Тым часам у [[Гарадзенскі павет (Гарадзенская губэрня)|Гарадзенскім павеце]] налічылі 46&nbsp;270 «літоўцаў», 16&nbsp;426 «палякаў», 8171 «вялікарасіяніна» і 2074 «беларусы», прытым 29&nbsp;856 «літоўцаў» спавядалі праваслаўе. Апроч таго, у [[Берасьцейскі павет (Гарадзенская губэрня)|Берасьцейскім павеце]] налічылі 13&nbsp;322 праваслаўныя «літоўцы», у [[Пружанскі павет (Гарадзенская губэрня)|Пружанскім павеце]] — 22&nbsp;103, у [[Слонімскі павет (Гарадзенская губэрня)|Слонімскім павеце]] — 53&nbsp;808, а ў [[Кобрынскі павет (Гарадзенская губэрня)|Кобрынскім павеце]] — 22&nbsp;725 праваслаўных «яцьвягаў»<ref name="Zapiski-1861-153"/>. Тым часам большую частку насельніцтва Менскай губэрні ў гэтых сьпісах ужо азначылі як беларусаў, хоць у [[Слуцкі павет (Менская губэрня)|Слуцкім павеце]] яшчэ налічылі 20&nbsp;721 «літоўцаў» (зь іх 9028 праваслаўных), у [[Барысаўскі павет|Барысаўскім павеце]] — 19&nbsp;082, у [[Ігуменскі павет|Ігуменскім павеце]] — 14&nbsp;919<ref>Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.</ref>. У Віленскай губэрні гэтыя ж сьпісы дэкляравалі 27&nbsp;985 праваслаўных «літоўцаў» (пераважна ў [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкім павеце]])<ref>Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 150—151.</ref>. У 1869 годзе расейскія ўлады апублікавалі статыстычныя зьвесткі пра этнічны склад падатнага насельніцтва, дзе ўжо і большасьць насельніцтва Гарадзенскай губэрні азначалася як беларусы («нацыянальнасьць» жыхароў гэтым разам вызначалі расейскія паліцыйныя прыставы, якія дасылалі зьвесткі беспасярэдне ў статыстычны камітэт)<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 149—150.</ref>. У 1886 годзе латыска-летувіскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Эдуард Вольтэр||be|Эдуард Аляксандравіч Вольтэр}}, які карыстаўся падтрымкай [[Расейскае геаграфічнае таварыства|Расейскага геаграфічнага таварыства]], даваў наступныя інструкцыі датычна збору статыстычных зьвестак у Віленскай губэрні<ref>Вольтер Э. Об изучении литовского языка и племени // Памятная книжка Виленской губернии на 1887 год. — Вильна, 1886. С. 133.</ref>: «''Пры зьбіраньні статыстычных зьвестак часта зьмешваюцца паняцьці Ліцьвін, Літва ў гістарычна-геаграфічным значэньні зь Літвой этнаграфічнай. Ліцьвінам лічыцца мусіць той, хто ў хатнім побыце размаўляе па-літоўску{{Заўвага|Тут — у сэнсе «па-летувіску»|name="pa-letuvisku"}} <…> У цяперашні час зьвесткі, датычна прынятых у войска ў рубрыцы „паводле паходжаньня“, мусяць лічыцца сумнеўнымі ад таго, што вельмі шмат ліцьвінаў значыцца ў паветах — дзе іх цяпер, як тых, хто размаўляе па-літоўску, зусім няма; а наадварот, у тых паветах, дзе цяпер яшчэ гавораць па-літоўску, паводле статыстычных табліцаў прынятых літоўцаў у войска паказваецца параўнальна мала. У [[Вялейскі павет (Віленская губэрня)|Вялейскім]] і [[Дзісенскі павет (Віленская губэрня)|Дзісенскім]] паветах пра літоўцаў ня можа быць і гаворкі…»{{Заўвага|{{мова-ru|«При собирании статистических сведений часто смешиваются понятия Литвин, Литва в историко-географическом значении с литвою этнографической. Литвином считаться должен тот, кто в домашнем быту говорит по литовски <...> В настоящее время сведения, относительно принятых в войска по рубрике «по происхождению», должны считаться сомнительными оттого, что очень много литвинов значится в уездах — где их теперь, как по литовски говорящих, вовсе нет; а наоборот, в тех уездах, где ныне еще говорят по литовски, по статистическим таблицам принятых литовцев в войска показано сравнительно мало. В Вилейском и Дисненском уездах о литовцах не может быть и речи...»|скарочана}}}}''. [[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі [[Летувіская мова|летувіскамоўная]] паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]] У 1863 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў||ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} на сродкі [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] вялікім накладам надрукаваў «Рассказы на белорусском наречии»<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [http://dziejaslou.by/old/www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/lat902ec.html?OpenDocument Гутарка «царкоўнага старасты Янкі» з «Яськам гаспадаром з-пад Вільні»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 9 (2), 2004. С. 196—212.</ref> (выдавалася за зборнік ананімных «народных» твораў) — кнігу да чытаньня ў [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]], дзе гістарычным ліцьвінам навязваўся ідэалягічны штамп расейскага [[імпэрыялізм]]у дзеля абгрунтаваньня прынцыпаў [[Русіфікацыя Беларусі|іх русіфікацыі]] і асыміляцыі<ref name="Chaustovic-2001-11">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 11.</ref>: у першым творы «Кто булы наши найдавнійшіи диды и якая их була доля до уніи?» аўтар (відаць, [[Міхаіл Каяловіч]]<ref name="Chaustovic-2001-9">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 9.</ref>) апавядае пра «літоўскую заваёву Беларусі»{{Заўвага|Хоць супольнае жыцьцё беларусаў з «заваёўнікамі» ў гэтым творы падаецца досыць станоўча<ref name="Tokc-2006"/>}}, называючы «ліцьвінамі» летувісаў<ref name="Tokc-2006">[[Сяргей Токць|Токць С.]] Абуджэнне заходнерусізму ў інтэграцыйным канструктывізме А. Бендзіна // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Т. 13, сш. 2 (снежань 2006). С. 388—419.</ref>, у другім творы праводзіцца думка, што «''нашы дзяды былі рускімі, але сталі над імі панаваць ліцьвіны і палякі ды прымусілі прыняць унію, каб ператварыць нас у палякаў і католікаў''»<ref name="Chaustovic-2001-9"/>, трэці твор «Великая помылка наших белорусов» заканчваецца заклікам, што «''Русскими, а не Поляками мы повинны называтца''»<ref name="Chaustovic-2001-10">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 10.</ref>, у чацьвертым творы прапагандуецца навучаньне дзяцей у расейскіх школах<ref name="Chaustovic-2001-11"/>. Выдадзены ў 1870 годзе Імпэратарскай акадэміяй навук у [[Санкт-Пецярбург]]у [[Слоўнік Насовіча|«Словарь белорусского наречия»]] [[Іван Насовіч|Івана Насовіча]] падае да беларускага слова «литвин» расейскі адпаведнік «литовец» і прыклад ужываньня «''литвин як лин''»{{Заўвага|Выдадзены ў 2011 годзе [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміяй навук Беларусі]] «Слоўнік беларускіх народных параўнанняў» дае наступнае тлумачэньне выразу «''ліцьвін як лін''»: «''Пра характар колішняга беларуса — дужага, моцнага, выкрутлівага, якога голай рукой ня возьмеш''»<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 241.</ref>}}, сьледам падаецца слова «[[Літвякі (неадназначнасьць)|литвяк]]», якому даецца расейскае тлумачэньне «тоже, что литвин» і прыклад ужываньня «''литвяки по нашему не говоруць''»<ref>Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 269.</ref>. Тым часам у якасьці прыкладу да слова «[[Бацьвіньне|боцвинне]]» падаецца «''Кузьма и Дземьян два лицвины, принешли горшочек боцвиння''»<ref name="Nasovic-1870-31"/>{{Заўвага|Як зазначаюць сучасныя дасьледнікі, сьвятых Кузьму і Дзям’яна беларусы здаўна лічылі сваімі апекунамі і дарадцамі: у беларускім фальклёры адлюстроўваецца вера ў тое, што Кузьма і Дзям’ян дапамагалі сялянам у іх галоўных клопатах — сенакосе, падрыхтоўцы да жніва, малацьбе. Сярод іншага, менавіта Кузьма і Дзям'ян дапамагаюць ліцьвіну паводле сюжэту ўкраінскай інтэрмэдыі XVIII стагодзьдьзя<ref name="Kabrzyckaja-2007"/>}}. Гэты ж слоўнік да вядомай беларускай назвы расейцаў — [[маскаль]] — падае толькі адно расейскае значэньне «солдат»<ref>Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 290.</ref>. [[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія беларускія школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]] Як адзначае гісторык [[Павал Церашковіч]], па 1860-х гадоў тэрмін «ліцьвіны» («літоўцы») у дачыненьні да беларусаў зьнікае з афіцыйных дакумэнтаў і статыстыкі Расейскай імпэрыі<ref>Терешквич П. В. Этническая история Беларуси XIX — начала XX в. — Минск, 2004. С. 79.</ref>. Разам з тым, яшчэ ў працы 1886 году (перавыдавалася ў 1890 годзе) пра здушэньне [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] расейскі вайсковы гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Пузырэўскі||pl|Aleksandr Puzyriewski}}, які паходзіў зь віленскай шляхты, апісваў насельніцтва вылучанага ім паўночнага тэатру ваенных дзеяньняў ([[Беластоцкая вобласьць (Расейская імпэрыя)|Беластоцкая вобласьць]], [[Віленская губэрня]], часткі [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрняў з найважнейшымі местамі [[Вільня]]й, [[Горадня]]й, [[Коўна]]й, [[Беласток]]ам і [[Менск]]ам) як «''жамойць і літоўцы складаюць земляробчую клясу; гандаль і прамысловасьць у руках жыдоў, якія насяляюць месты і мястэчкі; польская шляхта — паноўная кляса''», а насельніцтва сярэдняга тэатру ваенных дзеяньняў ([[Палесьсе]] — паўднёвыя часткі Менскай і Гарадзенскай губэрняў, паўночная частка [[Валынская губэрня|Валынскай губэрні]] з найважнешымі местамі [[Берасьце]]м, [[Пінск]]ам, [[Мазыр]]ом і [[Бабруйск]]ам) — «''беларусы, літоўцы, палякі, жыды''»<ref>Пузыревский А. К. Польско-русская война 1831 г. — СПб., 1886. С. 21—22.</ref>{{Заўвага|А ў выдадзенай у 1869 годзе этнаграфічнай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Дзьмітрыеў|Міхаіла Дзьмітрыева|be|Міхаіл Аляксеевіч Дзмітрыеў}} адзначалася, што {{мова-ru|«Похороны у простолюдинов Дисненского и Вилейского уездов называются Литовским словом ''хаутуры''»|скарочана}}<ref>Собрание песен, сказок, обрядов и обычаев крестьян Северо-западнаго края. — Вильна, 1869. [https://books.google.by/books?id=zwLkAAAAMAAJ&pg=PA211&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A+%22%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiKocygxo70AhWK3eAKHXp0AME4HhDoAXoECAIQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A%20%22%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&f=false С. 211].</ref>}}. Таксама адгукнуліся на сьвядомасьці ліцьвінаў-беларусаў наступствы [[палянізацыя|палянізацыі]]. Так, шматлікія беларусы называлі сябе [[палякі|палякамі]], хоць азначалі сваю зямлю [[Літва старажытная|Літвой]], а мову — [[Беларуская мова|літоўскай]]<ref>Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&pg=PA26&dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&f=false С. 25—26.]</ref>: {{Цытата|Іншая цяжкасьць паходзіць ад таго, што на мясцовай мове, а пагатоў на польскай, нярэдка зьмешваюцца назвы «Беларусь» і «Літва», беларуская мова і літоўская{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіская»|name="letuviskaja"}}, то бок паводле старадаўняй памяці пра тыя часы, калі Беларусь і Літва складалі адно цэлае, усё беларускае называлася ''літоўскім''. Спытаеце вы, напрыклад, якуюсьці мяшчанку, хто яна такая? — Polka, адкажа яна вам. — Адкуль родам? — Z Litwy. Як гавораць дома? — Po litewsku. Між тым пры высьвятленьні больш дакладных зьвестак выяўляецца, што ні сама яна, ні яе родныя ні слова не разумеюць па-літоўску{{Заўвага|name="pa-letuvisku"}}, а гавораць выняткова [[Беларуская мова|па-беларуску]]. {{арыгінал|ru|Другое затруднение происходитъ оттого, что на местном языке, а тем более на польском, нередко смешиваются в названии Белоруссия и Литва, белорусский язык и литовский, т. е. по старинной памяти о тех временах, когда Белоруссия и Литва составляли одно целое, всё белорусское называется литовским. Спросите вы, например, какую нибудь мещанку, кто она такая? – Polka, ответит она вам. – Откуда родом? – Z Litwy. – Как говорят дома? – Po litewsku. Между тем, по наведении более точных справок оказывается, что ни сама она, ни ее родные ни слова не понимают по-литовски, а исключительно говорятъ по-белорусски.}} }} [[Файл:Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi (A. Czapski, 1850).jpg|значак|«Коўна — цяперашняя сталіца [[Жамойць|Жамойці]]» ({{мова-pl|«Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi»|скарочана}}). Подпіс да панарамнай выявы [[Коўна]], 1850 г.]] [[Файл:Schamaiten (Samogitien) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» нямецкага гісторыка [[Дытрых Шэфэр|Дытрыха Шэфэра]] (1916 г.), на якой абшар [[летувісы|летувісаў]] мае подпіс «''Schamaiten (Samogitien)''»]] [[Файл:Litauer (Schamaiten, Schmuden) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Легенда да мапы Д. Шэфэра, дзе летувісы азначаюцца [[жамойты|жамойтамі]]<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139—140.</ref>: «''Litauer (Schamaiten, Schmuden'')»]] Зь іншага боку, яшчэ ў пачатку ХХ ст. захоўвалася адрозьненьне паміж літоўцамі і жамойтамі. У артыкуле «Цікавае выступленьне» [[Антон Луцкевіч]] цытуе прамову ксяндза [[Міхал Далецкі|Міхала Далецкага]] на інгрэсе жамойцкага біскупа [[Францішак Карэвіч|Францішка Карэвіча (Пранцішкуса Каравічуса)]]: «''У склад нашай дыяцэзіі ўходзіць, апрыч жмудзінаў і літоўцаў, значнае чысло і другіх народнасьцяў…''»<ref>[[Антон Луцкевіч|Луцкевіч А.]] Барацьба за вызваленьне. — Вільня; Беласток, 2009. С. 134.</ref>. Увогуле, жыхарства [[Жамойць|Жамойці]] (большай часткі сучаснай [[Летува|Летувы]]) «ліцьвінамі» (альбо «літоўцамі») сябе не называла нават у XIX стагодзьдзі. У навуковым выданьні «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаецца агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады ўсю тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць|Жмудзь]], а сябе [[жмогусы|жмогусамі]]''» ({{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>). А ў 1893 годзе паведамлялася, што «''…Жамойць, або, як яна сама сябе называе, „сьвятая Жамойць“, засяляе шчыльнай масай мільёна ў два душ паўночную частку Віленскай губэрні і найбольшую частку Ковенскай і Сувалкаўскай''» ({{мова-ru|«...Жмудь, или, как она сама себя называет, «святая Жмудь», населяет плотной массой миллиона в два душ северную часть Виленской губернии и наибольшую часть Ковенской и Сувалкской»|скарочана}})<ref>Русское обозрение. Т. 4, 1893. [https://books.google.by/books?id=eeA6AQAAMAAJ&pg=PA414&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82,+%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F+%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C,&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjOovDw0ev0AhWk_7sIHSTgDBwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%2C%20%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F%20%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C%2C&f=false С. 414].</ref>. На тое, што жыхары Жамойці не называлі сябе ліцьвінамі, таксама зьвяртае ўвагу [[Ігар Чаквін]], тым часам беларускамоўныя ліцьвіны гістарычна супрацьпастаўлялі сябе летувісам, якіх вызначалі назвамі «жамайты», «жамойты», «жмудзь», «самагіты» ды іншымі<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95—96.</ref>{{Заўвага|[[Гістарычны слоўнік беларуская мовы]] падае наступныя назвы з азначэньнем 'жамойт, жыхар Жамойці' або 'Жамойць': * ''Жмайдзін'' («''з заўзятай злосьці ... коні двох жмайдзінаў паловых з шорами ізь лейцамі ... заступіўшы на дабравольнай дарозе''») * ''Жмойдзь'' («''пад тым іменем замыкаюцца некаторыя народы сятыскія ў гісторыкаў, і нашы славенскія ўсі продкаве, русь, Масква, палякі, літва, жмойдзь''») * ''Жмуйдзь'' («''з таго ж гомэра і патомкаў яго цымбраў пашлі немцы. А ад кваснона (квіснонамі) краля іўдзескамі названы, готаве, такжа полаўцы, літва, жмуйдзь, латва''») * ''Жамойцін'' («''у лесе ліцьвіна з жамойцінам да тых часоў ані слыхаць было''») * ''Жамойць'' («''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі, і не аселым, адно Жамойці''», «''то ўсе мы і патомкі нашы вялікія князі літоўскія даваці будзем павінны, толька літве, русі, жамойці''», «''асобна абоз з калёс скірпячых паставіўшы бяз зброі і панцыраў бо тодзь яшчэ рыштунку жамойць у тот час ня знала''»)<ref>{{Літаратура/ГСБМ|10к}} С. 42, 50.</ref>}}. Гэтак, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што ліцьвіны ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''[[Жмогусы|Zmogosy]], Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Беларускае слова «жмудзяк» з расейскім перакладам «жмудин, литвин» зафіксаваў «[[Беларуска-расійскі слоўнік Байкова і Некрашэвіча|Беларуска-расійскі слоўнік]]» [[Мікола Байкоў|Міколы Байкова]] і [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]] (1925 год), а выдадзены ў 2014 годзе «[[Ушачы|Вушацкі]] словазбор [[Рыгор Барадулін|Рыгора Барадуліна]]» падае слова «жмудзяк» у значэньні «скупы чалавек, скнара»: «''Такі ўжо жмут, такі жмудзяк, што зімой лёду не пазычыць''»{{Заўвага|Тым часам слова «жмудны», паводле Расейска-беларускага слоўніка дадатковай лексыкі [[Зьміцер Саўка|Зьмітра Саўкі]], мае расейскі пераклад «выматывающий», а ў беларускіх гаворках ([[Жыткавіцкі раён]]) адпавядае беларускаму слову «скупы»}}. Таксама ў беларускіх гаворках захавалася слова «жмодзь» — 'саранча, навала' («''ек та жмодзь: і свое поедзяць і нашэ покрадуць''»{{Заўвага|Запісана ў [[Столінскі раён|Столінскім раёне]] пра вялікую колькасьць малых пражэрлівых істот}}<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 152.</ref>), якое паводле Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы [[НАН Беларусі]], відаць, ёсьць пераасэнсаваньнем старой назвы групы плямёнаў ([[жамойць]]), вядомым і ў іншых выпадках (напрыклад, [[барбары]])<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 231.</ref>. Тым часам летувіская мовазнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юраце Лаўчуце||lt|Jūratė Sofija Laučiūtė}} ў сваім «Слоўніку балтызмаў у славянскіх мовах» (1982 год) зьвязвае з этнонімам «жамойць» беларускае слова «жмойдзь» — 'шматлікая сям’я з малалетніх, якія задарма ядуць хлеб; увогуле вялікая колькасьць дармаемаў' і параўноўвае яго з словам «жэмяць» — 'малеча, драбяза'<ref>Лаучюте Ю. А. Словарь балтизмов в славянских языках / Отв. ред. чл.-корр. АН СССР А. В. Десницкая; Институт языкознания АН СССР. — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1982. С. 54.</ref>{{Заўвага|Сюды ж «жэмач» — 'пагардлівы зварот да падлеткаў' (смаленскае) і 'дробная рыбіна' (пскоўскае)<ref>Корбут В. [http://mowaznaustwa.ru/2009/03/19/v-korbut-z-kry%D1%9Eskix-belaruskix-baltyzma%D1%9E/ З крыўскіх (беларускіх) балтызмаў] // DRUVIS. Альманах цэнтра этнакасмалогіі KRYŬJA. № 1, 2005.</ref>}}. Таксама, відаць, зьвязаны з жамойтамі выраз «жэмаць пузатая» — 'малыя дзеці' — ёсьць у лексыконе [[Аўсюкова|аўсюкоўскай]] гаворкі ([[Расонскі раён]])<ref>[https://news.arche.by/by/page/science/filialogia-navuka/13809 З лексікону аўсюкоўскай гаворкі], [[ARCHE Пачатак]], 7 лютага 2014 г.</ref>. Апроч таго, беларускі мовазнаўца [[Мікалай Бірыла]] ў сваёй працы «Беларуская антрапанімія» (1969 год) прыводзіць наступныя прозьвішчы, утвораныя ад 'летувіс, жмудзін, жамайдзяк, жыхар Жамойці': Жамойда, Жамойдзін, Жамойта, Жамойць, Жмайдзяк, Жмудзяк, Змудзяк<ref>Бірыла М. Беларуская антрапанімія, 2. Прозвішчы, утвораныя ад апелятыўнай лексікі. — {{Менск (Мінск)}}: «Навука і тэхніка», 1969. С. 144, 146—147, 160.</ref>. Таксама ў Беларусі адзначаюцца паселішчы з назвамі этнічнага паходжаньня, утворанымі ад «жамойць» або «жамайдзяк»: [[Жамайдзякі]] ([[Івацэвіцкі раён]]), [[Жамойск]] ([[Докшыцкі раён]]), [[Жамойцішкі]] ([[Вярэнаўскі раён]])<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 122.</ref>, [[Жамайдзі]] ([[Лідзкі раён]]), [[Жамойдзь (Валожынскі раён)|Жамойдзь]] ([[Валожынскі раён]]) і [[Жамойдзь (Клецкі раён)|Жамойдзь]] ([[Клецкі раён]])<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 125.</ref>. Гісторык [[Мікола Ермаловіч]] зьвяртае ўвагу на наяўнасьць значнай колькасці танонімаў тыпу «Жамойцішкі», «Жамайтэлі» і ім падобных у былых Бутрымонскай і Язьненскай воласьцях [[Троцкі павет (Віленская губэрня)|Троцкага]], у Падбярэзскай, Рукойненскай, Янішкаўскай воласьцях [[Віленскі павет (Віленская губэрня)|Віленскага]], у Аляксандраўскай, Беняконскай, Ганчарскай і Эйшышкаўскай воласьцях [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкага]], у Дубатоўскай воласьці [[Сьвянцянскі павет (Віленская губэрня)|Сьвянцянскага]], у Забрэскай і Суботніцкай воласьцях [[Ашмянскі павет (Віленская губэрня)|Ашмянскага]] паветаў. Гэтыя тапонімы досыць сканцэнтраваныя і шчыльна абымаюць усходнія і паўднёва-ўсходнія межы сучаснай Летувы<ref name="Jermalovic-2000-37">{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад [[Жамойць|Жамойці]] (''Żmujdź''), 1916 г.]] Такім чынам, [[Русіфікацыя Беларусі|палітыка татальнай русіфікацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]], якую праводзілі ўлады Расейскай імпэрыі, спрыяла паступоваму зьнікненьню з ужытку назвы «ліцьвіны» ў гістарычным сэнсе<ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.</ref><ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 49—50.</ref> і яе адначаснаму замацаваньню за суседнім балтыйскім народам ([[летувісы|летувісамі]])<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321"/>. Тым часам на ўсе землі ліцьвінаў пашырылася назва «[[Белая Русь]]», «Беларусь», якая раней ужывалася датычна ўсходняй часткі ВКЛ, дзе праваслаўных жыхароў называлі «[[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]». Хоць ліцьвіны-беларусы ў афіцыйным жыцьці Расейскай імпэрыі нібыта спынілі сваё існаваньне як асобны народ, але ў рэальнасьці яны працягвалі захоўваць свае нацыянальныя традыцыі, культуру і мову<ref name="Bic-Harecki-Konan-2005-19">{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 19.</ref>. [[Файл:Pahonia. Пагоня (M. Bahdanovič, 30.11.1917).jpg|значак|Першая публікацыя верша «[[Пагоня (песьня)|Пагоня]]» [[Максім Багдановіч|М. Багдановіча]] ([[Вольная Беларусь (газэта)|Вольная Беларусь]], 30 лістапада 1917 г.)]] У канцы XIX — пачатку XX ст. нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з [[шляхта|шляхты]] колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] — простых нашчадкаў [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы»{{Заўвага|Разам з тым, частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>}}. Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} [[Файл:BNR (Ruthienie Blanche) Map 1918.jpg|значак|Межы [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР)]], абвешчаныя 25 сакавіка 1918 г. паводле [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнага крытэру]] — на падставе працаў гісторыка і этнографа [[Мітрафан Доўнар-Запольскі|Мітрафана Доўнар-Запольскага]]]] Разам з тым, усе дзеячы беларускага нацыянальна-вызвольнага руху (ад [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]] да [[Янка Купала|Янкі Купалы]]) бесьперапынна падкрэсьлівалі повязь Беларускай дзяржаўнасьці зь Вялікім Княства Літоўскім, а ўсе беларускія гісторыкі (ад [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]] да [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]]) называлі ВКЛ «Беларуска-Літоўскім гаспадарствам». Гэтая ж пазыцыя знайшла адлюстраваньне ў [[Другая Ўстаўная грамата|Другой Устаўной грамаце]] Беларускай Народнай Рэспублікі ад 9 сакавіка 1918 году («''Пасьля трох з паловаю вякоў няволі зноў на увесь сьвет кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве і будзе жыць''»), а гербу [[Пагоня|Пагоні]] («''старадаўняй Літоўскай Пагоні''»), які стаў дзяржаўным сымбалем БНР, прысьвяціў [[Пагоня (песьня)|свой верш]] клясык беларускай літаратуры [[Максім Багдановіч]]. Тым часам яшчэ ўлетку 1916 году [[Беларускі народны камітэт]] на чале з Антонам Луцкевічам падтрымаў і пашырыў ідэю [[Канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага]] да канцэпцыі «Злучаных Штатаў» ад [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] да [[Чорнае мора|Чорнага]] мораў, якія плянавалася ўтварыць зь незалежных [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летувы]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Украіна|Ўкраіны]]. Падобны зьвяз тлумачыўся найперш эканамічнымі прычынамі — атрыманьнем выйсьця да мора і патрэбамі нацыянальнай абароны. У 1917 годзе беларускія арганізацыі працягвалі выступаць за ўтварэньне Беларуска-Летувіскай дзяржавы (падтрымана ў верасьні 1917 году [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускім нацыянальным камітэтам]] у [[Менск]]у), прытым рабілі гэта, нягледзячы на пазыцыю [[Летувіская Тарыба|Летувіскай Тарыбы]], якая заявіла прэтэнзіі на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічныя тэрыторыі беларусаў]]. Пры канцы студзеня 1918 году ў Вільні прайшла [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларуская канфэрэнцыя]], якая прыняла рэзалюцыю аб імкненьні стварыць незалежную дэмакратычную дзяржаву зь дзьвюх асноўных нацыянальных тэрыторыяў — беларускай і летувіскай. Па абвяшчэньні ў лютым 1918 году незалежнасьці Летувы ў хаўрусе зь [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыяй]] (у ліпені 1918 году прапанову ад Тарыбы стаць [[Летува (каралеўства, 1918)|каралём Летувы]] пад імём «Міндаўгаса II» прыняў нямецкі прынц і вайсковец [[Вільгельм Карл фон Урах]]) ідэя канфэдэрацыі не ўздымалася<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 351—352.</ref>. [[Файл:Jazep Losik. Язэп Лёсік (1910-19).jpg|значак|[[Язэп Лёсік]]]] Кіраўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі ад пачатку няраз сутыкалася з прэтэнзіямі Летувы на велізарную частку [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]. У адказ на заявы ўрада БНР, што Вільня — адвечная сталіца Беларусі, яе палітычны і духоўны цэнтар, летувісы запатрабавалі Гарадзенскую і Віленскую губэрні, большыя за тэрыторыю ўсёй Летувы. Тады ж зьявіліся безапэляцыйныя сьцьверджаньні, што значная частка беларусаў — гэта зьбеларушчаныя летувісы<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 362—363.</ref>. Падобныя заявы тлумачыліся прысваеньнем гістарычнай і культурнай спадчыны Вялікага Княства Літоўскага з боку летувіскага нацыянальнага руху, які праз больш спрыяльныя ўмовы пачаўся значна раней за беларускі. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] таксама зьвярнуў увагу на тое, што першае пакаленьне інтэлігентаў-летувісаў складалі не шляхцічы былога Вялікага Княства Літоўскага (якім само паходжаньне і кодэкс гонару не дазваляў займацца фальшаваньнем), а ксяндзы і настаўнікі — дзеці заможных сялянаў з расейскай адукацыяй<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 31—32, 46.</ref>, якім было вельмі лёгка замоўчваць і ігнараваць гістарычныя факты<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348—349.</ref><ref name="Katlarcuk-2003"/>. У ліпені 1920 году адбылося падпісаньне савецка-летувіскай [[Маскоўская дамова (1920)|Маскоўскай дамовы]], згодна зь якой Летува атрымала значную частку гістарычных і этнаграфічных земляў беларусаў, што выклікала пратэст з боку кіраўніцтва БНР і прывяло да ўтварэньня [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 363—365.</ref>. [[Файл:Tamaš Hryb. Тамаш Грыб (1925).jpg|значак|[[Тамаш Грыб]]]] Ужо ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі былы старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Язэп Лёсік]] апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»<ref>Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.</ref>, у якім зазначыў: «''Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. <…> Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. <…> А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. <…> Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. <…> Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя <…> і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі''». Неўзабаве, аднак, [[Беларусізацыя|беларусізацыю]] ў БССР спыніў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскі тэрор]], які цалкам зьнішчыў беларускую гістарычную школу (Язэпа Лёсіка арыштавалі ўжо ў 1930 годзе — увогуле жа, савецкія ўлады фізычна або духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк)<ref name="Katlarcuk-2009">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[ARCHE Пачатак]]. № 9, 2009.</ref>. Далучаная да [[СССР]] пазьней Летува пазьбегла татальнага зьнішчэньня гуманітарных кадраў і здолела ў 1945—1991 гадох працягваць традыцыі навуковай школы пэрыяду незалежнасьці. У адрозьненьне ад БССР і [[УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў «раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»<ref name="Kascian-2009"/>. Тым часам БССР была адзінай рэспублікай эўрапейскай часткі СССР, якая ня мела гістарычнага часопісу. Згодна з партыйнымі дырэктывамі, адлік сапраўднай гісторыі Беларусі вёўся з 1917 году, а беларускі этнас разглядаўся як негістарычны, які ня меў уласнай эліты, высокай культуры і мастацтва<ref name="Katlarcuk-2009"/>. Адначасна савецкія ўлады фактычна дазволілі летувісам праводзіць палітыку дэнацыяналізацыі і [[Летувізацыя|летувізацыі]] далучаных [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]] гістарычных [[Віленскае ваяводзтва|Віленшчыны]] і [[Троцкае ваяводзтва|Троччыны]]<ref name="Kascian-2009"/>. [[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — [[Вялікае Княства Літоўскае|Літва]], сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]] Дасьледаваньні гісторыі Літвы і ліцьвінаў працягнулі беларускія навукоўцы па-за межамі СССР. Яшчэ ў 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]], былы [[Міністры ўнутраных справаў БНР|міністар унутраных справаў БНР]] [[Тамаш Грыб]] у сваім артыкуле «[[wikisource:be:На два франты|На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)]]» падкрэсьліваў: «''Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! <…> Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»<ref>[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.</ref>. Тым часам яшчэ ў 1939 годзе [[Ян Станкевіч]], які з 1927 году выкладаў у [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]], зазначыў: «''Трэба зацеміць, што з гледзішча нацыянальнага Беларусы ў гэтую пару звалі сябе Ліцьвінамі, гэтак-жа нас звалі ўсе нашыя суседзі, але з гледзішча рэлігійнага Беларусы ўсходняга абраду заўсёды зваліся Русінамі''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Гісторыя Беларускага языка. — Вільня, 1939. C. 6.</ref>. Адным зь першых дасьледнікаў, хто спрабаваў высьветліць, як назва «Літва» перамясьцілася на тэрыторыю суседняй дзяржавы і як славяне-ліцьвіны сталі беларусамі, быў [[Вацлаў Пануцэвіч]] (1911—1991), які выдаваў навуковы часопіс «[[Літва (часопіс)|Litva]]», а таксама апублікаваў некалькі манаграфічных публікацыяў, зь якіх асаблівую навуковую вартасьць маюць кнігі «Літва і Жмудзь» (Чыкага, 1953—1954 год) і «З гісторыі Беларусі або Крывіччыны-Літвы» (Чыкага, 1965 год). Гісторык мовы [[Алесь Жлутка]] адзначае засяроджанасьць В. Пануцэвіча на гістарычных крыніцах і яго грунтоўную філялягічную падрыхтоўку<ref name="Zlutka-1998"/>. Погляды В. Пануцэвіча падтрымаў і разьвіў гісторык [[Павал Урбан]] (1924—2011), які адзначыў разьмежаваньне ліцьвінаў і жамойтаў і што Жамойць была адасобленай ад Літвы моўна і этнічна. У рамках гэтай праграмы знаходзіцца сьцьверджаньне гісторыка, што «''ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жмудзкая мова пачынае звацца літоўскай''» («У сьвятле гістарычных фактаў», 1972 год). Ужо ў найноўшы пэрыяд у Беларусі выйшла чарговая праца П. Урбана «Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў» (1994 год), у якой аўтар сфармуляваў наступную тэзу: «''[[Аўкштота]] была асобнай зямлёй і ніколі не атаясамлівалася з уласна Літвой''». Пашыраны варыянт (у першую чаргу праз улучэньне дадаткаў) гэтай кнігі пад назвай «Старажытныя ліцьвіны» апублікавалі празь сем гадоў<ref name="Dziarnovic-2012"/>. Тым часам у паваеннай Беларусі да падобных высноваў у сваіх дасьледаваньнях, якія праводзіліся па-за афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй, прыйшоў [[Мікола Ермаловіч]] (1921—2000), які завяршыў у 1968 годзе працу над кнігай «Па сьлядах аднаго міта». Гэтая кніга доўгі час пашыралася пад закансьпіраванай назвай «Сто старонак» і ўпершыню легальна выйшла з друку толькі ў 1989 годзе. З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР ужо ў другой палове 1980-х гадоў канцэпцыя М. Ермаловіча атрымала інстытуцыянальнае, фармальнае акадэмічнае завяршэньне і пашырылася ў літаратуры<ref name="Dziarnovic-2012"/>. [[Файл:Coat of arms of Belarus (1991–1995).svg|значак|[[Пагоня|Дзяржаўны герб Беларусі Пагоня]]]] Па [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|аднаўленьні незалежнасьці Беларусі]] [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальны герб]] беларусаў і дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага [[Пагоня]] зноў стаў афіцыйным сымбалем Беларускай дзяржавы, на афіцыйным узроўні ўздымалася пытаньне дзяржаўнай заступнасьці зь Вялікім Княстве Літоўскім (сярод іншага, ВКЛ мелася згадвацца як крыніца Беларускай дзяржаўнасьці ў тэксьце [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.</ref>). У гэты ж час пачаліся супольныя кантакты беларускіх і летувіскіх гісторыкаў, а ў 1993 годзе ў вёсцы [[Гервяты|Гервятах]] адбыўся першы круглы стол беларускіх і летувіскіх навукоўцаў, прысьвечаны спадчыне Вялікага Княства Літоўскага. Аднак па абраньні на пасаду прэзыдэнта Беларусі [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], які неўзабаве ўсталяваў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскі]] [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарны рэжым]] і гісторыкі-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысты]] якога ([[Якаў Трашчанок]], [[Вадзім Гігін]], [[Ігар Марзалюк]] ды іншыя) адзначыліся фактычным зваротам да расейска-савецкага погляду на гістарычных ліцьвінаў, падобныя абмеркаваньні спыніліся, тым часам адбылася рэактывацыя двухбаковых (найперш эканамічных) міждзяржаўных дачыненьняў<ref name="Kascian-2009"/>. == Сучаснасьць == === Ужываньне === У частковым ужытку найменьне «ліцьвін» працягвае існаваць як саманазва вясковага жыхарства і ў цяперашні час<ref name="Arlou-2012-157"/>. У 1990 годзе часопіс «Савецкая этнаграфія» падаваў зьвесткі: {{Пачатак цытаты}} «Як мікраэтнонім, найменьне „ліцьвіны“ існавала і працягвае існаваць сярод некаторых мясцовых групаў [[беларусы|беларускага]] і асыміляванага [[балты]]йскага жыхарства заходніх раёнаў [[Беларусь|Беларусі]] і Ўсходняй [[Летува|Летувы]]»<ref>Чаквин И. В., Терешкович П. В. Из истории становления национального самосознания белорусов (XIV — начало XX вв.) // Советская этнография. № 6, 1990.</ref>. {{Канец цытаты}} У працы 1985 году, у якой адлюстроўваюцца рэаліі 1980-х гадоў, [[Ігар Чаквін]] пісаў: {{Пачатак цытаты}} «У гісторыка-этнаграфічнай вобласьці [[Беларусь|беларуска]]-[[Украіна|ўкраінскага]] [[Палесьсе|Палесься]] арэал распаўсюджваньня назвы ''[[палешукі]]'' не складае суцэльнага масіву. Асноўнай этнанімічнай формай, якая часьцей за ўсё чаргуецца на Палесьсі з назвай ''палешукі'' зьяўляецца этнікон '''ліцьвіны'''. Паводле зьвестак Л. Асоўскага (на 30-я гады ХХ ст.) назва ''ліцьвіны'' была лякалізавана ў Заходнім Палесьсі ў вярхоўях [[Ясельда|Ясельды]] і ў раёне [[Ружаны|Ружан]], [[Косаў|Косава]], [[Івацэвічы|Івацэвіч]]. З гэтай вобласьці, мяркуючы па прыведзенай ім карце, арэал назвы ''ліцьвіны'' распаўсюджваўся на поўдзень да [[Лунінец|Лунінца]]. На [[Прыпяць|Прыпяцкім]] правабярэжжы гэты арэал ішоў ад [[Давыд-Гарадок|Давыд-Гарадка]] на [[Столін]] і далей у двух напрамках — на [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнае]] і на [[Кастопаль]]. (…) Арэальнае існаваньне на Палесьсі формы ''ліцьвіны'' таксама носіць контурны малюнак, калі адпаведная этнанімічная самасьвядомасьць найбольш выразна выступае ў паўзьмежных зонах кантакціраваньня непасрэдна з палешукамі, а ўнутры гэтых зон аслаблена і часткова дыфэрэнцыравана. Так, у радзе палескіх абласьцей, дзе распаўсюджана назва ''ліцьвіны'', яна часта дапаўняецца азначэньнямі, якія падкрэсьліваюць асобныя асаблівасьці гаворак — ''ліцьвіны-хацюны'' (паміж Століным і Ракітным, а таксама паміж Косавам і Лунінцом), ''літвакі-калыбанюкі'' (паміж Століным і Кастопалем), іх антрапалягічныя рысы і спэцыфіку месца існаваньня — ''ліцьвіны-чарнякі'' ([[Пружанскі раён]]), ''парэчукі'' ([[Гарынь|Пагарыньне]]) і г. д.»<ref name="Cakvin-1985"/> {{Канец цытаты}} У энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі]]» (1989 год), 7-м томе [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-м томе [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год) зазначалася<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны, ліцвіны // {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)|к}} С. 292.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/><ref name="Cakvin-1999"/>: {{Пачатак цытаты}} У наш час [назва ліцьвіны] ужываецца <…> таксама як лякальны этнікон невялікіх групаў беларускага насельніцтва (у раёне [[Бяроза (горад)|Бярозы]], [[Івацэвічы|Івацэвічаў]], [[Косаў|Косава]], [[Пружаны|Пружанаў]], [[Наваградак|Наваградку]], [[Вярэнаў|Вярэнава]], [[Горадня|Горадні]], [[Паставы|Паставаў]], [[Браслаў|Браслава]] і інш.), некаторых раёнаў беларуска-ўкраінскага [[Палесьсе|Палесься]] (раёны [[Столін]]а, [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнага]], [[Кастопаль|Кастопалю]], [[Сарны|Сарнаў]], [[Оўруч]]у) і часткова беларускамоўнага насельніцтва паўночнай Чарнігаўшчыны і Кіеўшчыны, заходняй Браншчыны і Смаленшчыны. {{Канец цытаты}} У канцы 1990-х гадоў [[Уладзімер Каткоўскі]], які ў 2004 годзе запачаткаваў [[Беларуская Вікіпэдыя|Беларускую Вікіпэдыю]], стварыў сайт «Літванія, зямля ліцьвінаў»<ref>[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], [https://www.svaboda.org/a/24468948.html Імёны Свабоды: Уладзімер Каткоўскі], [[Радыё Свабода]], 31 студзеня 2012 г.</ref>. У час правядзеньня [[Перапіс насельніцтва Расеі (2002)|перапісу насельніцтва Расеі ў 2002 годзе]] тыя, хто сябе называў ''ліцьвінам'', былі разьмеркаваныя наступным чынам: ''[[аўкштоты]]'', ''[[жамойты]]'', ''[[летувнік]] (і)'', ''[[летувяй]]'', а таксама тыя ''ліцьвіны'' і ''[[літвякі]]''/''[[літвакі]]'', якія ўжываюць летувіскую мову, былі аднесеныя да [[летувісы|летувісаў]]; пазасталыя ''ліцьвіны'' і ''літвякі''/''літвакі'' былі аднесеныя да [[беларусы|беларусаў]]<ref>[http://www.perepis2002.ru/ct/html/TOM_04_01.htm 1. Национальный состав населения], [https://web.archive.org/web/20041106060159/http://www.perepis2002.ru/ www.perepis2002.ru]</ref>. Артур Пракапчук, аўтар часопісу «Самиздат», у 2009 годзе пісаў: «''Літвой гэты край называўся амаль тысячу гадоў, усутыч да XIX стагодзьдзя, а назва народу — „ліцьвіны“ захоўвалася і па Другой сусьветнай вайне, што я нават памятаю з сваіх летніх вакацыяў у вёсцы [[Цытва|Цытве]] ([[Менская вобласьць]]), дзе зацята працягвалі менаваць сябе „ліцьвінамі“ аднавяскоўцы маёй бабулі Эміліі''»<ref>Прокопчук А. А. [http://zhurnal.lib.ru/p/prokopchuk_artur_andreewich/vkl.shtml Беларусь литовская], Журнал «Самиздат», 8 траўня 2011 г.</ref>. Як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], дзясяткі тысячаў беларусаў маюць прозьвішчы з коранем 'ліцьв' ('літв'): Ліцьвін (Літвін), Ліцьвіновіч (Літвіновіч), Ліцьвінка (Літвінка), Ліцьвіненка (Літвіненка), Ліцьвіненя (Літвіненя), Ліцьвіёнак (Літвіёнак), Ліцьвінаў (Літвінаў), Ліцьвінчык (Літвінчык), Ліцьвінюк (Літвінюк), Ліцьвінчук (Літвінчук), Ліцьвінскі (Літвінскі), Літоўчанка, Ліцьвінец і іншыя<ref name="Arlou-2012-157"/>. [[Файл: Стары Ольса. Гераічны эпас. Сьпевы рыцараў і шляхты Вялікай Літвы.jpg|значак|Ваяр-ліцьвін на вокладцы альбому «Гераічны эпас» (2006 год) гурту «[[Стары Ольса]]»]] Апроч таго, назва «ліцьвіны» шырока ўжываецца ў розных сфэрах жыцьця Беларусі: элітарнай і масавай культуры, спорце, грамадзкім харчаваньні. Яшчэ ў 1991 годзе ўтварыўся [[фальклёр]]ны гурт «[[Ліцьвіны (гурт)|Ліцьвіны]]», які займаецца адраджэньнем беларускіх аўтэнтычных сьпеваў<ref>Скобла М. [https://www.svaboda.org/a/28147841.html Натальля Матыліцкая: «Ліцьвіноў» не было ў дзяржаўных рэестрах, але нас слухалі з захапленьнем!], [[Радыё Свабода]], 30 лістапада 2016 г.</ref>. У 2010 годзе ў Менску зьявіўся клюб амэрыканскага футболу «Літвіны», сымбалем якога сталі [[Калюмны]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/27759277.html «Літвіны» — гэта амэрыканскі футбол], [[Радыё Свабода]], 2016 г.</ref>. У 2015 годзе беларускі гурт [[Крамбамбуля (гурт)|Крамбамбуля]] зьмясьціў у сваім альбоме [[Чырвоны штраль]] песьню «Гэй, ліцьвіны! Бог нам радзіць»<ref>[https://34mag.net/piarshak/releases/chyrvony-shtral/p/10 «Чырвоны штраль» ‒ развітальны альбом «Крамбамбулі»], [[34mag]]</ref>. У 2017 годзе ў Менску адкрыўся рэстаран сучаснай беларускай кухні «Літвіны», які праз паўгоду стаў сеткавым<ref>[https://realt.onliner.by/2018/04/06/litviny-2 В Каменной Горке открылся ресторан новой белорусской кухни «Литвины»], [[Onliner.by]], 6.04.2018 г.</ref>. У час [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|абароны Ўкраіны ад расейскага ўварваньня]] першы гераічна палеглы беларус-добраахвотнік [[Ільля «Ліцьвін» (Хрэнаў)|Ільля «Ліцьвін»]] меў вайсковы пазыўны ў гонар гістарычных ліцьвінаў — жыхароў Вялікага Княства Літоўскага<ref>[https://novychas.online/hramadstva/belarus-jaki-vajue-za-ukrainu-raspavjou-pra-hibe Беларус, які ваюе за Украіну, распавёў пра гібель Іллі «Літвіна»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 8 сакавіка 2022 г.</ref>. 21 траўня 2022 году назву «Ліцьвін» атрымаў адзін з двух батальёнаў [[Полк імя Кастуся Каліноўскага|палку імя Кастуся Каліноўскага]] — вайсковай фармацыі беларускіх ваяроў-дабраахвотнікаў ва Ўкраіне<ref>[https://www.svaboda.org/a/31861235.html Батальён Кастуся Каліноўскага абвясьціў аб стварэньні аднайменнага палка], [[Радыё Свабода]], 21 траўня 2022 г.</ref>. === Грамадзкая дзейнасьць === {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} Гісторыкі [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць ўвагу на тое, што ліцьвінства ня можа быць альтэрнатывай [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускасьці]], бо ёсьць яе неад’емнай складовай часткай. Проціпастаўляць іх — значыць дэструктыўна перакручваць рэальную гісторыю і этнагенэз беларусаў<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/28920419.html Зноў пра ідэнтычнасьць Скарыны], [[Радыё Свабода]], 15 сьнежня 2017 г.</ref><ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. Адзначаецца, што ўлады [[Расея|Расеі]] атакуюць тое ліцьвінства, якое ёсьць сынонімам беларускасьці, аднак актыўна падтрымліваюць пэўныя «ліцьвінскія» праекты, якія аддзяляюць «ліцьвінаў» ад беларусаў<ref>{{Навіна|аўтар=Руселік В.|загаловак=Вейшнорыя: сьмех скрозь сьлёзы|спасылка=https://novychas.by/palityka/krok-da-zahopu-belarusi-zrobleny-abo-smeh-skroz-s|выдавец=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|дата публікацыі=14 верасьня 2017|дата доступу=25 лютага 2020}}</ref>, ганяць беларусаў і ўсё беларускае<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гэта слова сакральнае. Аб некаторых аспэктах Беларускага Адраджэньня і паразы рускай палітыкі|спасылка=http://pazniak.info/page_geta_slova_sakralnae__ab_nekatoryih_aspektah_belaruskaga__adradjennya_|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=13 верасьня 2015|копія=http://www.bielarus.net/archives/2015/09/15/4232|дата копіі=15 верасьня 2015|дата доступу=22 траўня 2020}}</ref> або прапагандуюць, што беларусы — гэта летувісы, якія маюць вывучаць летувіскую мову і злучацца зь Летувой<ref name="Kraucevic-2017"/>. === Міленіюм Літвы === 22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]]. У звароце арганізацыйнага камітэту паведамляецца, што першы ўпамін назвы Літва (Lituae) у пісьмовых крыніцах — нямецкіх Квэдлінбурскіх аналах — належыць да 1009 году. Аўтары звароту адзначаюць, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі. «''Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь зьяўляецца галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, аб’ядналая ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае''», — гаворыцца ў звароце<ref>{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/01/22/279333_279363|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}</ref>. == Цытаты == {{Цытата|Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская. {{арыгінал|la|Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orientem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est.}}|[[Піюс II (папа рымскі)|Энэй Сыльвій Пікаляміні]], будучы папа рымскі Піюс II, 1440-я гг.}} {{Цытата|…ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем.|[[Статуты ВКЛ|Літоўскі Статут]], 1588 г.}} {{Цытата|Кажам заўжды «літоўскі, ліцьвін» — але тое адно замест «беларускі, беларус», бо ў 1510 годзе ніхто яшчэ «Літву этнічную» і ня сьніў, яшчэ [[Мікалай Рэй|Рэй]] у 1562 годзе ліцьвінам менаваў беларуса, а ў Маскве і ў XVII стагодзьдзі «літоўскі» — тое самае што беларускі. {{арыгінал|pl|Mówimy ciągle «litewski, Litwin», ale to tylko zamiast «białoruski, Białorus», bo w r. 1510 nikomu nie o Litwie właściwej, etnograficznej ani śnilo; jeszcze Rej w r. 1562. Litwinem Białorusina nazywał, a w Moskwie i w XVII wieku «litowskij» tyle, co białoruski}} |[[Аляксандар Брукнэр]], прафэсар [[Бэрлінскі ўнівэрсытэт|Бэрлінскага ўнівэрсытэту]], сябра [[Польская акадэмія навук|Польскай]], [[Праская акадэмія навук|Праскай]], [[Бялградзкая акадэмія навук|Бялградзкай]] і [[Пецярбуская акадэмія навук|Пецярбускай]] акадэміяў навук, 1928 г.<ref>[[Аляксандар Брукнэр|Brückner A.]] Ruskopolski rękopis z r. 1510 // Slavia: časopis pro slovanskou filologii. VII, 1928—1929. S. 10—11.</ref><ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 637.</ref> }} {{Цытата|У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсяе тэрыторыі Беларусі другога найменьня наагул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвою. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў.|[[Язэп Юхо]], гісторык права, доктар навук, 1968 г.<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>.}} {{Цытата|У другой палове ХІХ ст. нацыянальная інтэлігенцыя, якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, аднавіла назвы «Беларусь» і «беларусы» як сымбаль пратэсту супраць расейскага ўціску. Пад гэтаю назваю наш народ увайшоў у ХХ ст., замацаваў яе за сабою ў сусьветнай супольнасьці і ўступіў зь ёю ў новае тысячагодзьдзе. Але нам неабходна памятаць, што мы — нашчадкі ліцьвінаў, прадаўжальнікі іх патрыятычных справаў<ref name="Bic-Harecki-Konan-2005-19"/>.|Аўтарскі калектыў кнігі «Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы», выдадзенай у 2005 годзе Міжнародным грамадзкім аб’яднаньнем «[[Згуртаваньне беларусаў сьвету Бацькаўшчына|Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“]]»: [[Міхась Біч]] — доктар гістарычных навук; [[Натальля Гардзіенка]] — кандыдат гістарычных навук, [[Радзім Гарэцкі]] — акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, экс-прэзыдэнт Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Уладзімер Конан]] — доктар філязофскіх навук; [[Арсень Ліс]] — доктар філялягічных навук; [[Леанід Лойка]] — кандыдат гістарычных навук; [[Адам Мальдзіс]] — доктар філялягічных навук; [[Уладзімер Мархель]] — кандыдат філялягічных навук; [[Алена Макоўская]] — старшыня Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Алесь Петрашкевіч]] — кандыдат гістарычных навук; [[Анатоль Сабалеўскі]] — доктар мастацтвазнаўства; [[Лідзія Савік]] — кандыдат філялягічных навук; [[Віктар Скорабагатаў]] — заслужаны артыст Беларусі; [[Ганна Сурмач]] — экс-старшыня Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Барыс Стук]] — намесьнік старшыні Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Галіна Сяргеева]] — кандыдат гістарычных навук; [[Алег Трусаў]] — кандыдат гістарычных навук; [[Георгі Штыхаў]] — доктар гістарычных навук; [[Язэп Юхо]] — доктар юрыдычных навук}} == Глядзіце таксама == * [[Ліцьвіны Севершчыны]] * [[Беларусы]] * [[Літва старажытная]] * [[Літва (неадназначнасьць)|Літва]] * [[Белая Русь]] * [[Літоўская мітраполія]] * [[Літвякі (Літвіны)|Літвякі]] * [[Старалітва]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/БЭ|9}} * {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|3}} * {{Літаратура/ГСБМ|17}} * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. — 656 с {{ISBN|985-6299-34-9}}. * Гісторыя філасофскай і грамадска-палітычнай думкі Беларусі. У 6 т. Т. 1. Эпоха Сярэднявечча / В. Евароўскі [і інш.]; рэд. кал.: В. Евароўскі [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2008. — 575 с {{ISBN|978-985-08-0967-4}}. * Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с. * [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}} * {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}} * [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}. * [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г. * Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303. * {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}} * {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}} * [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * {{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)}} * {{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}} * {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Сьвятлана Струкава|Струкава С.]] [https://rep.bntu.by/bitstream/handle/data/6488/%D0%A1.%2037-40.pdf?sequence=1&isAllowed=y Старажытныя найменні беларусаў] // [[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]]. № 8, 2009. С. 37—40. * [[Павал Урбан|Урбан П.]] Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў. — Менск: ВЦ «Бацькаўшчына»; МП «Бесядзь», 1994. — 107 с. * {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}} * [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 74—80. * Чаквін І. [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 37—41. * Чаквін І. Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 47—49. * [[Сяргей Шыдлоўскі|Шыдлоўскі С.]] Формы самавызначэння і самасвядомасці прывілеяванага саслоўя ў Беларусі першай паловы ХІХ стагоддзя // Вестник Полоцкого государственного университета: Серия А (гуманитарные науки). № 7, 2006. С. 25—33. * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)}} * {{Літаратура/ЭСБМ|6}} * [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}. * {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}} * {{Кніга |аўтар = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]] |частка = |загаловак = Belarus. The last European dictatorship |арыгінал = |спасылка = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}} |год = 2012 |том = |старонкі = |старонак = 384 |сэрыя = |isbn = 978-0-300-25921-6 |наклад = |ref = Wilson }} * {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}} * [[Фэлікс Канечны|Koneczny F.]] Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 38—45. * Litwinowicz-Droździel M. O starożytnościach litewskich. Mitologizacja historii w XIX-wiecznym piśmiennictwie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. — Kraków: Tow. Autorów i Wydawców Prac Naukowych «Universitas», 2008. — 227 p. {{ISBN|97883-242-0837-1}}. * Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196. * Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254. * [[Павал Церашковіч|Терешкович П. В.]] Этническая история Беларуси XIX — начала XX в.: В контексте Центрально-Восточной Европы. — Мн.: БГУ, 2004. — 223 с. {{ISBN|985-485-004-8}}. * Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. — 463 с {{ISBN|978-985-08-1740-2}}. == Вонкавыя спасылкі == {{Вікіцытатнік|Літвіны}} * [[Дзяніс Марціновіч|Марціновіч Д.]] [https://budzma.org/news/dzyanis-marcinovich-chamu-licviny-stali-byelarusami.html Чаму ліцвіны сталі беларусамі?], [[Budzma.org]], 13 траўня 2014 г. * [[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. * [[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г. * [http://litviny.blogspot.com/ Разважаньні пра ВКЛ і ліцьвінаў] * [https://www.facebook.com/litva.belarus Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі], [[Facebook]] * [http://history-belarus.by/pages/terms/litwiny.php Ліцьвіны]{{ref-ru}}, Кароткая гісторыя Беларусі за апошнія 1000 год * [http://veras.litvin.org/ Віктар Верас «У вытокаў гістарычнай праўды»]{{ref-ru}} * [http://lietuvos.istorija.net/lituanistica/litvinizm.htm Тэндэнцыйная крытыка ліцьвінства з боку летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}} {{Беларусы}} {{Добры артыкул}} [[Катэгорыя:Беларусы]] [[Катэгорыя:Славяне]] [[Катэгорыя:Балты]] [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі]] [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] 4joxcdgzbp3dtd85fukpruhpsw8os2z 2332693 2332692 2022-08-15T22:27:22Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Пад уладай Расейскай імпэрыі */ стыль wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|тып=варыянты|Ліцьвіны (неадназначнасьць)|Літоўцы (неадназначнасьць)}} [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1903).jpg|значак|Ліцьвіны ў [[Беларускі нацыянальны строй|народных строях]], канец XIX — пачатак XX ст.]] '''Ліцьвіны'''<ref name="BKP-2005">{{Літаратура/Беларускі клясычны правапіс (2005)}}</ref> ('''літвіны'''<ref name="BKP-2005"/>, '''літва'''; {{мова-be-old|литвины|скарочана}}<ref name="ESBM-6">{{Літаратура/ЭСБМ|6к}} С. 12.</ref>) — гістарычнае найменьне і саманазва ўраджэнцаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]]{{Заўвага|Гісторык [[Анатоль Астапенка]] ў сваёй доктарскай дысэртацыі, абароненай 26 красавіка 2021 годзе ў [[Кіеўскі нацыянальны ўнівэрсытэт імя Тараса Шаўчэнкі|Кіеўскім нацыянальным унівэрсытэце імя Тараса Шаўчэнкі]] (спэцыяльнасьць — [[этналёгія]]), падкрэсьлівае: «''мова „Літвы“ сярэднявечча — беларуская, а „ліцьвін“ — гэта назва беларуса таго часу''»<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 114.</ref>}} у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]], якая выкарыстоўвалася поруч з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 46, 96.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.</ref><ref name="Arlou-2012-156">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 156.</ref><ref>Багдановіч А. Да пытання аб ужыванні назвы «Русь» на тэрыторыі Беларусі ў XIV—XVI стст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 3, Гісторыя. Філасофія. Паліталогія. Сацыялогія. Эканоміка. Права. № 1, 1996. С. 3—5.</ref><ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 320—321.</ref>. Па [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] «ліцьвінамі» называліся каталікі ВКЛ у канфэсійным сэнсе, а таксама ўсё жыхарства ў нацыянальным сэнсе, «русінамі» ў ВКЛ называліся пераважна праваслаўныя ў канфэсійным сэнсе; таксама праваслаўныя жыхары ВКЛ называліся «ліцьвіны рускае веры», «ліцьвіны грэчаскага закону людзі» і да т. п.<ref>Этнаграфія беларусаў. Гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя. / рэд. кал. В. Бандарчык і інш. — {{Менск (Мінск)}}, 1985. С. 81.</ref><ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48.</ref> Паводле энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі]]» 1989 году, 4-га тому [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-га тому [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год), гэта назва жыхароў Вялікага Княства Літоўскага, пераважна заходніх [[беларусы|беларусаў]] і ўсходніх [[летувісы|летувісаў]] у XIV—XVIII стагодзьдзях, якая ў XVI—XVIII стагодзьдзях набыла гучаньне палітоніма — дзяржаўна-палітычнага вызначэньня ўсяго насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]], [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 382.</ref><ref name="Cakvin-1999">[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/БЭ|9к}} С. 314.</ref>. У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «ліцьвіны» была найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці беларускага народу і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнае кансалідацыі<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.</ref><ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.</ref>. [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1907).jpg|значак|Ліцьвіны ў народных строях, канец XIX — пачатак XX ст.]] Дзеля вызначэньня беларусаў назва «ліцьвіны»{{Заўвага|[[Славянскія мовы|Славянізаванае]] вызначэньне «ліцьвіны» адрозьнівалася ад саманазвы ўласна [[летувісы|летувісаў]], якая гучала як «lietuwis», «lietuwai», «lietuwininkas»<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-320">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 320.</ref>}} шырока ўжывалася яшчэ ўсё XIX стагодзьдзе і захоўваецца ў сучасным частковым ужытку ў якасьці саманазвы вясковага жыхарства [[Беларусь|Беларусі]]<ref name="Cakvin-1985">[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 79—80.</ref><ref>{{Літаратура/Беларуска-расейскі слоўнік (2020)}} С. 697.</ref>. Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]] у кнізе «[[Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае]]», «''Мы — беларусы, але мы і ліцьвіны, спадкаемцы гісторыі і культуры магутнай эўрапейскай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага''»<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. == Назва == [[Файл:Litva. Літва (1009).jpg|значак|Першы пісьмовы ўпамін [[Літва|Літвы]] ({{мова-la|«Litua»|скарочана}} — чытаецца як «Літва»), 1009 г.]] {{Асноўны артыкул|Літва}} Пачатковай формай назвы народу ёсьць [[Славянскія мовы|славянская]] форма «ліцьвін» (''Литвинъ''{{Заўвага|Напрыклад, у [[Цьвярскі летапіс|Цьвярскім летапісе]] 1306 году (паведамленьне пад 1289 годам) «''бо сей Андрэй родам ліцьвін, сын Гердзенеў, літоўскага князя''»<ref>Пашуто В. Т. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/pashuto/%D0%9F%D0%B0%D1%88%D1%83%D1%82%D0%BE_%D0%92._%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0.html Образование Литовского государства]. — Москва, 1959.</ref> або ў грамаце цара [[Тахтамыш]]а каралю [[Ягайла|Ягайлу]] ад 1393 году «''Вы пак паслалі есьце к нам пасла вашага ліцьвіна на імя Нявойста''»<ref>Грамоти XIV ст. / упорядкування М. М. Пещак. — Київ: Наукова думка, 1974. № 58)</ref>}}, ''Litwini'', ''Lethowini''), якая ўжываецца ў розных (уласна літоўскіх, рускіх, польскіх, крыжацкіх ды іншых) [[Сярэднявечча|сярэднявечных]] крыніцах<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 52, 64, 73, 303, 388.</ref>. Традыцыйнае гістарычнае беларускае вымаўленьня гэтай назвы (у якім знайшла адлюстраваньне такая адметная ўласьцівасьць беларускай мовы, як [[Цеканьне|цеканьне]]) засьведчыў яшчэ ў 1870 годзе [[Іван Насовіч]] у [[Слоўнік Насовіча|сваім слоўніку]]: «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ [[Бацьвіньне|боцвиння]]''» (з народнай песьні)<ref name="Nasovic-1870-31">Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&pg=PA31&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 31].</ref>. Апроч таго, у 1911 годзе прыводзілася сьведчаньне сьвятара ў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Выступовічы|Выступовічах|uk|Виступовичі}} на поўдні [[Палесьсе|Палесься]] — на [[беларусы|беларуска]]-[[Украінцы|ўкраінскім]] этнічным памежжы — што тамтэйшыя сяляне «''[раней] такъ, якъ ліцвіны <…> [[Дзеканьне|дзікалы]] і [[Цеканьне|цікалы]]''»<ref>Каминский В. А. Отчет о поездке в Волынское Полесье // Известия Отделения русского языка и словестности Императорской академии наук. Т. XVI, кн. 3, 1911. [https://books.google.by/books?id=epQqAQAAMAAJ&pg=RA1-PA88&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 88.]</ref>. Бытаваньне сярод беларусаў менавіта формы «ліцьвіны» засьведчылі ў сваіх тэкстах [[Ян Станкевіч]]<ref name="Stankievic-1926">Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>, [[Яўхім Кіпель]]<ref name="Kipiel-1995">Дыдзік У. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_bnr/10208/%D0%A3%D1%81%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%96%D0%BD%D1%8B_%D0%AF%D1%83%D1%85%D1%96%D0%BC%D0%B0_%D0%9A%D1%96%D0%BF%D0%B5%D0%BB%D1%8F.html Успаміны Яўхіма Кіпеля] // Спадчына. № 3, 1995. С. 72—99.</ref>, [[Якуб Колас|Канстантын Міцкевіч (Якуб Колас)]]<ref name="Kolas-1955">Якуб Колас. [https://be.wikisource.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0:Na_rostaniah_1.pdf/41 На ростанях]. Т. 1. Кн. 1—2. — {{Менск (Мінск)}}, 1955. С. 40—41.</ref>. Гэтую ж форму пасьлядоўна ўжывалі ў сваіх працах гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]] і [[Павал Урбан]]. Таксама існавала старажытная зборная форма «літва», якую ставяць у адзін шэраг з такімі славянскімі паводле формы (але не [[Этымалёгія|этымалёгіі]]) зборнымі назвамі, як «[[расейцы|масква]]», «[[Мардва|мардва]]», «[[татары|татарва]]» ды іншымі (у адрозьненьне ад шэрагу [[Русіны (гістарычны этнонім)|русь]], [[Чудзь|чудзь]], [[перм (этнонім)|перм]] ды іншых)<ref>Степанов Ю. С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. — М., 1997. [https://books.google.by/books?id=ebMoAgAAQBAJ&pg=PA499&lpg=PA499&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0+%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B4%D0%B2%D0%B0+%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B2%D0%B0+%D0%BC%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0&source=bl&ots=ZjDMl1bGNS&sig=ACfU3U2bHv7xu1VI-fDZBJYSYVPfExEHbg&hl=be&sa=X&ved=2ahUKEwjdg5Su5db1AhXah_0HHe9eAuwQ6AF6BAgbEAM#v=onepage&q&f=false С. 499].</ref>. Форма «літоўцы», што таксама ўжывалася ў значэньні ліцьвінаў<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 11.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)|к}} P. 45.</ref><ref>Народная культура Беларусі: энцыклапедычны даведнік / пад рэдакцыяй В. Цітова. — {{Менск (Мінск)}}: БелЭн, 2002. С. 222.</ref>, ёсьць пазьнейшай{{Заўвага|Напрыклад, у нявыдадзеным нумары [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]]}} і не сустракаецца ў [[Старабеларуская мова|старых беларускіх]] тэкстах. == Паходжаньне == [[Файл:BogislawI.Siegel.JPG|значак|Пячаць {{Артыкул у іншым разьдзеле|Багуслаў I|Багуслава I|uk|Богуслав I}}, князя [[Люцічы|люцічаў]], 1170 г.]] Наконт этнічнага паходжаньня ліцьвінаў існуюць розныя погляды: * літва была заходнеславянскім народам ([[Люцічы|люцічы]]), які ў раньнім сярэднявеччы перасяліўся ў [[Панямоньне]] ([[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 236—255, 291—294.</ref>, [[Павал Урбан]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58—72.</ref>, [[Алесь Жлутка]]<ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 106—107.</ref>); * ад пачатку [[Балтыйскія мовы|балтыйская]] літва жыла пераважна ў [[Вяльля|Вялейска]]-[[Нёман]]скім міжрэччы і зазнала славянізацыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ужо ў XIII—XIV стагодзьдзях ([[Аляксандар Краўцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}</ref><ref name="Kraucevic-2013-10">{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10.</ref>); * назва «літва» пашырылася ў якасьці азначэньня грамадзкай супольнасьці (прафэсійныя ваяры) асобаў рознага этнічнага паходжаньня ([[Зьдзіслаў Сіцька]], [[Зьміцер Сасноўскі]]); * літва была ўсходнегерманскім ([[Готы|гоцкай]] групы) народам, які славянізаваўся ў Вялікім Княстве Літоўскім у XIII—XIV стагодзьдзях, утварыўшы канфэсійную супольнасьць «ліцьвінаў» (Алёхна Дайліда<ref>Дайліда А. [https://drive.google.com/drive/folders/15Lh87jlBrjWWL6B9ViCmM86LjPUfhg20 Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019]; сьціслая вэрсія кнігі: [https://drive.google.com/drive/folders/1JqJEBu0BH9d38gyQWIAxVCKAXNP9JvmR Вытокі Вялікае Літвы. Менск, 2021.]</ref><ref>[[Сяргей Тарасаў|Тарасаў С.]] [https://esxatos.com/tarasau-recenziya-na-zbornik-artykulau-z-dadatkami-daylidy-pachatki-vyalikaga-knyastva Рэцэнзія на зборнік артыкулаў з дадаткамі А. Дайліды «Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі»], Эсхатос, 2019 г.</ref>). Тым часам расейская (савецкая) і летувіская гістарыяграфіі традыцыйна атаясамліваюць ліцьвінаў з «старажытнымі [[летувісы|летувісамі]]» (найперш — з этнаграфічнымі «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]», фактычна вынайдзенымі ў другой палове XIX ст.), аднак такое меркаваньне зьняпраўджваецца ўжо адным толькі бракам адэкватнага тлумачэньня назвы «літва» з [[Балтыйскія мовы|балтыйскіх моваў]]. Пададзеныя яшчэ ў савецкіх слоўніках<ref name="ESBM-6"/> летувіскія этымалёгіі непераканаўчыя і маюць шмат слабых бакоў. Праявай хісткасьці летувіскіх гіпотэзаў і прыкметай таго, што этымалягічныя пошукі ў гэтым кірунку заходзяць у тупік, стала вылучэньне [[Артурас Дубоніс|Артурасам Дубонісам]] новай вэрсіі, дзе Літва супастаўляецца з назвай служылага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] [[лейці|лейцяў]]<ref>{{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 19—20.</ref>. == Тытульны народ у праўных крыніцах Вялікага Княства Літоўскага == [[Файл:Statut Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Статут Вялікага Княства Літоўскага.jpg|міні|Тытульны ліст [[Статут ВКЛ 1588 году|Статуту Вялікага Княства Літоўскага]] 1588 году]] У дзяржаўных дакумэнтах Вялікага Княства Літоўскага XV—XVI стагодзьдзяў назва «Ліцьвіны» (або «''Літоўскі народ''») азначае як каталікоў (або жыхарства [[Літва|Літвы]] ў вузкім сэнсе), так і, у шырокім сэнсе, увесь народ уласна Вялікага Княства Літоўскага (без [[Жамойць|Жамойці]]). У дамовах з [[Пскоўская рэспубліка|Псковам]] 1440 і 1480 гадоў вялікі князь [[Казімер Ягелончык|Казімер]] ужываў назву «ліцьвіны» як агульнае азначэньне ўсяго народу Вялікага Княства Літоўскага («''а мне вялікаму князю Казіміру блюсьці Пскавіціна как і сваяго Ліцьвіна; також і Псковічам блюсьці Ліцьвіна, как і Пскавіціна''»)<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. I. — СПб., 1846. № 38, 39, 73.</ref><ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 86—87.</ref><ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 206—207.</ref>. Земскі прывілей Кіеўскай зямлі 1507 году абумоўліваў «''…а Кіяніна, как і Ліцьвіна, ва чці дзяржаці''»<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. IІ. — СПб., 1848. № 30, С. 34.</ref><ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 78.</ref>. На Віленскім сойме 1565 году разглядалася пытаньне «''садночаньня народу Літоўскага з Рускім''»<ref>Янушкевіч А. Вялікае Княства Літоўскае і Інфлянцкая вайна 1558—1570 гг. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 275.</ref> (то бок касаваньня канфэсійных перапонаў паміж ліцьвінамі-каталікамі і русінамі-праваслаўнымі, завершанае Гарадзенскім прывілеем 1568 году), прытым прывілеі 1563—1568 гадоў зьвярталіся да «''[[шляхта|шляхты]] літоўскай''», «''[[Стан (сацыяльная група)|станаў]] літоўскіх''» (то бок да ўсёй шляхты і ўсіх станаў ВКЛ)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 211.</ref>. У 9-м артыкуле трэцяга разьдзелу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|Літоўскага Статуту рэдакцыі 1566 году]] зазначаецца, што тытульнымі нацыямі Вялікага Княства Літоўскага ёсьць адно ліцьвіны і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русіны]], у той час як [[жамойты]] адносяцца да ліку «''обчых, чужаземцаў і загранічнікаў''»{{Заўвага|Жамойтаў да ліку «''ўражонцаў''» Вялікага Княства Літоўскага далучылі толькі на Берасьцейскім сойме 1566 году — праз паўтара стагодзьдзя па далучэньні да ВКЛ большай часткі Жамойці}}<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 88—89.</ref>: {{Цытата|У том панстве Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях яму прыслухаючых дастойнасьцей духоўных і сьвецкіх гарадоў, двароў і грунтаў, староств у дзяржаньні і пажываньні і вечнасьцей жадных чужаземцам і загранічнікам ані суседам таго панства даваці ня маем; але то ўсё мы і патомкі нашы Вялікія Князі Літоўскія даваці будуць павінны толька '''Літве''' а Русі, родзічам старажытным і ўражонцам Вялікага Княства Літоўскага і іных земль таму Вялікаму Княству належачых. <…> Але на дастаенства і ўсякі ўрад духоўны і сьвецкі ня маець быці абіран, ані ад нас Гаспадара стаўлен, толька здаўна продкаў сваіх ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага '''Ліцьвін''' і Русін.}} {{Падвойная выява|справа|Lićvin. Ліцьвін (1598).jpg|106|Lićvinka. Ліцьвінка (1598).jpg|106|Ліцьвіны (Lituani), 1598 г.}} У Гарадзенскім прывілеі 1568 году кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] пісаў, што хоць народ Вялікага Княства Літоўскага падзяляецца на «літву» і «русь» (у канфэсійным сэнсе — «''рымскага закону Літве і грэчаскага Русі''»), гэта адзіны народ ВКЛ (заступнікамі якога ёсьць «''шляхта літоўская''», «''станы літоўскія''»)<ref>Monumenta reformationis Polonicae et Lithuaniae: Zbiór pomników reformacji kościoła polskiego i litewskiego. — Wilno, 1925. S. 20—27.</ref>: {{Цытата|…што вышэй аб народзе том слаўнам Вялікага Княства, аж двоега закону хрысьціянскага людзей, але '''аднаго і аднакага народу''' апісана і памянёна… <…> …роўна і аднака яка і рымскага і ўсякага хрысьціянскага закону і веры людзех у Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях ку нему прыслухаючых належыць, гды ж супольне межы сабою і з сабою ў адном панстве Вялікам Княстве Літоўскам і землях яму прыслухаючых і ў граніцах адных мешкаюць і '''адным народам суць'''…}} [[Файл:Leŭ Sapieha. Леў Сапега (1616).jpg|значак|[[Леў Сапега]]]] У прадмове да Літоўскага Статуту 1588 году [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлер]] [[Леў Сапега]] адзначаў, што літоўскія правы і Статуты пісаны «''ўласным языком''» тытульнага народу ВКЛ: {{Цытата|І то ёсьць наша вольнасьць, катораю ся мы межы іншымі народы хрысьціянскімі хвалім, жа пана, іж бы водле волі сваее, а ня водле праў нашых панаваў, над сабою ня маем, а яка славы ўчцівае, так жывата і маетнасьці вольна ўжываем. <...> А есьлі катораму народу ўстыд праў сваіх ня ўмеці, пагатоў '''нам, каторыя ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем''' і кождага часу, чаго нам патрэба ку адпору ўсякае крыўды, ведаці можам.}} == Гісторыя == === Раньнія часы === Хоць этнакультурная сытуацыя ў [[Літва|Літве]] X—XIII стагодзьдзяў застаецца няяснай, гісторыкі адзначаюць пашырэньне тут [[Славянскія мовы|славянскай]] культуры і [[хрысьціянства]] ўжо ў XI—XII стагодзьдзях<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Этнічная і канфесійная сітуацыя ў гістарычнай Літве на рубяжы XIV—XV стст. // Вялікае княства Літоўскае і яго суседзі ў XIV—XV стст.: саперніцтва, супрацоўніцтва, урокі. — {{Менск (Мінск)}}, 2011. С. 20—25.</ref><ref>Заяц Ю. История белорусских земель Х — первой половины ХІІІ в. в отображении летописей и хроник Великого княжества Литовского // Гістарычна-археалагічны зборнік. Вып. 12. — {{Менск (Мн.)}}, 1997. С. 88.</ref><ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 79—80, 94.</ref>. Сярод іншага, такое меркаваньне знаходзіць пацьверджаньне ў археалягічных знаходках (велізарны масіў старажытных [[праваслаўе|усходнехрысьціянскіх]] могілак у [[Кернаў|Кернаве]])<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]], [https://www.svaboda.org/a/30232421.html Хто і чаму разьбеларушвае спадчыну Вільні. Алег Дзярновіч пра беларускіх «ліцьвіноў» і ўкраінска-літоўскі хаўрус], [[Радыё Свабода]], 24 кастрычніка 2019 г.</ref>. Тым часам пісьмовыя крыніцы сьведчаць пра шчыльныя і прыязныя дачыненьні літвы з полацка-менскімі князямі: у 1128—1132 гадох кіеўскія князі хадзілі «''во Литву ко Изяславу''» і «''…а Киянъ тогда много побиша Литва''», у 1180 годзе літва дапамагала полацка-менскім князям у вайне супраць смалянаў, у 1198 годзе літва разам з палачанамі хадзіла на [[Вялікія Лукі]]. Летапісы Вялікага Княства Літоўскага апавядаюць пра літоўскага князя Гінвіла-Юрыя (паводле хронікі [[Аўгустын Ратундус|Ратунда]], ён хрысьціўся ў праваслаўі ў [[Наваградак|Наваградку]] ў 1148 годзе, а памёр у 1199 годзе ў [[Ворша|Воршы]]), што ён «''з пскавяны і з смаляны ваяўваў ся доўга а граніцы прылеглыя''». Ад 1200 году літва разам з полацка-менскімі князямі ваявала проці крыжакоў: полацкі княжыч Усевалад быў зяцем літоўскага князя [[Даўгерд]]а («''аднаго з найбольш магутных ліцьвінаў''»), «''быў як яго зяць для іх амаль сваім''», «''часта ачольваў іхныя войскі''» і «''заўжды памагаў ліцьвінам і радаю, і справаю''». У 1216 і 1223 гадох полацкія князі зьбіралі «''вялікае войска з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]] і ліцьвінаў''» для паходу на [[Крыжакі|крыжакоў]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 35—37.</ref>. Гісторыкі таксама зьвяртаюць увагу на тое, што ў [[Цьвярскі летапіс|Цьвярскім летапісе]], напісаным пры двары цьвярскіх князёў, якія ў XIII—XIV стагодзьдзях мелі шчыльныя кантакты зь Літвой (паводле першага Наўгародзкага летапісу, у 1245 годзе на службе ў цьвярскіх князёў знаходзіліся князі-ліцьвіны Явід і Эрбэт, а ад 1289 году цьвярскім япіскапам быў сын колішняга полацкага князя [[Гердзень|Гердзеня]] Андрэй, і ўрэшце, вялікі князь [[Альгерд]] ажаніўся зь цьвярской князёўнай Ўльлянай<ref name="Urban-2001-62">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 62.</ref>), літва пералічваецца ў ліку славянскіх плямёнаў<ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 36.</ref>{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на іншую вытрымку з гэтага летапісу: «''А Луцічы і Ціверычы прыседааху к Дунаеві, і бе множаства іх, седзяаху па Днястру <...> да мора''» і што аналягічныя зьвесткі таксама зьмяшчаюцца ў [[Ніканаўскі летапіс|Ніканаўскім летапісе]]. Тым часам у сярэдняй плыні [[Дунай|Дунаю]] захаваліся гідронімы Літава, Літавіца і пэўныя сугучныя назвы, а ў [[Трансыльванія|Трансыльваніі]] або далей за Дунаем на [[Балканскі паўвостраў|Балканскім паўвостраве]] існавалі Літоўская княства (''kenezat Lytwa'') і Літоўская зямля (''terra Lytwa'')<ref name="Urban-2001-60">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 60.</ref>}}: {{Цытата|...а ад Ляхаў празвашася Паляне, Ляхаве жа друзі [[Люцічы|Люціцы]], а іныі Літва, іныі Мазаўшане, іныі Памаране.}} === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Mindoŭh. Міндоўг (XVIII).jpg|значак|Кароль [[Міндоўг]]]] Сярод лістоў першага вялікага князя літоўскага [[Міндоўг]]а ёсьць меркаваная{{Заўвага|Разглядаецца дасьледінкамі як фальсыфікат канца XIV ст.<ref name="Zlutka-2005-41">{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 41.</ref>}} грамата 1261 году, дзе ён мянуе свой народ на [[Лацінская мова|лаціне]] «''Litwinos''», а сябе тытулуе «''rex Litwinorum''» — «''гаспадар ліцьвінаў''» ({{мова-la|«Mindowe, Dei gracia rex Litwinorum»|скарочана}})<ref name="Zlutka-2005-43">{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 43.</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда мяркуе, што назва «ліцьвіны» ў першым пэрыядзе Вялікага Княства Літоўскага, да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] (у 1238—1385 гадох) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, — чым тлумачыцца імклівае пашырэньне ідэнтычнасьці «ліцьвінаў» у ВКЛ, крыжовыя паходы на ВКЛ розных каталіцкіх дзяржаваў з адпаведнай фразэалёгіяй — «''вераадступныя хрысьціяне ліцьвіны''» ({{мова-la|«perfidos christianos Letoinos»|скарочана}}, 1245 год), пагроза «''для веры''» палякаў у 1294 і 1319 гадох і да т. п.), стварэньне [[Літоўская мітраполія|Літоўскай мітраполіі]] ў 1299 годзе, славянізацыя ліцьвінаў ды іншыя гістарычныя факты<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50—52.</ref>. Польскі дакумэнт 1257 году сьведчыў, што {{Не перакладзена|Лукаў (Польшча)||pl|Łuków}} (за 70 км на захад ад [[Берасьце|Берасьця]]) месьціўся «на мяжы зь ліцьвінамі» ({{мова-la|«in confinio Letwanorum»|скарочана}}<ref>Theiner A. Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae gentiumque finitimarum historiam illustrantia maximam partem nondum edita ex tabularis vaticanis deprompta collecta ac serie chronologica disposita. T. 1. — Romae, 1860. [https://books.google.by/books?id=b31YaUNa_fQC&pg=PA72&dq=in+confinio+Letwanorum&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj5nrWPtvz1AhXuhf0HHYY-A_EQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=in%20confinio%20Letwanorum&f=false P. 72].</ref>). Крыжацкія крыніцы XIII—XIV ст. шматкроць засьведчылі, што [[Горадня]] месьцілася ў Літве, а ў Гарадзенскай зямлі жылі ліцьвіны (''Lethowini'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 59.</ref>. Сярод іншага, [[Пётар з Дусбургу]] у сваёй хроніцы двойчы (пад 1296 і 1305 гадамі) пішучы пра змаганьне нямецкіх рыцараў зь літоўскімі (ліцьвінамі) заўважаў, што апошнія былі «[[Русіны (гістарычны этнонім)|рускімі]]»<ref name="Jermalovic-2000-37">{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.</ref>. У крыжацкім помніку «Паведамленьні аб літоўскіх дарогах» (складзены між 1384 і 1401 гадамі) «[[Аўкштота]] або верхняя Літва» (''Auxteten oder Ober-Littauen'') абыймала [[Вільня|Вільню]], Горадню, [[Ваўкавыск]], [[Слонім]], [[Наваградак]], [[Крэва]] і [[Валожын]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 58.</ref>. Складзены ў канцы XIV ст. у [[Кіеў|Кіеве]] (Вялікае Княства Літоўскае) «[[Сьпіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх]]», дзе пералічваліся [[замак|гарады (замкі)]], падначаленыя ўладзе [[Кіеўская мітраполія|праваслаўнага («рускага») мітрапаліта]] — баўгарскія, валаскія, польскія (падольскія), кіеўскія, валынскія, літоўскія, смаленскія, разанскія і залескія — улучаў большасьць гарадоў на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] у разьдзел ''літоўскія гарады''<ref>[[Валеры Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Спіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх // {{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 392.</ref>, сярод іх [[Ворша]], [[Полацак]], [[Віцебск]], [[Слуцак]], [[Менск]], [[Наваградак]], [[Барысаў]], [[Крычаў]]<ref name="Arlou-2012-156"/>. [[Файл: Vilenskija mučaniki. Віленскія мучанікі (1417).jpg|значак|[[Віленскія мучанікі]]-ліцьвіны Антоні (Круглец), Ян (Кумец) і Яўстах (Няжыла) (выява каля 1417 г.)]] У 1299 годзе ўтварылася [[Літоўская мітраполія]], якая абыймала Наваградзкае, Полацкае і Тураўскае біскупствы, менаваныя ў бізантыйскім лісьце 1361 году «літоўскімі» ({{мова-el|«των Λιτβων»|скарочана}}). Яе кіраўнік тытулаваўся «мітрапалітам Літвы» ({{мова-el|«μητροπολίτης Λιτβων»|скарочана}}) і меў намесьнікаў у Горадні і Вільні («''із старыны''», як адзначаецца ў лісьце 1451 году)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50.</ref>. Літоўская мітраполія была першай установай, на грунце якой адбылася кансалідацыя тытульнага народу ВКЛ — народу ліцьвінаў — што ясна відаць зь бізантыйскага дакумэнту пра падзеі 1354 году, які сьведчыць, што Літоўскую мітраполію тады аднавілі на жаданьне «народу» Літвы<ref>Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Прил., № 15. Стлб. 94.</ref>: {{Цытата|…магутны князь Літоўскае зямлі <…> гатовы быў на ўсё, каб <…> яго край быў самастойным і быў паднесены на ўзровень мітраполіі, кіраванае ўласным мітрапалітам, пра што і прасіў сьвяты і высокі збор; і гэты збор <…> паставіў пасланага адтуль і прызнанага дастойным кандыдата (Рамана) на мітрапаліта таго краю, згодна з жаданьнем '''яго народу''', зь мясцовымі патрэбамі і жаданьнем згаданага князя}} [[Файл:Vilnia, Pračyścienskaja. Вільня, Прачысьценская (I. Trutnev, XVII, 1870).jpg|значак|[[Прачысьценская царква (Вільня)|Віленская Прачысьценская саборная царква]], збудаваная вялікім князем [[Альгерд]]ам у 1347 годзе (зь інвэнтару XVII ст. паводле перамалёўкі І. Трутнева, 1870 г.)]] Ліцьвінамі былі [[віленскія мучанікі]] 1347 году — Кумец, Круглец і Няжыла, дваране вялікага князя [[Альгерд]]а ў [[Вільня|Вільні]]. Жывоты кажуць, што яны были «''родам Літвы…''», а «''…літоўскія ж ім імёны Круглец, Кумец, Няжыла''»<ref>Baronas D. Trys Vilniaus kankiniai: gyvenimas ir istorija. — Vilnius, 2000. S. 252, 268, 278, 286.</ref><ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 636.</ref>, прытым пабочныя зьвесткі яўна сьведчаць пра канфэсыйны характар гэтай ідэнтычнасьці «літвы»<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50—51.</ref>{{Заўвага|Напрыклад, «ліцьвінамі» служба маскоўскага князя ў 1378 годзе назвала [[канстантынопаль]]скага патрыярха [[Філафей Коккін|Філафея]] і [[Бізантыя|бізантыйскага]] цэсара [[Іван V|Івана V]]<ref>Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Стлб. 185.</ref>, што стала вынікам іх прыхільнай палітыкі да Літвы, і асабліва да справы пашырэньня Літоўскай мітраполіі на просьбу вялікага князя Альгерда}}. Паводле гіпотэзы менскага дасьледніка Алёхны Дайліды, шматлікія сьведчаньні розных крыніцаў пра [[Крэўская унія|Крэўскую унію]] і зьнітаваную зь ёй рэлігійную рэформу 1387—1388 гадоў у Літве паказваюць, што пераводзілі на каталіцтва (меншай часткай) і на праваслаўе (большай часткай) канфэсійную супольнасць ліцьвінаў (вернікаў былой Літоўскай мітраполіі), — з чаго робіцца зразумелым як пашырэньне ад таго часу назвы «літва», «ліцьвіны» як агульнанацыянальнай, так і славянскага моўнага і культурнага характару гэтага тытульнага народу ВКЛ<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 160—223.</ref>. «Літоўскімі» ад таго часу называлі ўсіх князёў ВКЛ (незалежна ад веры{{Заўвага|Напрыклад, «''А каторых зьбітага войска імёны суць князей літоўскіх: князь Андрэй Альгірдавіч полацкі, брат яго князь Дзьмітрэй бранскі, князь Іван Дзьмітравіч, князь Андрэй пасынак князя Дзьмітроў, князь Іван Барысавіч кіеўскі, князь Глеб Сьвятаслававіч смаленскі, князь Глеб Карыятавіч, брат яго князь Сямён, князь Міхайла Падбярэскі а брат яго князь Дзьмітрэй, князь Фёдар Патрыкеевіч валоскі, князь Іван Юр’евіч Бельскі…''» ([[Ніканаўскі летапіс]])}}, таксама існаваў «літоўскі» ваенны звычай (напрыклад, у друцкага князя Івана Бабы ў 1432 годзе: «''изрядивъ свой полк с копьи по литовски''»), літоўская мерная сыстэма (зь «літоўскі рублём», «літоўскім грошам», «літоўскім локцем», «літоўскім гарнцам» і г. д.)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 80—81, 197—207.</ref>. [[Файл:Grunvaldzkaja bitva. Грунвальдзкая бітва (1474-83).jpg|міні|Ліцьвіны (направа) на [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкім полі]] 15 ліпеня 1410 г.]] У 1406 годзе, паводле [[Хроніка літоўская і жамойцкая|Хронікі літоўскай і жамойцкай]], адзін з баяраў вялікага князя літоўскага [[Вітаўт]]а — «''Андрэй ліцьвін''» — на перамовах, калі Вітаўт важыўся ўкласьці мір зь непрыяцелем, крыкнуў вялікаму князю: «''Не міры, Вітаўце, не міры''»{{Заўвага|[[ПСРЛ]]. Т. 32. — М.: Наука, 1975. С. 78.}}, адмаўляючы вялікага князя ад некарыснага міру. Дзеля гэтага Вітаўт даў Андрэю прозьвішча «Няміра», і ад яго пайшоў баярскі род [[Неміровічы|Неміровічаў]]<ref name="Jermalovic-2000-37"/>. У [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай біцьве]] 1410 году ад Літвы бралі ўдзел [[Вільня|віленская]], [[Наваградак|наваградзкая]], [[берасьце]]йская, [[ваўкавыск]]ая, [[віцебск]]ая, [[Горадня|гарадзенская]], [[Дарагічын (Падляскае ваяводзтва)|дарагічынская]], [[кіеў]]ская, [[Коўна|ковенская]], [[Камянец-Падольскі|крамянецкая]], [[Ліда|лідзкая]], [[Меднікі|медніцквая]], [[Мельнік|мельніцкая]], [[пінск]]ая, [[Полацак|полацкая]], [[Трокі|троцкая]], тры [[смаленск]]ія, [[старадуб]]ская ды іншыя харугвы. Разам, з 40 літоўскіх харугваў, 28 былі з [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Знешняя палітыка Вітаўта: заходні накірунак // Наш радавод. Кн. 2, 1990. С. 173.</ref><ref>Русіновіч К. [http://www2.polskieradio.pl/eo/print.aspx?iid=135324 Шлях на Грунвальд], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 9 ліпеня 2010 г.</ref>. Усе яны выступілі пад гербам [[Пагоня]]й, апрача 10 вялікакняскіх, якія выступілі пад гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]<ref>Воюш І. Пратаформы інфармацыйна-камунікацыйнай дзейнасці падчас княжання Вітаўта (другая палова XIV — пачатак XV ст.) // Журнал Белорусского государственного университета. Журналистика. Педагогика. № 1, 2017. С. 9.</ref>. Віленскі біскуп [[Якуб Пліхта]] (1398—1407) паходзіў «''зь Літвы, зь ейнага народу і мовы''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 27.</ref> ({{мова-la|«Johannis dicti Plychta… vero vicarium Lythuanie, eiusdemque nacionis et lingue»|скарочана}}<ref>Kodeks dyplomatyczny Katedry i Diecezji Wileńskiej. Nr. 81. — Kraków, 1939. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=1WssAAAAIAAJ&dq=Plychta+vero+Lythuanie&focus=searchwithinvolume&q=Plychta+vero S. 61].</ref>), пазьней віленскімі біскупамі былі [[Мацей зь Вільні]] (1422—1453) «''родам ліцьвін''» ({{мова-la|«origine Lytwanum»|скарочана}}), [[Мікалай Дзяжковіч]] з [[Салечнікі|Салечнікаў]] (1453—1467) «''з народу ліцьвінаў''» ({{мова-la|«natione Lituanus»|скарочана}}), [[Ян Ласовіч]] зь Вільні (1468—1481) «''ліцьвін''» ({{мова-la|«Lithuanus»|скарочана}}), [[Андрэй Гасковіч]] зь Вільні (1481—1491) «''з народу ліцьвінаў''» ({{мова-la|«natione Lituanus»|скарочана}})<ref>Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. Wł. Abracham, J. Fijałek, J. Rozwadowski et al. — Kraków etc.: Gebethner i Wolff, 1914. S. 152—158.</ref>. [[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah. Бел-чырвона-белы сьцяг (1579).jpg|значак|Ліцьвіны вызваляюць [[Полацак]] з-пад [[Маскоўская дзяржава|маскоўскай]] акупацыі, 1579 г.]] У летапісным апавяданьні пра [[Бітва пад Хойніцамі|бітву пад Хойніцамі]] 1454 году вялікі князь Казімер называў «''мае верныя слугі літва''» паноў [[Алехна Судзімонтавіч|Алёхну Судзімонтавіча]], Багдана Андрушкавіча, Яна Кучука, Станьку Касьцевіча і Івана Ільлініча<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 206.</ref>. У 1492 годзе, у час паднясеньня на вялікакняскі сталец [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]], маршалак дворны Літавор Багданавіч Храбтовіч ад імя ўсіх літоўскіх князёў і паноў ([[Алелькавічы|Алелькавічаў]], [[Гальшанскія|Гальшанскіх]], [[Глінскія (род)|Глінскіх]] ды іншых) выступіў з прамовай да гаспадара, у якой казаў: «''памятай, што над літвой пануеш''» і «''просім цябе, каб <…> праўдзівым літоўскім і Вітаўтавым прыкладам нас радзіў і судзіў''»<ref>Stryjkowski M. Kronika Polska, Litewska, Żmódzka i wszystkiej Rusi. T. II. — Warszawa, 1846. S. 293—294.</ref>. [[Файл:Litva. Літва (J. Müller, 1692).jpg|значак|[[Літва старажытная|Літва]]. Мапа з атлясу 1692 году (перадрукоўвалася ў 1702 годзе)]] У XV стагодзьдзі шмат ліцьвінаў езьдзілі навучацца ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт]]. Акты рэктарскага суду [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскага ўнівэрсытэту]] мянуюць «ліцьвінамі» ўсіх студэнтаў з гістарычных земляў Вялікага Княства Літоўскага — то бо зь [[Беларусь|Беларусі]] (без [[Жамойць|Жамойці]] і [[Украіна|Ўкраіны]]). Паводле актаў XV — пачатку XVI стагодзьдзяў ліцьвінамі былі Сянько Гарынскі, князь Андрэй [[Сьвірскія|Сьвірскі]], Мацей Ліцьвін, Ян зь [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]], Юры, Ванька і іншыя. Яны паходзілі зь [[Вільня|Вільні]], [[Дарагічын]]а, [[Гміна Мельнік|Мельніку]], [[Бельск]]у, [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]], [[Менск]]у, [[Полацк]]у, [[Пінск]]у, [[Клецк]]у і іншых местаў і мястэчак Вялікага Княства Літоўскага. Як адзначае, [[Алег Латышонак]], усе [[беларусы]] выступаюць у актах унівэрсытэту як «ліцьвіны» (''Lithuanus'')<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [https://web.archive.org/web/20100810190844/http://arche.bymedia.net/2007-06/latysonak706.htm Студэнты зь Вялікага Княства Літоўскага перад рэктарскім судам Кракаўскага ўнівэрсытэту ў 1469—1536 гг.] // [[ARCHE]]. № 6 (57), 2007.</ref>. «Ліцьвінам» у 1506 годзе запісаўся ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскім унівэрсытэце]] і выдатны асьветнік і першадрукар [[Францішак Скарына]], ураджэнец Полацку<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 234.</ref>. [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1608).jpg|значак|Ліцьвіны (Litvani) з «Nova et acurata totius Europae tabula», 1608 г.]] Па ўтварэньні [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1569 год) магнаты і шляхта Вялікага Княства Літоўскага працягвалі падкрэсьліваць, што яны менавіта «ліцьвіны», чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасьвядомасці. «''Мы і палякі, хоць і брацьця, але зусім адменных звычаяў''», — пісаў у сваім лісьце да [[Крыштап Мікалай Радзівіл «Пярун»|Крыштапа Радзівіла]] [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Леў Сапега]] ў канцы XVI стагодзьдзя<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.</ref>. У статуце [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскага Трыбуналу]] («''Спосаб праў трыбунальскіх''») 1581 году [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Астафей Валовіч]] пісаў: «''На тых сойміках вышэй менаваных кождае ваяводзтва, зямля або павет абіраці маюць, і будуць павінны, межы сабою асоб годных богабойных, цнатлівых, праў і звычаеў онага панства Вялікага княства Літоўскага ўмеетных''»<ref>Временник Императорского Московского общества истории и древностей Российских. Кн. 25. — М., 1857. [https://books.google.by/books?id=VacKAAAAIAAJ&pg=RA1-PA5&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwirhMPWmab4AhVXSfEDHdh6DDMQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 5].</ref>, прытым зазначалася, што «''зямля Жамойцкая іж сваі вольнасьці і звычаі асаблівыя маюць…''»<ref>Лаппо И. И. Великое Княжество Литовское во второй половине XVI столетия. — Юрьев, 1911. [https://books.google.by/books?id=DPH63PnVhGcC&pg=PA529&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj9ueCSmab4AhU_QvEDHf32DGMQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 529].</ref>. У 4-м томе [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) адзначаецца, што ў літоўскіх (беларускіх) летапісах і іншых дакумэнтах XIV—XVI стагодзьдзяў назва «ліцьвіны» зьвязвалася ў этнагенэтычным аспэкце зь легендарнымі рымскімі перасяленцамі на чале з князем [[Палямон]]ам (тым часам сама легенда пра [[Палямонавічы|Палямонавічаў]] упершыню зьявілася толькі ў другой рэдакцыі [[Беларуска-літоўскія летапісы|беларуска-літоўскіх летапісаў]], створанай у 1520-х або 1530-х гадох<ref>Ivinskis Z. Palemonas // Lietuviu enciklopedija. — Boston, Massachusetts: Lietuviu enciklopedijos leidykla, 1953—1966. — Vol. 21. — P. 400—401.</ref>{{Заўвага|На падставе гэтай легенды зьявіліся фантастычныя сьцьверджаньні, што літоўская шляхта паходзіць з [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] і трапіла ў Літву праз [[Балтыйскае мора|Балтыйскае]] ўзьбярэжжа Жамойці, а пацьверджаньнем гэтаму ёсьць нібы падобная на лаціну мова сялянаў. Адпаведныя сьцьверджаньні можна сустрэць у нататках [[Міхалон Ліцьвін|Міхалона Ліцьвіна]] 1550 году, выдадзеных у 1615 годзе («''руская мова чужая нам, ліцьвінам, гэта значыць [[Італійцы|італійцам]], што паходзяць з краіны Італіі''», а мова сялянаў — «''форма лаціны, якая вырадзілася''», але яе, маўляў, ачысьцілі і надрукавалі дакумэнты на сапраўднай лаціне Ягайла і Вітаўт), і ў прадмове да [[Лацінская мова|лацінскага]] перакладу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|II Літоўскага статуту]] [[Аўгустын Ратундус|Аўгустына Ратундуса]] 1576 году (ліцьвіны, паходзяць ад рымлян і родная мова іх лаціна, адна з трох, якімі Бог дазволіў славіць сябе; адпаведна, лаціна як «прыродная мова» мусіць быць вернутая ліцьвінам ва ўсіх сфэрах жыцьця, таксама ў хаце, замест «барбарскай мовы русінаў»; гэта дапаможа частцы «рускіх баяраў» адмовіцца ад грэцкай мовы)<ref name="Astraucou-2014">[[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.</ref>. У якасьці наймацнейшага аргумэнту апошні прыводзіў тое, што, на яго думку, руская мова была агульнай з Маскоўскай дзяржавай — спрадвечным ворагам Літвы<ref>[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Праблемы афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16—17 лістапада 2006 года [Тэкст] / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. — 654 с. — 250 экз. — {{ISBN|978-985-442-381-4}}. — С. 128.</ref>}}), а тэрытарыяльна — зь землямі пачатковай лякалізацыі тапоніму [[Літва]] — на захад ад ракі [[Бярэзіна|Бярэзіны]] ў міжрэччы [[Нёман]]а і [[Вяльля|Вяльлі]]. Прытым назва «ліцьвіны» супрацьпастаўлялася этнонімам іншых суседніх этнічных групаў і народаў — [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінам]], [[палякі|ляхам (палякам)]], [[мазаўшане|мазаўшанам]], [[Жамойты|жамойтам]], [[прусы (племя)|прусам]], [[валыне|валынянам]]<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. [[Файл:Lićvin (Biełarus). Ліцьвін (Беларус) (1730-49).jpg|значак|[[Бортніцтва|Бортнік]] ліцьвін (''Lütwin''{{Заўвага|Відаць, зь [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]. Арыгінальны подпіс: {{мова-de|«Eine in der Ukraine befindedt Nation Lütwin genannt, wie solhe abgebildet gehen»|скарочана}}}}). Адна зь першых этнаграфічных выяваў [[беларусы|беларусаў]], 1730—1740-я гг.<ref name="CitiDog-2021">[https://citydog.by/post/fotoshot-bielarus-pryhazhun Возможно, это первое изображение белоруса в истории (но далеко не все в этом уверены). Так или иначе: посмотрите, какой красавчик!], CityDog.by, 13.09.2021 г.</ref>]] Беларускамоўны пераклад «[[Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсёй Русі|Хронікі]]» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]] (пачатак XVII ст.) называе ліцьвінам полацкага і друцкага князя [[Рагвалод-Васіль Рагвалодавіч|Рагвалода-Васіля Рагвалодавіча]] (1110-я — 1171/1180), «''…бо [[Таўцівіл|Феафіл]] Полацак узяў <…> па Васілю Рагвалодзе, каторы тэж быў [[ліцьвін]], і па [[Глеб Рагвалодавіч|Глебе]], сыне яго, і застаў князем полацкім''»<ref>{{Літаратура/ГСБМ|17к}} С. 66.</ref>. Тым часам [[Васкрасенкі летапіс]] сярэдзіны XVI ст. выводзіў першых вялікіх князёў літоўскіх — [[Міндоўг]]а і [[Трайдзень|Трайдзеня]] — з полацкіх [[Ізяслававічы (Полацкія)|Рагвалодавічаў]]<ref>[[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] Старажытная Беларусь. Віленскі перыяд. — {{Менск (Мн.)}}, 1994. [https://belhistory.com/forum/gistoryja-belarusi/polackae-pahodzhanne-litouskih-knjazjou С. 6—10].</ref>. Сучасныя гісторыкі мяркуюць, што адзін зь дзяржаўных сымбаляў Вялікага Княства Літоўскага — [[Калюмны]] («Слупы [[Гедзімін]]а») — сьпярша былі гербавым знакам [[Полацкае княства|Полацкага княства]], ад якога перайшлі да ВКЛ<ref>Вяроўкін-Шэлюта У. «Калюмны» // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 21.</ref><ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 42.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Изображение Литовскаго мужика 1.jpg|106|Изображение Литовскаго мужика 2.jpg|106|Малюнкі сялянаў-ліцьвінаў<ref>Ригельман А. Летописное повествование о Малой России и ее народе и козаках вообще. — Москва, 1847.</ref>{{Заўвага|Відаць, [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]}} ({{мова-ru|«литовский мужик»|скарочана}}), 1770-я гг.}} Нямецкі гісторык [[Станіслаў Борнбах]] у сваім камэнтары да [[Хроніка Віганда|Хронікі Віганда]], зробленым у канцы XVI ст., адзначыў, што ў апісаньні Віганда магістар [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] Лютар з Браўншвайгу меў шмат збройных канфліктаў «''з русінамі, гэта значыць зь ліцьвінамі, а таксама з палякамі''»<ref name="Urban-2001-82">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 82.</ref>. Пісьменьнік-палеміст, грамадзка-палітычны і царкоўны дзяяч Рэчы Паспалітай [[Мялеці Сматрыцкі]], які ня мог ня ведаць рэальнай сытуацыі з мовай і рэгіянальнай сьвядомасьцю ў Вялікім Княстве Літоўскім<ref name="Nasievic-2005">[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 207.</ref>, у сваім творы «Апраўданьне нявіннасьці» (Вільня, 1621 год) называе ліцьвінаў сярод рускіх народаў<ref name="Karotki-2009">Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196.</ref>: {{Цытата|«Ты, [кожны з] вялікіх, шчыльнанаселеных і незьлічоных хрысьціянскіх народаў — валынцаў, падгорцаў, падляшцаў, палешукоў, падольцаў, Нізоўцаў, украінцаў, Літвы, Белай Русі і Чорнай, ад бэскідзкіх [[Татры|Татраў]] да Балтыйскага мора, на ўсход сонца і на поўдзень, у Кароне і ў Вялікім Княстве Літоўскім, [ты, кожны зь ліку] шырока расьселеных хрысьціянскіх рускіх народаў, у шаснаццаці шматлюдных япіскапскіх дыяцэзіях, пры тым, што Мітрапаліт мае шэсьць япіскапаў [і] сёмага архіяпіскапа пад уладай сваёй юрысдыкцыі, у час прыватных нарадаў ты ня мусіў быў стаяць за сьпінамі япіскапаў, аб’яднаных пад уладай аднаго і таго ж Пастыра. {{арыгінал|pl|Tak, mnogiego gęstego y niezliczonego ludu chrześciańskiego Wołyńcow, Podgorzan, Podlaszan, Polesian, Podolan, Nizowcow, Ukraińcow, Litwy, Białey Rusi y Czarney, od Tatrow Beskidskich do morza Bałtyskiego na Wschod słońca y południe w Koronie y w Wielkim Księstwie Litewskim szeroko rospościerających się chrześciańskich ruskich narodow w szestnastu ludnych episkopskich dyocezjach sześć episkopow siodmego archiepiskopa pod władzą jurisdictiej swojey maiącemu metropolitowi przy prywatnych consultacyach stać za ramionami biskupow pod tymże y iednym Pasterzem będących <...> nie był powinien.}} |Smotrycki M. Werificacia niewinności powtore wydana <...>. — Wilno, 1621. 8—8v. }} Азначэньне «рускія князі літоўскага роду» атрымалі [[Адаеўскія]], [[Бялеўскія]], [[Бельскія (род)|Бельскія]], [[Глінскія (род)|Глінскія]], [[Варатынскія]], [[Мязеўскія]], [[Масальскія]], [[Амсьціслаўскі раён|Мсьціслаўскія]] ды іншыя служылыя князі — прытым як [[Гедзімінавічы]], так і [[Рурыкавічы]] — якія ў XV—XVI стагодзьдзях пераходзілі на службу ў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскую дзяржаву]] зь Вялікага Княства Літоўскага<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 96.</ref>. Тым часам у прыказах Маскоўскай дзяржавы XV—XVII стагодзьдзяў «ліцьвінамі» называлі выхадцаў з усёй этнічнай тэрыторыі беларусаў. Напрыклад, у дакумэнтах XVII стагодзьдзя: «''…приехал <…> ис [[Полацак|Полотцка]] ко Пскову <…> торговой литвин Спиридонка Кондратьев» (1623 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 81.</ref>, «…Давыдко Кученин в роспросе сказался: родом литвин белорусец [[Віцебск|Витепского]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 94.</ref>, «''…в роспросе Васька [Степанов] сказался: родом литвин белорусец [[Ашмяны|Шменского]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 95.</ref> (абодва 1627 год), «''…Ивашка Еремеев сказался: родом литвин Гродцкого повету <…> покиня он в [[Гародня (Гараднянскі раён)|Гродни]] детей своих <…> пошол от голоду з женою своею и с меншею дочерью с Анюткою в [[Сярпейск|Серпееск]] <…> Осташко Жданов сказался: литвин Гродцкого повету королевского села Кундина <…> пошол от голоду кормитца в город в Гродню''» (1628 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 99.</ref>, «''…в роспросе Микитка [Берников] сказался: родом литвин-белорусец ис [[Копысь|Копыси]], мещанский сын''» (1629 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 103.</ref>, «''…Матюшка [Михайлов] в роспросе сказался: родом он литвин, белорусец [[Амсьціслаў|Мстиславского]] повету <…> жена его Полашка сказалась: родом литовка, белоруска Мстиславского ж повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 106.</ref>, «''…Васька Ондреев в роспросе сказался: родом он литвин [[Полацак|Полотцкого]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 110.</ref> (абодва 1631 год), «''…на роспросе сказалось: Игнашко Григорьев, родом он литвин [[Ворша|Оршанского]] повету''» (1636 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 131.</ref>, «''…[Федька Оксенов] в роспросе сказался: родом литвин, белорусец, [[Дуброўна|Дубровенского]] повету''» (1645 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 191.</ref>, «''…литвину [[Магілёў|могилевцу]] Саве Агееву <…> литвину [[Быхаў|быховцу]] Илье Павлову <…> литвину могилевцу Василью Онтонову <…> литвину могилевцу Марку Леонтьеву <…> литвину [[Слуцак|слутчанину]] Василью Павлову <…> литвину слутчанину Илье Павлову''» (1675 год)<ref>Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 158—160.</ref>, «''…литвину могилевцу Захарью Алтуфьеву <…> литвину быховцу Ивану Митрофанову <…> литвину быховцу Михаилу Митрофанову''» (1676 год)<ref>Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 193—195.</ref>. Апавядаючы пра рэйд невялікага варожага аддзелу на [[Смаленскі павет|Смаленшчыну]] ў 1565 годзе, маскоўскі летапіс адзначаў, што гэта былі «літоўскія людзі», удакладняючы: «''[[Амсьціслаў|амсьціслаўцы]] і [[Крычаў|крычаўцы]]''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-233-234">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 233—234.</ref>. У XVIII ст. ва [[Украіна|Ўкраіне]], дзе раней апынулася этнічна беларуская [[Старадубскі павет|Старадубшчына]], зьявіліся этнаграфічныя малюнкі мясцовых беларусаў, на якіх тыя называліся ліцьвінамі<ref name="CitiDog-2021"/>. Увогуле, усе суседнія народы ў XIV—XVIII стагодзьдзях называлі беларусаў «ліцьвінамі», «літвой», тым часам [[жамойты]] ў Вялікім Княстве Літоўскім не называліся ліцьвінамі{{Заўвага|Напрыклад, у шэрагу пэтыцыяў у 1550-я гады жамойцкая шляхта прасіла вялікага князя [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]], «''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі''»<ref name="Nasievic-2005"/>, таксама паводле дакумэнту пачатку XVIII ст., «''У адной Вільні зьмерла можна сказаць цэлая Жамойць і часткова Літва''» ({{мова-ru|«В одной Вильне вымерла можно сказать целая Жмудь и отчасти Литва»<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6, 1997. С. 40.</ref>)|скарочана}}}}<ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 173.</ref><ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139.</ref>. [[Файл:Horadnia, Sapieha. Горадня, Сапега (1716).jpg|значак|Сойм у [[Палац Сапегаў (Батораўка)|Гарадзенскім палацы Сапегаў]], 1716 г.]] «Каэквацыя» (ураўнаньне) правоў літоўскага народу 1697 году спрыяла ўтварэньню адзінага «Польскага» шляхецкага народу Рэчы Паспалітае, але патрыятычная шляхта Літвы ўсё XVIII ст. падкрэсьлівала сваю нацыянальную адметнасьць ад палякаў. «''Літоўскія патрыёты''» і «''Айчына Вялікае Княства Літоўскае''» сьцьвярджаюцца ў розных дакумэнтаў соймікаў ВКЛ тых часоў{{Заўвага|У 1729 годзе соймік Віленскага ваяводзтва на чале з Багуславам Янам Чыжом, старостам прапойскім, даручыў паслам на вялікі сойм Бэнэдыкту Вольскаму і Яну Гарайну патрабаваць раздаваньня пасадаў у ВКЛ толькі «''літоўскім''» ураднікам і казаў пра «''заслугі перад Айчынай''» [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлера]] [[Міхал Сэрвацы Вішнявецкі|Міхала Вішнявецкага]], кашталяна віцебскага [[Марцыян Аляксандар Агінскі|Марцыяна Агінскага]] і [[Канюшы вялікі літоўскі|канюшага]] [[Міхал Казімер Радзівіл «Рыбанька»|Міхала Радзівіла]]<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 163.</ref>. У 1738 годзе падчашы віленскі Ян Гарайн і судзьдзя гродзкі віленскі Багуслаў Ян Чыж паклалі падваяводзе віленскаму Мікалаю Петрушэвічу інструкцыю для паслоў Віленскага ваяводзтва, у якой пісалі пра «''заслугі для Айчыны''» «''патрыётаў''» ВКЛ — маршалка Трыбуналу Страшэвіча, падкаморага браслаўскага Рудаміны, падваяводы віленскага Петрушэвіча, [[Стражнік вялікі літоўскі|стражніка]] Антонія Пацея, [[Пісар вялікі літоўскі|пісара]] Дамініка Валовіча, кашталяна віцебскага Юрыя Тышкевіча<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 164.</ref>. У 1756 годзе соймік Наваградзкага ваяводзтва на чале з мастаўнічым Аршанскага павету Ігнаціем Якавіцкім патрабаваў ад галоўнага сойму, каб «''Літоўскія ўрады''» не раздавалі «''каронным''» (палякам) і згадваў «''заслугі для Айчыны нашай''» канцлера ВКЛ [[Міхал Фрыдэрык Чартарыйскі|Міхала Чартарыйскага]], [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлера]] [[Міхал Антоні Сапега|Міхала Сапегі]], [[Гетман польны літоўскі|гетмана польнага]] [[Міхал Юзэф Масальскі|Міхала Масальскага]] ды іншых<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 13. — Вильна, 1886. № 65.</ref>}}. [[Файл:Tadevuš Kaściuška. Тадэвуш Касьцюшка (K. Wojniakowski, 1800-11).jpg|міні|[[Тадэвуш Касьцюшка]]]] Правадыр [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]] [[Тадэвуш Касьцюшка]], ураджэнец [[Слонімскі павет|Слонімшчыны]], казаў: «''Хіба я не ліцьвін, Ваш зямляк, Вамі абраны? Каму павінен дзякаваць [за рэкамэндацыю [[Берасьцейскі павет|Берасьцейскага]] сойміка], калі ня Вам? Каго павінен абараняць, калі ня Вас і сябе самога?''». У лісьце да маскоўскага гаспадара [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I]] за два гады да сьмерці ён пісаў: «''Нарадзіўся я ліцьвінам…''»<ref name="Arlou-2012-157">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 157.</ref>. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Lićvinka. Ліцьвінка (1825).jpg|значак|[[Шляхта|Шляхцянка]]-ліцьвінка ў сьвяточным строі (паводле моды таго часу). {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жорж Жак Гатын|Ж. Гатын|ru|Гатин, Жорж Жак}}, 1825 г.]] Расейскі чыноўнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Башняк||ru|Бошняк, Александр Карлович}} у выдадзеным у 1821 годзе дзёньніку свайго падарожжа 1815 году зь Вільні ў [[Кіеў]] пакінуў падрабязныя апісаньні прыроды і мескіх паселішчаў колішняга Вялікага Княства Літоўскага, а таксама адзначыў: «''Наўрад ці [[Прыпяць]] ня варта лічыць прыроднаю мяжою Літвы <…>. Да Прыпяці жывуць літоўцы <…>; да Прыпяці гавораць і апранаюцца па-літоўску…''» ({{мова-ru|«Едва ли Припять не должно почитать природною границею Литвы <…>. До Припяти живут литовцы <…>; до Припяти говорят и одеваются по Литовски…»|скарочана}})<ref>Дневные записки путешествия А. Бошняка в разные области западной и полуденной России, в 1815 году. Ч. 2. — Москва, 1821. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=tmllAAAAcAAJ&dq=%D0%94%D0%BD%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D1%8B%D1%8F+%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%88%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B8%D1%8F+%D0%90.+%D0%91%D0%BE%D1%88%D0%BD%D1%8F%D0%BA%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8+%D0%B2%D1%8A+1815&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B#v=snippet&q=%D0%B5%D0%B4%D0%B2%D0%B0%20%D0%BB%D0%B8%20%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D1%82%D1%8C&f=false С. 106—107].</ref>. [[Файл:Lithuanian peasants.jpg|значак|«Літоўскія сяляне» (у [[Беларускі нацыянальны строй|народных строях]]). [[Францішак Смуглевіч|Ф. Смуглевіч]], канец XVIII ст.]] Славуты паэт [[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які нарадзіўся і вырас на [[Наваградзкі павет|Наваградчыне]] і ў самім [[Наваградак|Наваградку]], у [[Пан Тадэвуш|сваёй знакамітай паэме]] пісаў пра родны край: «''О Літва, айчына мая!…''»<ref name="Zajkouski-2009"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324.</ref>. Разам з тым, Адам Міцкевіч у сваім выкладзе пра літоўскі народ у Парыжы зьвяртаў увагу, што ліцьвіны завуць на сваёй мове палякоў — «lankas», а русінаў — «gudas», а Бога — «Dewas»<ref>Literatura słowiańska wykładana w Kolegium francuzkiem przez Adama Mickiewicza / Adam Mickiewicz, Feliks Wrotnowski. Nakł. Księgarni Jana Konstantego Żupańskiego, 1865. [http://books.google.by/books?id=KKgDAAAAYAAJ&pg=RA1-PA191&dq=dewas+mickiewicz&hl=ru&sa=X&ei=I6dcVOfcKqGV7AbP24GoDg&ved=0CCwQ6AEwAg#v=onepage&q=%C5%82ankas&f=false S. 171, 178]. </ref>{{Заўвага|У першай палове XIX ст. пад уплывам пашыранага тады [[рамантызм]]у адзначалася тэндэнцыя [[міт]]алягізацыі гістарычнай спадчыны: некалькі аўтараў (найперш вядомы сваімі фальсыфікатамі [[Тэадор Нарбут]], які прыдумаў падрабязны пантэон «літоўскіх» паганскіх багоў ў рамках «[[Ацтэкі|ацтэцка]]-індыйскай» рэлігіі «ліцьвінаў», а таксама выхадзец з [[Валынь|валынскай]] шляхты [[Юзэф Ігнацы Крашэўскі]], які выводзіў паходжаньне «ліцьвінаў» з [[Індыя|Індыі]] і паяднаў імёны «літоўскіх» паганскіх багоў з індускімі), пачалі ўзвышаць дахрысьціянскую, паганскую спадчыну Вялікага Княства Літоўскага, а разам зь ёй — балтыйскую меншасьць, якая найдаўжэй спавядала [[паганства]]. Гэтыя аўтары сьцьвярджалі: ўсё, што «літоўскае» — паганскае. Самі яны не валодалі летувіскай мовай, але імкнуліся выкарыстоўваць у сваіх творах асобныя летувіскія словы. На гэтым грунце ўжо пазьней дзеячы летувіскага нацыянальнага руху пачалі атаясамліваць Вялікае Княства Літоўскае выняткова зь летувісамі<ref name="Astraucou-2014"/>}}, ён жа зазначаў: «''На беларускай мове, якую называюць русінскай або літоўска-русінскай, гавораць каля дзесяці мільёнаў чалавек; гэта самая багатая і самая чыстая гаворка, яна ўзьнікла даўно і выдатна распрацавана. У пэрыяд незалежнасьці Літвы вялікія князі карысталіся ёй для сваёй дыпляматычнай перапіскі''»<ref name="Arlou-2012-160"/>{{Заўвага|Таксама ў сваёй лекцыі ў Парыжы 22 сьнежня 1840 году, кажучы пра славянскую агульнасьць, Адам Міцкевіч называў у ліку славянскіх народаў палякаў, расейцаў, чэхаў, ілірыйцаў, сербаў, ліцьвінаў і казакоў. Гісторык беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што пэўная супярэчлівасьць ў выказваньнях можа тлумачыцца неўсталяванасьцю як навуковых канцэпцыяў, так і поглядаў самога Адама Міцкевіча: назваўшы сябе ліцьвінам, ён на наступнай старонцы мог пісаць пра «нашага польскага паэта Багдана Залескага», каб празь некалькі абзацаў гаварыць пра яго як пра ўкраінскага паэта<ref>Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кніга другая. — {{Менск (Мн.)}}: Кафедра гісторыі беларускай літаратуры БДУ, 2000. С. 3—4.</ref>}}. {{Падвойная выява|справа|Литвины из альбома Яна Левицкого 2.jpg|111|Biełarusy, Mahiloŭ. Беларусы, Магілёў (1882) (2).jpg|101|«Ліцьвіны. Сяляне з ваколіцаў [[Вільня|Вільні]]» (1841 г.) і «Тыпы беларусаў [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]]» (1882 г.)}} Заснавальнік новай беларускай драматургіі і адзін з стваральнікаў сучаснай літаратурнай беларускай мовы [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]] (1808—1884), хоць і нарадзіўся і правёў цэлае жыцьцё на [[Рэчыцкі павет|Рэчыччыне]] і [[Менскі павет|Меншчыне]], лічыў, што ён вырас «''сярод ліцьвінаў''»<ref>Дунін-Марцінкевіч В. Збор твораў. — {{Менск (Мн.)}}, 1958. С. 362.</ref><ref name="Jermalovic-2000-37"/>. «Літвою» ён лічыў [[Менск]], у якім тады жыў<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>. Народжанага на [[Слуцкае княства|гістарычнай Случчыне]] беларускага паэта [[Уладзіслаў Сыракомля|Ўладзіслава Сыракомлю (Людвіка Кандратовіча)]] (1823—1862) сучасьнікі называлі «лірнікам літоўскім»<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>, «літоўскім паэтам», «песьняром Літвы». Сам ён неаднаразова казаў «Я — ліцьвін» і падкрэсьліваў, што і яго прапрадзед быў «шчырым ліцьвінам»<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 3.</ref>. У 1855 годзе Ўладзіслаў Сыракомля пісаў пра творы Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча: «''Пекная гэта галіна славянскай мовы… і старая! Бо гэта мова нашага Літоўскага статута і заканадаўства… на ёй размаўлялі тры чвэрці даўняй Літвы, народ, шляхта і паны''»<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30278850.html Каліноўскі і палітычнае нараджэньне Беларусі], [[Радыё Свабода]], 19 лістапада 2019 г.</ref>. А ў адным з сваіх вершаў паэт падкрэсьліваў: «''Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: [[Жыве Беларусь!|Хай жыве наша Літва!]] Хай жывуць ліцьвіны!''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»<ref>Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.</ref>|скарочана}}}}<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 4.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Lićvinka. Ліцьвінка (K. Rusiecki, 1847).jpg|107|Rusiecki-Litwinka z wierzbami.jpg|105|«Ліцьвінка зь вербамі» пэндзьля [[Канут Русецкі|Канута Русецкага]]: больш раньняя вэрсія, набытая [[Іван Луцкевіч|Іванам Луцкевічам]] для [[Беларускі музэй у Вільні|Віленскага беларускага музэю]] (налева) і больш позьняя, якая патрапіла ў калекцыю [[Летувіскі мастацкі музэй|Летувіскага мастацкага музэю]] (направа)}} Беларускі пісьменьнік [[Арцём Вярыга-Дарэўскі]] (1816—1884), які нарадзіўся на [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]] і жыў у [[Віцебск]]у, пісаў у сваім творы: «''Літва — родная зямелька''». Ягоны верш «Ліцьвінам, што запісаліся ў мой „Альбом“, на разьвітаньне» (1858 год) адрасаваны маладым беларускім літаратарам. У ім аўтар усклікаў: «''Чый гэта голас? Гэты словы нашы, браценькі-літоўцы''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324—325.</ref>. Славуты навуковец-дасьледнік, геоляг і мінэроляг [[Ігнат Дамейка]] (1802—1889), які вызнаваў сябе ліцьвінам («''… усё роўна памру ліцьвінам''») у сваіх успамінах пра [[Ян Чачот|Яна Чачота]] і [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]] адзначаў, што «''Два нашы студэнты Наваградзкай школы з гадоў маленства добра ведалі наш літоўскі люд, палюбілі яго песьні, прасякнуліся яго духам і паэзіяй, да чаго, вядома ж, прычынілася і тое, што малое мястэчка Наваградак ня шмат чым адрозьнівалася ад нашых вёсак і засьценкаў. Школьнае жыцьцё было хутчэй сельскае. Сябры хадзілі на кірмашы, на царкоўныя ўрачыстасьці, бывалі на сялянскіх вясельлях, дажынках і хаўтурах. У тыя школьныя часы ўбогая страха і народная песьня распалілі ў абодвух першы паэтычны агонь. Адам хутка ўзьнёсься да высокай сфэры сваіх цудоўных твораў. Ян жа да сьмерці застаўся верны народнай паэзіі…''»<ref>Ян Чачот. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: Беларускі кнігазбор, 1996. С. 9.</ref>. У сваёй кнізе «Мае падарожжы» Ігнат Дамейка, апісваючы інтэрнацыянальны склад паўстанцкіх аддзелаў, практычна ў кожным выпадку называе нацыянальную прыналежнасьць таго ці іншага афіцэра або жаўнера. Ён дакладна выдзяляе каронных (г. зн. палякаў), жамойтаў (сучасных летувісаў) і «''нашых ліцьвінаў''» (сучасных беларусаў). Прытым Дамейка не праводзіць ніякай нацыянальнай мяжы паміж літоўскай (беларускай) шляхтай і сялянамі. Для яго яны ўсе — «''нашы ліцьвіны''». У дыплёме ганаровага доктара мэдыцыны, выдадзенага Ігнату Дамейку ў Кракаўскім [[Ягелонскі ўнівэрсытэт|Ягелонскім унівэрсытэце]] ў 1887 годзе, пазначана «''… слаўнаму мужу Ігнату Дамейку, ліцьвіну…''»<ref>[[Станіслаў Лясковіч|Лясковіч С.]] [https://web.archive.org/web/20090924033606/http://dyatlovo.com/modules/content/index.php/ignat-dameika-naciy Да пытаньня нацыянальнага самавызначэньня Ігната Дамейкі] // Лідскі летапісец. № 19.</ref>. У 1861 годзе, пачуўшы пра хваляваньні на радзіме [[Зыгмунт Мінейка]] вярнуўся зь [[Пецярбург]]у дамоў, каб распачаць антыцарскую агітацыю сярод сялянаў. Як сьведчыць у кнізе «Імёны свабоды» [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Ўладзімер Арлоў]], у жніўні 1861 году агент III аддзелу даносіў расейскаму начальству, што «''кадэт Зыгмунт Мінейка ходзіць пераапрануты селянінам і разносіць складзеную нейкім Марцінкевічам на народнай мове „Гутарку старога Дзеда“, дзе ў вершах паказваецца лёс Літвы і ўвесь прыгнёт прыпісваецца расейскаму ўраду''»{{Заўвага|{{мова-ru|«кадет Сигизмунд Минейко ходит переодет крестьянином и разносит сочиненную неким Марцинкевичем на народном языке „Гутарку старога дзеда“, где в стихах представлены судьбы Литвы и все притеснения приписаны российскому правительству»|скарочана}}}}<ref>Лашкевіч К. [https://web.archive.org/web/20090404014016/http://news.tut.by/society/133461.html Як TUTэйшыя зьмянялі сьвет. Ліцьвінскі элін — герой Грэцыі], [[TUT.BY]], 2 красавіка 2009 г.</ref>. «''Продкі мае выйшлі зь літоўскіх балотаў''», — пісаў пра [[Пінскі павет|Піншчыну]] [[Фёдар Дастаеўскі]] (1821—1881)<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>. Знакамітая пісьменьніца [[Эліза Ажэшка]] (1841—1910) неаднаразова падпісвалася як Габрыэла Ліцьвінка ({{мова-pl|Gabriela Litwinka|скарочана}}) або проста ''Li…ka'' (скарочаная форма: ''ліцьвінка'')<ref>Шчарбачэвіч Н. [http://zviazda.by/be/news/20160815/1471291123-karespandent-zvyazdy-praehalasya-pa-znakavyh-myascinah-elizy-azheshki Карэспандэнт «Звязды» праехалася па знакавых мясцінах Элізы Ажэшкі] // [[Звязда]]. № 22, 16 жніўня 2016. С. 12.</ref>. Паводле дзёньніку [[Алена Скірмунт|Алены Скірмунт]], часткова апублікаванага ў 1876 годзе пад назвай «3 жыцьця літвінкі, 1827—1874»: ''«[[Рослаў]]. Павінна быць [[Смаленская губэрня]], адна з складных частак Вялікарасеі? О, не! Гэта наша [[Смаленскае ваяводзтва]]! Людзі такога ж самага тыпу, з той жа мовай і ўборамі. Праўда, сядзібы ў многім сталі больш брыдкія, хаця і зараз вялікія»''<ref>Залескі Б. З жыцця літвінкі: з лістоў і нататак 1823—1874. — {{Менск (Мінск)}}: Выд-ва Вiктара Хурсiка, 2009. С. 186.</ref>. [[Файл:Mužyckaja praŭda. Ziamla naša nazyvajecca litoŭskaja, a my nazyvajemsia litoŭcy.jpg|значак|Першая старонка нявыдадзенай [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]], кастрычнік 1862 г.]] Беларускі герой-рэвалюцыянэр [[Кастусь Каліноўскі]] (1838—1864), які заўсёды зьвяртаўся да народу ў [[беларуская мова|беларускай мове]], менаваў свой родны край (ён нарадзіўся на [[Гарадзенскі павет|Гарадзеншчыне]]) «Літвою». Створаны ім у час паўстаньня часовы ўрадовы камітэт ён назваў «[[Літоўскі ўрад]]». У 1989 годзе ў [[Вільня|віленскім]] [[Касьцёл Сьвятога Францішка Азіскага і кляштар бэрнардынаў (Вільня)|касьцёле Сьвятога Францішка Азіскага]] знайшлі рукапісны дакумэнт пад назвай «№6 Мужыцкая праўда». Тэкст газэты падрыхтавалі ў кастрычніку 1862 году, аднак зь нейкіх прычынаў не надрукавалі. Гэты варыянт лічыцца ўнікальным і вылучаецца з усяе сэрыі, бо тлумачыць сялянам, як раней называлася іхная краіна і якую назву мае тутэйшы народ<ref>[[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] [https://web.archive.org/web/20180620212041/https://www.nv-online.info/2018/03/13/zyamlya-nasha-z-vyakou-vechnyh-nazyvaetstsa-litouskaya-a-my-to-nazyvaemsya-litoutsy-nenadrukavany-numar-muzhytskaj-praudy.html Ненадрукаваны нумар «Мужыцкай праўды»] // Народная Воля. 19 чэрвеня 2018 г.</ref><ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}, 2018.</ref>: {{Цытата|Вы, дзецюкі, пэўне ня ведаеце, хто вы такія, як называецца гэта зямля, на якой нашы бацькі жылі <...> Зямля наша зь вякоў вечных называецца літоўская, а мы то называемся літоўцы.}} Разам з тым, у «[[Лісты з-пад шыбеніцы|Лістах з-пад шыбеніцы]]» Кастусь Каліноўскі ўпамінае і беларусаў, і літоўцаў: «''Калі ронд польскі ўсім братнім народам дае самарондства, маскаль мала таго, што гэтак не робіць, но яшчэ там, гдзе жылі палякі, літоўцы і беларусы, заводзіць маскоўскія школы, а ў гэтых школах учаць па-маскоўску, гдзе ніколі не пачуеш і слова па-польску, па-літоўску да і па-беларуску, як народ таго хоча''»<ref>''Кастусь Каліноўскі.'' [https://knihi.com/Kastus_Kalinouski/Pismy_z-pad_sybienicy.html Пісьмы з-пад шыбеніцы. Ліст першы.]</ref>. Аднак жамойцкі біскуп [[Матэвус Валанчус]] яшчэ перад паўстаньнем дамогся дазволу ад расейскіх уладаў адчыняць пры касьцёлах парафіяльныя школы з выкладаньнем па-летувіску<ref name="Arlou-2012-348">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.</ref>, а па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады, увогуле, зрабілі летувіскую мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Тым часам выкладаньне беларускай мовы ў школах усіх узроўняў было пад забаронай<ref name="Arlou-2012-348"/>. Яшчэ ў 1851 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}} зьвяртаў увагу на тое, што расейцы і ўкраінцы называюць беларусаў «ліцьвінамі» або «літвой»{{Заўвага|{{мова-de|«Ich glaube hier bemerken zu müssen, dass die Grossrussen sowohl, wie auch die Kleinrussen, die Wörter Литва und Литвинъ (Litauer) gebrauchen um damit die Weissrussen zu bezeichnen»|скарочана}}}}<ref> Mélanges russes tirés du Bulletin historico-philologique de l’Académie impériale des sciences de St.-Pétersbourg. T. II, 1855. [https://books.google.by/books?id=bacKAAAAYAAJ&pg=PA227&dq=zamaitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj90qyKweP1AhUM9aQKHW5-B-kQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=litauer%20weissrussen%20kleinrussen&f=false P. 2].</ref>. Францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год, перавыдаваўся па-расейску ў 1883 і 1898 гадох{{Заўвага|Падобныя зьвесткі ў 1882<ref>The Encyclopædia Britannica. Vol. XIV. — Philadelphia, 1882. [https://books.google.by/books?id=xT5IPDMtSJYC&pg=PA708&dq=%22the+name+of+Jmud+being%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjA-qDRi9_0AhVog_0HHQX-Cp8Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%22the%20name%20of%20Jmud%20being%22&f=false P. 708].</ref>, 1891, 1907 і 1911 гадох падавала {{Артыкул у іншым разьдзеле|Энцыкляпэдыя Брытаніка||en|Encyclopædia Britannica}}: «''У Расеі ўсё беларускае насельніцтва былога Вялікага Княства Літоўскага звычайна называюць літоўцамі, тады як літоўцаў ва ўласным сэнсе — жамойтамі''» ({{мова-en|In Russia, all the White Russian population of the former Polish Lithuania are usually considered Lithuanians, the name of Zhmud being restricted to Lithuanians proper|скарочана}})<ref>The Encyclopædia Britannica. Vol. XVI. — New York, 1911. [https://books.google.by/books?id=N2gNAQAAMAAJ&pg=PA790&dq=%22zhmud%22+britannica&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwinpbfD_d70AhUMh_0HHc82AwwQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%22zhmud%22%20britannica&f=false P. 790].</ref>}}) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі традыцыйна працягвалі называць беларусаў, тады як летувісаў — жамойтамі{{Заўвага|{{мова-en|Even still the custom prevails in Poland and Russia of calling Lithuanians the White Russians of the old political Lithuania, distinguishing the Lithuanians proper by the term «Jmudes»<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>|скарочана}}}}: {{Цытата|...нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, «ліцьвінамі» звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувісы»: сам аўтар ужо лічыць слушным у этнаграфічным пляне атаясамліваць ліцьвінаў зь летувісамі}}{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1863 годзе гісторык і этнограф, віцэ-прэзыдэнт Парыскага этнаграфічнага таварыства [[Францішак Генрык Духінскі]] пісаў, што «''больш за сто гадоў таму князь {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жан Д'Атрош Шап||en|Jean-Baptiste Chappe d'Auteroche}} <…> дасканала вызначыў адрозьненьне паміж беларусамі і [[Расейцы|маскалямі]], калі сказаў: „ліцьвін дурны, але маральны; маскаль ня ведае маралі, але хітры“''» ({{мова-pl|«Przed więcej jak stu laty, określił doskonale ksiądz Chappe d’Auteroche <…> różnice między Białorusinami a Moskalami, kiedy rzekł: „Litwin głupi, ale moralny; Moskal nie zna moralności, ale jest chytry“»|скарочана}})<ref>Duchiński F. H. Dopołnienia do trzech części Zasad Dziejów Słowian i Moskali. — Paryz, 1863. [https://books.google.by/books?id=WW9cAAAAcAAJ&pg=PA14&dq=rzek%C5%82+Litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiAh7jO7d7zAhWLGuwKHTYeDTU4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Litwin&f=false S. 14].</ref>. Тым часам латыска-летувіскі этнограф Эдуард Вольтэр, які карыстаўся падтрымкай Расейскага геаграфічнага таварыства, ужо ў 1887 годзе аспрэчваў называньне жамойтаў «''літоўцамі ва ўласным сэнсе''» і выдзяляў іх у асобную «літоўскую краіну»: «''Такі погляд на Жамойць у сэнсе ўласнай, сапраўднай Літвы, аднак жа, не пацьвярджаецца ані зьвесткамі этнаграфічнымі, ані дасьледаваньнямі лінгвістычнымі''» ({{мова-ru|«Такой взгляд на Жмудь, в смысле собственной, истинной Литвы однако же не подтверждается ни данными этнографическими, ни исследованиями лингвистическими»|скарочана}})<ref>Памятная книжка Ковенской губернии на 1888 год. — Ковна, 1887. [https://books.google.by/books?id=Ol5AAQAAMAAJ&pg=PA231&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 231].</ref>}} даюць назву «жамойтаў» альбо «жмудзінаў». {{арыгінал|ru|...даже теперь еще в Польше, как и в России, «литвинами» обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название «жмудов» или «жмудинов».}}|Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. С. 124.}} Падобныя зьвесткі адзначыў у 1894 годзе заснавальнік сучаснай францускай школы геаграфіі і геапалітыкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Поль Відаль дэ ля Бляш||en|Paul Vidal de La Blache}}: «''…і сёння расейцы і палякі называюць беларусаў гэтай краіны [Белай Русі] літоўцамі, а літоўцаў жамойтамі''»{{Заўвага|{{мова-fr|«Après l'union, le nom de Lithuanie ne fut donné qu'à la partie peuplée de Lithuaniens et à la Russie Blanche; aujourd'hui encore, les Russes et les Polonais qualifient de Lithuaniens les Blancs-Russiens de ce pays, et de Jmoudes les Lithuaniens»|скарочана}}}}<ref>Paul Vidal de La Blache. Cours de géographie à l'usage de l'enseignement secondaire. — Paris, 1894. [https://books.google.by/books?id=09GzvLRnegEC&pg=PA469&dq=jmoudes&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj15czI7cn5AhUthP0HHeWVATIQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=jmoudes&f=false P. 469].</ref>. Сваім парадкам славяназнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Пэрвольф||uk|Первольф Осип Осипович}} сьведчыў у 1893 годзе, што ўкраінцы дагэтуль называюць беларусаў ліцьвінамі ({{мова-ru|«...до сих пор Малорусы называют Белорусов Литвинами»|скарочана}})<ref>Славяне, их взаимные отношения и связи. Т. 3, ч. 2. — Варшава, 1893. [https://books.google.by/books?id=qYhBAAAAYAAJ&pg=PA167&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi-1a2l0MDzAhV6RvEDHfgAA2g4MhDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 167].</ref>. Гэтак, з вуснаў украінца пра беларуса можна было пачуць: «''Хіба лихо озме литвина, щоб він не [[Дзеканьне|дзекнув]]''». Тым часам у 1889 годзе адзначалася, што «''і за [[Заходні Буг|Бугам]], напрыклад у [[Седлецкая губэрня|Седлецкай губэрні]], беларуса іначай не назавуць, як ліцьвінам''»{{Заўвага|{{мова-ru|«и за Бугом, напр. в Седлецкой губ., белорусса иначе не назовут, как литвином»<ref>Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&pg=PA26&dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&f=false С. 26.]</ref>|скарочана}}}} (а ўжо ў наш час у ваколіцах [[Беласток]]у запісалі пра беларуса: «''Як сыр не закуска, так ліцьвін — не чалавек!''» або «''Ліцьвін — то чортаў сын!''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232-233">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232—233.</ref>). А гісторык і краязнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Міхневіч|Ўладзімер Міхневіч|ru|Михневич, Владимир Осипович}} у 1899 годзе засьведчыў, што расейцы ў той час таксама ўсё яшчэ называлі беларусаў ліцьвінамі{{Заўвага|{{мова-ru|«Малоросса он [великоросс, россиянин] называет „хохлом“, белорусса — „литвином“ или „поляком“»|скарочана}}}}<ref>Михневич В. О. Кто и когда выдумал Россию? // Исторический Вестник. Том. 75, 1899. С. 507.</ref>. Увогуле, у пагранічных зь Беларусьсю раёнах Расеі назва ліцьвіны існавала да сярэдзіны XX стагодзьдзя<ref>{{Літаратура/Энцыкляпэдыя літаратуры і мастацтва Беларусі|3к}} С. 287.</ref>. Жыхары [[Курск]]ай і [[Арол (горад)|Арлоўскай абласьцей]] [[Расея|Расеі]] называлі беларусаў «ліцьвінамі» ажно да [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]]<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 325.</ref>. Яшчэ ў 1864 годзе нямецкі этнограф і палкоўнік арміі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] [[Радэрык фон Эркерт]], які не прызнаваў беларусаў асобнай народнасьцю і па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] на заказ расейскіх уладаў дасьледаваў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную тэрыторыя беларусаў]], пакінуў наступнае сьведчаньне<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 27.</ref>: {{Цытата|Мову сваю прасталюдзін называе простай, а самаго сябе [[Русіны (гістарычны этнонім)|Рускім]], часта нават Літоўцам (паводле палітычных паданьняў), ці проста селянінам <…> Польская шляхта, а асабліва каталіцкае духавенства, часта выкарыстоўвае тэрмін „Літоўцы“ датычна тых каталікоў, у якіх роднай мовай засталася руская. {{арыгінал|ru|Язык свой простолюдин называет простым, а самого себя Русским, часто даже Литовцем (по политически преданиям), или просто крестъянином <…> Польское дворянство, а в особенности католическое духовенство часто употребляет выражение «Литовцы» о тех католиках, у которых родным языком остался русский. }}|Эркерт Р. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России. — СПб., 1864. С. 8.}} [[Файл:Litwins-bielarusians.jpg|значак|Першая старонка працы [[Марыя Косіч|М. Косіч]] пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў-беларусаў]], 1901 г.]] У 1901 годзе беларуская фальклярыстка і этнаграфістка [[Марыя Косіч]] выдала працу «Ліцьвіны-беларусы Чарнігаўскай губэрні, іх побыт і песьні», прысьвечаную вуснай народнай паэзіі і духоўнай культуры беларусаў [[Старадубскі павет|гістарычнай Старадубшчыны]], улучанай расейскімі ўладамі ў склад [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]]. Тым часам, паводле сьведчаньня супрацоўніка Этнаграфічнага аддзелу Расейскага імпэратарскага музэю Данілы Сьвяцкага, яшчэ ў 1909 годзе жыхары [[Трубчэўск]]ага павету называлі сябе «Літвою»<ref>Святский, Д. О. [http://diderix.petergen.com/lub-kost.htm Крестьянские костюмы в области соприкосновения Орловской, Курской и Черниговской губерний (Севский уезд Орловской губернии)]. — СПб., 1910.</ref>. А мовазнаўца [[Антон Палявы]] засьведчыў наступную інфармацыю пра жыхароў [[Навазыбкаў]]скага павету<ref>[[Янка Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі. — New Jersey, 1978. С. 36.</ref><ref>Гісторыя філасофскай і грамадска-​палітычнай думкі Беларусі. Т. 1. — {{Менск (Мінск)}}: «Беларуская навука», 2008. С. 84.</ref>: {{Цытата|«Калі б вы папыталіся ў селака Навазыбкаўскага павету, прыкладам, гэтак: „Хто вы такія? да якое нацыі належыце?“ — то пачулі б такі адказ: „Хто мы?! Мы руськія“ ''[г.зн. праваслаўныя — заўвага [[Ян Станкевіч|Янкі Станкевіча]]]''. Калі вы далей папытаецеся: „Якія „руськія“? — Велікарусы, ці што?“ дык узноў пачуеце адказ: „Ды не, якія мы там Велікарусы? Не, мы не Маскалі“. „Ды хто ж вы тады, Украінцы?“ „Не, і не Ўкраінцы!“ „Ды хто ж, наапошку: не Маскалі, не Ўкраінцы, а хто ж?“ І вось… скажуць вам: „Мы Літва, Ліцьвіны“»}} Антон Палявы паведамляў у сваіх чытаньнях для маскоўскай дыялекталягічнай камісіі ў 1925 годзе (пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў]] Навазыбкаўскага павету): «''Гэтыя песьні яшчэ больш пераконваюць у тым, што мова [[Ліцьвіны Севершчыны|навазыбкаўскіх ліцьвінаў]] ёсьць [[беларуская мова|мовай беларускай]], а гэткім чынам, і самі ліцьвіны — таксама ёсьць [[беларус]]амі''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Язык і языкаведа. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2007. С. 854.</ref>. [[Файл:Miensk Litoŭski. Менск Літоўскі (A. Jelski, 1900).jpg|значак|''[[Менск|Менск Літоўскі]]''. З вокладкі кнігі [[Аляксандар Ельскі|Аляксандра Ельскага]], 1900 г.]] Паводле апублікаванай у 1902 годзе працы этнографа [[Павал Шэйн|Паўла Шэйна]], сяляне [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] «''…не называюць сябе ні рускімі, ні беларусамі. Некаторыя лічаць сябе ліцьвінамі''» ({{мова-ru|«...не называют себя ни русскими, ни белоруссами. Некоторые считают себя литвинами»|скарочана}})<ref>Шейн, П. В. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края. Т. 2. — СПб., 1902. С. 21.</ref>. Сьведчаньне пра бытаваньне сярод беларусаў саманазвы «ліцьвіны» таксама пакінуў ксёндз Ян Жылінскі ў летувіскай газэце {{Артыкул у іншым разьдзеле|Viltis||be|Viltis}} (№ 29, 1909 год)<ref>Litwa. Nr. 8 (14), 1909. S. 117.</ref>: «''Ёсьць шмат беларусаў, якія проста называюць сябе ліцьвінамі і хочуць імі быць, гэтак жа, як ліцьвіны, што гавораць па-польску. Добра было б, калі б і яны мелі сваё выданьне ў беларускай мове''»<ref>[[LITWA: hłos monarchisty]]. № I (XXII), 2008. С. 2.</ref>. Ужываньне беларускай саманазвы «ліцьвіны» ў пачатку XX ст. засьведчыў клясык беларускай літаратуры [[Якуб Колас|Якуб Колас (Канстантын Міцкевіч)]] у сваёй аўтабіяграфічнай трылёгіі «[[На ростанях]]»{{Заўвага|Якуб Колас стаў правобразам маладога настаўніка Лабановіча}}<ref>Кузняцоў С. [https://nashaniva.com/?c=ar&i=126017 Лёс сям’і пана падлоўчага: Ядвіся з трылогіі «На ростанях»: што з ёй стала], [[Наша Ніва]], 12 красавіка 2014 г.</ref>: «''Пан падлоўчы быў родам дзесь з Гарадзеншчыны і паходзіў, як ён казаў сам, з старога дваранскага роду. Тутэйшае жыхарства лічыла яго палякам, сам жа пан падлоўчы з гэтым не згаджаўся. „Я — ліцьвін“, — зь нейкаю гордасьцю зазначаў пан падлоўчы і сваю належнасьць да ліцьвінаў даводзіў, паміж іншым, і тым, што яго прозьвішча — Баранкевіч — мела канчатак на „іч“, тады як чыста польскія прозьвішчы канчаюцца на „скі“: Жулаўскі, Дамброўскі, Галонскі. Даведаўшыся, што прозьвішча новага настаўніка Лабановіч, падлоўчы пры спатканьні зь ім прыметна выказаў адзнакі здавальненьня, як гэта бывае тады, калі нам на чужыне прыходзіцца спаткацца зь земляком. — То і пан — ліцьвін! — весела сказаў ён маладому настаўніку і пастукаў яго па плячы. <…> Гаварыў падлоўчы Баранкевіч найбольш добраю беларускаю моваю»<ref name="Kolas-1955"/><ref name="Jermalovic-2000-37"/>. Паводле ўспамінаў беларускага грамадзкага дзеяча, пэдагога і актывіста [[Беларуская дыяспара|беларускай дыяспары]] ў [[ЗША]] [[Яўхім Кіпель|Яўхіма Кіпеля]] (1896—1969), назва ліцьвіны захоўвалася ў ваколіцах [[Бабруйск]]у ([[Рэчыцкі павет|гістарычная Рэччычына]]): «''У Бабруйшчыне, і там, дзе я рос, тады яшчэ быў папулярны назоў „Літва“, а мы былі „ліцьвіны“. Было й німала тых, хто памятаў, што й край называўся „Літвой“. Было яшчэ таксама шмат сьветкаў паўстаньня 1863—1864 гадоў. Мой дзед па бацьку быў у паўстаньні, ды ў Машнічах, Слаўкавічах, Байлюкох і іншых суседніх вёсках і сёлах яшчэ былі жывымі сьветкі ды ўдзельнікі паўстаньня. „Мы — Літва“, — казаў мне заўсёды мой дзед. Ды й іншыя дзяды нам, дзецям, заўсёды казалі, што тут заўсёды была Літва. <…> Памяць пра Літву перахоўвалі ня толькі нашыя дзяды ды паны, як Быкоўскі, але й маладзейшыя людзі, і гэтыя ўспаміны перадавалі нам''»<ref name="Kipiel-1995"/>. == Літоўская мова == === Першы запіс === [[Файл:Kiejstut. Кейстут (1841).jpg|значак|Вялікі князь [[Кейстут]]]] У 1351 годзе князь [[Кейстут]] (брат вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а) рушыў у [[Вугоршчына|Вугоршчыну]] ў выправу з вайсковымі аддзеламі з [[Трокі|Трокаў]], [[Горадня|Горадні]], [[Дарагічын]]а і [[Берасьце|Берасьця]]. У час сустрэчы вугорскі кароль [[Людвік I Вялікі|Людвік (Лаёш) Вялікі]] і князь Кейстут учынілі мір, і на знак замірэньня Кейстут загадаў зарэзаць [[карова|быка]] і па забіцьці павярнуўся да свайго войска і пракрычаў «''па-літоўску''» (паводле вугорскай кронікі, ''lithwanice''): «''Рагаціна — розьні нашы. Госпад на ны!''» ([[Стараславянская мова|па-стараславянску]] «на ны» азначае «на нас»{{Заўвага|Як зазначае [[Аляксандар Брукнэр]], {{мова-pl|«Dla dzisiejszych Litwomanów bardzo bolesna przy tym uwaga, bo ów Kiejstut, naswybitniejszy Litwy pogańskiej przedstawiciel, nie po litewsku, lecz, o zgrozo, po białorusku rotę przysięgi wraz z swymi odprawia»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. [http://slowianie.3bird.pl/download/materialy/slowianie-materialy-aleksander-bruckner-mitologia-slowianska-i-polska.pdf Mitologia słowiańska i polska]. — Warszawa, 1980.</ref>), у запісе кронікі — «''rogachina roznenachy gospanany''», што перамовілі яго ліцьвіны (''Lithwani''). З тым, што гэтая прамова ёсьць узорам славянскай мовы, пагаджаецца большасьць дасьледнікаў: [[Аляксандар Мяжынскі]], [[Аляксандар Брукнэр]], {{Артыкул у іншым разьдзеле|Стывэн Крыстафэр Роўэл||be|Стывен Крыстафер Роўэл}}, {{Артыкул у іншым разьдзеле|Андраш Золтан||be|Андраш Золтан}} ды іншыя<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 86.</ref>. === Славянская літоўская мова === {{Асноўны артыкул|Старабеларуская мова|Беларуская мова}} [[Файл:Žygimont Kiejstutavič, Pahonia. Жыгімонт Кейстутавіч, Пагоня (1411, 1930).jpg|значак|Пячаць [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта Кейстутавіча]] з [[Пагоня]]й, 1411 г.]] За часамі Вялікага Княства Літоўскага [[Беларуская мова|беларускую мову]] азначалі літоўскай (мовай літоўскага народу) вялікі князь [[Ягайла]] ў агульназемскім прывілеі для Літвы 1387 году, першы віленскі біскуп (1388—1398) [[Андрэй Васіла]] ў сваім тэстамэнце ды іншыя ліцьвіны, а таксама замежнікі (напрыклад, чэскі тэоляг [[Геранім Праскі]], які ў канцы XIV ст. быў місіянэрам у Літве, пісаў, што ў гэтай дзяржаве «''мова народу ёсьць славянскай''», а паводле назвы дзяржавы яе называюць «''літоўскай''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>). Беларуская мова, якая ў Вялікім Княстве Літоўскім называлася літоўскай, была мовай літоўскага народу і афіцыйнай мовай гаспадарства, на ёй складаліся ўрадавыя лісты і судовыя выракі, вялося дыпляматычнае ліставаньне з замежнымі краямі{{Заўвага|Ужо 28 сьнежня 1264 году на беларускай мове склалі дамову паміж князем [[Гердзень|Гердзенем]] (стрыечным братам вялікага князя [[Міндоўг]]а) і [[Лівонскі ордэн|Інфлянцкім ордэнам]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 61.</ref>}}. [[Файл:Vitaŭt Vialiki, Kalumny. Вітаўт Вялікі, Калюмны (1555).jpg|значак|[[Вітаўт|Вітаўт Вялікі]] з гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]]] Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на вялікую колькасьць беларускіх тлумачальных тэрмінаў у граматах літоўскіх князёў і баяраў, складзеных у XIV—XV стагодзьдзях на [[Лацінская мова|лацінскай мове]]. Такое ўжываньне выняткова славянскіх тлумачальных тэрмінаў ня толькі ў дакумэнтах, пісаных у дзяржаўнай канцылярыі Вялікага Княства Літоўскага, але і аформленых па-за канцылярыяй звычайнымі ліцьвінамі, ёсьць беспасярэднім сьведчаньнем, што тыя карысталіся ўласнымі, а не чужымі моўнымі выразамі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 39—46.</ref>. Пагатоў у многіх выпадках беларускія словы падаваліся з азначэньнем «народны» («гутарковы»), а самі такія дакумэнты нярэдка складаліся ў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх мясцовасьцях]], прылеглых да сучаснага беларуска-летувіскага этнічнага памежжа. У 1358 годзе дзеля вызначэньня дакладнай мяжы паміж Вялікім Княствам Літоўскім і [[Мазавецкае княства|Мазоўшам]] у [[Горадня|Горадні]] склікалі адмысловы сойм зь літоўскіх і мазоўскіх князёў і баяраў. У [[Лацінская мова|лацінскім]] акце разьмежаваньня, выдадзеным у Горадні 13 жніўня 1358 годзе князямі [[Кейстут]]ам, [[Патрыкей|Патрыкеем]] і [[Войшвілт]]ам і баярамі Айкшам, Алізарам і Васком Кірдзеевічамі, ужылі трансьлітараваныя ў лаціну «''гутарковыя''» назвы памежных пунктаў «''Каменны брод''» (''in vulgari a Kamyoni brod'') і «''вусьце вялікай стругі''» (''uscze welikey strugi'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 62.</ref>. У лацінскай дароўнай грамаце [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў (Ашмяны)|касьцёлу]] ў [[Ашмяны|Ашмянах]] ваяводы віленскага [[Войцех Манівід|Альбэрта Манівіда]] ад 1407 году ўжываецца «''народны''» выраз «''паўустаўнае''» (''vulgariter dictam pol ustavy'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 175.</ref>. Князь [[Жыгімонт Кейстутавіч]] у сваёй лацінскай грамаце ад 1411 году згадваў гутарковую (''vulgariter dicitur'') меру «''пуд воску''» (''pud vosku'')<ref name="Urban-2001-11">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 11.</ref>. А ў дароўнай грамаце ад 1434 году, якой Жыгімонт Кейстутавіч ужо будучы вялікім князем запісаў [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Віленскай катэдры]] наданьні ў [[Меднікі|Медніцкай]], [[Дубінкі|Дубінскай]], [[Лынгмяны|Лынгмянскай]] і [[Немянчын]]скай валасьцях, згадваліся загароджы на рацэ, якія па-народнаму называліся «''язы''»{{Заўвага|Паводле [[Этымалягічны слоўнік беларускай мовы|Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]], «''Ез — 'перагародка, якую ставяць рыбакі на рацэ з праходам, у якім расстаўляюць нерат' <...> (гл. таксама яз)''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 184.</ref>, таксама шэраг прыкладаў ужываньня гэтага слова ў форме «яз» падае [[Гістарычны слоўнік беларускай мовы]]<ref>{{Літаратура/ГСБМ|37к}} С. 300.</ref>}} (''vulgariter jazi''). У лісьце да імпэратара [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурскага]] ад 1420 году вялікі князь [[Вітаўт]] ужыў выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''»{{Заўвага|Этымалягічны слоўнік беларускай мовы [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]] падае: «''Гайно — 'бярлога, логава'''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 18.</ref>}} (''indagines, alias in vulgari hayn'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 208.</ref>. У 1423 годзе ён зацьвердзіў дароўную грамату віленскага ваяводы Альбэрта Манівіда капліцы пры Віленскай катэдры, дзе загадвалася тром «''сем’ям''» (''familiae vulgariter siemie'') Цярэнцевічаў (''Terentiewiczy'') даваць «''лукно пяціпяднае''» (''lukno petypedne'') мёду, а братам Львовічам (''Lwowiczy'') і Небутовічам (''Nebutowiczy'') — «''лукно шасьціпяднае''» (''vulgariter lukno szescipedne'') мёду на карысьць той капліцы<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У дароўнай грамаце віленскага мяшчаніна Мацея Волаха і яго жонкі Дароты [[Віленскі кляштар францішканаў|Віленскаму кляштару францішканаў]] ад 1422 году лацінскі выраз «''situm circa fluvium Niemesz''» («''разьмешчаны ля ракі [[Нявежа (Летува)|Нямежы]]''») патлумачылі гутарковым выразам «''на Нямежы''» (''in vulgari comuniter dicendo na Nemeszi'')<ref name="Dajlida-2019-176">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 176.</ref>. У 1434 годзе ў дароўнай грамаце, якой [[Андрэй Саковіч (ваявода)|Андрэй Саковіч]], дзедзіч [[Немянчын]]а, надаваў Віленскай катэдры дзесяціну з свайго двара ў [[Сьвянцяны|Сьвянцянах]], згадваліся мясцовыя жыхары Войтка, два Мікіты, Кузьма Сямашыч (''Cusma Semaszicz''), Кастусь Пуршка (''Costhus alius Purschka'') ды іншыя. Некаторыя зь іх былі ўдзельнікамі суполак [[Бортніцтва|бортнікаў]], якія па-народнаму называліся «''сябрылы''» (''alias sabrili''); супольнік такой сябрылы называўся «''сябрыч''» (''alias sabricz'')<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У грамаце 1436 году, якой Конрад Кучук (''Cunradus alias Kuczuc''), дзедзіч [[Жырмуны|Жырмуноў]], чыніў наданьне Віленскаму касьцёлу францішканаў, згадвалася мера мёду, якая па-народнаму называлася «''шацец''» (''vulgariter dictam szathec'')<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У грамаце 1437 году Станіслаў Даўгайла, харужы віленскі, надаваў Віленскай катэдры сваю зямлю Навіны (''Nowiny'') на дзесяць «''бочак''» (''ad decem tunnas alias beczki'')<ref name="Dajlida-2019-177">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 177.</ref>. У 1451 годзе кашталян віленскі [[Сямён Гедыгольдавіч]] заснаваў [[Касьцёл Адведзінаў Найсьвяцейшай Панны Марыі (Вішнеў)|касьцёл]] у сваёй вотчыне [[Вішнеў (Менская вобласьць)|Вішневе]] і надаў яму зямлю «''з пашняй''» (''cum agro alias z pasznia'') і лугі, па-народнаму менаваныя «''сенажаці''» (''prata alias sianozaczy''). У 1452 годзе Магдалена, удава старосты [[Ліда|лідзкага]] Ягінта, надала Віленскаму кляштару францішканаў «''пашню''» (''agrum alias pasznia'') зь людзьмі ў [[Тракелі (Вярэнаўскі раён)|Тракелях]]. У 1459 годзе пан Андрэй Даўгердавіч надаў [[Касьцёл Сьвятога Апостала Андрэя (Лынтупы)|касьцёлу]] ў [[Лынтупы|Лынтупах]] людзей, якія мусілі даваць «''бязьмен''» мёду (''bezmien mellis'') або «''пуд''» мёду (''pud mellis''), а таксама пэўную меру «''грачыхі''» (''hreczychy'')<ref name="Dajlida-2019-177"/>. [[Файл:Ліст вялікага князя Вітаўта з подпісам “Самъ” (1399).jpg|значак|Ліст вялікага князя Вітаўта рыскаму бурмістру на [[Старабеларуская мова|беларускай мове]] з подпісам «''Самъ''», 1399 г.]] Яшчэ ў XIII ст. прускі храніст Хрысьціян пісаў: «''Калісьці [[Вэнэды]]я, цяпер Літванія, адсюль назва Вэнэдзкай затокі''» і такім парадкам лічыў пачатковую Літву [[Славянскія мовы|славянскай]] краінай<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 23.</ref>. У 1440-х гадох славянскай назваў літоўскую мову пісьменьнік і гуманіст, будучы [[папа|рымскі папа]] [[Піюс II (папа рымскі)|Энэа Сыльвіё Пікаляміні]]: «''Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская''»{{Заўвага|{{мова-la|«Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orlentem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est''»|скарочана}}<ref>Pii II Pontificis Maximi Historia Rerum ubique Gestarum cum Locorum descriptione. — Parrhisiis, 1509. P. 109v—110.</ref>}}<ref name="Urban-2001-113">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 113.</ref><ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265—266.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. Невядомы сучасьнік [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] ў трактаце пра Памор’е (1464 год) пісаў, што «''мову памаранаў аднолькава могуць разумець палякі, русіны, ліцьвіны і прусы{{Заўвага|Пад прусамі тут, напэўна, разумелася польскае насельніцтва, якое тады жыло ў нізоўі [[Вісла|Віслы]] на яе правым узьбярэжжы<ref name="Urban-2001-15">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 15.</ref>}}''»<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што хоць сам Длугаш адзначыўся супярэчлівымі сьцьверджаньнямі пра мову ліцьвінаў, якіх залічваў да славянізаваных балтаў гэтак званага «[[Італійцы|італійскага]] паходжаньня»<ref name="Urban-2001-76">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 76.</ref>, аднак апісваючы эпізоды хрышчэньня ліцьвінаў і [[жамойты|жамойтаў]] храніст засьведчыў: пры хрышчэньні ліцьвінаў польскія сьвятары ня мелі патрэбы ў перакладніках, якія спатрэбіліся ім пры хрышчэньні жамойтаў{{Заўвага|Таксама у 11-й кнізе сваіх хронікаў Ян Длугаш згадаў першага каталіцкага біскупа для Жамойці [[Мацей зь Вільні|Мацея]]: «''з паходжаньня Немец, які, аднак, нарадзіўся ў Вільні. Ён добра ведаў мовы літоўскую і жамойцкую''», чым прызнаў існаваньне дзьвюх асобных моваў — літоўскай і жамойцкай<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22.</ref>}}<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22, 103.</ref>. Тым часам вялікі князь [[Гедзімін]] запрашаў з Захаду ў Вялікае Княства Літоўскае дзеля хрышчэньня ліцьвінаў манахаў-прапаведнікаў, якія валодалі «польскай» і «рускай» мовамі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58, 102.</ref>. У грамаце вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] да біскупа віленскага [[Войцех Табар|Войцеха Табара]] ад 1503 году пан [[Іван Сапега]], які працаваў у славянскім сакратарыяце Вялікага Княства Літоўскага і фактычна азначаўся ў дзьвюх папскіх булах ад 1501 году як «''сакратар рускай мовы''» («''secretarius Ruthenicus''», «''in cancellaria Ruthenica secretarium et capitaneum''»), характарызаваўся як «''secretario nostro Litvano''» («''secretarius noster Litvanus''»), што варта разумець як «''сакратар літоўскай мовы''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 114.</ref>. Паводле гісторыка Паўла Урбана, гэта ёсьць адным зь сьведчаньняў працэсу сьціраньня этнічнай мяжы паміж ліцьвінамі і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] ў XV—XVI стагодзьдзях<ref name="Urban-2001-85">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 85.</ref>. Увогуле, атаясамліваньне Літвы і Русі адзначаў яшчэ польска-прускі гісторык і этнограф XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мацей Прэторыюс||pl|Mateusz Pretoriusz}}, тлумачэньне якому бачыў у агульным паходжаньнем рускіх і літоўскіх княскіх дынастыяў — «''з Прусаў''»<ref>Naruszewicz A. Historya narodu polskiego. T. 1, cz. 1. — Warszawa, 1824. [https://polona.pl/item/historya-narodu-polskiego-t-1-cz-1,OTYyMDI0Njg/265/#info:metadata S. 206].</ref>. Ён жа сьцьвярджаў паходжаньне назвы літвы ад [[Люцічы|люцічаў]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 292.</ref>, а таксама сьведчыў, што «''літоўская мова ёсьць настолькі пашыранай у Русі, што літоўскую мову называюць рускай і рускую — літоўскай''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die Littauische Sprache ist in Reussen so gemein gewesen, dass man Littauisch Reussisch genannt und Reussisch Littauisch»|скарочана}}}}<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=LoICAAAAQAAJ&pg=PR12-IA6&dq=Die+Littauische+und+jetzige+Nadravische&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiX_eWNjp31AhWX87sIHWgzCo4Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Die%20Littauische%20und%20jetzige%20Nadravische&f=false S. VI].</ref>, на што зьвяртае ўвагу [[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 278.</ref>. Паводле гісторыка [[Андрэй Катлярчук|Андрэя Катлярчука]], азначэньне старой беларускай літаратурнай мовы як «рускай» (паралельна зь яе азначэньнем «літоўскай» — як гутарковай мовы ліцьвінаў) тлумачыцца тым, што яна ўжывала на пісьме [[Кірыліца|кірылічныя «рускія» літары]]<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 147.</ref>. Такія эўрапейскія навукоўцы, як Гэртман Шэдэль у «Сусьветнай хроніцы» (1493 год)<ref name="Panucevic-2014-265">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>, дырэктар [[Нюрнбэрг|Нюрнбэрскае]] гімназіі Ян Коклес Норык у «Дэкастыхоне» (1511 год){{Заўвага|{{мова-la|«Post Poloniam Lituania est spaciola quoque tellus verum paludibos sylvisque plurimum obducta… Lingua utuntur Sclavonica»|скарочана}}<ref>Jo. Coclei Norici Decastichon. In librum. Norinburgae, 1511, pp.Kv-K II — Inkunabel. Gymnasial Bibliothek zu Koeln, GB XI 490b, Panzer VII, 451, 86.</ref>}}<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>, Ян Багемскі ў працы «Звычаі ўсіх народаў» (1538 г.){{Заўвага|{{мова-la|«Lithunia est Poloniae ad ortum connexa noningentorum millium passuum circuitu magna sui parte palustris plurimumque nemorosa… Sermo gentis, ut Polonis, Sclavonicus, hie enim sermo, quern latissime patet, ac plurimis quidem gentibus communis est…»|скарочана}}<ref>Omnium Gentium Mores, Leges et Ritus. Ex mulris clarissimis rerum scriptoribus a Joanne Boemo Aubano Teutonico nuper collecti et novissime recogniti. Antverpiae, 1538. P. 80v-81.</ref>}}<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/> і аўстрыйскі дыплямат [[Сігізмунд Гербэрштэйн]] у «Гісторыі Масковіі» (1549 год) пісалі пра Літву, як пра славянскі народ. Усе яны залічвалі літоўскую мову да [[славянскія мовы|славянскіх моваў]]<ref name="Stankievic-2003-639">Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639.</ref>. Сігізмунд Гербэрштэйн, які наведваў Літву ў 1517—1526 гадох, пісаў: * «''…бізона ліцьвіны ў сваёй мове называюць „зубр“ (Suber{{Заўвага|Тым часам [[летувісы]] завуць гэтага зьвера ''stumbras''<ref name="Arlou-2012-160">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 160.</ref><ref name="Zajkouski-2009">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.</ref>}})''»{{Заўвага|{{мова-la|«Bisontem Lithwani lingua patria vocant Suber, Germani improprie Aurox vel Urox»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=iUphAAAAcAAJ&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&q=suber#v=snippet&q=suber&f=false P. 117].</ref>|скарочана}}}}; * «''…той зьвер, якога ліцьвіны ў сваёй мове называюць „лось“ (Loss), по-нямецку завецца Ellend („лось“ — нямецк.)''»{{Заўвага|{{мова-la|«Quae fera Lithwanis sua lingua Loss est, earn Germani Ellend, quidem Latine Alcem vocant»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?id=iUphAAAAcAAJ&pg=PA118-IA1&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwii8ueNhb70AhWB-qQKHTj7BbIQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Quae%20fera%20Lithwanis%20sua%20lingua%20Loss&f=false P. 118].</ref>|скарочана}}}}; * «''Гаспадар прызначае туды [ў Жамойць] ўрадоўцу [зь Літвы], якога ў сваёй мове яны [ліцьвіны] называюць „староста“ (Starosta)''»{{Заўвага|{{мова-la|«ex Lithvania a Principe Praefectus, quem sua lingua Starosta, quasi seniorem appellant praeficitur»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=iUphAAAAcAAJ&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&q=suber#v=snippet&q=starosta%20lingua&f=false P. 119].</ref>|скарочана}}}}<ref name="Stankievic-2003-639"/>. Вэнэцыянскі дыплямат Марка Фаскарына ў 1557 годзе пісаў, што «''маскавіты размаўляюць і пішуць славянскай мовай, таксама як [[Харватыя|далматы]], [[Чэхія|чэхі]], [[палякі]] і ліцьвіны''»{{Заўвага|{{мова-it|«Questi Moscoviti parlano la lingua Schiavona, et scrivono nella stessa, siccome i Dalmatini, Bohemi, Polacchi et Lithuani…»|скарочана}}<ref>Historica Russiae Monumenta, ex antiquis exterarum gentium archivis et bibliothecis depromta ab A. J. Turgenevio, T. I. Nr. 135. — Petropoli, 1841. P. 149.</ref>}}<ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639—640.</ref>. Успрыманьнем у Польшчы ліцьвінаў (разам з русінамі) як народу славянскай мовы, этнічна блізкага палякам, тлумачыцца пасольская інструкцыя для [[Эразм Цёлак|Эразма Цёлка]] на перамовы з новаабраным папам [[Юліюс II (папа рымскі)|Юліюсам II]], выдадзеная ў 1504 годзе ў канцылярыі [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]], дзе сьцьвярджалася нібы «''землі Літоўскага княства спакон веку былі заселеныя палякамі''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 84, 113.</ref>. Тым часам у творах паэта і пісьменьніка [[Мікалай Рэй|Мікалая Рэя]], аднаго з заснавальнікаў [[Польская літаратура (рэнэсанс)|польскай літаратуры]], ліцьвіны гавораць па-беларуску (напрыклад, ліцьвін простага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] зь верша «Litwin co pytał Polaka iako gi zową», выдадзенага ў 1562 годзе<ref>Rozprawy Akademii Umiejętności: Wydział Filologiczny. T. VIII, 1894. [https://books.google.by/books?id=bFIoAAAAYAAJ&pg=PA331&dq=rzek%C5%82+Litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisoP7b4t7zAhVI6qQKHfNUAHsQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=rzek%C5%82%20Litwin&f=false S. 331].</ref>). Як падкрэсьліваў польскі гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]], «''калі [Мікалай Рэй] пазьней апісваў русінаў, яны гаварылі „па-літоўску“ (г.зн. па-беларуску; ліцьвін у яго заўсёды быў толькі беларусам), ніколі па-ўкраінску''»{{Заўвага|{{мова-pl|«[Mikołaj Rej] jeżeli później o Rusinach opowiadał, prawili mu po "litewsku" (tj. po białorusku; Litwin u nego zawsze tyle co Białorusin), nigdy po małorusku»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Mikołaj Rej: człowiek i dzieło. — Lwów, 1922. S. 7.</ref><ref>Brückner A. Mikołaj Rej. — Warszawa: PWN, 1988. [https://books.google.by/books?id=SKTqAAAAMAAJ&q=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&dq=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjn5Lee4N7zAhVrgP0HHScUAxkQ6AF6BAgCEAI S. 14].</ref>. Таксама ў працы «Statuta, prawa i konstytucje», выдадзенай у 1600 годзе ў [[Кракаў|Кракаве]], каралеўскі сакратар [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Янушоўскі||pl|Jan Januszowski}} зазначаў, што ў «''народнай літоўскай мове''» ({{мова-la|vulgo Lituanico|скарочана}}) судовага сакратара называюць дзецкім (''Dzieczkie'')<ref>Januszowski J. Statuta, prawa y constitucie. — Kraków, 1600. [https://books.google.by/books?id=AwpqPXb2wE8C&pg=PA834&lpg=PA834&dq=%22vulgo+lituanico%22&source=bl&ots=Pj8onEbDfy&sig=ACfU3U3c61-MJ5YxF1VMaHXJ7Wjj75Uwhw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi78qfTgoX2AhVSQfEDHZMyBsgQ6AF6BAgEEAM#v=onepage&q=lituanico&f=false S. 834].</ref>. [[Файл:Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие (1627, 1783).jpg|значак|Першая старонка катэхізісу {{nowrap|Л. Зізанія}} (перавыданьне 1783 году, [[Горадня]]): «''Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие''»]] Апублікаваная ў 1578 годзе ў [[Кракаў|Кракаве]] [[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі]] зазначала, што «''…усе іншыя найбольшыя і найхрабрэйшыя народы ўсходніх і паўночных краінаў, якія ўжываюць славянскую мову, ёсьць баўгары, басьнякі, сэрбы, …ліцьвіны, што пануюць размашыста, кашубы… чэхі, палякі, мазуры… Ва ўсіх гэтых краінах, ад Ледавітага акіяну… да Міжземнага і Адрыятычнага мораў, жывуць народы славянскай мовы… Хоць многія зь іх свой бацькоўскі спосаб жыцьця зьмянілі на звычаі іншых народаў. Гэтак басьнякі, баўгары, сэрбы, рацы і далматы перанялі звычаі туркаў і вугорцаў… Ліцьвіны, русіны і мазуры зблізіліся з палякамі… Па-за гэтым, аднак, усе яны, хоць расьсяліліся сярод іншых народаў, гутараць, асабліва ў вёсках, на сваёй роднай, хай сабе адметнай, славянскай мове''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 18—19.</ref>. Таксама пры апісаньні Масковіі паведамлялася, што «''іншыя славяне, якімі ёсьць палякі, чэхі, ліцьвіны (літва) ды іншыя, якія ад мовы рускай адрозьніваюцца, іншым імём цара называюць, адныя Krol, другія Korol, альбо Kral…''»{{Заўвага|{{мова-la|«cæteri autem Slavones vtpote Poloni, Bohemi, Lituani, et cæteri, qui ab idiomate Ruthenico diuersi sunt, alio nomine Regem appellant, scilicet Krol, alij Korol, et Kral»|скарочана}}<ref> Sarmatiae Europeae descriptio, quae regnum Poloniae, Lituaniam, Samogitiam, Russiam, Masouiam, Prussiam, Pomeraniam, Liuoniam, & Moschouiae, Tartariaeque partem complectitur. — Cracovia, 1578. [https://books.google.by/books?id=ULz4bTnQRRoC&pg=RA1-PA29&dq=lithwanice&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjT0tKVws3zAhVbSvEDHcDSCYIQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=kral&f=false Fol. 25].</ref>}}{{Заўвага|{{мова-pl|«Insi zaś Słowacy, iako są Polacy, Czechowie, Litwa, y insi, ktorzy od mowy Ruskiey są rożni inszym imieniem Cara zowią iedni Krolem drudzy Korolem albo Kralem...»<ref>Zbior dzieiopisow polskich, Т. 4. — Warszawa, 1768. [https://books.google.by/books?id=HvYvAAAAYAAJ&pg=PA523&dq=Cara+zowi%C4%85+iedni+Krolem+drudzy+Korolem+albo+Kralem&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiYusyoy87zAhVGSPEDHeBLBFwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Cara%20zowi%C4%85%20iedni%20Krolem%20drudzy%20Korolem%20albo%20Kralem&f=false S. 523].</ref>|скарочана}}}}. А ў дапоўненым польскамоўным выданьні 1611 году зазначалася, што «''…называе гэты танец русь і літва Korohodem''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zowie ten taniec Ruś y Litwa Korohodem»<ref>Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=FxhhAAAAcAAJ&dq=y+Litwa+obuwie+sobie+plot%C4%85%2C+kt%C3%B3re+Litwa+lapciami&q=Korohodem#v=onepage&q=taniec&f=false S. 27].</ref>|скарочана}}}} і «''…як русь, і літва абутак сабе пляце, які літва называе Lapciami, а русь — Kurpiami''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...iako Ruś y Litwa obuwie sobie plotą, które Litwa lapciami, Ruś kurpiami nazywa»<ref>Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. [https://books.google.by/books?id=FxhhAAAAcAAJ&pg=RA4-PA11&dq=y+Litwa+obuwie+sobie+plot%C4%85,+kt%C3%B3re+Litwa+lapciami&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwirgZfnxM7zAhU1SvEDHe--CFwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=l%C3%A1p%C4%87i%C3%A1mi&f=false S. 11].</ref>|скарочана}}}}{{Заўвага|Разам з тым, у гэтым жа выданьні адзначалася, што {{мова-pl|«...y sam narod Litewski iasnie assernie abowiem wiele słow Lacinskich y Włoskich w iezyku ich przyrodzonym nayduie sie iako Dziewos po Litewsku a po Lacinie Deus Bog; Saulas, u nich Słońce a po Lacinie Sol; maja y Niemieckich słow w swey mowie niemało jako Kinig a u nich Kоnigos Xiaże. Maia y Greckich słow nieco w sobie <...> ale się w tych swych kraiach z [[Палямон (літоўскі князь)|Palemoniem]] zoszli»|скарочана}}. Паводле гісторыка і мовазнаўцы [[Мікалай Нікалаеў|Мікалая Нікалаева]], укладальніка акадэмічнага выданьня «Гісторыі беларускай кнігі», у той час пад назвай «літоўская мова» ўжо разумелася лучнасьць славянскіх і балтыйскіх дыялектаў у межах Вялікага Княства Літоўскага (палітычнай Літвы): «''у розных частках дзяржавы карысталіся сваімі дыялектамі „рускай“ ці „літоўскай“ мовы''», прытым «''асабліва адрозьніваліся дыялекты балтыйскія''»<ref>{{Літаратура/Гісторыя беларускай кнігі|1к}} С. 78.</ref>}}. [[Файл:Чэскі і рускі когут, валынскі півень, літоўскі пятух (1627, 1653).jpg|значак|Старонка слоўніка П. Бярынды (другое выданьне, Куцейна пад [[Ворша]]й, 1653 г.): «''Пѣтель: чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі — пятух''»]] Маскоўскі пісьменьнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Трыфан Карабейнікаў||ru|Коробейников, Трифон}} пры апісаньні свайго падарожжа празь Вялікае Княства Літоўскае адзначыў пра адно зь местаў: «''А поставил тое полату, живеть в ней костянтиновской жилец, судья, по-литовски [[войт|вой]], именем Скряга''»<ref>Православный Палестинский сборник. Т. 9, вып. 2. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=GcM7AQAAMAAJ&pg=RA1-PA76&dq=%D1%81%D1%83%D0%B4%D1%8C%D1%8F+%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%B9&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwityJ6Zib35AhUBh_0HHX1SD0QQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q&f=false С. 76].</ref>. У {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вайсковы статут Маскоўскай дзяржавы (1607)|вайсковым статуце Маскоўскай дзяржавы 1607 году|ru|Воинский устав (1607)}} зазначалася<ref>Устав ратных, пушечных и других дел, касающихся до воинской науки. Т. 1. — СПб., 1777. [https://books.google.by/books?id=fvtkAAAAcAAJ&pg=PA73&lpg=PA73&dq=%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%B8+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%82%D1%8A,+%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D1%8A&source=bl&ots=pGqMudYDUC&sig=ACfU3U16i03ipvtTAPg7wX34h8B2NroklA&hl=be&sa=X&ved=2ahUKEwi96-63uL_zAhUYtKQKHd4MAbYQ6AF6BAgREAM#v=onepage&q&f=false С. 73].</ref>: «''…подобает большому Маршалке <…> держаши у себя книгу, именуемую по Француски ле Дроа, а по Немецки Спекулюм Саксоници юрис, а по Польски и по Литовски Статут, а по Руски судебник''»<ref>Савченко Д. А. Создание Соборного Уложения: исторический опыт модернизации отечественного законодательства // Вестник НГУЭУ. № 3, 2013. С. 211.</ref>. У скарзе жыхара [[Наўгародзкая зямля|Наўгародзкай зямлі]] да маскоўскага гаспадара [[Васіль Шуйскі|Васіля Шуйскага]] пра напад ў 1610 годзе на вясельны паязд адзначалася, што нападнікі крычалі «''по-литовски: хапай, хапай, рубай, рубай''»<ref>Селин А. А. Об одной сельской свадьбе при царе Василии Шуйском // Мифология и повседневность. Вып. 2. Мат. науч. конф., 24-26 февраля 1999 г. СПб., 1999. С. 186—197.</ref>. У Актах [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (запіс ад 1618 году): «''… выехали из деревни человек с пятнадцать, а на них магерки литовския, и почали им говорить по-литовски: не утекайте-де!''»<ref>Акты Московского государства. Т. 1. — СПб., 1890. С. 148.</ref><ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/>. У выпісе з дакумэнтаў Маскоўскай дзяржавы за 1658 год зазначалася пра [[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|ўзятага ў палон]] беларуса: «''зовут де ево по-литовски Ян Мелешков, а во крещение Гришка Иванов сын''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 386.</ref>. Увогуле, яшчэ ў 1918 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]] зьвяртаў увагу на тое, што ў Маскоўскай дзяржаве беларуская мова афіцыйна вызначалася як «літоўская»<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/5/#info:metadata S. 4].</ref>. Гэты ж факт прызнаюць летувіскія аўтары {{Артыкул у іншым разьдзеле|Станіславас Лазутка||lt|Stanislovas Lazutka}}, [[Ірэна Валіканіце]] і [[Эдвардас Гудавічус]]: «''у канцылярыі вялікага князя маскоўскага дакумэнты, якія прыходзілі з ВКЛ, напісаныя на старабеларускай мове, вызначаліся як пісаныя „па-літоўску“''»{{Заўвага|У якасьці прыкладаў падаюцца вопісы архіваў маскоўскага гаспадара і пасольскага прыказа: «''Грамота <…> писана по-литовски''» (1502 год), «''Лист <…> писан по-литовски''» (1570 год) ды іншыя<ref>Описи Царского архива XVI века и архива Посольского приказа 1614 года / Под ред. С. О. Шмидта. — Москва: Изд-во вост. лит., 1960. С. 68, 73.</ref>}}<ref>Лазутка С., Валиконите И., Гудавичюс Э. Первый литовский статут. — Вильнюс, 2004. [https://books.google.by/books?id=jeg1AQAAIAAJ&q=po+litowski+Pisan&dq=po+litowski+Pisan&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx2qfv0vX1AhXDQ_EDHSUyANgQ6AF6BAgEEAI С. 64].</ref>. Праваслаўны культурны дзяяч [[Ляўрэнці Зізані]], ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага, выдаў у 1627 годзе на заказ патрыярха Вялікі [[катэхізіс]], у якім гэтак патлумачыў назву кнігі: «''Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие''» і такім чынам атаясамліваў літоўскую мову з [[Старабеларуская мова|старабеларускай]], а рускую — з [[Стараславянская мова|стараславянскай]]. Праз год маскоўскі гаспадар [[Міхаіл I Раманаў]] пытаўся ў яго: «''По литовскому языку как вы говорите „собра“?''», на што асьветнік адказваў: «''Тожде и по литовскому языку „собра“''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>. Іншы культурны дзяяч і лексыкограф [[Памва Бярында]], ураджэнец Рэчы Паспалітай, таксама атаясамліваў літоўскую мову з старабеларускай: «''пѣтель'' (царкоўнаславянская мова)'': чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі ''(г.зн. па-старабеларуску)'' — пятух''»<ref name="Sviazynski-2006">Свяжынскі У. Праблема афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16-17 лістапада 2006 года / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. С. 131.</ref>. [[Файл:Widaw in German, Vilna in Italian, Wilenski in Lithuanian (Belarusian), Wilna in Polish, Vilne in French, Vilna in Latin (V. Coronelli, 1690) (2).jpg|значак|Фрагмэнт мапы ВКЛ ([[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыя]], 1690 г.) з назвамі Вільні на розных мовах: ''Widaw'' на нямецкай, ''Vilna'' на італьянскай, ''Wilenski'' [горад, замак] на літоўскай (г. зн. беларускай), ''Wilna'' на польскай, ''Vilne'' на францускай, ''Vilna'' на лаціне<ref name="Briedis-2009">Briedis L. Vilnius: City of Strangers. — Central European University Press, 2009. P. 15.</ref>]] Гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]] сярод сьведчаньняў называньня беларускай мовы «літоўскай», апроч Сігізмунда Гербэрштэйн, Лаўрэція Зізанія і Памвы Бярынды, таксама прыводзіць аўтара лацінамоўнай польскай граматыкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі|Пятра Статорыюса-Стоенскага|pl|Piotr Stoiński}}{{Заўвага|{{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі||pl|Piotr Stoiński}} пісаў пра існаваньне мазавецкага, рускага і літоўскага дыялектаў поруч з польскай мовай, разумеючы пад літоўскім дыялектам беларускую мову<ref name="Zaprudzki-2013"/>}} (XVI ст.), славацкага падарожніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Даніэль Крман|Даніэля Крмана|uk|Даніел Крман}} і [[Пісар вялікі літоўскі|пісара вялікага літоўскага]] [[Удальрык Крыштап Радзівіл|Ўдальрыка Радзівіла]], які заклікаў да рэформы літоўскай граматыкі на фанэтычнай аснове (XVIII ст.)<ref name="Zaprudzki-2013">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 91—93.</ref>. Ён жа адзначае сярод тых, хто сьцьвярджаў, што ліцьвіны гаварылі на славянскай мове, апроч Гераніма Праскага, яшчэ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Паола Джовія Навакомскі|Паолу Джовію Навакомскага|uk|Паоло Джовіо}} і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Конрад Геснэр|Конрада Геснэра|be|Конрад Геснер}}<ref name="Zaprudzki-2013-92">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 92.</ref>. Гісторык [[Андрэй Катлярчук]] зьвяртае ўвагу на тое, што гістарычных ліцьвінаў да шэрагу славянамоўных народаў таксама залічваў швэдзкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёхан Гот Батвід||sv|Johannes Bothvidi}}{{Заўвага|{{мова-la|«Illyricam voco Linguam qua Sclavis, Croatis, Bohemis, Dalmatis, Polonis, Lithvanis, Russis, Muschovitis alias populi est communis»|скарочана}}}}<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 139, 142.</ref>. Францускі палітык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Блез дэ Віжэнэр||pl|Blaise de Vigenère}} у сваім «Апісаньні Польскага Каралеўства» (1573 год) зазначаў пра жыхароў [[Падольле|Падольля]], што «''няма ніякага сумневу ў тым, што яны, падобна іншым, належаць да славянска-рускага племені; бо і мова іхная, і норавы, і звычаі амаль тыя ж самыя, як на Чырвонай Русі, Валыні і Літве''»<ref>Блез де Виженер. [https://www.vostlit.info/Texts/rus14/Vizhener/text.phtml?id=395 Описание Польского Королевства] // Мемуары, относящиеся к истории Южной Руси. Вып. I (XVI ст.). — Киев, 1890.</ref>. Нямецкі дыплямат {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яган Георг Корб||ru|Корб, Иоганн Георг}} у дзёньніку свайго падарожжа 1698 году ў Масковію праз [[Прусія|Прусію]], Жамойць і Літву (у тым ліку сталіцу Вільню) пры апісаньні [[Жодзін]]а адзначыў, што свае заезныя двары ліцьвіны называюць «круг»<ref>Корб И. Г. Дневник путешествия в Московию. — СПб., 1906. [https://books.google.by/books?id=erw6AQAAMAAJ&pg=PA28&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi_68Pqj8LzAhVwRfEDHW48B7I4KBDoAXoECAoQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28].</ref> ({{мова-la|«Diversoria sua Lithuani Krug appellant»|скарочана}}<ref>Korb J. G. Diarium itineris in Moscoviam perillustris ac… — Vienna, 1698. [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/55809-korb-j-g-diarium-itineris-in-moscoviam-perillustris-ac-ignatii-christophor-nobilis-domini-de-guarient-rall-ab-romanorum-imperatore-leopoldo-i-ad-tzarum-et-magnum-moscoviae-ducem-petrum-alexiowicium-anno-1698-vienna-1698#mode/inspect/page/38/zoom/4 P. 26].</ref>). На выдадзенай у 1690 годзе ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]] мапе Вялікага Княства Літоўскага падаваліся варыянты назваў асобных мясьцінаў на розных мовах, дзе для Вільні з пазнакай «''Lit''» (на літоўскай мове) падавалася славянская беларуская назва «Віленскі [горад, замак]» («Wilenski»)<ref name="Briedis-2009"/>. [[Файл:Udalryk Kryštap Radzivił. Удальрык Крыштап Радзівіл (1742-47).jpg|значак|[[Удальрык Крыштап Радзівіл|Удальрык Радзівіл]]]] У 1637 годзе шляхціч з [[Слуцкае княства|Случчыны]] [[Ян Цадроўскі]], які спадарожнічаў князю [[Багуслаў Радзівіл|Багуславу Радзівілу]] ў Нямеччыну ды іншыя эўрапейскія краі, запісаў у сваім дзёньніку, што ў ваколіцах [[Любэк]]у і [[Гамбург]]у — колішнім памежжы [[Германцы|германцаў]] з палабскімі славянамі ([[Люцічы|люцічамі]] і хаўруснымі ім плямёнамі) — «''…мы напаткалі мужыкоў, якія размаўлялі на мяшаным нямецка-літоўскім дыялекце; сваё паходжаньне яны вядуць ад [[Герулы|герулаў]], продкаў ліцьвінаў''»{{Заўвага|Згадка пра герулаў, відаць, сьведчыць пра папулярнасьць сярод тагачаснай літоўскай шляхты канцэпцыі ўласнага германскага паходжаньня<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 16.</ref>}}<ref>Помнікі мемуарнай літаратуры Беларусі XVII ст. — {{Менск (Мн.)}}, 1983. С. 124.</ref>. У канцы XVII — пачатку XVIII ст. у сваіх неапублікаваных лацінамоўных курсах філязофіі шэраг кіеўскіх прафэсараў называлі беларускую мову «літоўскай» — ''Lit(h)uanice''. У падрыхтаваным у гэты ж час на паўднёвай Чарнігаўшчыне або на паўночнай Палтаўшчыне зборніку вершаў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Кліменці Зіноўіў|Кліменція Зіноўіва|uk|Зіновіїв Климентій}} беларуская мова таксама называецца літоўскай: «''О теслях або теж о плотника(х) по моско(в)скии(и): а о дейлидах по лито(в)ски(и)''»<ref name="Zaprudzki-2013-92"/>. Паводле выдадзенай у 1899 годзе ў Вільні працы гісторыка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Венядзікт Плашчанскі|Венядзікта Плашчанскага|uk|Площанський Венедикт Михайлович}}, за часамі Рэчы Паспалітай дакумэнты на беларускай мове, якія паходзілі зь Літвы, ва Ўкраіне азначалі як пісаныя літоўскай мовай ({{мова-la|st. et idiom. lithuanico|скарочана}})<ref>Площанский В. М. Прошлое Холмской Руси. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=s6vZ3kR-LJwC&pg=RA1-PA95&dq=idiom+lithuanico&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjp9s7CqoT2AhVR_rsIHe75DucQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=idiom%20lithuanico&f=false С. 95].</ref>. Апроч таго, ліцьвіны — беларусы, якія размаўляюць на роднай беларускай мове — сталі трывалым кампанэнтам украінскіх [[інтэрмэдыя]]ў XVIII стагодзьдзя<ref>Кабржыцкая Т., Рагойша У. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/92798/1/%D0%A2%D0%B0%D1%86%D1%86%D1%8F%D0%BD%D0%B0%20%D0%9A%D0%B0%D0%B1%D1%80%D0%B6%D1%8B%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F%2C%20%D0%A3%D1%81%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B4%20%D0%A0%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D0%B9%D1%88%D0%B0%20%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%96%20%D1%84%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D1%80%20%D0%B2%D0%B0%20%D1%9E%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%96%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%85%20%D1%96%D0%BD%D1%82%D1%8D%D1%80%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D1%8B%D1%8F%D1%85%20%D0%A5V%D0%86%D0%86%D0%86%20%D1%81%D1%82..pdf Беларускі фальклор ва ўкраінскіх інтэрмедыях ХVІІІ ст.] // Фалькларыстычныя даследаванні. Кантэкст. Тыпалогія. Сувязі: зб. арт. Вып. 4 / пад нав. рэд. Р. Кавалёвай, В. Прыемка. — {{Менск (Мінск)}}: Бестпрынт, 2007. C. 206.</ref>, напісаных навукоўцам і пісьменьнікам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мітрафан Даўгалеўскі|Мітрафанам Даўгалеўскім|uk|Довгалевський Митрофан}}<ref>Rozprawy Wydziału Filologicznego. T. 14, 1891. [https://books.google.by/books?id=8-AfAAAAIAAJ&pg=PR18&dq=Litwin+czy+Bia%C5%82orusin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiy6pD_-t7zAhXJ-aQKHQ-EAPcQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=Litwin%20czy%20Bia%C5%82orusin&f=false S. XVIII].</ref> (які, магчыма, меў беларускае паходжаньне<ref name="Kabrzyckaja-2007">Кабржыцкая Т., Рагойша У. Феномен часу: драматургія Кіева-Магілянцаў як выява ўкраінска-беларускай культурнай супольнасці // Беларусь і беларусы ў прасторы і часе: зборнік да 75-годдзя прафесара Адама Мальдзіса / Грамадскае аб’яднанне «Міжнародная асацыяцыя беларусістаў», Польскі інстытут у Мінску. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 140―151</ref>), прафэсарам [[Кіева-Магілянская акадэмія|Кіеўска-Магілянскай акадэміі]] будучым [[магілёў]]скім япіскапам [[Георгі (Каніскі)|Георгіем (Каніскім)]] ды іншымі аўтарамі<ref>Гудзій М. [http://litopys.org.ua/ukrinter/int02.htm Українські інтермедії XVII—XVIII ст.] — Київ, 1960.</ref>. У 1693 годзе ў [[Лёндан]]е пабачыла сьвет ангельскамоўнае выданьне энцыкляпэдыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Le Grand Dictionnaire historique|«Le Grand Dictionnaire historique»|en|Le Grand Dictionnaire historique}}, дзе значылася, што жыхары Літвы называюць яе «Litwa» і што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania <...> called by the inhabitants, Litwa; <...> Their language is a dialect of the Sclavonick»|скарочана}})<ref>Bohun E. A Geographical Dictionary, representing the present and ancient names of all the countries, provinces, remarkable cities … of the whole world … With a short historical account of the same, etc. — London, 1693. [https://books.google.by/books?id=ag5mAAAAcAAJ&pg=PA234&dq=lithuanians+litwa+language&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiTm4DC_8fzAhWgSvEDHe4NBJ84UBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=lithuanians%20litwa%20language&f=false P. 234].</ref>. У выдадзеным у Лёндане 34-м томе калектыўнай навуковай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Universal History (1747—1768)|«Universal History»|en|Universal History (Sale et al)}} (1762 год) зазначалася, што Літву карэнныя яе жыхары называюць «Litwa» ({{мова-en|«...Lithuania, called Litwa by the natives»|скарочана}})<ref>The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 409.</ref>, а таксама што Літва мяжуе з [[Расея]]й, [[Інфлянты|Інфлянтамі]], [[Валынь]]ню, [[Чырвоная Русь|Чырвонай Русьсю]], [[Польшча]]й, [[Падляшша]]м, [[Прусія]]й і [[Жамойць|Жамойцю]]<ref>The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 410.</ref>. Падобныя памежныя рэгіёны (з удакладненьнем у выглядзе Малой Польшчы — замест Чырвонай Русі і Польшчы) пазначаліся ў выдадзеным у [[Пэрт (Шатляндыя|Пэрце]] 13-м томе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Encyclopædia Perthensis|«Encyclopædia Perthensis»|en|Encyclopædia Perthensis}} (1806 год{{Заўвага|Перавыдаваўся ў Лёндане ў 1807 годзе і ў [[Эдынбург]]у ў 1816 годзе}}), дзе таксама адзначалася назва «Litwa» і тое, што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania, or Litwa <...> The language is a dialect of the Sclavonic»|скарочана}})<ref>Encyclopaedia Perthensis; or, Universal dictionary of Knowledge. Vol. XIII. — London, 1806. P. 285.</ref>. У прадмове да выдадзенай ў 1704 годзе кнігі «Лексикон треязычный», аднаго з галоўных слоўнікаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]], пісьменьнік і перакладнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Палікарпаў-Арлоў|Фёдар Палікарпаў-Арлоў|ru|Поликарпов-Орлов, Фёдор Поликарпович}}{{Заўвага|У рэдагаваньні і дапаўненьні «Лексикона треязычного» бралі ўдзел ураджэнец Рэчы Паспалітай {{Артыкул у іншым разьдзеле|Стэфан (Яворскі)||uk|Стефан (Яворський)}} і выпускнік Кіеўскай духоўнай акадэміі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Рафаіл (Краснапольскі)||uk|Рафаїл (Краснопольський)}}, а пры складаньні гэтага слоўніка Фёдар Палікарпаў-Арлоў карыстаўся рукапісным беларуска-лацінска-польскім слоўнікам XVII ст.<ref>Сперанский М. Н. Один из источников «Триязычного лексикона» Федора Поликарпова — рукописный белорусско-латинско-польский словарь XVII в. // Из истории русско-славянских литературных связей. — М., 1960. С. 205, 209.</ref>}} адзначыў літоўскую мову сярод славянскіх: «''Вместо же языка еврейскаго наш предпоставихом славенский, яко поистинне отца многих языков благоплоднейша. Понеже от него аки от источника неизчерпаема, прочиим многим произыти языком, сиречь польскому, чешскому, сербскому, болгарскому, литовскому, малороссийскому, и иным множайшым, всем есть явно''»<ref>Поликарпов-Орлов Ф. П. Лексикон треязычный, сиречь речений славенских, еллиногреческих и латинских сокровище. — Москва, 1704. [https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_004091708?page=9&rotate=0&theme=white]</ref>. Першы прафэсійны расейскі літаратар {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Сумарокаў||ru|Сумароков, Александр Петрович}} (1717—1777), прыводзячы назвы зямлі на розных мовах, зазначаў: «''По Трансильвански Йерде : по Персидски Земин : а о Славенском, Польском и Литовском и поминать не чево; ибо сии языки теже, что и наш''»<ref>Полное собрание всех сочинений в стихах и прозе покойнаго действительнаго статскаго советника, ордена св. Анны кавалера и Лейпцигскаго ученаго собрания члена, Александра Петровича Сумарокова. Ч. X. — Москва, 1782. [https://books.google.by/books?id=33NdAAAAcAAJ&pg=PA128&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj1uraa38DzAhWoQ_EDHcgPAFo4tAEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 128].</ref>. Францускі прафэсар мэдыцыны {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жан Аструк||en|Jean Astruc}} у 1768 годзе зазначаў, што «[[каўтун]] (Koltun) — літоўская назва для {{мова-la|Plica|скарочана}}»{{Заўвага|{{мова-la|«Koltun, hoc eft, Paxillus, nomen Lithuanicum Plicæ»|скарочана}}}}<ref>Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. [https://books.google.by/books?id=li9QR0lQ1SUC&pg=PA408#v=onepage&q&f=false P. 408].</ref>, «koltun у літоўскай мове значыць {{мова-la|Paxillum|скарочана}}»{{Заўвага|{{мова-la|«Koltun, lithuanice Paxillum significant»|скарочана}}}}<ref>Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. [https://books.google.by/books?id=li9QR0lQ1SUC&pg=PA408#v=onepage&q=lithuanice&f=false P. 69].</ref>. У 1791 годзе віленскі земскі судзьдзя [[Тадэвуш Корсак]] прамаўляў на [[Чатырохгадовы Сойм|Чатырохгадовым Сойме]] зь «літоўскім акцэнтам», які ўражваў палякаў<ref>Юргайціс Р. Парламенцкая дзейнасць паслоў з віленскага сойміка ў сойме Рэчы Паспалітай у 1717—1793 гг. // [[ARCHE Пачатак]]. № 6 (105), 2011. С. 109.</ref><ref>Помнікі беларускага пісьменства 18-га стагоддзя / Уклад. А. Дайліда, Г. Ціванова, М. Свістунова. — Менск, 2021. С. 49.</ref>. У канцы XVIII ст., ужо за часамі [[Расейская імпэрыя|расейскага панаваньня]], беларуская мова працягвала называцца літоўскай. Гэтак, прызначаны кіраваць новаўтворанай [[Менская япархія|Менскай япархіяй]] [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] [[Віктар Садкоўскі]], адданы маскоўскай гаспадыні [[Кацярына ІІ|Кацярыне ІІ]], пагражаў беларускім сьвятарам на [[Слуцак|слуцкім]] эпархіяльным зборы: «''Я вас скорэню, знішчу, штоб і языка не было вашого проклятого ''літовского'' і вас саміх; я вас у зсылкі парассылаю альбо ў салдаты пааддаю, а сваіх з-за кардону пановажу!''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-235">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 235.</ref><ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 5.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>. У 1806 годзе расейскі царкоўны гісторык, археограф і біліёграф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўген (Балхавіцінаў)||ru|Евгений (Болховитинов)}}, камэнтуючы ў сваім «Гістарычным слоўніку аб расейскіх пісьменьніках» сьцьверджаньне [[Шыман Старавольскі|Шымана Старавольскага]] пра зробленыя [[Ян з Глогава|Янам з Глогава]] (настаўнікам [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]]{{Заўвага|Існуе вэрсія, што Францішак Скарына мог працягнуць і выдаць пераклад, распачаты яго настаўнікам Янам з Глогава<ref>Владимировас Л. Всеобщая история книги: Древний мир. Средневековье. Возрождение. — М.: Книга, 1988. С. 201.</ref>}}) пераклады кнігаў бібліі на «славянскую мову» — мову Вялікага Княства Літоўскага<ref>Яцухна В. Скарыназнаўчая спадчына Вацлава Ластоўскага // Спадчына Скарыны: да 500-годдзя беларускага кнігадрукавання : зб. навуковых артыкулаў : у 2 ч. Ч. 1 / рэдкал. : А. Ермакова (гал. рэд.) [і інш] ; М-ва адукацыі Рэспублікі Беларусь, Гомельскі дзярж. ун-т імя Ф. Скарыны. — Гомель : ГДУ імя Ф. Скарыны, 2017. С. 61.</ref> — адзначаў, што той напраўду перакладаў іх на літоўскую мову{{Заўвага|{{мова-ru|«Но оба они ошибаются по незнанию подлинного Словянского языка. Потому что Глоговенский переводил упомянутые книги не на Славянский, а на Литовский язык, на коем они и напечатаны в Кракове»|скарочана}}}}<ref>Друг просвещения. Ч. 1, 1806. [https://books.google.by/books?id=WCloAAAAcAAJ&pg=PA100&dq=%D0%B3%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjZ_7LQhoz0AhWsR_EDHamUA3oQ6AF6BAgCEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 100].</ref>. Гэты ж аўтар у іншым сваім слоўніку (1827 год) азначаў «Катэхізіс вялікі» Л. Зізанія як ад пачатку «напісаны на літоўскай мове» ({{мова-ru|«писанный <...> на Литовском языке»|скарочана}})<ref> Словарь исторический о бывших в России писателях духовного чина греко-российской церкви. Т. 2. — СПб., 1827. [https://books.google.by/books?id=M91dAAAAcAAJ&pg=PA4&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%A3%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiGi9bxzY30AhU1SPEDHTyUCsI4lgEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A%20%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%A3%22&f=false С. 4].</ref>, такое азначэньне гэтага выданьня як ўкладзенага «на літоўскай мове» даў яшчэ ў 1822 годзе расейскі выдавец і філёляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Грэч||be|Мікалай Іванавіч Грэч}}{{Заўвага|{{мова-ru|«Зизаний сочинил еще на Литовском языке большой Катихизис»|скарочана}}}}<ref>Опыт краткой истории руской литературы. — СПб., 1822. [https://books.google.by/books?id=kMFLAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 62].</ref>. У 1807 годзе нямецкі географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Георг Гасэль||ru|Гассель, Георг}} у сваёй працы пра Расейскую імпэрыю<ref>Hassel H. Statistischer Abriss des Russischen Kaisertums nach seinen neuesten politischen Beziehungen. — Nürnberg — Leipzig, 1807. S. 92.</ref> пісаў пра славянскі народ ліцьвінаў (літоўцаў), праваслаўных, якія жылі сярод палякаў у Віленскай, Гарадзенскай, Менскай, Магілёўскай і Віцебскай губэрніях і зазначаў, што яны карыстаюцца сваёй асобнай мовай<ref name="Zaprudzki-2013-95">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 95.</ref>. У выдадзенай у [[Харкаў|Харкаве]] працы «Найноўшы нарыс правілаў расейскай граматыкі»<ref>Новейшее начертание правил Российской грамматики, на началах всеобщей основанных. — Харьков, 1810. С. 28.</ref> (1810 год) {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Арнатоўскі||uk|Орнатовський Іван}} называў беларусаў літоўцамі і сьцьвярджаў, што «''паўночна-заходняя частка Расеі запазычыла многа словаў, а яшчэ больш канчаткаў, уласьцівых мове літоўцаў''»<ref name="Zaprudzki-2013-96">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 96.</ref>. [[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які паводле сьведчаньня свайго сучасьніка Максымільяна Маркса, размаўляў з каханай Марыляй Верашчакай па-беларуску, а свае першыя вершы, не напісаныя, а агучаныя ўслых, прамаўляў па-беларуску<ref>Корбут В. [https://www.polskieradio.pl/396/8226/Artykul/2810981,%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81-%D1%81%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D1%87%D1%8B%D1%9E-%D1%88%D1%82%D0%BE-%D0%9C%D1%96%D1%86%D0%BA%D0%B5%D0%B2%D1%96%D1%87-%D1%81%D0%B2%D0%B0%D0%B5-%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%8B%D1%8F-%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%8B-%D1%81%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%9E-%D0%BF%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%83 Маркс сведчыў, што Міцкевіч свае першыя вершы складаў па-беларуску], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 23 верасьня 2021 г.</ref>, і паводле гісторыка беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч|Міколы Хаўстовіча]], зрэдку называў мову сваіх твораў «ліцьвінскай»<ref>Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кн. 1. — {{Менск (Мн.)}}: БДУ, 2000. С. 3.</ref>, клапаціўся пра захаваньне і перадачу дзецям мясцовага вымаўленьня<ref>[[Станіслаў Станкевіч (кнігар)|Станкевіч С.]] Беларускія элементы ў польскай рамантычнай паэзіі. — Вільня, 2010. С. 201.</ref>: {{Цытата|...няраз слухаючы нас, ён уздыхаў, што ў нас бясколерны, чужаземскі акцэнт. Ён бы хацеў чуць з нашых вуснаў мову сьпеўную, літоўскую, якая была яму мілейшая за ўсё. {{арыгінал|pl|...nieraz słycząc nas mówiących, wzdychał, że mamy akcent bezbarwny, cudzoziemski. On byłby chciał słyczeć w naszych ustach tę mowę spewną, litewską, która nadewszystko była mu miłą.}} |Gorecka A. Wspomnienia o Adamie Mickiewiczu. — Kraków, 1897. S. 76.}} [[Файл:Литовско-русский словарь, составленный в 1596 году Лаврентием Зизанием (1849).jpg|значак|Тытульны аркуш [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянска]]-беларускага слоўніка [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] ў публікацыі 1849 году]] У 1836 годзе расейскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Пагодзін||ru|Погодині, Михаил Петрович}} пісаў пра Ўкраіну: «''Прыйшлі жа туды яшчэ пазьней літоўцы або беларусцы, з [[Гедзімін]]ам, і ўвялі ў пісьмовы ўжытак сваю мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Пришли же туда еще позднее Литовцы или Белорусцы, с Гедемином, и ввели в письменное употребление свой язык»|скарочана}}}}<ref>Погодин М. П. Записка о древнем языке русском // Известия Императорской академии наук по отделению русского языка и словестности. Т. 5, 1836. С. 82.</ref>{{Заўвага|Тым часам у афіцыйным часопісе Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі за 1836 год прафэсар [[Маскоўскі ўнівэрсытэт|Маскоўскага ўнівэрсытэта]] гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сьнегіроў||ru|Снегирёв, Иван Михайлович}} у сваім артыкуле «Латинская синонимика в Германии», зьмешчаным у радзьдзел «Науки и словестность», прыводзіў варыянты славянскага слова «хлеб»: «''по Малорос. хлиб, на Польском по Варшавскому и Краковскому произношению хлиб, а по Литовскому хлеб (chleb)''»<ref>Журнал Министерства Народного Просвещения. 1836. Ч. 9. [https://books.google.by/books?id=3dljAAAAcAAJ&pg=PA470&dq=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%83+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%83&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjUv6_5g9nzAhUpQvEDHYb9CtUQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%83%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%83&f=false С. 470].</ref>}}. Расейскі пісьменьнік і выдавец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Свіньін||be|Павел Пятровіч Свін’ін}} у 1839 годзе адзначаў, што ўкраінская мова за [[Чарнігаў|Чарнігавым]] зьмяняецца на літоўскую ({{мова-ru|«Язык Малороссийский <...> за Черниговым изменяется в Литовский»|скарочана}})<ref>Картины России и быт разноплеменных ее народов : Из путешествий П. П. Свиньина. Ч. 1. — СПб., 1839. С. 313—314.</ref>. У 1841 годзе расейскі пісьменьнік і аўтар шматлікіх падручнікаў расейскай мовы Іван Пенінскі ў прадмове да трэцяга выданьня «Славянскай хрэстаматыі», у якое ён дадаў вытрымкі зь [[Літоўская Мэтрыка|Літоўскай мэтрыкі]], зазначаў<ref>Пенинский И. С. Славянская хрестоматия, или Избранные места из произведений древнего отечественного наречия. — СПб.: Тип. Деп. нар. прос., 1841. [https://books.google.by/books?id=DmJcAAAAcAAJ&pg=PR6&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjMw6W6or7zAhWKRfEDHaYZDYI4WhDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&f=false С. VI].</ref>: «''Бракавала таксама ранейшым выданьнях Хрэстаматыі артыкулаў, якія пазнаёмілі б выхаванца з мовамі Беларускай і Літоўскай, слушна названымі мовай Заходне-Рускай; і ў гэтых адносінах кніга папоўненая цяпер здавальняльна''» ({{мова-ru|«Недоставало также в прежних изданиях Хрестоматии статей, которые познакомили бы воспитанника с языками Белорусским и Литовским, страведливо названными языком Западно-Русским; и в этом отношении книга пополнена теперь удовлетворительно»|скарочана}}){{Заўвага|Гэтае ж сьцьверджаньне паўтараецца ў прадмове да чацьвертага выданьня (1843 год)}}. У 1849 годзе расейскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сахараў||ru|Сахаров, Иван Петрович}} апублікаваў [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянска]]-беларускі слоўнік [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] пад назвай «Літоўска-рускі слоўнік» ({{мова-ru|«Литовско-русский словарь»|скарочана}})<ref>Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. 119.</ref>, у 1869 годзе ў часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Филологические записки||ru|Филологические записки}} адзначалася: «''Слоўнік Л. Зізанія належыць да літоўскай пісьменнасьці. У ім славянскія словы, іншаземныя тлумачацца літоўскай мовай, бо і сам складальнік быў родам зь Літвы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Словарь Л. Зизания принадлежит грамотности Литовской. В нем слова Славянские иностранные объясняются речью Литовскою потому что и сам составитель был родом из Литвы»|скарочана}}}}<ref>Филологические записки. Вып. 1, 1869. [https://books.google.by/books?id=n1lKAAAAcAAJ&pg=RA1-PA10&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE+%22%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiRkKWd_o30AhWdQ_EDHQz1D_04HhDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%8E&f=false С. 9].</ref>, а ў 1872 годзе пісьменьнік і пэдагог {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Чудзінаў||ru|Чудинов, Александр Николаевич}} пісаў пра слоўнік Л. Зізанія, што «''аўтар родам зь Літвы, таму ўсе тлумачэньні словаў ім робяцца на літоўскай мове''» ({{мова-ru|«Так как автор родом из Литвы, то и все объяснения слов им делаются на Литовском языке»|скарочана}})<ref>О преподавании отечественнаго языка: Очерк истории языкознания в связи с историей обучения родному языку, с приложением библиографического указателя. — Воронеж, 1872. [https://books.google.by/books?id=DdtdAAAAcAAJ&printsec=frontcover&dq=%D0%9E%D1%87%D0%B5%D1%80%D0%BA%D1%8A+%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 201].</ref>. Народжаны на [[Жамойць|Жамойці]] гісторык і археоляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Тадэвуш Валянскі||be|Тадэвуш Валянскі}} ў 1854 годзе залічваў літоўскую мову да славянскіх: «''…трэба валодаць веданьнем усіх найгалоўнейшых, прынамсі, цяпер яшчэ жывых гаворак славянскіх, якімі лічацца: руская, польская, чэская, сэрба-далмацкая, ілірыйская, вэнэдзкая альбо вэндзкая і літоўская''»{{Заўвага|{{мова-ru|«...должно обладать знанием всех главнейших, по крайней мере, теперь ещё живых наречий славянских, которыми почитаются: русское, польское, чешское, сербо-далматское, иллирийское, венедское или вендское и литовское»|скарочана}}}}<ref>Воланский Т. [https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%9E%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B2,_%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D1%8F%D1%81%D0%BD%D1%8F%D1%8E%D1%89%D0%B8%D1%85_%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8F%D0%BD%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%83%D1%8E_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8E/%D0%9F%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%B5 Описание памятников, объясняющих славяно-русскую историю] // Новые материалы для древнейшей истории славян вообще и славяно-руссов в особенности с лёгким очерком истории русов до Рождества Христова. Вып. I—III. — М., 1854; переизд.: СПб., 1995.</ref>. У часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вестник Европы (1866—1918)|«Вестник Европы»|ru|Вестник Европы (1866—1918)}} (1866 год) гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэактыст Хартахай||ru|Хартахай, Феоктист Авраамович}} адзначаў: «''у справах Літоўскага пасольскага прыказу захоўваецца ярлык [[Мэнглі I Гірэй|Мэнглі Гірэя]], перакладзены на тагачасную літоўскую мову. У гэтым ярлыку адзін татарскі ўрад [землямера] называецца адпаведным яму літоўскім урадам „[[каморнік]]а“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В делах литовского посольского приказа находится ярлык Менгли-Гирея, который переведен на тогдашний литовский язык. В этом ярлыке один татарский чин [землемера] назван соответствующим ему литовским чином „коморника“»|скарочана}}}}<ref>Хартахай Ф. Историческая судьба крымских татар (статья вторая) // Вестник Европы. Т. 2, 1866. [https://books.google.ru/books?id=FwYYAAAAYAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%BA&f=false С. 213].</ref>. Гісторык і краязнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Сямён Пісараў||ru|Писарев, Семён Петрович}} у сваёй публікацыі ад 1897 году ўдакладняў, што старажытная частка (цэнтар) [[Смаленск]]у — Княская мясцовасьць — гістарычна называлася «''па-літоўску проста „[[Горад|места]]“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«…бывшей Княжеской местности, по-литовски просто: „места“»|скарочана}}}}<ref>Писарев С. П. Было ли перенесение мощей святых мучеников Бориса и Глеба из Вышгорода в Смоленск. — Смоленск, 1897. [https://books.google.by/books?id=Z2SsMAAC6BQC&pg=PA52&dq=%D0%B2%D1%8B%D0%B6%D0%B3%D0%BB%D0%B8+%D0%BC%D1%A3%D1%81%D1%82%D0%BE,+%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BA%D0%B2%D0%B8+%D0%B8+%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B%D1%80%D0%B8&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwj09Jb_rb35AhVjMOwKHdHcDyQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q&f=false С. 52].</ref>. Захаваліся сьведчаньні, што яшчэ ў сярэдзіне XIX ст. на захадзе [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] мясцовыя жыхары называлі беларускую мову літоўскай<ref>Этнографический сборник, издаваемый Имп. Русским географическим обществом. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.</ref>{{Заўвага|Падобныя зьвесткі прыводзяцца ў трэцім томе выданьня «Живописная Россия» (1882 год)<ref>Живописная Россия. Т. 3. — СПб. — Москва, 1882. [https://books.google.by/books?id=D4U1AQAAMAAJ&pg=PA448&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj63IXp1cDzAhVcSfEDHTbbC084RhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 448].</ref>: {{мова-ru|«Около Свислочи, Крынок, Яловки и м. Гродка живут уже настоящие (как называют там) «дзекалы» или дэкалы со своим языком, называемым здесь литовским»|скарочана}}}}: {{Цытата|На ўсходзе і паўночным усходзе яна мяжуе з мовай уласна беларускай, якая ў мясцовых жыхароў называецца літоўскай. Гэтай мовай гавораць ужо каля [[Сьвіслач (горад)|Сьвіслачы]], [[Крынкі|Крынак]], [[Ялоўка|Ялоўкі]] і каля мястэчку [[Гарадок (Беластоцкі павет)|Гарадку]], пры якім сустракаюцца гэтыя два адценьні. {{арыгінал|ru|На востоке и северо-востоке он граничит с языком собственно белорусским, который у здешних жителей называется «литоуским». Этим языком говорят уже около Сьвислочи, Крынок, Яловки и около мест. Гродка, при котором втречаются эти два оттенка.}}|Заметки о западной части Гродненской губернии // Этнографический сборник. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.}} [[Файл:Jan Stankievič. Ян Станкевіч (1920-29).jpg|значак|[[Ян Станкевіч]]]] У 1839 годзе ўкраінскі і расейскі лінгвіст, гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Максімовіч||uk|Максимович Михайло Олександрович}} зазначаў, што беларускую мову дакладней называць літоўска-рускай і даваў наступнае тлумачэньне: ва Ўкраіне гэтую мову называюць проста літоўскай, а тых, хто ёй гаворыць — ліцьвінамі, адпаведна і [[Старадубскі павет|паўночна-заходняя частка Чарнігаўскай губэрні]], дзе гавораць па-беларуску, называецца ўжо Літвой<ref>Максимович М. А. История древней русской словесности. Кн. 1. — Киев, 1839. [https://books.google.by/books?id=rkVBAQAAIAAJ&pg=PA97&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwivxqmDrb7zAhVbQ_EDHUVbD8g4bhDoAXoECAcQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&f=false С. 97].</ref>. Тое, што вакол [[Гародня (Гараднянскі раён)|Гародні]] і [[Новае Места (Бранская вобласьць)|Новага Места]] гавораць ужо «па-літоўску», адзначаў яшчэ ў 1786 годзе ўкраінскі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Апанас Шафорнскі||uk|Шафонський Опанас Филимонович}}<ref>Черниговского наместничества топографическое описание. — Киев, 1851. [https://books.google.by/books?id=z0pdAAAAcAAJ&pg=PA235&dq=%22%D1%82%D0%BE+%D0%B5%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%BF%D0%BE+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiktNeF2Lr5AhUNtKQKHbX_BCAQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%22%D1%82%D0%BE%20%D0%B5%D1%81%D1%82%D1%8C%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%22&f=false С. 233].</ref>, таксама ў загадзе Чарнігаўскай кансысторыі ад 1761 году паведамлялася пра жыхароў Старадубшчыны, што тыя гавораць «па-літоўску»<ref>Древности. Т. 1, вып. 3. — М., 1899. [https://books.google.by/books?id=vb4KAAAAIAAJ&pg=PA37&lpg=PA37&dq=%D0%BF%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%83&source=bl&ots=zelw46sEM1&sig=ACfU3U15xCPP2oswTZ_NnbNBIE0bNapcXA&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjYnZXmkr35AhUY7qQKHUWbBY0Q6AF6BAgREAM#v=onepage&q&f=false С. 37].</ref>. У 4-м томе часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Biblioteka Warszawska||pl|Biblioteka Warszawska}} за 1848 год захавалася сьведчаньне, што «''…палякі звычайна называюць беларускую (крывіцкую) мову літоўскай, а літоўскую{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскую»}} — жамойцкай''» ({{мова-pl|«...Polacy język biało-ruski (krzywicki) powszechnie nazywają litewskim, a litewski żmudzkim»|скарочана}}<ref>Biblioteka Warszawska. T. 4, 1848. [https://books.google.by/books?id=dm5lAAAAcAAJ&pg=PA435&dq=powszechnie+nazywaj%C4%85+litewskim,+a+litewski+%C5%BCmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiVhrLjkN70AhXB8rsIHZLnCOgQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=powszechnie%20nazywaj%C4%85%20litewskim%2C%20a%20litewski%20%C5%BCmudzkim&f=false S. 435].</ref>){{Заўвага|Сам аўтар нататкі (J. Szreder) лічыць, што гэтая замена нібыта адбываецца з прычыны «''невуцтва''» ({{мова-pl|«Tylko niewiadomość popełnić może taką zamianę»|скарочана}}). Тым часам у 1832 годзе народжаны на Жамойці сьвятар і мовазнаўца Калікст [[Касакоўскія|Касакоўскі]] абраў для сваёй граматыкі летувіскай мовы назву «Граматыка жамойцкай мовы» ({{мова-pl|Grammatyka języka żmudzkiego|скарочана}} або {{мова-lt|Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko|скарочана}})<ref>Subačius G. Kalikstas Kasakauskis // Visuotinė lietuvių enciklopedija. T. IX (Juocevičius — Khiva). — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. P. 521.</ref>. А польскі гісторык літаратуры {{Артыкул у іншым разьдзеле|Караль Эстрэйхэр||pl|Karol Estreicher (starszy)}}, якога называюць «бацькам польскай бібліяграфіі», у сваёй «Bibliografia Polska» (1888 год) азначаў надрукаваны ў Кёнігзбэргу першы поўны пераклад Бібліі на летувіскую мову як «''жамойцкую біблію''», «''біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«Biblia Żmudzka», «w języku żmudzkim»|скарочана}})<ref>Estreicher K. Bibliografia Polska. T. IX. — Kraków, 1888. S. [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzkim%20krolewiec&f=false 527], [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzka%201735&f=false CCCXLI].</ref>}}. Польскі этнограф [[Оскар Кольбэрг]] пры апісаньні [[Падляшша]] зазначаў, што жыхары яго паўночнай часткі «''размаўляюць на дыялекце руска-літоўскім, набліжаным да беларускага, які тут проста называюць літоўскім''»<ref name="Kolberg-1890-359">Kolberg O. Mazowsze: obraz etnograficzny. Mazowsze stare. Mazury. Podlasie. Tom V. — Kraków, 1890. [https://books.google.by/books?id=k_pLxc6D2oMC&pg=PA359&dq=ruskolitewski&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjklvv7j675AhWyMewKHZJwAkYQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=ruskolitewski&f=false S. 359].</ref>. [[Файл:Vacłaŭ Panucevič. Вацлаў Пануцэвіч (1930-39).jpg|значак|[[Вацлаў Пануцэвіч]]]] Мовазнаўца [[Яўхім Карскі]] ў сваім дакладзе пра старабеларускую мову, зробленым у 1893 годзе, прывёў некалькі назваў беларускай мовы, сярод якіх былі літоўская і літоўска-руская<ref name="Zaprudzki-2013-82">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 82.</ref>. Яшчэ ў 1825 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}} прапаноўваў называць беларускую мову літоўска-рускай<ref>Кеппен П. Рец. на: Калайдович К., Строев П. Обстоятельное описание славяно-российских рукописей, хранящихся в Москве в библиотеке графа Федора Андреевича Толстова // Библиографические листы, 19. Санкт-Петербург, 1825. С. 267—268.</ref> і абгрунтоўваў гэта тым, што ўкраінцы называлі беларускую мову літоўскай і што такі лінгвонім сустракаецца ў катэхізьме XVII ст. [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]]<ref>[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] Аб навуковай рэцэпцыі беларускай мовы ў Расіі ў першай палове ХІХ стагоддзя // Мовазнаўства. Літаратуразнаўства. Фалькларыстыка. XV Міжнародны з’езд славістаў (Мінск, 20-27 жніўня 2013 г.): Даклады беларускай дэлегацыі. Рэдкал. А. Лукашанец і інш. — {{Менск (Мінск)}}, Беларуская навука, 2013. С. 37—52.</ref>. Літоўска-рускую мову таксама згадвалі ў 1828 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Качаноўскі||uk|Михайло Каченовський}}<ref>Каченовский М. О снимке жалованной грамоты Великого князя Литовского Витовта каноникам виленским // Вестник Европы. № 22, 1828. С. 146.</ref>, у 1829 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Строеў||ru|Строев, Павел Михайлович}}<ref>Строев П. М. Обстоятельное описание старопечатных книг славянских и российских. — Москва, 1829. С. 6, 80, 120.</ref>, у 1852 годзе — Фёдар Галатузаў<ref name="Zaprudzki-2013-85">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 85.</ref>, у 1878 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каратаеў||be|Іван Пракопавіч Каратаеў}}<ref>Карский Е. Ф. Белоруссы. Т. 1. — Варшава, 1903. [https://books.google.by/books?id=Hbw6AQAAMAAJ&pg=PA411&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjh2qbZ5Yv0AhXIQvEDHQOfA30Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&f=false С. 411].</ref>, у 1890 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пампей Бацюшкаў||uk|Батюшков Помпей Миколайович}}<ref>Батюшков П. Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=30dbAAAAQAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 159].</ref>. Назву «руска-літоўская мова» ({{мова-ru|«Русско-Литовский язык»|скарочана}}) у 1854 годзе ўжыў гісторык і бібліёграф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Палудзенскі||ru|Полуденский, Михаил Петрович}}<ref>Временник Императоркого московского общества истории и древностей российских. Кн. 19, 1854. [https://books.google.by/books?id=N35fAAAAcAAJ&pg=RA4-PA25&dq=%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi35r_4go70AhUvQfEDHSnyCdoQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 25].</ref>. Назву «літоўска-славянская мова» ({{мова-ru|«литово-славянский язык»|скарочана}}) датычна беларускай мовы цытуе [[Мікалай Улашчык]] у біяграфічным нарысе [[Міхал Баброўскі|Міхала Баброўскага]]<ref>[[Мікалай Улашчык|Улащик Н. Н.]] Введение в изучение белорусско-литовского летописания. — М.: Наука, 1985. С. 41.</ref>. У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта беларуская мова, якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя ліцьвіны — гэта беларусы, а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: «''…па-літоўску г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць летувіскую мову ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама Летуву ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) — ад гістарычнай Літвы і летувісаў ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) — ад гістарычных ліцьвінаў{{Заўвага|Падобнае тэрміналягічнае разьмежаваньне ({{мова-pl|Letuwisi, letuwiski|скарочана}}) прапаноўваў яшчэ ў 1916 годзе польскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Людвік Яноўскі||pl|Ludwik Janowski}}<ref>Janowski L. Litwa i Polska. — Lausanne, 1916. S. 5.</ref>, тым часам яшчэ ў 1837 годзе падобную назву народу ({{мова-ru|летувы|скарочана}}) выкарыстаў расейскі пісьменьнік зь [[Менскі павет|Меншчыны]] [[Фадзей Булгарын]]: {{мова-ru|«Все соседние народы Датчане, Германы, Скандинавы и Летувы или Литва <...> Славяне заняли часть земли, принадлежавшей древним Летувам, или Литве, в нынешней Пруссии, и часть Вендов даже смешалась с Летувами»|скарочана}}<ref>Булгарин Ф. Россия в историческом, статистическом, географическом и литературном отношениях. — СПб., 1837. С. 135, 149.</ref>}}: «''пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»|скарочана}}}}<ref>Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.</ref>. 18 сакавіка 1928 году гэтую прапанову абмяркоўвалі на паседжаньні Віленскага аддзелу [[Польскае гістарычнае таварыства|Польскага гістарычнага таварыства]], дзе Фэлікс Канечны выступіў зь лекцыяй «Этнаграфічная тэрміналёгія ў Вялікім Княстве Літоўскім», адзначаючы: «''у крыніцах часта ўпамінаецца літоўская мова, але маецца на ўвазе не летувіская мова, а беларуская. Афіцыйнай мовай у Вялікім Княстве Літоўскім была беларуская''»{{Заўвага|{{мова-pl|«W źródłach jest często mowa o języku litewskim, ale rozumieją one przez to nie język litewski, czyli letuwski, lecz białoruski. Językiem urzędowym w W. Ks. Lit. był język białoruski»|скарочана}}}}<ref>Ateneum Wilenskie. Z. 14, 1928. S. 215.</ref>. У 1926 годзе беларускі гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] на старонках віленскай газэты «[[Сялянская Ніва]]» зазначаў: ''«Вялікае значэньне мела імя Ліцьвін, Літва. Нашая мова часта завецца гэтым імем <…> Але нашыя продкі самі называлі сябе і далей па-старому: Крывіч, Ліцьвін, Крывія, Літва, мова крывіцкая, літоўская, руская»''<ref name="Stankievic-1926"/>. Пазьней ён папулярызаваў датычна беларускай мовы назву ''вялікалітоўская''{{Заўвага|А датычна Беларусі — назву ''Вялікалітва''}}, падрыхтаваў і выдаў на сродкі [[Вялікалітоўская фундацыя імя Льва Сапегі|Вялікалітоўскай (беларускай) фундацыі імя Льва Сапегі]] «Вялікалітоўска-расейскі слоўнік» ({{мова-en|Greatlitvan-Russian Dictionary|скарочана}}, {{мова-ru|великолитовско-русский словарь|скарочана}}), які захоўваецца ў найбуйнейшай у сьвеце [[Бібліятэка Кангрэсу|Бібліятэцы Кангрэсу]] [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]<ref>Мартыненка В. [https://knihi.com/Kastus_Travien/Bryhadny_hienieral.html Уводзіны]. Кастусь Травень. Брыгадны генерал, [[Knihi.com]]</ref>. А ў працах беларускага гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], які меў грунтоўную філялягічную падрыхтоўку і выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», літоўская мова — гэта беларуская мова, як і ліцьвін — беларус, а Літва — Беларусь<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. === Балтыйская (неславянская) літоўская мова === [[Файл:Catechismus in preüßnischer sprach, gecorrigiret und dagegen das deüdsche.jpg|значак|Першая друкаваная летувіская кніга<ref name="Panucevic-271"/><ref>[[Павал Урбан|Урбан П.]] [https://knihi.com/Paula_Urban/U_sviatle_histarycnych_faktau.html У сьвятле гістарычных фактаў (У сувязі з брашурай Л. С. Абэцэдарскага)]. — Мюнхэн — Нью-Ёрк: БІНІМ, 1972.</ref> («''у прускай мове''»), выдадзеная дзеля [[Прускія летувісы|жамойтаў («прусаў»)]] [[Самбія|Самбіі]]. [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1545 г.]] Уласна літоўскія князі і баяры, пакінуўшы ў XIV—XV стагодзьдзяў у сваіх перакладных лацінскіх і нямецкіх граматах тузіны гутарковых беларускіх словаў і выразаў, не падалі ў іх ніводнага [[Балтыйскія мовы|балтыйскага слова]]{{Заўвага|Прытым, да прыкладу, хаця польская мова не была пісьмовай да XVI ст., ёсьць запісы ў сярэднявечных лацінамоўных крыніцах, якія падаюць прыклады польскай мовы і адназначна сьведчаць пра тое, што палякі размаўлялі на польскай мове, а запіс пра эстонскую мову сустракаецца яшчэ пад 1214 годам у хроніцы Генрыка Латвійскага: «лаўла, лаўла, паппі» («сьпявай, сьпявай, поп»)<ref name="Dajlida-2019-29">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 29.</ref>}}<ref name="Dajlida-2019-29"/>. Паводле некаторых летувіскіх дасьледнікаў<ref>[https://www.litviny.net/10801079-108010891090108610881080109510771089108210801093-1076108610821091108410771085109010861074.html Летувіская мова з гістарычных дакумэнтаў паводле крытыка канцэпцыі ліцьвінізму летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}</ref>, адным зь першых, хто пісьмова зафіксаваў такое балтыйскае слова, стаў італьянскі гуманіст [[Філіп Калімах]] (1437—1496). Ён быў асабістым сакратаром караля і вялікага князя [[Казімер Ягелончык|Казімера Ягайлавіча]] і ў сваім творы, прысьвечаным жыцьцю польскага кардынала [[Зьбігнеў Алясьніцкі|Зьбігнева Алясьніцкага]], дае зьвесткі пра звычаі і мову ліцьвінаў: «''…хвалілі [Ліцьвіны] лясы, камяні, аддалённыя месцы, азёры і розныя пачвары, асабліва вужаку{{Заўвага|Спэцыфічнае стаўленьне да вужакаў — агульная асаблівасьць беларускага і летувіскага фальклёру{{зноска|Wilson|2012|Wilson|27}}, прытым гісторык [[Андрэй Катлярчук]] зьвяртае ўвагу на тое, што ўшанаваньне вужакаў нельга зьвязваць выняткова з [[Балты|балтыйскай]] традыцыяй, бо «Вужыны кароль» — гэта цэнтральны пэрсанаж міталёгіі [[Лужычане|лужыцкіх сэрбаў]]<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 137.</ref>}}, які на іх мове мае назву „Gyvotem“''»{{Заўвага|{{мова-la|«Litifani … ante omnia serpentem, quem Gyvotem lingua sua dicunt»|скарочана}}<ref>Callimachus Buonacorsi P. Vita et mores Sbignei Cardinalis // Pomniki dziejowe Polski. T. 6. — Warszawa, 1961. P. 245.</ref>}} ([[летувіская мова|па-летувіску]] ''gyvatė'' — гэта 'зьмяя', тым часам у беларускай міталёгіі «жывойтамі» называюць яшчарак — «зьмеяў на чатырох кароткіх лапах»<ref>Клімковіч І. [http://pawet.net/library/history/bel_history/dk/45/%D0%A6%D0%BC%D0%BE%D0%BA_%D0%B7_%D0%AE%D0%B1%D1%96%D0%BB%D0%B5%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%BF%D0%BB%D0%BE%D1%88%D1%87%D1%8B.html Цмок з Юбілейнай плошчы] // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосьць]]. № 7, 2011. С. 96.</ref><ref>Мяцеліца К. У пошуках жывойта // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосьць]]. № 12, 2015. С. 148—149.</ref>). [[Файл:Samogitia-Samaide (A. Ortelius, 1570).jpg|значак|[[Жамойць]]: [[Жамойцкае староства|літоўская]] (Samogitia) і [[Малая Летува|пруская]] (Samaide)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271—272.</ref>. З атлясу «Theatrvm orbis terrarvm», 1570 г.]] У 1564 годзе польскі храніст [[Марцін Бельскі]] прывёў прыклад балтыйскай мовы ў сваёй [[Хроніка ўсяго сьвету|Хроніцы ўсяго сьвету]]{{Заўвага|Тым часам мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] зьвяртае ўвагу на іншае сьцьверджаньне Марціна Бельскага, што [[пруская мова]] мае падабенства з мовай Літвы — той часткі Літвы, дзе гавораць [[куршаўская мова|куршаўскай мовай]] ({{мова-pl|«Rzecz Prusów podobna jest rzeczy Litwy, tej Litwy, która mówi językiem kurońskim»|скарочана}}). Такім парадкам польскі храніст фактычна разьмяжоўвае славянскую Літву зь яе балтыйская часткай, мову якой ён гэтым разам называе «куршаўскай»<ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 651.</ref>. Сярод іншага, Марцін Бельскі яшчэ сьцьвярджаў, што «''Жамойты, а таксама Куршы, гавораць іначай, чым Літва''» ({{мова-pl|«Odmiennie mówią Żmódzinowie, takoż Kurowie, niż Litwa»|скарочана}}<ref>Słownik języka polskiego. T. 3. — Warszawa, 1814. [https://books.google.by/books?id=I1NRAAAAcAAJ&pg=PA977&dq=%C5%BBm%C3%B3dzinowie+bielski&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiXptHQq831AhVplP0HHTQQAuAQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%C5%BBm%C3%B3dzinowie%20bielski&f=false S. 977].</ref>)}}: {{Цытата|Зь літоўскай мовай мы ўсе добра знаёмы, а як гавораць, быццам яна падобная на лацінскую. Мне так не здаецца, як у гэтых словах убачыш «Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus» — «Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina»{{Заўвага|Тым часам [[Летувіская мова|па-летувіску]] азначаная фраза выглядае наступным чынам: «''Nugalėta jau šiandien velnio gudrystė, nors jis su savo demonais ir trokšta garbės''». У 1996 годзе летувіскі мовазнаўца [[Зігмас Зінкявічус]] мусіў прызнаць, што гэты тэкст «''занадта дэфармаваны''» ({{мова-it|«è troppo deformato»|скарочана}}<ref>Zinkevičius Z. Martynas Mažvydas e l'inizio della lingua scritta lituana // Res Balticae. 1996. P. 184.</ref>)}}. {{арыгінал|pl|Litewskiey mowy świadomismy wszyscy a iako powiedzaią żeby się zgadzała z Łacińską niezda mi się iako w tych słowiech obaczysz „Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus“ „Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina“.}}|Kronika wszystkyego swyata. Wyd. 1564. S. 438.}} [[Файл:Lingua Samogitica (1690).jpg|значак|Надрукаваны ў Вільні ў 1690 годзе пераклад [[Папа|папскай]] булы на летувіскую мову, якая ў дакумэнце называецца «жамойцкай мовай» ({{мова-la|Lingua Samogitica|скарочана}}). Прызначаўся да чытаньня ў парафіях [[Жамойцкае біскупства|Жамойцкага біскупства]], якое ахоплівала ня толькі [[Жамойцкае староства]], але і [[Упіцкі павет|Ўпіцкі павет]], жыхароў якога за Расейскай імпэрыяй назвалі «[[Аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі»]] Апроч таго, летувіскія гісторыкі і мовазнаўцы, а таксама тыя<ref>[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.</ref>, хто іх цытуе, спрабуюць спасылацца на пэўныя сьведчаньні, у якіх не ўдакладняецца, што памянёная там «літоўская» ёсьць неславянскай (балтыйскай) або, увогуле, датычыцца [[Летувіская мова|жамойцкай (летувіскай) мовы]]: * Успамін [[Вітаўт]]а пра тое, што на Луцкім зьездзе манархаў у студзені 1429 году ён зьвярнуўся па-літоўску да [[Ягайла|Ягайлы]] ({{мова-la|«nos vero in lithwanico diximus ad vos»|скарочана}}), што адбылося калі побач з братамі былі толькі імпэратар [[Жыгімонт Люксэмбурскі]] і яго жонка<ref name="Urban-2001-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 106.</ref>. ** Раней Вітаўт у лацінскай грамаце ад 1420 году да імпэратара Жыгімонта Люксэмбурскага двойчы ўжыў славянскія тэрміны (''Szomoyth'', ''Somoyth'' — {{мова-be-old|Жомойть|скарочана}}) у называньні [[Жамойць|Жамойці]] і [[жамойты|жамойтаў]] (хоць у тагачасных лацінскіх тэкстах да іх дастасоўвалі назвы ''Samogitia'' і ''Samogiti''), кажучы, што іх гэтак называлі «ў літоўскай мове» ({{мова-la|Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur <...> que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur|скарочана}})<ref name="Urban-2001-105-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.</ref>. Пагатоў пазьнейшае асабістае ліставаньне паміж Вітаўтам і Ягайлам вялося на беларускай («рускай») мове{{Заўвага|Крыжацкі дыплямат Конрад Кібург, які ачольваў пасольства ў Вільню ў 1397 годзе, засьведчыў у сваіх нататках, пакінутых у форме дзёньніка, што вялікі князь Вітаўт і ўвесь яго двор карысталіся рускай мовай (а таксама дадаў, што Вітаўт някепска ведаў нямецкую мову)<ref name="Urban-2001-115">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 115.</ref>}}<ref name="Urban-2001-107">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 107.</ref>. * Лічба гданьскіх мяшчанаў, якія ў 1492 годзе прыбылі ў Вільню дзеля сустрэчы з [[Казімер Ягайлавіч|Казімерам Ягайлавічам]] і [[Паны-Рада|Панамі-Радаю]] і ў час перамоваў сутыкнуліся з польскаю, літоўскаю і рускаю мовамі ({{мова-de|«Daruff wart manchfaldig handelt gehat itzundt Polnisch, itzundt Lithows, itzundt Reuszch»|скарочана}}). * Паведамленьне храніста [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] пра тое, што ў 1440 годзе вялікага князя [[Казімер Ягайлавіч|Казімера Ягайлавіча]], які нарадзіўся і выхоўваўся ў [[Кракаў|Кракаве]], па прыбыцьці ў Вільню мясцовыя баяры [[Алелька Ўладзімеравіч]], [[Васіль Пуцята]] і [[Юры Сямёнавіч]] навучалі літоўскай мове і мясцоваму праву ({{мова-la|«Pauci qui remanserant, odio et arte Lithuanorum tempore succedente exclusi sunt, veriti, ne native affect plus esset Polonis quam Lithuanis affectus, officials Lithuanos adiungung et ipsum linguam et mores suos instruunt»|скарочана}}) ** Увогуле, падобныя спробы з боку летувісаў атаясаміць усякі гістарычны ўпамін «літоўскай мовы» менавіта зь летувіскай мовай адзначаліся ўжо ў пачатку XX ст., калі [[Міхал Піюс Ромэр]] з спасылкай на летувіскае выданьне «Lietuvis» за 1907 год сьцьвярджаў, нібы апошні афіцыйны дакумэнт па-летувіску склалі ў [[Белая Царква (Кіеўская вобласьць)|Белай Царкве]] ваявода кіеўскі [[Адам Кісель]], ваявода смаленскі [[Юры Караль Глябовіч|Юры Глябовіч]], [[Стольнік вялікі літоўскі|стольнік]] Вінцэнт Гасеўскі і падсудак браслаўскі Міхал Касакоўскі{{Заўвага|Гэты «''ліст на літоўскай мове''» ўпамінаецца ў працы польскага гісторыка XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Лаўрын Ян Рудаўскі|Лаўрына Яна Рудаўскага|pl|Wawrzyniec Jan Rudawski}}: {{мова-la|«Quibus enim rationibus persuaderent surenti multitudini, se legatos et commissarios esse, quos ubique iuris gentium praerogatiua securos reddit, communicatis itaque in unum confiliis, in quo tunc rerum et fortunae articulo versarentur, Ianussio duci Radiuilio Lituana lingua secretis literis scripserunt»|скарочана}}<ref>Historiarum Poloniae ab excessu Vladislai iv ad pacem Olivensem vsque libri ix, seu, Annales regnante Ioanne Casimiro Poloniarum. — Varsaviae et Lipsiae, 1755. [https://books.google.by/books?id=SjtD6h1inW0C&pg=PA85&dq=%22lituana+lingua%22&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiq9oGDqsL5AhVR6LsIHZSjBNIQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=lingua&f=false P. 85].</ref>}}. Абсурднасьць гэтага сьцьверджаньня паказаў яшчэ ў 1912 годзе гісторык [[Лявон Васілеўскі]]<ref>Wasilewski L. Litwa i Białoruś: przeszłość — teraźniejszość — tendnecje rozwojowe. — Kraków, 1912. S. 157.</ref>. На пашыраную ўжо ў тыя часы «манію» ўглядаць у кожным літоўскім паводле назвы мовы гістарычным дакумэнце жамойцкую мову зьвяртаў ўвагу ў 1918 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]] («''…сёньняшні літваман гатовы падумаць, што тое пра яго жамойцкую гаворку мова; нават… у „літоўскім“ лісьце русіна Кісялю ўгледзелі помнік жамойцкай мовы''»)<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/5/#info:metadata S. 4]—5.</ref>. * Два наказы аналягічнага зьвесту вялікага князя [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]] намесьніку [[Жыжмары|жыжмарскаму]] ад 3 жніўня 1511 году (''«Вялелі есма ў таго касьцёла жыжмарскага меці каплана, што бы ўмеў па­літоўскі казаці, і містра»'') і [[Эйшышкі|эйшыскаму]] плябану ад 27 студзеня 1524 году ({{мова-la|«…presbyteros idoneos, quorum saltem unus idiomate Lithuanico praedicare populo Dei bene sciat et debeat»|скарочана}}). ** Раней за памянёныя наказы, у верасьні 1501 году [[Віленскія біскупы|віленскі біскуп]] [[Войцех Табар|Альбэрт Табар]] атрымаў ад вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] грамату, паводле якой змог на свой погляд прызначаць ксяндзоў, пажадана такіх, якія б валодалі «літоўскай гаворкай»{{Заўвага|У той час набажэнствы і казаньні спраўляліся на лацінскай мове}}. У грамаце пералічвалася 28 парафіяльных касьцёлаў, у тым ліку ў [[Ліда|Лідзе]], [[Беліца|Беліцы]], [[Быстрыца|Быстрыцы]], [[Слонім]]е, [[Валожын]]е, [[Краснае|Красным Сяле]], [[Маладэчна|Маладэчне]], [[Радашкавічы|Радашкавічах]], [[Койданава|Койданаве]], а таксама тры касьцёлы на [[Падляшша|Падляшшы]] (у [[Гонядзь|Гонядзі]] і ваколіцах). Апроч відавочна нелетувіскага геаграфічнага ахопу, гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што гэтая пажаданая ў тым часе «моўная рэформа» не пакінула ніякіх сьлядоў, якія б маглі пацьвердзіць факт ужываньня жамойцкай (летувіскай) мовы ў набажэнствах ня толькі пералічаных, але ўвогуле, хоць якой парафіі<ref name="Urban-2001-32-33">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 32—33.</ref>. Увогуле жа, пра тое, што ў [[Віленскае біскупства|Віленскім біскупстве]] пад літоўскай разумелася не балтыйская мова, таксама сьведчыць статут гэтага біскупства ад 1669 году, які забараняў даваць [[Бэнэфіцыя|бэнэфіцыі]] іншаземцам, якія не ведаюць ''літоўскай'' ({{мова-la|litvanica|скарочана}}) мовы, і загадваў прамаўляць казані ў касьцёлах дыяцэзіі паводле чаргі «''адну ў літоўскай мове, адну ў польскай''» ({{мова-la|«alteram in litvanica, alteram in polonica»|скарочана}})<ref>Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Kraków, 1914. [https://books.google.by/books?id=C_gKAAAAIAAJ&pg=PP7&dq=Fija%C5%82ek.+Uchrze%C5%9Bcijanienie+Litwy+przez+Polsk%C4%99+//+Polska+i+Litwa+w+dziejowym+stosunku.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiom4-fv-z3AhUAS_EDHXgrAbMQ6AF6BAgIEAI#v=snippet&q=alteram%20in%20litvanica&f=false S. 312].</ref><ref>[http://vkl.by/articles/531 Віленскі сінод 1669] // {{Літаратура/ЭВКЛ|3к}} С. 131.</ref>. * Запіс пад 1529 годам у [[Мэтрыка Вялікага Княства Літоўскага|Мэтрыцы Вялікага Княства Літоўскага]], дзе судовы выканаўца Васіль Бялянін (пра якога вядома толькі, што ён «русін» з ВКЛ без удакладаньня — зь [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускай]] або з украінскай яго часткі) засьведчыў, што баярын гаспадарскі Пятро Сумарок спрабаваў пры ім падкупіць сьведак з-пад [[Эйшышкі|Эйшышкаў]] размаўлячы зь імі «''па-літоўскі''». * Цытата зь Віленскага мескага статуту ад 18 лістапада 1551 году, каб выклік на суд і вырак суду абвяшчаўся «''po polsku i po litewsku, i po rusku, aby wszyscy, ktorzy by słuchali, rozumieli''». * Паведамленьне пра адстаўку ў 1538 годзе лаўніка Ковенскай магдэбургіі немца Андрэаса Войта з прычыны няведаньня ім літоўскай мовы ({{мова-de|«…er sproch halben dem, er im litauischen nicht wol erfaren sei»|скарочана}}). {{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}} Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], напраўду не існуе нават ускосных пацьверджаньняў таго, што вялікія князі гаварылі па-летувіску. Прытым з гістарычных крыніцаў вядома, што ў час выправаў углыб [[Жамойць|Жамойці]] гаспадары і віленскія ўраднікі бралі з сабой перакладнікаў<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 105.</ref>. Тым часам у першым летувіскім катэхізьме, выдадзеным ў 1545 годзе, летувіская мова называецца «прускай», а ў тэксьце дзьвюх наступных кніг (1547 і 1559 гады) назва мовы не ўпамінаецца<ref name="Panucevic-271">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271.</ref>. Толькі ў 1579 годзе, па сьмерці герцага прускага [[Альбрэхт Гогенцолерн|Альбрэхта Гогенцолерна]], які быў ініцыятарам летувіскага кнігадрукаваньня, выйшаў летувіскі катэхізм, дзе мова выданьня азначалася як летувіская. Гэтая назва замацавалася ў наступных летувіскіх кнігах<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 273.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}} Павал Урбан адзначае той факт, што малітоўнікі і катэхізмы, перакладзеныя на жамойцкую мову, пачалі выкарыстоўвацца ў Жамойці ў другой палове XVI ст. Менавіта дзякуючы выдавецкай дзейнасьці кніжнікаў-перакладнікаў сьпярша ў Прусіі («[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), а потым і ў Вільні (з 1595 году<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 274.</ref>), мова жамойтаў атрымала статус «літоўскай мовы»<ref name="Urban-2001-33">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 6, 33.</ref>. Страту з гэтай і шэрагу іншых прычынаў у другой палове XVI ст. старога значэньня назвы «літоўская мова» на карысьць жамойцкай мовы адзначае таксама [[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 277.</ref>. [[Файл:Zmudzki ięzyk (1773).jpg|значак|Біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] азначае летувіскую мову кнігі як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Вільня, 1773 г.]] Як падкрэсьлівае гісторык і літаратуразнаўца [[Іван Саверчанка]], у XVI ст. раньнія ідэолягі жамойцкага (летувіскага) нацыянальнага руху, найперш пісьменьнікі і багасловы [[Марцін Мажвід]], [[Мэльхіёр Пяткевіч]], [[Мікалай Даўкша]] і [[Канстанцін Шырвід]], пачалі актыўна ўжываць тэрмін «літоўская мова» ў дачыненьні да гістарычна жамойцкай мовы. Абапіраючыся выняткова на этнічныя фантазіі ды показкі, яны назвалі свой народ «літоўцамі»<ref>[[Іван Саверчанка|Саверчанка І.]] Aurea mediocritas. Кніжна-пісьмовая культура Беларусі. Адраджэнне і ранняе барока. — {{Менск (Мінск)}}: Тэхналогія, 1998. С. 14.</ref>, што ўрэшце выявілася працяглай у часе блытанінай і шматлікімі супярэчнасьцямі. У прадмове да першай выдадзенай у Вялікім Княстве Літоўскім летувіскай кнігі — «Катэхізму» ({{мова-lt|Kathechismas arba mokslas kiekwienam priwalvs|скарочана}}, 1595 год) — [[Мікалай Даўкша]] сьцьвярджаў, што пераклаў яго «''на ўласную мову нашу летувіскую''»<ref name="Nasievic-2005"/>, аднак у прадмове да перавыданьня 1605 году ўжо ананімны перакладнік сьцьвярджаў, што папярэднік пераклаў катэхізм на жамойцкую мову і таму летувісы скардзіліся: «''Ня маем катэхізму летувіскага''»<ref name="Sviazynski-2005-209"/>. Паводле тлумачэньня летувіскага мовазнаўцы [[Зігмас Зінкявічус|Зігмаса Зінкявічуса]]{{Заўвага|У 1993 годзе [[Зігмас Зінкявічус]] заклікаў замяніць навуковы тэрмін [[старабеларуская мова]] «больш карэктным» — «канцылярская славянская мова Літоўскай дзяржавы»<ref>[[Мікалай Нікалаеў|Нікалаеў М.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-5/nika503.html Вільня і Літва ў расейскім друку] // [[ARCHE Пачатак]]. № 5 (28), 2003.</ref>}}, у кнігах XVII ст. усталяваліся тры варыянты пісьмовай летувіскай мовы — заходні (мова летувісаў у [[Прусія|Прусіі]] — «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), заснаваны на заходнежамойцкім дыялекце<ref name="Dziarnovic-2012">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.</ref>, блізкі да яго сярэдні, заснаваны на гаворках ваколіцаў [[Кейданы|Кейданаў]] (выкарыстоўваўся ў Жамойцкіх [[Жамойцкае староства|старостве]] і [[Жамойцкае біскупства|біскупстве]] Вялікага Княства Літоўскага і называўся жамойцкай мовай{{Заўвага|Факт называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы прускіх жамойтаў у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]») ''жамойцкай'' яшчэ ў 1821 годзе засьведчыў нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen»: «''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [«Малая Летува»]... да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''» ({{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}})<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&pg=PR12&dq=den+Namen+der+Schamaitischen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&f=false S. XII].</ref>. Пагатоў, у 1781 годзе гэта таксама засьведчыў нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}}: «''...шмат [«літоўскіх» кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з Кёнігзбэргу] дадалося зь Вільні <...> дзе яна [«літоўская мова» — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''» ({{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}})<ref>Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&pg=PA236&dq=man+nennt+es+Samogitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&f=false S. 236].</ref>}}) і ўсходні — уласна «летувіская мова»<ref name="Sviazynski-2005-209">[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 209.</ref>. Адпаведна, першыя летувіскія кнігі, выдадзеныя Даўкшам, былі на сярэднім варыянце летувіскай мовы — жамойцкай мове, а ўжо ў пачатку XVIII ст. (1705 год) усходні варыянт пісьмовай летувіскай мовы (уласна «летувіская мова»), што, паводле Зінкявічуса, грунтаваўся на [[Віленскі павет (ВКЛ)|прывіленскіх]] дыялектах, цалкам зьнік<ref name="Kascian-2009">Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>. Прытым Зінкявічус зазначае, што ''«для летувіскай мовы сытуацыя была катастрафічнай, ёй не давалі разьвівацца, выштурхоўвалі з агульнага ўжытку ды й друкаваць пісьмовыя тэксты па-летувіску было цяжка»''. З гэтай прычыны летувіскія мовазнаўцы імкнуцца падкрэсьліваць ''«адзінства арэалу летувіскай мовы праз палітычную мяжу паміж Вялікім Княства Літоўскім і Прусіяй»''{{Заўвага|Тым часам яшчэ ў 1874 годзе ў лічбе [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Маскоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] зазначалася, што ў [[Прусія|Прусіі]] ўсіх летувісаў, што жывуць у [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], называюць жамойтамі ({{мова-ru|«В Пруссии называют Жемайтами всех Литовцев, живущих в России, хотя, собственно говоря, Жемайты (Жмудь) составляют только часть их»|скарочана}})<ref>Отчет о состояниях и действиях Императорского Московского университета за 1874 год. — Москва, 1875. [https://books.google.by/books?id=zO81AAAAIAAJ&pg=RA2-PA14&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj49u3-18DzAhU-Q_EDHYsCD-E4UBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 14].</ref>. Зь іншага боку, жамойцкі біскуп у Расейскай імпэрыі [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацей Валанчэўскі (Валанчус)]] (1801—1875) азначаў прускіх летувісаў як жамойтаў, якія «''гавораць па-жамойцку, маюць жамойцкія кнігі і вывучаюць жамойцкую мову''» ({{мова-lt|«...daug yra žemaičių katalikų, kurie tačiau gyvena dailiai, šneka žemaitiškai, turi knygų, mokos rašto žemaitiško»|скарочана}})<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78—79.</ref>. Зрэшты, у 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам балтыйскай філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што летувісы ў Расейскай імпэрыі называлі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, тым часам самі прускія летувісы называлі жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў ({{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}})<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1900 годзе на старонках прускага летувіскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Saulėteka||lt|Saulėteka}} зазначалася, што прускія летувісы ня толькі называюць расейскіх летувісаў «жамойтамі», але і лічаць гэтых жамойтаў такім жа чужым народам, як расейцаў або палякаў ({{мова-lt|«Kas pažįsta arčiaus prūsų pusės lietuvius, tas gerai mato, kad maskoliškoji Lietuva su savo gyventojais yra visai nepažįstama jiems šalis; jie jos ir nenori pažinti, nelaikydami tų, kaip jie vadina «Žemaičių», ne per savo viengenčius; jų akyse žemaitis, tai tiek, ką maskolius ar lenkas»|скарочана}})<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 80.</ref>}}, прызнаючы той факт, што летувіскія граматыкі і слоўнікі доўгі час (да канца XVIII ст.) складаліся і друкаваліся галоўным парадкам у Прусіі<ref name="Kascian-2009"/>. {{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|109|Pawinastis krykscionyszkas Arba Pamoksłas trumpas (in Lithuanian language), 1781.jpg|105|Летувіскія кнігі (Вільня, 1750 г. і Варшава, 1781 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}} Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]<ref>Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.</ref> (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы<ref>Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.</ref> (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}<ref>Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&pg=PA709&dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&f=false S. 709].</ref><ref>Vater J. S. Litteratur der Grammatiken, Lexica und Wörtersammlungen aller Sprachen der Erde. — Berlin, 1815. [https://books.google.by/books?id=5gUCAAAAQAAJ&pg=PA133&dq=dictionarium+trium+samogit.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjKp9LR-uj0AhVgh_0HHd_LA1wQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=dictionarium%20trium%20samogit.&f=false S. 133].</ref><ref name="Kiopen-1827-103">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 103.</ref><ref>Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.</ref>, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}<ref>Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&pg=PA45&dq=in+samogitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=in%20samogitischen%20sprache&f=false S. 45].</ref>) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.</ref>, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}<ref>Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=WxIHAQAAIAAJ&dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&focus=searchwithinvolume&q=synonyma+latino P. 115].</ref>). Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе на сярэднім варыянце пісьмовай летувіскай мовы (жамойцкай мове)<ref name="Sviazynski-2005-209"/> і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства, і да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»<ref>[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі ліцьвінізму летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}</ref> ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. & in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}){{Заўвага|Тым часам надрукаваныя раней у [[Прусія|Прусіі]] пры падтрымцы прускіх уладаў летувіскія граматыкі мелі назвы: «Летувіская граматыка» ({{мова-la|Grammatica Litvanica|скарочана}}, Даніэль Кляйн, 1653 год), «Зборнік летувіскай граматыкі» ({{мова-la|Compendium Grammaticae Lithvanicae|скарочана}}, Хрыстафор Сапун, 1673 год), «Прынцыпы летувіскай мовы» ({{мова-la|Principium primarium in lingva Lithvanica|скарочана}}, Міхаэль Мёрлін, 1706 год)}}. Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})<ref>Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&pg=RA2-PA31&dq=schamaitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=schamaitischen%20sprache&f=false S. 31].</ref>. Існуюць зьвесткі, што ў 1752 годзе ў Віленскай друкарні францішканаў выйшаў «Лемантар жамойцкі», які, аднак, не захаваўся<ref name="Dziarnovic-2011">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.</ref>. Першы вядомы летувіскі лемантар у ВКЛ выйшаў паміж 1759—1761 гадамі (захаваліся выданьні 1763 і 1766 гадоў) і меў назву «''Навука чытаньня пісьма польскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} = {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}}), у выданьні 1783 году ён застаўся бяз польскай моўнай часткі і польскага назову, але ўжо з пазначэньнем у назове «''летувіскага пісьма''»: «''Навука чытаньня пісьма летувіскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszta lietuwiszka dieł mazu wayku|скарочана}})<ref name="Dziarnovic-2011"/>{{Заўвага|Разам з тым, назва летувіскай мовы ўсё ж зьявілася ў назове аднаго рэлігійнага выданьня з друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі «Punkty kazan od adwentu az do postu. Litewskim iezykiem, z wytlumaczeniem na polskie. Przez ksiedza Konstantego Szyrwida» 1629 году, таксама згадваецца кніга Шырвіда «Clavis linguae Lituanicae» 1630 году (не захавалася ніводнага асобніка)}}. Тым часам у каталёзе бібліятэкі кляштару бэнэдыктынак у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] ([[Пінскі павет|Піншчына]]), складзеным паміж 1783—1790 гадамі, асобнік летувіскага лемантара азначылі як «''Мокслас або лемантар жамойцкай мовы''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Moksłas czyli Elementarz Zmudzkiego Ięzyka»|скарочана}}}}<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 183.</ref>, таксама ў складзеным [[Адукацыйная камісія|Адукацыйнай камісіяй]] у 1773—1774 гадох інвэнтары Віленскай езуіцкай акадэміі адзначалася 100 асобнікаў «''жамойцкага лемантара''» ({{мова-pl|«Elementarz żmudzki»|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 266.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Ziemaytiszki (1793).jpg|108|Ziemaytiszki (1793) (2).jpg|106|Лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў з кніг, надрукаваных у Вільні ў 1793 годзе}} Нягледзячы на спробы папулярызацыі ў XVII ст. назвы «літоўская мова» сярод літоўскіх жамойтаў (пры пасьпяховым замацаваньні гэтай назвы ў [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]]), у [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] летувіская мова працягвала называцца і ўспрымацца менавіта як жамойцкая. Паводле зробленага польскім гісторыкам і дзяржаўным дзеячом [[Ян Гербурт|Янам Гербуртам]] перакладу тэксту [[Мельнскі мір|Мельнскага міру]], зьмешчанага ў працы «Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone» (Кракаў, 1570 год), пры апісаньні межаў Прусіі адзначалася, што «''замак Мэмэль па-жамойцку завецца [[Клайпеда#Назва|Клайпеда]]''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zamek Memel ktory po Zmudzku zowe Klupedo»|скарочана}}}}<ref>Herburt J. Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone. — Kraków, 1570. [https://books.google.by/books?id=YaHmofKR8m8C&pg=PT174&dq=po+zmudzku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwicru31mt_0AhWRhv0HHSqYDuEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=zmudzku&f=false S. 740].</ref><ref>Malinowski M. Dzieje Korony Polskiej i Wielkiego Ksiestwa Litewskiego od roku 1380 do 1535. — Wilno, 1847. [https://books.google.by/books?id=DiRaAAAAcAAJ&pg=PA489&dq=zmudzku+klajpeda&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjd2oC3wOD0AhVL8rsIHUo1AtkQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=zmudzku%20klajpeda&f=false S. 489].</ref>. Пры прызначэньні ў 1575 годзе [[Мэльхіёр Гедройц|Мэльхіёра Гедройца]] на Медніцкую катэдру неаднаразова падкрэсьлівалася, што ён «''валодае жамойцкай мовай''»{{Заўвага|{{мова-la|«...linguae Samogiticae, cum qua inter indigenas majore cum commmendatione atque fractu versari possit, peritum...»|скарочана}}<ref>Ivinskis Z. [https://www.aidai.eu/index.php?option=com_content&view=article&id=4890:is&catid=311:5-gegu&Itemid=343 Merkelis Giedraitis arba Lietuva dviejų amžių sąvartoje] // Aidai. Nr. 5 (40), 1951.</ref>; {{мова-la|«...praeterea indigena huius patriae et linguam norit Samogiticam, qua tanto maiorem fructum in illa dioecesi facere possit»|скарочана}}<ref>Elementa ad Fontium Editiones. T. XXII. — Romae, 1970. [https://pau.krakow.pl/Elementa/tomy/Elementa_XXII_1970.pdf P. 132].</ref>; {{мова-la|«Accedit quod linguam illam Samogiticam bene novit»|скарочана}}<ref>Annales ecclesiastici. T. 2. — Romae, 1856. [https://books.google.by/books?id=uSw2AQAAMAAJ&pg=PA105&dq=%22linguam+Samogiticam&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwil5teDo-n1AhWVR_EDHZxZBww4FBDoAXoECAYQAg#v=onepage&q=Samogiticam&f=false P. 105].</ref>}}. Пры візытацыі Жамойцкага біскуства ў 1579 годзе абмяркоўвалася выняткова жамойцкая мова ({{мова-la|lingua Samogitica|скарочана}}) — як вусная мова мясцовага насельніцтва{{Заўвага|{{мова-la|«Interrog., an calleat linguam Samogiticam? — R.: Partim scio, quia fui in ista regione 18 annos...; Interrog., an isti parochiani soleant confiteri et communicare? — R.: Raro confitentur et non sunt in hac civitate quatuor vel quinque, qui istud faciant, — et facta replicatione dixit: Isti confitentur lingua Samogitica, — et iterum interogatus dixit: Parum servant festa et multi etiam comedant carnes tempore prohibito praesertim extra civitatem <...> Et iterum facta replicatione dixit: Ego intelligo confitentes Samogitice et etiam aliquantulum loquor, quia fui in istis regionibus 18 annos, — sed facta experientia ostendit se parum scire loqui Samogitice»|скарочана}}<ref name="Jablonskis-1973-189">Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 189.</ref>}}. Складзеныя ў 1620—1752 гадох сьпісы навучэнцаў Папскай сэмінарыі ў Вільні разьмяжоўваюць літоўскую (lingua lituanica) і жамойцкую (lingua samogitica) мовы<ref>Grickevičius A. Popiežiškosios seminarijos Vilniuje studentų lietuvių ir žemaičių kalbų mokėjimas 1626−1651 m. // Lituanistica. Nr. 1, 1993. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=ngcWAQAAMAAJ&dq=lingua+litvanica+ir+lingua+samogitica&focus=searchwithinvolume&q=samogitica P. 61].</ref> — як і ліцьвінаў з жамойтамі<ref>Litwin H. Przynależność narodowa alumnów Seminarium Papieskiego w Wilnie 1582—1798. Przyczynek do badań nad świadomością narodową w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych // Między Wschodem i Zachodem. Rzeczpospolita XVI—XVIII w. Studia ofiarowane Zbigniewowi Wójcickiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. — Warszawa, 1993. S. 64.</ref>. У 1631 годзе пры прызначэньні на Медніцкую катэдру народжанага на Жамойці [[Мэльхіёр Гейш|Мэльхіёра Гейша]] староства генэральны жамойцкі [[Геранім Валовіч]] зазначаў, што той «''вольна валодае жамойцкай мовай…, якой амаль не валодаў ніводны біскуп да цяперашняга часу''» ({{мова-la|«Et ita existimo, quia ipse callet linguam Samogiticam..., quam fere nullus Episcopus, praeter modernum, possedit»|скарочана}})<ref>Acta Nuntiaturae Polonae. [https://pau.krakow.pl/ANP/ANP_XXIV_1_1992.pdf T. XXIV, Vol 1]. — Romae, 1992. P. 391.</ref>. У 1647 годзе чацьверты сынод Жамойцкага біскупства пастанавіў перакласьці булу папы рымскага [[Урбан VIII|Урбана VIII]] менавіта на «''жамойцкую мову''» ({{мова-la|«lingua Samogitica translaram»|скарочана}}), таго ж году адпаведны тэкст зьмясьцілі ў кнізе «Synodus quarta dioecesis Samogitiae», надрукаванай у Вільні. Публікацыя жамойцкага перакладу тлумачылася ў пастанове сыноду тым, што некаторыя сьвятары і прапаведнікі перакручвалі зьмест булы «''ў мясцовай мове''»<ref>Zinkevičius. Reikšmingas žemaitiškas rankraštinis tekstas // Žodžių formos ir jų vartosena. — Vilnius, 1974, P. 172.</ref>. У 1690 годзе адпаведны тэкст папскай булы «''жамойцкай мовай''» зь невялікі зьменамі прывялі ў надрукаваным у Вільні зборніку дакумэнтаў Жамойцкага біскупства<ref>Collectanea: Constitutionum Synodalium Dioecesis Samogitiensis. — Vilnius, 1690. [https://books.google.by/books?id=VvBNZ9BNRgsC&pg=RA1-PA15&dq=Samogitica+lingua&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj3nuHIhOf1AhUwwQIHHWSKAVsQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=samogitica&f=false P. 146].</ref>. Аршанскі шляхціч [[Адам Рыгор Каменскі Длужык]], які ў 1660 годзе трапіў у палон [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (далей — на поўнач [[Сыбір]]ы), у сваім дзёньніку зазначаў, што мова [[Зыране|пярмі-зыранаў]] (заходнія суседзі [[Самадыйскія народы|самаедаў]]) мае падабенства з жамойцкай{{Заўвага|{{мова-pl|«I stąd się poczyna Permia, a Moskwa zowie ją Zyrany, którzy są ludzie dziwnego języka; mają wiarę ruską; powiadają, że ich chrzcił ś[w.] Stephan. Ludzie przemyślni, mianowicie w lasach, na wodzie, strzelcy z łuków. Język poszedł trochę na żmudzki»<ref>Kamieński-Dłużyk A. Diariusz więzienia moskiewskiego miast i miejsc // Warta, Książka zbiorowa ofiarowana ks. Fr. Bażyńskiemu. — Poznań, 1874. S. 380.</ref>|скарочана}}}}<ref>Грицкевич В. П. От Нёмана к берегам Тихого океана. — Мн.: Полымя, 1986.</ref>. Паводле выдадзенага ў 1691 годзе [[Жагоры|жагорскім]] намесьнікам дэкрэту, «''…навучыла тых словаў на гаспадара свайго Мацяша Стракша мовіць па-жамойцку: „Welne iszszłuok łowi ir banda io“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...nauczyła tych słów na gospodarza swego Matyasza Straksza mówić po Żmudzku: „Welne iszszłuok łowi ir banda io“»|скарочана}}<ref>Jucewicz L. A. Wspomnienia Żmudzi. — Wilno, 1842. [https://books.google.by/books?id=95kQAQAAIAAJ&printsec=frontcover&dq=Wspomnienia+Zmudzi,+1842&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%C5%BBmudzku&f=false S. 182].</ref>}}<ref name="Jablonskis-1973-291">Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 291.</ref>. Рукапісная летувіская кніга 1707 году азначаецца на вокладцы як пераклад на жамойцкую мову: «''ператлумачаная з польскай на жамойцкую''» ({{мова-lt|«par[t]łumoczita isz Lynkiyska ąt Zemajty[szka]»|скарочана}})<ref>Kregždys R. Lietuvių kalbos polonizmų žodynas. — Vilnius, 2016. P. 200.</ref>. Польскі гісторык і лексыкограф [[Каспар Нясецкі]] ў 1737 годзе пісаў: «''…слова „гедрос“, паводле [[Мацей Стрыйкоўскі|Стрыйкоўскага]], у жамойцкай мове значыць сонца''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...słowo Gedros, ''według Stryikow: fol: 355'', w Zmudzkim języku słońce znaczy»|скарочана}}}}<ref>Niesiecki K. Korona polska przy zlotej wolnosci. T. 2. — Lwów, 1738. [https://books.google.by/books?id=VVRJAAAAcAAJ&pg=PA194&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=jezyku%20zmudzkim&f=false S. 194].</ref>. Жамойцкай азначалася мова летувіскіх кніг XVIII ст., друкаваных у Вільні, Варшаве і [[Супрасьля|Супрасьлі]]: у назове кнігі 1750 году («''з польскай на жамойцкую мову перакладзеная''», {{мова-lt|«Isz Lankiszka Ziemaytiszkay iżguldita»|скарочана}}), у назове («''па-жамойцку вытлумачаная і друкаваная''», {{мова-lt|«ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas»|скарочана}}) і ў тэксьце ({{мова-lt|«Ziemaytyszku liezuwiu»|скарочана}})<ref>1759 metų «Ziwatas». — Vilnius, 1998. [https://books.google.by/books?id=D8pMAQAAMAAJ&q=Ziemaytiszku&dq=Ziemaytiszku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjLxezn6vT1AhWniv0HHXFKDVIQ6AF6BAgCEAI P. 5].</ref> кнігі 1759 году, якая перавыдалася ў 1787 годзе, а таксама ў назове кнігі 1781 году («''з польскай мовы на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Liezuwe Lękiszka ant ziemaytyszka»|скарочана}}), якая перадрукоўвалася ў 1806 і 1830 гадох. Каля 1750 году зь перавыданьнем каля 1762 і ў 1765, 1770, каля 1775, каля 1778 і ў 1798 гадох у Вільні друкавалі кнігу «''Жамойт на роднай мове славіць Пана Бога''» ({{мова-lt|«Ziemaytis prigimtu sawa lieżuwiu Pona Diewa garbin»|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 464—465.</ref>. У складзеным у 1772 годзе каталёзе бібліятэкі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] адзіную ў сьпісе цалкам летувіскую кнігу азначылі як жамойцкую ({{мова-la|«Samogitico idiomate»|скарочана}})<ref>Catalogus Auctorum Ordine Alphabetico dispositus in Bibliotheca Collegii Academiae Vilnensi S. I. reperibilium. — Vilnae, 1772. [https://virtus.mb.vu.lt/en/p/69/ P. 69].</ref>, адзіную кнігу на летувіскай мове азначылі як «жамойцкую кнігу» ({{мова-pl|«Książka Żmudzka»|скарочана}} і ў бібліятэцы [[Касьцёл Сьвятой Барбары і кляштар трынітарыяў (Берасьце)|Берасьцейскага трынітарскага кляштару]]<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 184.</ref>. У 1773 годзе біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] ў сваёй польскамоўнай прадмове да летувіскай кнігі, выдадзенай у Вільні, азначыў яе мову як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Устава, зьмешчаная ў інвэнтары [[Рэтаў]]скага староства 1784 году, вызначала павіннасьць: «''…уставу два разы на год для ўсёй воласьці, па-жамойцку перакладзеную, прачытаць і патлумачыць, што каторы пункт значыць…''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…ustawę dwa razy na rok dla całey włosci, po Żmudzku przekopiowaną, przeczytać y wyexplikować, co ktory punkt znaczy…»|скарочана}}}}<ref>Акты издаваемые Виленской комиссией для разбора древних актов. Т. XXV. — Вильна, 1898. [https://books.google.by/books?id=IOYDAAAAYAAJ&pg=PA547&dq=po+%C5%BBmudzku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWlaXJsfD1AhUZOuwKHbYlAmQQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&q=%C5%BBmudzku&f=false С. 547].</ref>. Шматлікія выдадзеныя ў Вільні летувіскія кнігі (дзьве 1793, 1797, 1805, 1812, 1820, 1824, 1826, 1830, 1832, 1834, 1840, 1848, дзьве 1851, 1852, дзьве 1853, 1854, 1856 гады) зьмяшчалі лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў ({{мова-lt|«Mienesey Łotiniszki, Lękiszki, Ziemaytiszki»|скарочана}}). Складзены ў 1797 годзе каталёг бібліятэкі Віленскага францішканскага кляштару, у якой захоўваўся вялікі збор летувіскіх кнігаў<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 180.</ref>, меў назву: «Каталёг кніг у мовах жамойцкай, рускай, габрэйскай, арабскай, грэцкай і нямецкай» ({{мова-pl|Katalog ksiąg w Języku Zmudzkim, Ruskim, Hebrayskim, Arabskim, Greckim i Niemieckim|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR aukstuju mokyklu mokslo darbai. Nr. 33—34, 1998. [https://books.google.by/books?id=szAPAQAAMAAJ&q=jezyku+zmudzkim&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgMEAI P. 33.]</ref>. Тым часам [[Генэрал-ад’ютант|генэрал-ад’ютант]] [[Войска Вялікага Княства Літоўскага ў XVIII стагодзьдзі|войска былога Вялікага Княства Літоўскага]] Юры Грушэўскі азначыў летувіскую біблію [[Багуслаў Самуэль Хілінскі|Багуслава Самуэля Хілінскага]], асобнік якой у 1805 годзе падараваў бібліятэцы [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], як «''рэдкую біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«rzadką Biblią w Żmudzkim języku»|скарочана}})<ref>Stankiewicz M. Bibliografia litewska od 1547 do 1701 r. — Kraków, 1889. [https://books.google.by/books?id=fMgtAAAAYAAJ&pg=PA56&dq=Gru%C5%BCewski+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiUl9rCvun1AhVzSPEDHfrwDOAQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=Gru%C5%BCewski%20jezyku%20zmudzkim&f=false S. 56].</ref>. [[Файл:Jistoriję Justinaus parguldę Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû K. Daugkientys metusî (1798, 1834-36).jpg|значак|Летувіскі пераклад [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]] «''з лацінскай мовы на жамойцкую''» (1834—1836 гг., з мэтай фальсыфікацыі больш раньняга часу стварэньня падпісаны «1798 г.»)]] Адзін зь першых ідэолягаў летувіскага нацыянальнага руху [[Сыманас Даўкантас]] (1793—1864) — з мэтай зрабіць летувіскую літаратуру больш старажытнай<ref>Roma Bončkutė, [https://www.bernardinai.lt/nedegantys-simono-daukanto-rastai/ Nedegantys Simono Daukanto raštai], bernardinai.lt, 28 лістапада 2020 г.</ref> — пакінуў на вокладцы падпісанага псэўданімам уласнага летувіскага перакладу азначэньне «''з лацінскай мовы на жамойцкую''» ({{мова-lt|«Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû»|скарочана}}) і дату «''1798 год''». Азначэньнем летувіскай мовы як жамойцкай ён, з усяго відаць, спрабаваў зрабіць сваю фальсыфікацыю адпаведнай сапраўдным раньнім летувіскім перакладам: {{Артыкул у іншым разьдзеле|Антанас Кляментас|Антанаса Кляментаса|lt|Antanas Jackus Klementas}} паміж 1790—1810 гадамі («''з польскай на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Linkiszka… unt… Ziemaytiszka»|скарочана}}, {{мова-lt|«isz linkiszka raszta ziemaytyszka»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/225/mode/2up?q=Ziemaytiszka P. 226].</ref> і [[Юзэф Арнульф Гедройц|Юзэфа Арнульфа Гедройца]] 1809 году («''на жамойцкую мову''», {{мова-lt|«and ležuwia… Ziematyszka»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/211/mode/2up?q=Ziematyszka P. 212].</ref>. {{Падвойная выява|справа|Grammatyka języka żmudzkiego. Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko (1832).jpg|108|Naujes moksłas skajtima raszta żemajtyszka diel mażun wajkun (1848).jpg|106|Выдадзеныя ў Вільні жамойцкія (летувіскія) «Граматыка жамойцкай мовы» (1832 г.) і лемантар «Новая навука чытаньня пісьма жамойцкага для малых дзетак» (1848 г.)}} Як зазначае гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]], яшчэ ў пачатку XIX ст. тэрмін «літоўскі» ў розных мовах (як і «беларускі», «рускі» і многія іншыя) меў «дыфузнае», няўстойлівае ў тэрміналягічным пляне значэньне і ня быў замацаваны за назвай мовы сучасных летувісаў<ref name="Zaprudzki-2013-85"/>. Напрыклад, нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Хрыстаф Адэлюнг||en|Johann Christoph Adelung}} у сваёй працы «Мітрыдат, або Агульнае мовазнаўства…»<ref>Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. S. 696—697.</ref> (1809 год) пісаў, што «літоўцы» маюць няяснае мяшанае «германа-славянскае» паходжаньне; іх жамойцкая група складаецца з носьбітаў дыялекту, які мае назву «польска-літоўскі», сама ж «літоўская» мова на дзьве траціны складаецца з славянскай; аўтар паведаміў, што суседзям «літоўцы» сьпярша былі вядомыя як гуды, а таксама згадаў яцьвягаў і такую іх назву, як палешукі. Сяргей Запрудзкі зазначае, што з пададзенай інфармацыі можна меркаваць, што пад назвай «літоўцы» нямецкі лінгвіст часткова разумеў беларусаў<ref name="Zaprudzki-2013-96"/>. Іншы нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Сэвэрын Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у свай працы «Літаратура, датычная граматык, лексыкі і збораў словаў усіх моваў зямлі: выкладзеная ў альфабэтным парадку моваў…»<ref>Litteratur der Grammatiken, Lexika und Wörtersammlungen aller Sprachen der Erde. — Berlin, 1815. S. 132.</ref> (1815 год) сьцьвярджаў, што будучы сястрой [[Латыская мова|латыскай мовы]], з пункту гледжаньня лексыкі і граматыкі «літоўская» мова была пераважна славянскай, у іншых дачыненьнях — германскай; «літоўская» мова мела свае адгалінаваньні ў Жамойці і на поўдні Вялікага Княства Літоўскага. Апошняе сьцьверджаньне дазваляе меркаваць, што тут таксама пад «літоўскай» мовай часткова разумелася беларуская<ref>[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 100.</ref>. У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||ru|Кёппен, Пётр Иванович}} у сваёй кнізе «О происхождении, языке и литературе литовских народов» крытыкаваў апублікаваны ў 1822 годзе артыкул латыскага сьвятара-дасьледніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Карл Ватсан|Карла Ватсана|de|Karl Friedrich Watson}}, які да «латыскіх народаў» ({{мова-de|«Lettischer Volksstamm»|скарочана}}) адносіў латышоў, летувісаў і ўсіх беларусаў («крывічоў»)<ref name="Kiopen-1827-11">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 11.</ref>. Таксама ён палемізаваў датычна назвы адпаведнай моўнай групы, сьцьвярджаючы «літоўскія мовы» і «літоўскія народы» замест прынятых у той час «латыскія мовы» і «латыскія народы»<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 32—36.</ref>, ужываючы, разам з тым, наступныя азначэньні: «''ўласна гэтак званая літоўская гаворка''», «''уласна гэтак званая літоўская мова''», «''уласна гэтак званыя літоўцы (жамойць?)''», «''уласна гэтак званая літоўская [гаворка] (або жамойцка-літоўская)''» ({{мова-ru|«собственно так называемое литовское наречие», «собственно так называемый литовский язык», «собственно так называемые литовцы (жмудь?)», «собственно так называемое литовское [наречие] (или жмудско-литовское)»|скарочана}}<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 29, 31, 33, 49, 77.</ref>){{Заўвага|У 1824 годзе віленскі [[Kurier Litewski (1793)|Kurier Litewski]] называў мову летувіскіх кніг «жамойцка-літоўскай» («літоўска-жамойцкай») і «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскай]]» ({{мова-pl|«...w języku Litewsko-Żmudzkim i Prusko-Litewskim... Napisane w języku Żmudzko-Litewskim przez Kajetana Niezabitowskiego Żmudzina...»|скарочана}})<ref>Kurier Litewski. Nr. 49, 1824. [https://books.google.by/books?id=qkZJAAAAcAAJ&pg=RA8-PT6&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwick8Hn7-H0AhXESPEDHVluBb84ChDoAXoECAkQAg#v=onepage&q&f=false S. 4].</ref>; а яшчэ ў 1860 годзе «Encyklopedyja Powszechna» азначала дзьве першыя бібліі на летувіскай мове як «літоўска-прускую» ([[Ёнас Брэткунас]], [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1590 год) і «жамойцкую» ([[Багуслаў Самуэль Хілінскі]], [[Лёндан]], 1660 год)<ref>Encyklopedyja powszechna. T. 3. — Warszawa, 1860. [https://books.google.by/books?id=XMhLAQAAIAAJ&pg=PA428&dq=biblija+zmudzka&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiOo7Xy2uX1AhVnSfEDHXUCDCQQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=biblija%20zmudzka&f=false S. 428].</ref>}}. Аднак у 1829 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1830 годзе) расейскі пісьменьнік і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Палявы||ru|Полевой, Николай Алексеевич}} зазначаў: «''Няма сумневу прылічваць сюды [да латыскіх народаў] крывічоў (цяперашніх ліцьвіна-русаў і беларусаў)''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Нет сомнения причислять сюда [к Латышским народам] Кривичей (нынешних Литвино-Русов и Белоруссов)»|скарочана|}}}}<ref>Полевой Н. История русского народа. — Москва, 1829. С. 47.</ref>. Яшчэ ў 1831 годзе прафэсар гісторыі [[Парыская акадэмія|Парыскай акадэміі]] Андрыен Жары Мансі вылучаў у «літоўскай мове» чатыры падмовы: «літоўскую» (уласна) каля [[Вільня|Вільні]] ды іншых; «крывіцкую» каля [[Віцебск]]у, [[Смаленск]]у ды іншых; «жамойцкую»; «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскую]]» каля [[Тыльзыт]]у ды іншых<ref>Жарри Манси А. История древних и новых литератур, наук и изящных искусств. — Москва, 1832. С. 46.</ref>. Падобныя зьвесткі географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Х’ю Мюрэй||en|Hugh Murray (geographer)}} зьмясьціў у сваёй «An Encyclopaedia of Geography», выдадзенай у 1834 годзе (перавыдавалася ў 1839 годзе, а таксама ў 1861 годзе пад назвай «The Encyclopedia of All Nations»<ref>Murray H. The Encyclopedia of All Nations. Vol. 1. — New York, 1861. [https://books.google.by/books?id=yJERZqUGwpMC&pg=PA307&dq=murray+Kriwitsh&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=murray%20Kriwitsh&f=false P. 307].</ref>), вылучаючы ў «літоўскай мове» дыялекты «сапраўдны літоўскі», «жамойцкі», «крывіцкі» і «пруска-літоўскі»<ref>Murray H. An Encyclopaedia of Geography. — London, 1834. [https://books.google.by/books?id=-vlCAAAAcAAJ&pg=PA306&dq=murray+Kriwitsh&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=murray%20Kriwitsh&f=false P. 306].</ref>. А ў 1841 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1849 годзе) расейскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Устралаў||ru|Устрялов, Николай Герасимович}} ужываў да мовы летувісаў назву «латыская гаворка» ({{мова-ru|«...в воеводствах Виленском и Трокском удержалось Латышское наречие»|скарочана}})<ref>Устрялов Н. Русская история. Ч. 1. — СПб., 1849. С. 249.</ref>. У 1842 годзе афіцыйны часопіс Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначаў, што «''паводле меркаваньня Ватсана, які прылічвае крывічоў (ліцьвіна-русаў і беларусаў) да народаў літоўскіх, колькасьць літоўцаў можа дасягаць 11 мільёнаў''»{{Заўвага|{{мова-ru|«По мнению Ватсона, причисляющего Кривичей (Литвино-Руссов и Белоруссов) к народам Литовским, число Литовцев может простираться до 11 мил.»|скарочана}}}}<ref>Журнал Министерства народного просвещения. Том 36 (1842). С. 173.</ref>{{Заўвага|Як зазначае летувіскі гісторык Дарыюс Сталюнас, нават у 1860-я гады найлепшы, як тады лічылася ў Расейскай імпэрыі, экспэрт у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім прафэсар Пецярбурскай духоўнай акадэміі [[Міхаіл Каяловіч]] у праграме этнаграфічнага вывучэньня рэлігійнага жыцьця [[Паўночна-Заходні край|Заходняга краю]] пісаў як пра «літоўскі народ», так і пра «літоўскае племя», якое да таго ж гаворыць «жамойцкай мовай»<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref>}}. Пра «літоўска-жамойцкую мову», якой размаўляюць у тым ліку ў «''Прусіі да самага Караляўца''», яшчэ ў 1858 годзе пісаў часопіс {{Артыкул у іншым разьдзеле|Dziennik Literacki||pl|Dziennik Literacki}}<ref>Dziennik Literacki. Nr. 124, 1858. [https://books.google.by/books?id=TqCfX3hdldAC&pg=PA1008&dq=szyrwid+zmudzki&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiptMTotIb2AhVvgv0HHStRAMYQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=szyrwid%20zmudzki&f=false S. 1008].</ref>. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў<ref>Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=snippet&q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&f=false S. 128].</ref>: {{Цытата|Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах. {{арыгінал|de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»}}| }} У 1854 годзе на старонках часопіса {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які рэдагаваўся народжаным на [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыне]] навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}}, зьявілася крытычная нататка датычна называньня часткі жамойтаў «літвой» (названых пазьней «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі», якія насяляюць «[[Аўкштота|Аўкштоту]]» — «Верхнюю або ўласную Літву»), а жамойцкай мовы — «літоўскай»<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} [[Файл:Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык (1861).jpg|значак|«Расейскі лемантар зь перакладам словаў і фразаў на жамойцкую мову» ({{мова-ru|«Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык»|скарочана}}), 1861 г.]] Яшчэ ў 1861 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да генэрал-губэрнатара {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Назімаў|Ўладзімера Назімава|ru|Назимов, Владимир Иванович}} адзначалася, што большасьць сельскага насельніцтва [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]] размаўляюць па-жамойцку, а большасьць сельскага насельніцтва [[Віленская губэрня|Віленскай]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрніяў — па-беларуску. Адпаведна, у [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]] дзеля першых прапаноўвалася выкладаць па-жамойцку, а дзеля другіх — толькі па-расейску. Тым часам літоўская і летувіская мовы ({{мова-ru|литовский язык|скарочана}}) у гэтым афіцыйным дакумэнце [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] не ўпаміналіся: {{Цытата|Так, у большай частцы Ковенскай губэрні, населенай жамойтамі, якія маюць сваю пісьменнасьць, хоць яшчэ і нязначную, але якая прадстаўляе ўжо для народу малітоўнікі, календары і некаторыя іншыя карысныя кнігі на жамойцкай мове, на якой народ слухае пропаведзі ў касьцёлах і спавядаецца ў гэтай губэрні, навучаньне ў пачатковых вучэльнях жамойцкай грамаце варта дазволіць, выкладаньне ж польскай мовы, на якой гавораць абшарнікі і чыноўнікі, у гэтыя вучэльні ня ўводзіць, пакінуўшы яе толькі ў гімназіях і прагімназіях. У губэрнях жа Віленскай, Гарадзенскай і Менскай вялікая частка сельскага насельніцтва размаўляе беларускай гаворкай, таму і народныя вучэльні ў гэтых мясцовасьцях маюць быць чыста расейскімі. {{арыгінал|ru|Так, в большей части Ковенской губернии, населенной жмудинами, имеющими свою письменность, хотя еще и незначительную, но представляющую уже для народа молитвенники, календари и некоторыя другие полезные книги на жмудском языке, на котором народ слушает проповеди в костелах и исповедуется в этой губернии, обучение в первоначальных училищах жмудской грамоте следует допустить, преподавание же польского языка, которым говорят помещики и чиновники, в эти училища не вводить, оставив его только в гимназиях и прогимназиях. В губерниях же Виленской, Гродненской и Минской большая часть сельского населения говорит наречием белорусским, поэтому и народные училища в этих местностях должны быть чисто русскими.}} |Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 4—5. }} [[Файл:Жемойтско-литовский букварь. Изданный по распоряжению господина главного начальника Cеверо-западного края (1864).jpg|значак|«Жамойцка-літоўскі буквар», выдадзены ў 1864 годзе на загад [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]]]] Як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}, «''Хоць уласна тэрмін „літоўцы“ ўжываўся даволі часта, больш звыклымі для расейскай бюракратыі [у 1860-я гады] заставаліся іншыя паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамойцкая“ або „самагіцкая“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}}}}{{Заўвага|Сярод іншага, існавала «Камісія для разгляду польскіх і жамойцкіх кніг, якія прадаюцца ў Вільні» ({{мова-ru|«Комиссия для рассмотрения польских и жмудских книг, продаваемых в г. Вильне»|скарочана}}), утвораная ў 1865 годзе наступнікам [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Канстанцін фон Каўфман|Канстанцінам фон Каўфманам|ru|Кауфман, Константин Петрович фон}}. Таксама таго ж году пры ўправе Віленскай навучальнай акругі выйшаў з друку «Жамойцка-расейскі буквар» ({{мова-lt|«Букварс жемайтишкай-русишкасис паращитас пагал моки ма ну В. Золотова падота, ишгульдитас пар И. Кречински»|скарочана}} або {{мова-ru|«Букварь жмудско-русский, составленный но методе В. Золотова. Пер. И. Кречинского»|скарочана}})}}<ref name="Stalunas-2005"/>. {{Падвойная выява|справа|Программа преподавания жмудского языка в Поневежской учительской семинарии (1893).jpg|107|Программа жмудско-литовского языка (1893).jpg|107|Праграмы выкладаньня летувіскай мовы ў [[Панявеж|Панявескай]] настаўніцкай сэмінарыі: {{мова-ru|«Программа преподавания жмудского языка»|скарочана}} (налева), {{мова-ru|«Программа жмудско-литовского языка»|скарочана}} (направа)}} У 1862 годзе ў прадстаўленьні Аляксандра Шырынскага-Шыхматава да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|абмаскаліць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]: {{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім абмаскаліць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы. {{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}} |Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22. }} {{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}} Пры здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) 1 лютага 1864 году генэрал-губэрнатар [[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]] [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] у сваім цыркуляры дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году ён выдаў загад «''прапанаваць біскупу [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Валанчэўскаму]], пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}. Акруговы інспэктар Мікалай Новікаў, які займаўся ўладкаваньнем школаў у Ковенскай губэрні, 25 жніўня 1864 году пісаў папячыцелю Віленскай навучальнай акругі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Карнілаў|Івану Карнілаву|ru|Корнилов, Иван Петрович}}: «''Гэтая сумесь гаворкі дае надзею на магчымасьць стварыць на развалінах розных гаворак расейскую і жамойцкую мовы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Эта смесь говора дает надежду на возможность создать на развалинах разных говоров русский и жмудский языки»|скарочана}}}}, а 11 верасьня таго ж году — «''Дазволю сабе ня першы раз паўтарыць, што сапраўдны стан літоўскай мовы ў Ковенскай губэрні дапускае магчымасьць і ўзнавіць яе з развалінаў, і на гэтых развалінах стварыць хоць-якую іншую мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Позволю себе не в первый раз повторить, что настоящее состояние литовского языка в Ковенской губернии допускает возможность и воссоздать его из развалин, и на этих развалинах создать какой угодно другой язык»|скарочана}}}}. 7 лютага 1869 году літоўскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб абмаскаліць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}<ref name="Stalunas-2005"/>. У 218-м томе (1881 год) афіцыйнага часопіса Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначалася<ref>Журнал Министерства народного просвещения. Том 218 (1881). [https://books.google.by/books?id=-BkFAAAAYAAJ&pg=RA3-PA299&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj0r-DJicLzAhWdQvEDHUzGBMI4ChDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 299].</ref>: {{Цытата|Зрэшты, варта заўважыць, што назвы «Жмудзіны» і «Ліцьвіны» (Літоўцы) у лінгвістычна-этнаграфічным сэнсе далёка не супадаюць зь іх гістарычным значэньнем і зь іх папулярным ужываньнем у цяперашні час. Шмат хто называе «Жмудзінамі» ўсіх сапраўдных Літоўцаў, у супрацьлегласьць «Ліцьвінаў», гэта значыць людзям не літоўскага, але славянскага этнаграфічнага паходжаньня, якія жывуць у Літве, альбо ў супрацьлегласьць «ліцьвінаў» як наогул жыхарам гістарычнай Літвы без адрозьненьня іх паходжаньня. Пры такім поглядзе замест назвы «літоўская мова» ўжываюць «жамойцкая мова». {{арыгінал|ru|Впрочем, следует заметить, что названия «Жмудины» и «Литвины» (Литовцы) в лингвистико-этнографическом смысле далеко не совпадают с их историческим значением и с их популярным употреблением в настоящее время. Многие называют «Жмудинами» всех настоящих Литовцев, в противоположность «Литвинам», то есть людям не литовского, но славянского этнографического происхождения, живущим в Литве, или же в противоположность «Литвинам» как вообще жителям исторической Литвы без различия их происхождения. При таком взгляде вместо названия «литовский язык» употребляют «язык жмудский».}} | }} У 1885 годзе ў расейскай прэсе Паўночна-Заходняга краю асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})<ref>Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&pg=PP3&dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&f=false С. 224].</ref>. Як прызнае летувіскі этноляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пятрас Кальнюс||lt|Petras Kalnius}}, у афіцыйных дакумэнтах Расейскай імпэрыі азначэньне жамойцкай мовы ў якасьці «літоўскай» ({{мова-ru|«литовский язык»|скарочана}}) — як і само паняцьце «літоўскі народ» ({{мова-ru|«литовский народ»|скарочана}}) датычна летувісаў Віленскай і Ковенскай губэрняў — пачало дамінаваць толькі ў 1890—1900-я гады<ref>Kalnius P. Žemaičių etniškumo sampratos XIX a. šaltiniuose. 2. Nuo žemaičių kultūrinio sąjūdžio iki XIX a. pab // Liaudies kultūra. 2 (131), 2010. P. 22.</ref>. == Герб == {{Асноўны артыкул|Пагоня}} [[Файл:Jagajła, Pahonia. Ягайла, Пагоня (K. Kielisiński, 1841).jpg|міні|[[Пагоня]] з надмагільля [[Ягайла|Ягайлы]]]] Паходжаньне дзяржаўнага гербу ліцьвінаў — [[Пагоня|Пагоні]] — мае [[Сэмантыка|сэмантычную]] повязь з старажытнай ваеннай традыцыяй народнай пагоні — найважнейшай функцыяй арганізацыі жыцьця і побыту [[Усходнеславянскія мовы|ўсходнеславянскіх плямёнаў]], калі кожны чалавек быў у адказе за жыцьцё супляменьніка. У выпадку раптоўнага нападу супраціўніка і захопу ў палон суродзічаў кожны мужчына, які меў права насіць зброю, мусіў пехатою або конна кідацца ў пагоню за ворагам, каб адбіць палон. Ва ўмовах ваеннай дэмакратыі традыцыя народнай пагоні выконвалася безумоўна і захоўвалася стагодзьдзямі і ў эпоху [[Русь|Русі]], і ў часы Вялікага Княства Літоўскага<ref name="ehb-391">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 391.</ref>. [[Іпацьеўскі летапіс]] паведамляе пра пагоню жыхароў [[Берасьце|Берасьця]] ў 1280 годзе за польскім вайсковым аддзелам, які паваяваў ваколіцы места. Вялікі князь літоўскі [[Ягайла]] ў сваёй ([[Лацінская мова|лацінскай]]) грамаце ад 20 лютага 1387 году пісаў<ref>Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах (IX—XVIII ст.) / Склад.: В. Шчарбакоў, К. Кернажыцкі, Д. Даўгяла. Т. 1. — Менск: Выдавецтва АН БССР, 1936.</ref><ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 78—79.</ref>: {{Цытата|…паводле старажытнага звычаю, перасьлед ворага ёсьць абавязкам кожнага мужчыны ў нашым краі; гэткае [[паспалітае рушэньне]] дзеля выгнаньня ворага з нашае Літоўскае зямлі па-народнаму завецца „пагоня“''. {{арыгінал|la|...Quotiescunque etiam hostes et adversarios nostros et ipsius terrae nostrae Lithuanicae fugitivos insequi opportuerit, ad insequutionem huiusmodi, quod роgоniа vulgo dicitur, nоn solum armigeri, verum etiam omnis masculus, cuiuscunque status aut conditionis extiterit, dummodo аrmа bellicosa gestare poterit, proficisci teneatur.}}||З прывілею вялікага князя літоўскага [[Ягайла|Ягайлы]], 20 лютага 1387 г.}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|Пагоня як сымбаль [[Белая Русь|Белай Русі]] (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] Паводле летапісаў Вялікага Княства Літоўскага, Пагоню ў якасьці гербу гаспадарства ўвёў князь [[Нарымонт]], брат вялікага князя [[Трайдзень|Трайдзеня]] (1270—1282): {{Цытата|Той Нарымунт меў герб, або кляйнот, рыцарства сваяго таковы, і тым пячатаваўся, Вялікаму княству Літоўскаму заставіў яго, а то такі: у гербе муж збройны, на каню белам, у полю чырвонам, меч голы, яка бы каго гонячы дзяржаў над галавою, і ёсьць адтоля названы «'''пагоня'''».|[[Хроніка літоўская і жамойцкая]]{{Заўвага|Хроника Литовская и Жемайтская // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}{{Заўвага|Хроника Быховца // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}}} [[Файл:Pahonia, Žyvie Biełaruś. Пагоня, Жыве Беларусь (1918).jpg|міні|Гербы [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх ваяводзтваў]] і дзяржаўны герб [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]], 1918 г.]] Выява гербу Пагоні ёсьць на пячаці полацкага князя Глеба-Нарымонта 1338 году і на пячаці (з кірылічным надпісам) вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а 1366 году<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 120.</ref>. Назва ''Пагоня'' набыла шырокую вядомасьць у канцы XV — пачатку XVI стагодзьдзя, відаць, у выніку асэнсаваньня гербавай выявы як сымбалю абаронцы Айчыны<ref>Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 4—5.</ref>. Кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] у 1562 годзе загадаў біць на [[Віленская мынца|Віленскай мынцы]] манэты-траякі: «''А на сем з аднае стараны два першыя словы, каторымі ся пачынаець пісаці імя наша гаспадарскае, а з другое стараны … герб Пагоня''». Дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага пад назвай Пагоня ({{мова-be-old|Погоня|скарочана}}) сьцьвярджаецца ў [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага|статутах Вялікага Княства Літоўскага]] [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|1566]]<ref name="salanda-2019-5">Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 5.</ref> і [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|1588]]<ref>{{Літаратура/ГСБМ|25к}} С. 131.</ref> гадоў. Афіцыйная беларуская гербавая назва ''Пагоня'' не пакідае ніякіх сумневаў у [[беларусы|беларускай этнічнай прыналежнасьці]] грамадзтва, дзе зьявіўся і выкарыстоўваўся герб Вялікага Княства Літоўскага<ref name="salanda-2019-5"/>. Тым часам [[Летувіская мова|летувіскае]] слова «''výtis''» («''віціс''»), якое выкарыстоўваецца дзеля азначэньня [[Герб Летувы|сучаснага летувіскага варыянту Пагоні]], прыдумаў ў сярэдзіне XIX ст. [[Сымонас Даўкантас]]<ref name="Kraucevic-1993">[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.</ref><ref name="Arlou-2012-349">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 349.</ref>. Сьпярша ім называлі толькі вершніка-рыцара, а дзеля азначэньня гербу цалкам слова «''Vytís''» (ужо зь вялікай літары і з націскам на другім складзе) упершыню выкарысталі толькі ў 1884 годзе (раней Пагоню па-летувіску звычайна звалі «''Vaikymas''» — 'Перасьледаваньне'). Да канца XIX ст. слова «''Vytis''» стала агульнапрынятым у Летуве дзеля азначэньня Пагоні. Аднак яшчэ доўгі час ішлі спрэчкі пра тое, на якім складзе трэба рабіць націск — на першым ці на другім. Толькі ў 1930-я гады з гэтым канчаткова вызначыліся — спыніліся на «''Výtis''»<ref>{{кніга|аўтар=Rimša E.|частка=Heraldika |загаловак=Iš praeities į dabartį|месца=Vilnius|выдавецтва=Versus aureus|год=2004|pages=61—63}}</ref>. {| |- | <gallery caption="Гербы [[Вялікае Княства Літоўскае#Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел|адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак (ваяводзтваў) Вялікага Княства Літоўскага]], 1720-я гады" class="center""> Amścisłaŭ, Pahonia. Амсьціслаў, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскае]] Bieraście, Pahonia. Берасьце, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскае]] Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віленскае ваяводзтва|Віленскае]] Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскае]] Miensk, Pahonia. Менск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Менскае ваяводзтва|Менскае]] </gallery> <gallery class="center""> Padlašša, Pahonia. Падляшша, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляскае]] Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Полацкае ваяводзтва|Полацкае]] Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Троцкае ваяводзтва|Троцкае]] Žemaitija. Жамойць (1720).jpg|[[Жамойцкае ваяводзтва|Жамойцкае (староства)]] Inflanty. Інфлянты (1720) (2).jpg|[[Інфлянцкае ваяводзтва|Інфлянцкае]] </gallery> |} == Сталіца == {{Асноўны артыкул|Вільня}} [[Файл:Vilnia, Vostraja Brama. Вільня, Вострая Брама (J. Bułhak, 1912) (2).jpg|значак|[[Вострая брама]] з гербам [[Пагоня]]й у [[Вільня|Вільні]]. Здымак [[Ян Булгак|Яна Булгака]], 1912 г.]] У старажытных пісьмовых крыніцах сталіца ліцьвінаў — [[Вільня]] — упамінаецца пад беларускай назвай ''Вільня'' (''Vilnia'' або ''Vilna'', напрыклад, у лістах [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Гедзімін]]а 1323 году «''in civitate nostra regia '''Vilnia'''''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 79.</ref>). У старабеларускіх тэкстах з XV ст. суіснавалі формы ''Вильня'' / ''у Вильни'' і ''Вильна'' / ''у Вильне'' (што параўнальна з ''Горадна'' — ''[[Горадня]]'' і ''[[Коўна]]'' — ''Коўня''), але паступова запанавала форма ''Вильня''<ref name="viacorka"/>. Тым часам форму «''Vilnius''» [[летувіская мова|па-жамойцку]] пачалі ўжываць прыкладна з XVII ст. ([[Мікалоюс Даўкша|М. Даўкша]] ў «Пастыле» 1600 году). Летувіскі тапаніміст [[Аляксандрас Ванагас]] мяркуе, што гэта форма ўзьнікла пад уплывам польскай назвы ''Wilno'' (у летувіскай мове няма назоўнікаў ніякага роду, у пазычаньнях ён зьмяняецца на мужчынскі). Тым часам польскае ''Wilno'' утварылася ад старабеларускага варыянту ''Вільна''<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/vilnia/30284660.html Вільня ці Вільнюс? Ці карэктна называць горад традыцыйным беларускім імем], [[Радыё Свабода]], 21 лістапада 2019 г.</ref>. А першаснай і найбольш старажытнай назвай места ў жамойцкіх (летувіскіх) гаворках ёсьць ''Vilnia'', на што зьвяртае ўвагу А. Ванагас і што пацьвярджаецца сучаснай [[латыская мова|латыскай]] назвай — ''Viļņa''<ref name="viacorka"/>. {| |- | <gallery class="center"> Belarusians - on Ethnic Map of European Russia by Aleksandr Rittich - 1875 AD.jpg|[[Беларусы]] (арэал у цэнтры) на «Этнаграфічнай мапе Эўрапейскай Расеі» (1875 г.), складзенай [[Аляксандар Рыціх|Аляксандрам Рыціхам]] (фрагмэнт) Biełarusy. Беларусы (1885).jpg|Фрагмэнт этнаграфічнай мапы Эўропы з атлясу «Géographie Militaire» ([[Парыж]], 1885 г.) Biełarusy. Беларусы (J. Karski, 1903).jpg|Этнаграфічная мапа беларусаў (паводле моўнага крытэру), складзеная філёлягам-славістам [[Яўхім Карскі|Яўхімам Карскім]], 1903 г. Länder und Völkerkarte Europas.jpg|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» (1918 г.), складзенай нямецкім гісторыкам [[Дзітрых Шэфэр|Дзістрыхам Шэфэрам]] (1845—1929) Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы, складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г. </gallery> |} == Перайменаваньне ліцьвінаў у «беларусаў» == Упершыню назва «беларусы» ў дачыненьні да ліцьвінаў пачала выкарыстоўвацца ў XVII ст. у час войнаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] з Рэччу Паспалітай, у запісах маскоўскіх вайсковых пісараў, дзеля азначэньня праваслаўнага вызнаньня тых палонных ліцьвінаў і ўкраінцаў, якія былі праваслаўнымі (у адрозьненьне ад ліцьвінаў-каталікоў{{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«...литвин Ивашко Иванов з женою с Роинкою да с сыном с Микулайком да с сестрою з девкою Агафьицею. А сказал, что он родом литвин, католицкие веры из города Несвижа, мещанский сын, а жена де за ним литовка же тово ж города Несвижа»|скарочана}}<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570-1667 гг. — Минск, 1963. С. 108.</ref>}}), напрыклад: «''литвин белорусец Ошмянского повету''», «''литовка беларуска Мстиславского повету''», «''литвин белоруские веры''» («руская, беларуская вера» = праваслаўе) і г. д.<ref name="latysonak">[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 212—213.</ref> Тым часам палонныя шляхцічы-ліцьвіны называлі сябе выняткова «ліцьвінамі», напр.: «''литвин Корнейко Круковской, уроженец Оршанского повету, шляхтич белоруские веры''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 112.</ref>). Сваю зямлю палонныя літоўскія (беларускія) шляхціцы таксама называлі Літвой. Гісторык [[Алег Латышонак]] прыйшоў да высновы: {{Пачатак цытаты}} «Сьвядомае ўжываньне назвы „беларусец“ непісьменнымі сялянамі і прадстаўнікамі гарадзкога плебсу ў сытуацыі, калі гэтае найменьне невядома шляхце, я лічу немагчымым. Выснова з гэтага можа быць толькі адна: слова „беларусец“ ува ўсіх выпадках ''уклалі ў вусны прышэльцаў маскоўскія чыноўнікі''»<ref name="latysonak"/> {{Канец цытаты}} [[Файл:Biełarusy. Беларусы (1803).jpg|значак|Беларус ({{мова-ru|«белороссиянин»|скарочана}}) і беларуска ({{мова-ru|«белороссиянка»|скарочана}}). З альбому, выдадзенага ў 1803 годзе для [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I Раманава]], дзе зьмяшчаюцца малюнкі [[Палякі|палякаў]], [[Латышы|латышоў]] («ліфлянцаў» і «курляндцаў»), [[Украінцы|украінцаў]] («маларасіянаў») ды шматлікіх іншых народаў пад [[Расейская імпэрыя|расейскай уладай]], але няма ліцьвінаў{{Заўвага|Беларускі этноляг [[Юры Ўнуковіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што расейскі навуковец [[Васіль Севяргін]], які ў 1802 годзе наведаў [[Шаўлі]], [[Кейданы]], [[Коўна]], [[Вільня|Вільню]], [[Горадня|Горадню]], [[Стоўпцы]], [[Менск]], [[Барысаў]], [[Крупкі]] і [[Ворша|Воршу]], хоць і разглядаў адпаведную тэрыторыю як «''Литву и Белоруссию''», аднак датычна мясцовага насельніцтва не ўжываў ані назвы «беларусы», ані «літоўцы» («ліцьвіны»)<ref>Унуковіч Ю. Этнічная ідэнтыфікацыя і катэгарызацыя беларусаў і літоўцаў у ХІХ ст. // Białorutenistyka Białostocka. T. 12 (2020). S. 377.</ref>}}]] Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161"/>. Выдадзенае ў 1787 годзе на загад маскоўскай гаспадыні [[Кацярына II|Кацярыны II]] «Пространное Землеописание Российского Государства» паведамляла, што ў [[Магілёўскае намесьніцтва|Магілёўскім]] і [[Полацкае намесьніцтва|Полацкім]] намесьніцтвах, «''апроч расейцаў, знаходзяцца <…> палякі, літва і жыды''»{{Заўвага|{{мова-ru|«кроме Россиян, находятся <...> Поляки, Литва и Жиды»|скарочана}}}}<ref>Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. С. 272, 276.</ref>, прытым літва адносілася да славянскіх народаў<ref>Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=GFxiAAAAcAAJ&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 133].</ref>. Геаграфічны слоўнік Расейскай дзяржавы 1788 году зьмяшчае артыкул «''Белоруссия, или Белая Россия''» з азначэньнем «''краіна, далучаная да Расеі <…> за панаваньнем Кацярыны II <…>, як то павет Дынабурскі, ваяводзтвы Амсьціслаўскае, Віцебскае, часткі паветаў Аршанскага і Рэчыцкага <…> цяпер жа ўся Беларусь падзяляецца на два намесьніцтвы: Полацкае і Магілёўскае''»<ref>Новый и полный географический словарь Российского государства. Ч. 1. — Москва, 1788. С. 123—125.</ref>. У афіцыйным аглядзе Расейскай імпэрыі 1793 году адзначалася, што Магілёўскае намесьніцтва складае частку «Беларусі» ({{мова-ru|«Бело-Руссии»|скарочана}}), а «''яго жыхары — гэта палякі і літва, якія спавядаюць рымска-каталіцкі, грэцкі і ўніяцкі законы; ёсьць тут таксама жыды''» ({{мова-ru|«жители оного суть поляки и литва, исповедующие римско-католицкий, греческий и униатский закон; здесь есть также жиды»|скарочана}})<ref>Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб.: Имп. тип., 1793. С. 98.</ref>. Такі ж склад насельніцтва пазначаўся для Полацкага намесьніцтва, якое называлася другой часткай «Беларусі»<ref>Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб.: Имп. тип., 1793. С. 95.</ref>. Тым часам у выдадзеным да [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу Рэчы Паспалітай]] (1772 год) пры Імпэратарскім Маскоўскім унівэрсытэце атлясе зазначалася, што «''Белая Расія <…> складаецца з Смаленскай губэрні''»<ref>Детской атлас: о Российской Империи с толкованием гербов и с родословием царствующему дому. Т. 4. — Москва, 1771. [https://books.google.by/books?id=rABhAAAAcAAJ&pg=PA91&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&f=false С. 91].</ref>, а прафэсар Маскоўскага ўнівэрытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Харытон Чабатароў||ru|Чеботарёв, Харитон Андреевич}} у першым падручніку расейскай геаграфіі «Географическое методическое описание Российской империи…» (выйшаў з друку ў 1776 годзе) пісаў: «''З даўніх часоў прыналежныя да Расеі землі складаюць тры галоўныя яе часткі, гэта значыць: вялікую, малую і белую Расію. <…> Белая Расія, Rossia alba, ляжыць да Польскіх граніцаў паміж вялікай і малой Расіяй. Яна складаецца з аднаго Смаленскага княства <…> Смаленскае княства паводле цяперашняга падзелу называецца [[Смаленская губэрня|Смаленскай губэрняй]]''»<ref>Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. С. 95, [https://books.google.by/books?id=pnVpAAAAcAAJ&pg=PA104&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&f=false 104].</ref>{{Заўвага|Далей жа, аднак, пры падрабязным апісаньні тагачаснага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу Расейскай імпэрыі аўтар ўжо адзначае, што Смаленская губэрня з наступнай Магілёўскай і большай часткай Пскоўскай губэрні «складае гэтак званую Белую Расію» ({{мова-ru|«составляет так называемую Белую Россию»|скарочана}})<ref>Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. [https://books.google.by/books?id=pnVpAAAAcAAJ&pg=PA104&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D1%82%D0%B0%D0%BA%D1%8A%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D0%BC%D1%83%D1%8E&f=false С. 429].</ref>}}. [[Файл:Congress Poland and Lithuanian governorates - by Alexander Voschinin - 1851 AD.jpg|значак|Мапа № 6 атлясу «Географический атлас Российской империи» (1851 г.)<ref>Географический атлас Российской империи [Карты] / Сост. на основании Высочайше утвержденного наставления 24 декабря 1848 года Александром Вощининым. — Санкт-Петербург: 1851. — 17 с.</ref>, дзе цэнтральная частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (на поўдзень ад [[Горадня|Горадні]] і [[Менск]]у) мае подпіс «літоўцы» ({{мова-ru|литовцы|скарочана}}), а паўночна-ўсходняя частка — «беларусы» ({{мова-ru|белорусы|скарочана}})]] У кнізе нямецкага навукоўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Гатліб Георгі|Ёгана Георгі|ru|Георги, Иоганн Готлиб}} «Описание всех в Российском государстве обитающих народов», выдадзенай у 1799 годзе пры Імпэратарскай акадэміі навук у Санкт-Пецярбург, зазначалася, што «''літоўцы — старажытнае племя русаў… гэты народ у пляне сваіх звычаяў, павер’яў, ладу жыцьця, адзеньня і нораваў мае падабенства часткова з палякамі і маларосамі, а часткова зь вядомымі плямёнамі старажытных русаў, што жывуць у Расеі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Литовцы суть древнее племя Руссов… В прочем народ сей в рассуждении своих обычаев, поверьев, образа жизни, одеяния и нравов, имеет сходство частью с Поляками и Малороссиянами, а частью с известными, обитающими в России, племенами древних Руссов»|скарочана}}}}<ref>Георги И. Г. Описание всех обитающих в Российском государстве народов их житейских обрядов, обыкновений, одежд, жилищ, упражнений, забав, вероисповеданий и других достопамятностей. Ч. 4. — СПб, 1799. С. 385.</ref>. У 1815 годзе расейскі географ прафэсар Пецярбурскага пэдагагічнага інстытуту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Еўдакім Зяблоўскі||ru|Зябловский, Евдоким Филиппович}} пісаў у другім выданьні сваёй працы «Статистическое описание Российской Империи»: «''Палякі… жывуць у губэрнях Віцебскай, Магілёўскай, Віленскай, Гарадзенскай, Менскай… <…> Літва знаходзіцца ў Віленскай і Магілёўскай губэрні, і ва ўсіх месцах былога Герцагства Літоўскага''»{{Заўвага|{{мова-ru|Поляки... живут в Губерниях Витебской, Могилевской, Виленской, Гродненской, Минской… <…> Литва находится в Виленской и Могилевской Губерниях и во всех местах бывшего Герцогства Литовского|скарочана}}}}<ref>Зябловский Е. Статистическое описание Российской Империи в нынешнем ее состоянии. — СПб, 1815 [https://books.google.by/books?id=FwRhAAAAcAAJ&printsec=frontcover&dq=%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%98%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%B8&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 123].</ref>. У 1827 годзе расейскі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||ru|Кёппен, Пётр Иванович}} азначаў нашчадкаў [[крывічы|крывічоў]] як «літоўска-рускіх» ({{мова-ru|Литовско-Русских|скарочана}})<ref name="Kiopen-1827-10">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 10.</ref>, «ліцьвіна-русаў» ({{мова-ru|Литвино-Руссов|скарочана}}) і «беларусцаў» ({{мова-ru|Белорусцев|скарочана}})<ref name="Kiopen-1827-11"/>. У 1837 годзе расейскі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сьнегіроў||ru|Снегирёв, Иван Михайлович}} пісаў, што «''пад словам Літва разумеюцца два розныя плямёны, а менавіта: 1) Літва азначае Вялікае Княства Літоўскае ў найбольшым яго пашырэньні. А як уласная Літва, якая гаворыць сваёй мовай, складала найменшую частку насельніцтва; то пад Літвой разумелі Расіянаў, або Русінаў Вялікага Княства Літоўскага; 2) Літва — народ адрознага ад Славянаў племені, які гаворыць мовай нявысьветленага паходжаньня і вядомы ў [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] пад імём Жамойці. У Польскіх пісьменьнікаў Літва часта ўжываецца замест Літоўскай Русі і замест Жамойці або Самагіціі»{{Заўвага|{{мова-ru|«Под словом Литвы разумеются два разных племени, именно 1) Литва означает Великое Княжество Литовское в наибольшем его распространении. А как собственная Литва, говорящая своим особенным языком, составляла самую малую часть народонаселения: то под Литвою разумели Россиян или Русинов Великого Княжества Литовского; 2) Литва — народ опличногo oт Славян племени, говорящий языком недоведомого происхождения и известный в Виленской г. под именем Жмуди. У Польских писателей Литва часто употребляется вместо Литовской Руси и вместо Жмуди или Самогиции».|скарочана}}}}<ref>Снегирев И. М. Руские простонародные праздники и суеверные обряды: Выпуск I. — Москва, 1837. [https://books.google.by/books?id=qQJnAAAAcAAJ&pg=PA244&dq=%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5+%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B4%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8+1837&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjnteDJ0pf0AhWWi_0HHXfhBkEQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%20%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8&f=false С. 94].</ref>. Выдадзеная ў 1839 годзе 3-я частка расейскай энцыкляпэдыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Военный энциклопедический лексикон||ru|Военный энциклопедический лексикон}} у артыкуле пра Віленскую губэрню падавала наступную інфармацыю: «''Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў, расейцаў і малой колькасьці караімаў і татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев, Русских и малого числа Караимов и Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»|скарочана}}}}<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 3. — СПб., 1839. С. 324.</ref>, тым часам у артыкуле пра [[Віцебская губэрня|Віцебскую губэрню]] гэтая ж крыніца замест літоўцаў сярод насельніцтва падавала беларусаў, а паходжаньне шляхты не адзначалася<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1839. С. 384.</ref>. Падобная сытуацыя назіралася і ў выдадзенай у 1845 годзе 9-й частцы, калі ў артыкуле пра [[Менская губэрня|Менскую губэрню]] зазначалася, што «''Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў і малой колькасьці татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев и малого числа Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»|скарочана}}}}<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. [https://books.google.by/books?id=r_IIAAAAQAAJ&pg=PA58&hl=ru&source=gbs_selected_pages&cad=2#v=onepage&q&f=false С. 58].</ref>, а ў артыкуле пра [[Магілёўская губэрня|Магілёўскую губэрню]] замест літоўцаў ужо падаваліся беларусы<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. С. 108.</ref>{{Заўвага|Разам з тым, у выдадзенай у 1840 годзе 4-й частцы адзначалася, што насельніцтва [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] «''пераважна складаецца з русінаў, беларускага племені, з выняткам паўночных паветаў, у якіх пануюць літоўцы. Шляхта амаль ўся даўняга літоўскага і найноўшага польскага паходжаньня''»<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 4. — СПб., 1840. С. 108.</ref>}}. [[Файл:Рассказы на белорусском наречии (1863).jpg|значак|«Рассказы на белорусском наречии», выдадзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі ў 1863 г.]] Выдадзеная у 1843 годзе 2-я частка «Геаграфіі Расейскай імпэрыі» {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Паўлоўскі|Івана Паўлоўскага|ru|Павловский, Иван Яковлевич}} паведамляла, што «''ў Беларусі агулам жывуць літоўцы і рускія; у местах пераважна палякі і жыды''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В Белоруссии вообще живут Литовцы и Русские; в городах преимущественно Поляки и Евреи»|скарочана}}}}<ref>Павловский И. Я. География Российской империи. Ч. 2. — Дерпт, 1843. С. 7.</ref>. У 1849 годзе расейскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сахараў||ru|Сахаров, Иван Петрович}} ужыў датычна беларусаў назву літоўца-русы ({{мова-ru|литовцо-руссы|скарочана}}){{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«Литовцо-руссы хоровод переименовали в корогод»|скарочана}}}}<ref>Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. [https://books.google.by/books?id=UvtJAAAAcAAJ&pg=RA3-PA38&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 38], [https://books.google.by/books?id=oboNAAAAIAAJ&pg=RA3-PA77&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 77].</ref>. Напісаную каля 1857 году і выдадзеную ў 1867 годзе кнігу пра гісторыю [[Тураў]]скай япархіі народжаны на [[Пінскі павет|Піншчыне]] архімандрыт [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Анатолі (Станкевіч)||uk|Анатолій Станкевич}}<ref>Ільїн О. Єпископ Анатолій (Станкевич) та виникнення білоруської національної ідеї // Сіверянський літопис. № 1, 2013. С. 33—34.</ref> пачынаў наступнымі словамі<ref>Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Москва, 1867. С. 1.</ref>: «''Якім бедным ня быў бы выгляд цяперашняга [[Тураў|Турава]], але ўсё-ткі памяць пра Тураў, як калыску праваслаўя ў Літве, сьвятая для ўсякага руса-ліцьвіна''» ({{мова-ru|«Как ни беден вид теперешнего Турова, но все-таки память о Турове, как колыбели православия в Литве, священна для всякого руссо-литвина»|скарочана}}){{Заўвага|«Руса-ліцьвіны» ({{мова-ru|«руссо-литвины»|скарочана}}) таксама ўпамінаюцца ў іншым месцы кнігі<ref>Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Москва, 1867. С. 23.</ref>}}. [[Файл:Dictionary Nasovic Title Page .jpg|значак|[[Слоўнік Насовіча]] ({{мова-ru|«Словарь белорусского наречия»|скарочана}}). [[Санкт-Пецярбург]], 1870 г.]] У 1846 годзе на прапанову Расейскай акадэміі навук даслаць зьвесткі пра наяўнасьць неславянскіх нацыянальных меншасьцяў, у тым ліку і летувісаў, ваўкавыскі земскі спраўнік паведаміў, што ў [[Ваўкавыскі павет (Гарадзенская губэрня)|Ваўкавыскім павеце]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] жыве 84 190 «''літоўцаў праваслаўнага і каталіцкага веравызнаньня''ў» (большасьць насельніцтва павету). Як падкрэсьлівае гісторык [[Аляксандар Краўцэвіч]], такім парадкам мясцовы ўраднік з тэрыторыі гістарычнай Літвы традыцыйна атаясаміў «літоўцаў» з тутэйшымі беларусамі<ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 114.</ref>. Паводле апублікаваных у 1861 годзе афіцыйных зьвестак губэрнскіх статыстычных камітэтаў, сабраных у канцы 1850-х гадоў з дапамогай мясцовага духавенства ўсіх канфэсіяў, у Ваўкавыскім павеце налічвалася ўжо толькі 37 481 «літоўцаў», з астатняга насельніцтва павету 23&nbsp;816 чал. назвалі праваслаўнымі «вялікарасіянамі», 9032 чал. — каталікамі-«палякамі», 8578 чал. — «беларусамі», 2854 чал. — праваслаўнымі «[[яцьвягі|яцьвягамі]]», 15 чал. — «маларасіянамі»<ref name="Zapiski-1861-153">Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.</ref>. Тым часам у [[Гарадзенскі павет (Гарадзенская губэрня)|Гарадзенскім павеце]] налічылі 46&nbsp;270 «літоўцаў», 16&nbsp;426 «палякаў», 8171 «вялікарасіяніна» і 2074 «беларусы», прытым 29&nbsp;856 «літоўцаў» спавядалі праваслаўе. Апроч таго, у [[Берасьцейскі павет (Гарадзенская губэрня)|Берасьцейскім павеце]] налічылі 13&nbsp;322 праваслаўныя «літоўцы», у [[Пружанскі павет (Гарадзенская губэрня)|Пружанскім павеце]] — 22&nbsp;103, у [[Слонімскі павет (Гарадзенская губэрня)|Слонімскім павеце]] — 53&nbsp;808, а ў [[Кобрынскі павет (Гарадзенская губэрня)|Кобрынскім павеце]] — 22&nbsp;725 праваслаўных «яцьвягаў»<ref name="Zapiski-1861-153"/>. Тым часам большую частку насельніцтва Менскай губэрні ў гэтых сьпісах ужо азначылі як беларусаў, хоць у [[Слуцкі павет (Менская губэрня)|Слуцкім павеце]] яшчэ налічылі 20&nbsp;721 «літоўцаў» (зь іх 9028 праваслаўных), у [[Барысаўскі павет|Барысаўскім павеце]] — 19&nbsp;082, у [[Ігуменскі павет|Ігуменскім павеце]] — 14&nbsp;919<ref>Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.</ref>. У Віленскай губэрні гэтыя ж сьпісы дэкляравалі 27&nbsp;985 праваслаўных «літоўцаў» (пераважна ў [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкім павеце]])<ref>Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 150—151.</ref>. У 1869 годзе расейскія ўлады апублікавалі статыстычныя зьвесткі пра этнічны склад падатнага насельніцтва, дзе ўжо і большасьць насельніцтва Гарадзенскай губэрні азначалася як беларусы («нацыянальнасьць» жыхароў гэтым разам вызначалі расейскія паліцыйныя прыставы, якія дасылалі зьвесткі беспасярэдне ў статыстычны камітэт)<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 149—150.</ref>. У 1886 годзе латыска-летувіскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Эдуард Вольтэр||be|Эдуард Аляксандравіч Вольтэр}}, які карыстаўся падтрымкай [[Расейскае геаграфічнае таварыства|Расейскага геаграфічнага таварыства]], даваў наступныя інструкцыі датычна збору статыстычных зьвестак у Віленскай губэрні<ref>Вольтер Э. Об изучении литовского языка и племени // Памятная книжка Виленской губернии на 1887 год. — Вильна, 1886. С. 133.</ref>: «''Пры зьбіраньні статыстычных зьвестак часта зьмешваюцца паняцьці Ліцьвін, Літва ў гістарычна-геаграфічным значэньні зь Літвой этнаграфічнай. Ліцьвінам лічыцца мусіць той, хто ў хатнім побыце размаўляе па-літоўску{{Заўвага|Тут — у сэнсе «па-летувіску»|name="pa-letuvisku"}} <…> У цяперашні час зьвесткі, датычна прынятых у войска ў рубрыцы „паводле паходжаньня“, мусяць лічыцца сумнеўнымі ад таго, што вельмі шмат ліцьвінаў значыцца ў паветах — дзе іх цяпер, як тых, хто размаўляе па-літоўску, зусім няма; а наадварот, у тых паветах, дзе цяпер яшчэ гавораць па-літоўску, паводле статыстычных табліцаў прынятых літоўцаў у войска паказваецца параўнальна мала. У [[Вялейскі павет (Віленская губэрня)|Вялейскім]] і [[Дзісенскі павет (Віленская губэрня)|Дзісенскім]] паветах пра літоўцаў ня можа быць і гаворкі…»{{Заўвага|{{мова-ru|«При собирании статистических сведений часто смешиваются понятия Литвин, Литва в историко-географическом значении с литвою этнографической. Литвином считаться должен тот, кто в домашнем быту говорит по литовски <...> В настоящее время сведения, относительно принятых в войска по рубрике «по происхождению», должны считаться сомнительными оттого, что очень много литвинов значится в уездах — где их теперь, как по литовски говорящих, вовсе нет; а наоборот, в тех уездах, где ныне еще говорят по литовски, по статистическим таблицам принятых литовцев в войска показано сравнительно мало. В Вилейском и Дисненском уездах о литовцах не может быть и речи...»|скарочана}}}}''. [[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі [[Летувіская мова|летувіскамоўная]] паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]] У 1863 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў||ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} на сродкі [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] вялікім накладам надрукаваў «Рассказы на белорусском наречии»<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [http://dziejaslou.by/old/www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/lat902ec.html?OpenDocument Гутарка «царкоўнага старасты Янкі» з «Яськам гаспадаром з-пад Вільні»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 9 (2), 2004. С. 196—212.</ref> (выдавалася за зборнік ананімных «народных» твораў) — кнігу да чытаньня ў [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]], дзе гістарычным ліцьвінам навязваўся ідэалягічны штамп расейскага [[імпэрыялізм]]у дзеля абгрунтаваньня прынцыпаў [[Русіфікацыя Беларусі|іх русіфікацыі]] і асыміляцыі<ref name="Chaustovic-2001-11">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 11.</ref>: у першым творы «Кто булы наши найдавнійшіи диды и якая их була доля до уніи?» аўтар (відаць, [[Міхаіл Каяловіч]]<ref name="Chaustovic-2001-9">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 9.</ref>) апавядае пра «літоўскую заваёву Беларусі»{{Заўвага|Хоць супольнае жыцьцё беларусаў з «заваёўнікамі» ў гэтым творы падаецца досыць станоўча<ref name="Tokc-2006"/>}}, называючы «ліцьвінамі» летувісаў<ref name="Tokc-2006">[[Сяргей Токць|Токць С.]] Абуджэнне заходнерусізму ў інтэграцыйным канструктывізме А. Бендзіна // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Т. 13, сш. 2 (снежань 2006). С. 388—419.</ref>, у другім творы праводзіцца думка, што «''нашы дзяды былі рускімі, але сталі над імі панаваць ліцьвіны і палякі ды прымусілі прыняць унію, каб ператварыць нас у палякаў і католікаў''»<ref name="Chaustovic-2001-9"/>, трэці твор «Великая помылка наших белорусов» заканчваецца заклікам, што «''Русскими, а не Поляками мы повинны называтца''»<ref name="Chaustovic-2001-10">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 10.</ref>, у чацьвертым творы прапагандуецца навучаньне дзяцей у расейскіх школах<ref name="Chaustovic-2001-11"/>. Выдадзены ў 1870 годзе Імпэратарскай акадэміяй навук у [[Санкт-Пецярбург]]у [[Слоўнік Насовіча|«Словарь белорусского наречия»]] [[Іван Насовіч|Івана Насовіча]] падае да беларускага слова «литвин» расейскі адпаведнік «литовец» і прыклад ужываньня «''литвин як лин''»{{Заўвага|Выдадзены ў 2011 годзе [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміяй навук Беларусі]] «Слоўнік беларускіх народных параўнанняў» дае наступнае тлумачэньне выразу «''ліцьвін як лін''»: «''Пра характар колішняга беларуса — дужага, моцнага, выкрутлівага, якога голай рукой ня возьмеш''»<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 241.</ref>}}, сьледам падаецца слова «[[Літвякі (неадназначнасьць)|литвяк]]», якому даецца расейскае тлумачэньне «тоже, что литвин» і прыклад ужываньня «''литвяки по нашему не говоруць''»<ref>Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 269.</ref>. Тым часам у якасьці прыкладу да слова «[[Бацьвіньне|боцвинне]]» падаецца «''Кузьма и Дземьян два лицвины, принешли горшочек боцвиння''»<ref name="Nasovic-1870-31"/>{{Заўвага|Як зазначаюць сучасныя дасьледнікі, сьвятых Кузьму і Дзям’яна беларусы здаўна лічылі сваімі апекунамі і дарадцамі: у беларускім фальклёры адлюстроўваецца вера ў тое, што Кузьма і Дзям’ян дапамагалі сялянам у іх галоўных клопатах — сенакосе, падрыхтоўцы да жніва, малацьбе. Сярод іншага, менавіта Кузьма і Дзям'ян дапамагаюць ліцьвіну паводле сюжэту ўкраінскай інтэрмэдыі XVIII стагодзьдьзя<ref name="Kabrzyckaja-2007"/>}}. Гэты ж слоўнік да вядомай беларускай назвы расейцаў — [[маскаль]] — падае толькі адно расейскае значэньне «солдат»<ref>Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 290.</ref>. [[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія беларускія школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]] Як адзначае гісторык [[Павал Церашковіч]], па 1860-х гадоў тэрмін «ліцьвіны» («літоўцы») у дачыненьні да беларусаў зьнікае з афіцыйных дакумэнтаў і статыстыкі Расейскай імпэрыі<ref>Терешквич П. В. Этническая история Беларуси XIX — начала XX в. — Минск, 2004. С. 79.</ref>. Разам з тым, яшчэ ў працы 1886 году (перавыдавалася ў 1890 годзе) пра здушэньне [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] расейскі вайсковы гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Пузырэўскі||pl|Aleksandr Puzyriewski}}, які паходзіў зь віленскай шляхты, апісваў насельніцтва вылучанага ім паўночнага тэатру ваенных дзеяньняў ([[Беластоцкая вобласьць (Расейская імпэрыя)|Беластоцкая вобласьць]], [[Віленская губэрня]], часткі [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрняў з найважнейшымі местамі [[Вільня]]й, [[Горадня]]й, [[Коўна]]й, [[Беласток]]ам і [[Менск]]ам) як «''жамойць і літоўцы складаюць земляробчую клясу; гандаль і прамысловасьць у руках жыдоў, якія насяляюць месты і мястэчкі; польская шляхта — паноўная кляса''», а насельніцтва сярэдняга тэатру ваенных дзеяньняў ([[Палесьсе]] — паўднёвыя часткі Менскай і Гарадзенскай губэрняў, паўночная частка [[Валынская губэрня|Валынскай губэрні]] з найважнешымі местамі [[Берасьце]]м, [[Пінск]]ам, [[Мазыр]]ом і [[Бабруйск]]ам) — «''беларусы, літоўцы, палякі, жыды''»<ref>Пузыревский А. К. Польско-русская война 1831 г. — СПб., 1886. С. 21—22.</ref>{{Заўвага|А ў выдадзенай у 1869 годзе этнаграфічнай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Дзьмітрыеў|Міхаіла Дзьмітрыева|be|Міхаіл Аляксеевіч Дзмітрыеў}} адзначалася, што {{мова-ru|«Похороны у простолюдинов Дисненского и Вилейского уездов называются Литовским словом ''хаутуры''»|скарочана}}<ref>Собрание песен, сказок, обрядов и обычаев крестьян Северо-западнаго края. — Вильна, 1869. [https://books.google.by/books?id=zwLkAAAAMAAJ&pg=PA211&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A+%22%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiKocygxo70AhWK3eAKHXp0AME4HhDoAXoECAIQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A%20%22%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&f=false С. 211].</ref>}}. Таксама адгукнуліся на сьвядомасьці ліцьвінаў-беларусаў наступствы [[палянізацыя|палянізацыі]]. Так, шматлікія беларусы называлі сябе [[палякі|палякамі]], хоць азначалі сваю зямлю [[Літва старажытная|Літвой]], а мову — [[Беларуская мова|літоўскай]]<ref>Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&pg=PA26&dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&f=false С. 25—26.]</ref>: {{Цытата|Іншая цяжкасьць паходзіць ад таго, што на мясцовай мове, а пагатоў на польскай, нярэдка зьмешваюцца назвы «Беларусь» і «Літва», беларуская мова і літоўская{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіская»|name="letuviskaja"}}, то бок паводле старадаўняй памяці пра тыя часы, калі Беларусь і Літва складалі адно цэлае, усё беларускае называлася ''літоўскім''. Спытаеце вы, напрыклад, якуюсьці мяшчанку, хто яна такая? — Polka, адкажа яна вам. — Адкуль родам? — Z Litwy. Як гавораць дома? — Po litewsku. Між тым пры высьвятленьні больш дакладных зьвестак выяўляецца, што ні сама яна, ні яе родныя ні слова не разумеюць па-літоўску{{Заўвага|name="pa-letuvisku"}}, а гавораць выняткова [[Беларуская мова|па-беларуску]]. {{арыгінал|ru|Другое затруднение происходитъ оттого, что на местном языке, а тем более на польском, нередко смешиваются в названии Белоруссия и Литва, белорусский язык и литовский, т. е. по старинной памяти о тех временах, когда Белоруссия и Литва составляли одно целое, всё белорусское называется литовским. Спросите вы, например, какую нибудь мещанку, кто она такая? – Polka, ответит она вам. – Откуда родом? – Z Litwy. – Как говорят дома? – Po litewsku. Между тем, по наведении более точных справок оказывается, что ни сама она, ни ее родные ни слова не понимают по-литовски, а исключительно говорятъ по-белорусски.}} }} [[Файл:Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi (A. Czapski, 1850).jpg|значак|«Коўна — цяперашняя сталіца [[Жамойць|Жамойці]]» ({{мова-pl|«Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi»|скарочана}}). Подпіс да панарамнай выявы [[Коўна]], 1850 г.]] [[Файл:Schamaiten (Samogitien) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» нямецкага гісторыка [[Дытрых Шэфэр|Дытрыха Шэфэра]] (1916 г.), на якой абшар [[летувісы|летувісаў]] мае подпіс «''Schamaiten (Samogitien)''»]] [[Файл:Litauer (Schamaiten, Schmuden) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Легенда да мапы Д. Шэфэра, дзе летувісы азначаюцца [[жамойты|жамойтамі]]<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139—140.</ref>: «''Litauer (Schamaiten, Schmuden'')»]] Зь іншага боку, яшчэ ў пачатку ХХ ст. захоўвалася адрозьненьне паміж літоўцамі і жамойтамі. У артыкуле «Цікавае выступленьне» [[Антон Луцкевіч]] цытуе прамову ксяндза [[Міхал Далецкі|Міхала Далецкага]] на інгрэсе жамойцкага біскупа [[Францішак Карэвіч|Францішка Карэвіча (Пранцішкуса Каравічуса)]]: «''У склад нашай дыяцэзіі ўходзіць, апрыч жмудзінаў і літоўцаў, значнае чысло і другіх народнасьцяў…''»<ref>[[Антон Луцкевіч|Луцкевіч А.]] Барацьба за вызваленьне. — Вільня; Беласток, 2009. С. 134.</ref>. Увогуле, жыхарства [[Жамойць|Жамойці]] (большай часткі сучаснай [[Летува|Летувы]]) «ліцьвінамі» (альбо «літоўцамі») сябе не называла нават у XIX стагодзьдзі. У навуковым выданьні «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаецца агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады ўсю тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць|Жмудзь]], а сябе [[жмогусы|жмогусамі]]''» ({{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>). А ў 1893 годзе паведамлялася, што «''…Жамойць, або, як яна сама сябе называе, „сьвятая Жамойць“, засяляе шчыльнай масай мільёна ў два душ паўночную частку Віленскай губэрні і найбольшую частку Ковенскай і Сувалкаўскай''» ({{мова-ru|«...Жмудь, или, как она сама себя называет, «святая Жмудь», населяет плотной массой миллиона в два душ северную часть Виленской губернии и наибольшую часть Ковенской и Сувалкской»|скарочана}})<ref>Русское обозрение. Т. 4, 1893. [https://books.google.by/books?id=eeA6AQAAMAAJ&pg=PA414&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82,+%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F+%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C,&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjOovDw0ev0AhWk_7sIHSTgDBwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%2C%20%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F%20%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C%2C&f=false С. 414].</ref>. На тое, што жыхары Жамойці не называлі сябе ліцьвінамі, таксама зьвяртае ўвагу [[Ігар Чаквін]], тым часам беларускамоўныя ліцьвіны гістарычна супрацьпастаўлялі сябе летувісам, якіх вызначалі назвамі «жамайты», «жамойты», «жмудзь», «самагіты» ды іншымі<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95—96.</ref>{{Заўвага|[[Гістарычны слоўнік беларуская мовы]] падае наступныя назвы з азначэньнем 'жамойт, жыхар Жамойці' або 'Жамойць': * ''Жмайдзін'' («''з заўзятай злосьці ... коні двох жмайдзінаў паловых з шорами ізь лейцамі ... заступіўшы на дабравольнай дарозе''») * ''Жмойдзь'' («''пад тым іменем замыкаюцца некаторыя народы сятыскія ў гісторыкаў, і нашы славенскія ўсі продкаве, русь, Масква, палякі, літва, жмойдзь''») * ''Жмуйдзь'' («''з таго ж гомэра і патомкаў яго цымбраў пашлі немцы. А ад кваснона (квіснонамі) краля іўдзескамі названы, готаве, такжа полаўцы, літва, жмуйдзь, латва''») * ''Жамойцін'' («''у лесе ліцьвіна з жамойцінам да тых часоў ані слыхаць было''») * ''Жамойць'' («''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі, і не аселым, адно Жамойці''», «''то ўсе мы і патомкі нашы вялікія князі літоўскія даваці будзем павінны, толька літве, русі, жамойці''», «''асобна абоз з калёс скірпячых паставіўшы бяз зброі і панцыраў бо тодзь яшчэ рыштунку жамойць у тот час ня знала''»)<ref>{{Літаратура/ГСБМ|10к}} С. 42, 50.</ref>}}. Гэтак, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што ліцьвіны ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''[[Жмогусы|Zmogosy]], Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Беларускае слова «жмудзяк» з расейскім перакладам «жмудин, литвин» зафіксаваў «[[Беларуска-расійскі слоўнік Байкова і Некрашэвіча|Беларуска-расійскі слоўнік]]» [[Мікола Байкоў|Міколы Байкова]] і [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]] (1925 год), а выдадзены ў 2014 годзе «[[Ушачы|Вушацкі]] словазбор [[Рыгор Барадулін|Рыгора Барадуліна]]» падае слова «жмудзяк» у значэньні «скупы чалавек, скнара»: «''Такі ўжо жмут, такі жмудзяк, што зімой лёду не пазычыць''»{{Заўвага|Тым часам слова «жмудны», паводле Расейска-беларускага слоўніка дадатковай лексыкі [[Зьміцер Саўка|Зьмітра Саўкі]], мае расейскі пераклад «выматывающий», а ў беларускіх гаворках ([[Жыткавіцкі раён]]) адпавядае беларускаму слову «скупы»}}. Таксама ў беларускіх гаворках захавалася слова «жмодзь» — 'саранча, навала' («''ек та жмодзь: і свое поедзяць і нашэ покрадуць''»{{Заўвага|Запісана ў [[Столінскі раён|Столінскім раёне]] пра вялікую колькасьць малых пражэрлівых істот}}<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 152.</ref>), якое паводле Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы [[НАН Беларусі]], відаць, ёсьць пераасэнсаваньнем старой назвы групы плямёнаў ([[жамойць]]), вядомым і ў іншых выпадках (напрыклад, [[барбары]])<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 231.</ref>. Тым часам летувіская мовазнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юраце Лаўчуце||lt|Jūratė Sofija Laučiūtė}} ў сваім «Слоўніку балтызмаў у славянскіх мовах» (1982 год) зьвязвае з этнонімам «жамойць» беларускае слова «жмойдзь» — 'шматлікая сям’я з малалетніх, якія задарма ядуць хлеб; увогуле вялікая колькасьць дармаемаў' і параўноўвае яго з словам «жэмяць» — 'малеча, драбяза'<ref>Лаучюте Ю. А. Словарь балтизмов в славянских языках / Отв. ред. чл.-корр. АН СССР А. В. Десницкая; Институт языкознания АН СССР. — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1982. С. 54.</ref>{{Заўвага|Сюды ж «жэмач» — 'пагардлівы зварот да падлеткаў' (смаленскае) і 'дробная рыбіна' (пскоўскае)<ref>Корбут В. [http://mowaznaustwa.ru/2009/03/19/v-korbut-z-kry%D1%9Eskix-belaruskix-baltyzma%D1%9E/ З крыўскіх (беларускіх) балтызмаў] // DRUVIS. Альманах цэнтра этнакасмалогіі KRYŬJA. № 1, 2005.</ref>}}. Таксама, відаць, зьвязаны з жамойтамі выраз «жэмаць пузатая» — 'малыя дзеці' — ёсьць у лексыконе [[Аўсюкова|аўсюкоўскай]] гаворкі ([[Расонскі раён]])<ref>[https://news.arche.by/by/page/science/filialogia-navuka/13809 З лексікону аўсюкоўскай гаворкі], [[ARCHE Пачатак]], 7 лютага 2014 г.</ref>. Апроч таго, беларускі мовазнаўца [[Мікалай Бірыла]] ў сваёй працы «Беларуская антрапанімія» (1969 год) прыводзіць наступныя прозьвішчы, утвораныя ад 'летувіс, жмудзін, жамайдзяк, жыхар Жамойці': Жамойда, Жамойдзін, Жамойта, Жамойць, Жмайдзяк, Жмудзяк, Змудзяк<ref>Бірыла М. Беларуская антрапанімія, 2. Прозвішчы, утвораныя ад апелятыўнай лексікі. — {{Менск (Мінск)}}: «Навука і тэхніка», 1969. С. 144, 146—147, 160.</ref>. Таксама ў Беларусі адзначаюцца паселішчы з назвамі этнічнага паходжаньня, утворанымі ад «жамойць» або «жамайдзяк»: [[Жамайдзякі]] ([[Івацэвіцкі раён]]), [[Жамойск]] ([[Докшыцкі раён]]), [[Жамойцішкі]] ([[Вярэнаўскі раён]])<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 122.</ref>, [[Жамайдзі]] ([[Лідзкі раён]]), [[Жамойдзь (Валожынскі раён)|Жамойдзь]] ([[Валожынскі раён]]) і [[Жамойдзь (Клецкі раён)|Жамойдзь]] ([[Клецкі раён]])<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 125.</ref>. Гісторык [[Мікола Ермаловіч]] зьвяртае ўвагу на наяўнасьць значнай колькасці танонімаў тыпу «Жамойцішкі», «Жамайтэлі» і ім падобных у былых Бутрымонскай і Язьненскай воласьцях [[Троцкі павет (Віленская губэрня)|Троцкага]], у Падбярэзскай, Рукойненскай, Янішкаўскай воласьцях [[Віленскі павет (Віленская губэрня)|Віленскага]], у Аляксандраўскай, Беняконскай, Ганчарскай і Эйшышкаўскай воласьцях [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкага]], у Дубатоўскай воласьці [[Сьвянцянскі павет (Віленская губэрня)|Сьвянцянскага]], у Забрэскай і Суботніцкай воласьцях [[Ашмянскі павет (Віленская губэрня)|Ашмянскага]] паветаў. Гэтыя тапонімы досыць сканцэнтраваныя і шчыльна абымаюць усходнія і паўднёва-ўсходнія межы сучаснай Летувы<ref name="Jermalovic-2000-37">{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад [[Жамойць|Жамойці]] (''Żmujdź''), 1916 г.]] Такім чынам, [[Русіфікацыя Беларусі|палітыка татальнай русіфікацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]], якую праводзілі ўлады Расейскай імпэрыі, спрыяла паступоваму зьнікненьню з ужытку назвы «ліцьвіны» ў гістарычным сэнсе<ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.</ref><ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 49—50.</ref> і яе адначаснаму замацаваньню за суседнім балтыйскім народам ([[летувісы|летувісамі]])<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321"/>. Тым часам на ўсе землі ліцьвінаў пашырылася назва «[[Белая Русь]]», «Беларусь», якая раней ужывалася датычна ўсходняй часткі ВКЛ, дзе праваслаўных жыхароў называлі «[[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]». Хоць ліцьвіны-беларусы ў афіцыйным жыцьці Расейскай імпэрыі нібыта спынілі сваё існаваньне як асобны народ, але ў рэальнасьці яны працягвалі захоўваць свае нацыянальныя традыцыі, культуру і мову<ref name="Bic-Harecki-Konan-2005-19">{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 19.</ref>. [[Файл:Pahonia. Пагоня (M. Bahdanovič, 30.11.1917).jpg|значак|Першая публікацыя верша «[[Пагоня (песьня)|Пагоня]]» [[Максім Багдановіч|М. Багдановіча]] ([[Вольная Беларусь (газэта)|Вольная Беларусь]], 30 лістапада 1917 г.)]] У канцы XIX — пачатку XX ст. нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з [[шляхта|шляхты]] колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] — простых нашчадкаў [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы»{{Заўвага|Разам з тым, частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>}}. Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} [[Файл:BNR (Ruthienie Blanche) Map 1918.jpg|значак|Межы [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР)]], абвешчаныя 25 сакавіка 1918 г. паводле [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнага крытэру]] — на падставе працаў гісторыка і этнографа [[Мітрафан Доўнар-Запольскі|Мітрафана Доўнар-Запольскага]]]] Разам з тым, усе дзеячы беларускага нацыянальна-вызвольнага руху (ад [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]] да [[Янка Купала|Янкі Купалы]]) бесьперапынна падкрэсьлівалі повязь Беларускай дзяржаўнасьці зь Вялікім Княства Літоўскім, а ўсе беларускія гісторыкі (ад [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]] да [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]]) называлі ВКЛ «Беларуска-Літоўскім гаспадарствам». Гэтая ж пазыцыя знайшла адлюстраваньне ў [[Другая Ўстаўная грамата|Другой Устаўной грамаце]] Беларускай Народнай Рэспублікі ад 9 сакавіка 1918 году («''Пасьля трох з паловаю вякоў няволі зноў на увесь сьвет кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве і будзе жыць''»), а гербу [[Пагоня|Пагоні]] («''старадаўняй Літоўскай Пагоні''»), які стаў дзяржаўным сымбалем БНР, прысьвяціў [[Пагоня (песьня)|свой верш]] клясык беларускай літаратуры [[Максім Багдановіч]]. Тым часам яшчэ ўлетку 1916 году [[Беларускі народны камітэт]] на чале з Антонам Луцкевічам падтрымаў і пашырыў ідэю [[Канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага]] да канцэпцыі «Злучаных Штатаў» ад [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] да [[Чорнае мора|Чорнага]] мораў, якія плянавалася ўтварыць зь незалежных [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летувы]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Украіна|Ўкраіны]]. Падобны зьвяз тлумачыўся найперш эканамічнымі прычынамі — атрыманьнем выйсьця да мора і патрэбамі нацыянальнай абароны. У 1917 годзе беларускія арганізацыі працягвалі выступаць за ўтварэньне Беларуска-Летувіскай дзяржавы (падтрымана ў верасьні 1917 году [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускім нацыянальным камітэтам]] у [[Менск]]у), прытым рабілі гэта, нягледзячы на пазыцыю [[Летувіская Тарыба|Летувіскай Тарыбы]], якая заявіла прэтэнзіі на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічныя тэрыторыі беларусаў]]. Пры канцы студзеня 1918 году ў Вільні прайшла [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларуская канфэрэнцыя]], якая прыняла рэзалюцыю аб імкненьні стварыць незалежную дэмакратычную дзяржаву зь дзьвюх асноўных нацыянальных тэрыторыяў — беларускай і летувіскай. Па абвяшчэньні ў лютым 1918 году незалежнасьці Летувы ў хаўрусе зь [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыяй]] (у ліпені 1918 году прапанову ад Тарыбы стаць [[Летува (каралеўства, 1918)|каралём Летувы]] пад імём «Міндаўгаса II» прыняў нямецкі прынц і вайсковец [[Вільгельм Карл фон Урах]]) ідэя канфэдэрацыі не ўздымалася<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 351—352.</ref>. [[Файл:Jazep Losik. Язэп Лёсік (1910-19).jpg|значак|[[Язэп Лёсік]]]] Кіраўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі ад пачатку няраз сутыкалася з прэтэнзіямі Летувы на велізарную частку [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]. У адказ на заявы ўрада БНР, што Вільня — адвечная сталіца Беларусі, яе палітычны і духоўны цэнтар, летувісы запатрабавалі Гарадзенскую і Віленскую губэрні, большыя за тэрыторыю ўсёй Летувы. Тады ж зьявіліся безапэляцыйныя сьцьверджаньні, што значная частка беларусаў — гэта зьбеларушчаныя летувісы<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 362—363.</ref>. Падобныя заявы тлумачыліся прысваеньнем гістарычнай і культурнай спадчыны Вялікага Княства Літоўскага з боку летувіскага нацыянальнага руху, які праз больш спрыяльныя ўмовы пачаўся значна раней за беларускі. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] таксама зьвярнуў увагу на тое, што першае пакаленьне інтэлігентаў-летувісаў складалі не шляхцічы былога Вялікага Княства Літоўскага (якім само паходжаньне і кодэкс гонару не дазваляў займацца фальшаваньнем), а ксяндзы і настаўнікі — дзеці заможных сялянаў з расейскай адукацыяй<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 31—32, 46.</ref>, якім было вельмі лёгка замоўчваць і ігнараваць гістарычныя факты<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348—349.</ref><ref name="Katlarcuk-2003"/>. У ліпені 1920 году адбылося падпісаньне савецка-летувіскай [[Маскоўская дамова (1920)|Маскоўскай дамовы]], згодна зь якой Летува атрымала значную частку гістарычных і этнаграфічных земляў беларусаў, што выклікала пратэст з боку кіраўніцтва БНР і прывяло да ўтварэньня [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 363—365.</ref>. [[Файл:Tamaš Hryb. Тамаш Грыб (1925).jpg|значак|[[Тамаш Грыб]]]] Ужо ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі былы старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Язэп Лёсік]] апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»<ref>Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.</ref>, у якім зазначыў: «''Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. <…> Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. <…> А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. <…> Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. <…> Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя <…> і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі''». Неўзабаве, аднак, [[Беларусізацыя|беларусізацыю]] ў БССР спыніў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскі тэрор]], які цалкам зьнішчыў беларускую гістарычную школу (Язэпа Лёсіка арыштавалі ўжо ў 1930 годзе — увогуле жа, савецкія ўлады фізычна або духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк)<ref name="Katlarcuk-2009">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[ARCHE Пачатак]]. № 9, 2009.</ref>. Далучаная да [[СССР]] пазьней Летува пазьбегла татальнага зьнішчэньня гуманітарных кадраў і здолела ў 1945—1991 гадох працягваць традыцыі навуковай школы пэрыяду незалежнасьці. У адрозьненьне ад БССР і [[УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў «раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»<ref name="Kascian-2009"/>. Тым часам БССР была адзінай рэспублікай эўрапейскай часткі СССР, якая ня мела гістарычнага часопісу. Згодна з партыйнымі дырэктывамі, адлік сапраўднай гісторыі Беларусі вёўся з 1917 году, а беларускі этнас разглядаўся як негістарычны, які ня меў уласнай эліты, высокай культуры і мастацтва<ref name="Katlarcuk-2009"/>. Адначасна савецкія ўлады фактычна дазволілі летувісам праводзіць палітыку дэнацыяналізацыі і [[Летувізацыя|летувізацыі]] далучаных [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]] гістарычных [[Віленскае ваяводзтва|Віленшчыны]] і [[Троцкае ваяводзтва|Троччыны]]<ref name="Kascian-2009"/>. [[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — [[Вялікае Княства Літоўскае|Літва]], сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]] Дасьледаваньні гісторыі Літвы і ліцьвінаў працягнулі беларускія навукоўцы па-за межамі СССР. Яшчэ ў 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]], былы [[Міністры ўнутраных справаў БНР|міністар унутраных справаў БНР]] [[Тамаш Грыб]] у сваім артыкуле «[[wikisource:be:На два франты|На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)]]» падкрэсьліваў: «''Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! <…> Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»<ref>[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.</ref>. Тым часам яшчэ ў 1939 годзе [[Ян Станкевіч]], які з 1927 году выкладаў у [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]], зазначыў: «''Трэба зацеміць, што з гледзішча нацыянальнага Беларусы ў гэтую пару звалі сябе Ліцьвінамі, гэтак-жа нас звалі ўсе нашыя суседзі, але з гледзішча рэлігійнага Беларусы ўсходняга абраду заўсёды зваліся Русінамі''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Гісторыя Беларускага языка. — Вільня, 1939. C. 6.</ref>. Адным зь першых дасьледнікаў, хто спрабаваў высьветліць, як назва «Літва» перамясьцілася на тэрыторыю суседняй дзяржавы і як славяне-ліцьвіны сталі беларусамі, быў [[Вацлаў Пануцэвіч]] (1911—1991), які выдаваў навуковы часопіс «[[Літва (часопіс)|Litva]]», а таксама апублікаваў некалькі манаграфічных публікацыяў, зь якіх асаблівую навуковую вартасьць маюць кнігі «Літва і Жмудзь» (Чыкага, 1953—1954 год) і «З гісторыі Беларусі або Крывіччыны-Літвы» (Чыкага, 1965 год). Гісторык мовы [[Алесь Жлутка]] адзначае засяроджанасьць В. Пануцэвіча на гістарычных крыніцах і яго грунтоўную філялягічную падрыхтоўку<ref name="Zlutka-1998"/>. Погляды В. Пануцэвіча падтрымаў і разьвіў гісторык [[Павал Урбан]] (1924—2011), які адзначыў разьмежаваньне ліцьвінаў і жамойтаў і што Жамойць была адасобленай ад Літвы моўна і этнічна. У рамках гэтай праграмы знаходзіцца сьцьверджаньне гісторыка, што «''ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жмудзкая мова пачынае звацца літоўскай''» («У сьвятле гістарычных фактаў», 1972 год). Ужо ў найноўшы пэрыяд у Беларусі выйшла чарговая праца П. Урбана «Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў» (1994 год), у якой аўтар сфармуляваў наступную тэзу: «''[[Аўкштота]] была асобнай зямлёй і ніколі не атаясамлівалася з уласна Літвой''». Пашыраны варыянт (у першую чаргу праз улучэньне дадаткаў) гэтай кнігі пад назвай «Старажытныя ліцьвіны» апублікавалі празь сем гадоў<ref name="Dziarnovic-2012"/>. Тым часам у паваеннай Беларусі да падобных высноваў у сваіх дасьледаваньнях, якія праводзіліся па-за афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй, прыйшоў [[Мікола Ермаловіч]] (1921—2000), які завяршыў у 1968 годзе працу над кнігай «Па сьлядах аднаго міта». Гэтая кніга доўгі час пашыралася пад закансьпіраванай назвай «Сто старонак» і ўпершыню легальна выйшла з друку толькі ў 1989 годзе. З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР ужо ў другой палове 1980-х гадоў канцэпцыя М. Ермаловіча атрымала інстытуцыянальнае, фармальнае акадэмічнае завяршэньне і пашырылася ў літаратуры<ref name="Dziarnovic-2012"/>. [[Файл:Coat of arms of Belarus (1991–1995).svg|значак|[[Пагоня|Дзяржаўны герб Беларусі Пагоня]]]] Па [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|аднаўленьні незалежнасьці Беларусі]] [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальны герб]] беларусаў і дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага [[Пагоня]] зноў стаў афіцыйным сымбалем Беларускай дзяржавы, на афіцыйным узроўні ўздымалася пытаньне дзяржаўнай заступнасьці зь Вялікім Княстве Літоўскім (сярод іншага, ВКЛ мелася згадвацца як крыніца Беларускай дзяржаўнасьці ў тэксьце [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.</ref>). У гэты ж час пачаліся супольныя кантакты беларускіх і летувіскіх гісторыкаў, а ў 1993 годзе ў вёсцы [[Гервяты|Гервятах]] адбыўся першы круглы стол беларускіх і летувіскіх навукоўцаў, прысьвечаны спадчыне Вялікага Княства Літоўскага. Аднак па абраньні на пасаду прэзыдэнта Беларусі [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], які неўзабаве ўсталяваў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскі]] [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарны рэжым]] і гісторыкі-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысты]] якога ([[Якаў Трашчанок]], [[Вадзім Гігін]], [[Ігар Марзалюк]] ды іншыя) адзначыліся фактычным зваротам да расейска-савецкага погляду на гістарычных ліцьвінаў, падобныя абмеркаваньні спыніліся, тым часам адбылася рэактывацыя двухбаковых (найперш эканамічных) міждзяржаўных дачыненьняў<ref name="Kascian-2009"/>. == Сучаснасьць == === Ужываньне === У частковым ужытку найменьне «ліцьвін» працягвае існаваць як саманазва вясковага жыхарства і ў цяперашні час<ref name="Arlou-2012-157"/>. У 1990 годзе часопіс «Савецкая этнаграфія» падаваў зьвесткі: {{Пачатак цытаты}} «Як мікраэтнонім, найменьне „ліцьвіны“ існавала і працягвае існаваць сярод некаторых мясцовых групаў [[беларусы|беларускага]] і асыміляванага [[балты]]йскага жыхарства заходніх раёнаў [[Беларусь|Беларусі]] і Ўсходняй [[Летува|Летувы]]»<ref>Чаквин И. В., Терешкович П. В. Из истории становления национального самосознания белорусов (XIV — начало XX вв.) // Советская этнография. № 6, 1990.</ref>. {{Канец цытаты}} У працы 1985 году, у якой адлюстроўваюцца рэаліі 1980-х гадоў, [[Ігар Чаквін]] пісаў: {{Пачатак цытаты}} «У гісторыка-этнаграфічнай вобласьці [[Беларусь|беларуска]]-[[Украіна|ўкраінскага]] [[Палесьсе|Палесься]] арэал распаўсюджваньня назвы ''[[палешукі]]'' не складае суцэльнага масіву. Асноўнай этнанімічнай формай, якая часьцей за ўсё чаргуецца на Палесьсі з назвай ''палешукі'' зьяўляецца этнікон '''ліцьвіны'''. Паводле зьвестак Л. Асоўскага (на 30-я гады ХХ ст.) назва ''ліцьвіны'' была лякалізавана ў Заходнім Палесьсі ў вярхоўях [[Ясельда|Ясельды]] і ў раёне [[Ружаны|Ружан]], [[Косаў|Косава]], [[Івацэвічы|Івацэвіч]]. З гэтай вобласьці, мяркуючы па прыведзенай ім карце, арэал назвы ''ліцьвіны'' распаўсюджваўся на поўдзень да [[Лунінец|Лунінца]]. На [[Прыпяць|Прыпяцкім]] правабярэжжы гэты арэал ішоў ад [[Давыд-Гарадок|Давыд-Гарадка]] на [[Столін]] і далей у двух напрамках — на [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнае]] і на [[Кастопаль]]. (…) Арэальнае існаваньне на Палесьсі формы ''ліцьвіны'' таксама носіць контурны малюнак, калі адпаведная этнанімічная самасьвядомасьць найбольш выразна выступае ў паўзьмежных зонах кантакціраваньня непасрэдна з палешукамі, а ўнутры гэтых зон аслаблена і часткова дыфэрэнцыравана. Так, у радзе палескіх абласьцей, дзе распаўсюджана назва ''ліцьвіны'', яна часта дапаўняецца азначэньнямі, якія падкрэсьліваюць асобныя асаблівасьці гаворак — ''ліцьвіны-хацюны'' (паміж Століным і Ракітным, а таксама паміж Косавам і Лунінцом), ''літвакі-калыбанюкі'' (паміж Століным і Кастопалем), іх антрапалягічныя рысы і спэцыфіку месца існаваньня — ''ліцьвіны-чарнякі'' ([[Пружанскі раён]]), ''парэчукі'' ([[Гарынь|Пагарыньне]]) і г. д.»<ref name="Cakvin-1985"/> {{Канец цытаты}} У энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі]]» (1989 год), 7-м томе [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-м томе [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год) зазначалася<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны, ліцвіны // {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)|к}} С. 292.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/><ref name="Cakvin-1999"/>: {{Пачатак цытаты}} У наш час [назва ліцьвіны] ужываецца <…> таксама як лякальны этнікон невялікіх групаў беларускага насельніцтва (у раёне [[Бяроза (горад)|Бярозы]], [[Івацэвічы|Івацэвічаў]], [[Косаў|Косава]], [[Пружаны|Пружанаў]], [[Наваградак|Наваградку]], [[Вярэнаў|Вярэнава]], [[Горадня|Горадні]], [[Паставы|Паставаў]], [[Браслаў|Браслава]] і інш.), некаторых раёнаў беларуска-ўкраінскага [[Палесьсе|Палесься]] (раёны [[Столін]]а, [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнага]], [[Кастопаль|Кастопалю]], [[Сарны|Сарнаў]], [[Оўруч]]у) і часткова беларускамоўнага насельніцтва паўночнай Чарнігаўшчыны і Кіеўшчыны, заходняй Браншчыны і Смаленшчыны. {{Канец цытаты}} У канцы 1990-х гадоў [[Уладзімер Каткоўскі]], які ў 2004 годзе запачаткаваў [[Беларуская Вікіпэдыя|Беларускую Вікіпэдыю]], стварыў сайт «Літванія, зямля ліцьвінаў»<ref>[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], [https://www.svaboda.org/a/24468948.html Імёны Свабоды: Уладзімер Каткоўскі], [[Радыё Свабода]], 31 студзеня 2012 г.</ref>. У час правядзеньня [[Перапіс насельніцтва Расеі (2002)|перапісу насельніцтва Расеі ў 2002 годзе]] тыя, хто сябе называў ''ліцьвінам'', былі разьмеркаваныя наступным чынам: ''[[аўкштоты]]'', ''[[жамойты]]'', ''[[летувнік]] (і)'', ''[[летувяй]]'', а таксама тыя ''ліцьвіны'' і ''[[літвякі]]''/''[[літвакі]]'', якія ўжываюць летувіскую мову, былі аднесеныя да [[летувісы|летувісаў]]; пазасталыя ''ліцьвіны'' і ''літвякі''/''літвакі'' былі аднесеныя да [[беларусы|беларусаў]]<ref>[http://www.perepis2002.ru/ct/html/TOM_04_01.htm 1. Национальный состав населения], [https://web.archive.org/web/20041106060159/http://www.perepis2002.ru/ www.perepis2002.ru]</ref>. Артур Пракапчук, аўтар часопісу «Самиздат», у 2009 годзе пісаў: «''Літвой гэты край называўся амаль тысячу гадоў, усутыч да XIX стагодзьдзя, а назва народу — „ліцьвіны“ захоўвалася і па Другой сусьветнай вайне, што я нават памятаю з сваіх летніх вакацыяў у вёсцы [[Цытва|Цытве]] ([[Менская вобласьць]]), дзе зацята працягвалі менаваць сябе „ліцьвінамі“ аднавяскоўцы маёй бабулі Эміліі''»<ref>Прокопчук А. А. [http://zhurnal.lib.ru/p/prokopchuk_artur_andreewich/vkl.shtml Беларусь литовская], Журнал «Самиздат», 8 траўня 2011 г.</ref>. Як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], дзясяткі тысячаў беларусаў маюць прозьвішчы з коранем 'ліцьв' ('літв'): Ліцьвін (Літвін), Ліцьвіновіч (Літвіновіч), Ліцьвінка (Літвінка), Ліцьвіненка (Літвіненка), Ліцьвіненя (Літвіненя), Ліцьвіёнак (Літвіёнак), Ліцьвінаў (Літвінаў), Ліцьвінчык (Літвінчык), Ліцьвінюк (Літвінюк), Ліцьвінчук (Літвінчук), Ліцьвінскі (Літвінскі), Літоўчанка, Ліцьвінец і іншыя<ref name="Arlou-2012-157"/>. [[Файл: Стары Ольса. Гераічны эпас. Сьпевы рыцараў і шляхты Вялікай Літвы.jpg|значак|Ваяр-ліцьвін на вокладцы альбому «Гераічны эпас» (2006 год) гурту «[[Стары Ольса]]»]] Апроч таго, назва «ліцьвіны» шырока ўжываецца ў розных сфэрах жыцьця Беларусі: элітарнай і масавай культуры, спорце, грамадзкім харчаваньні. Яшчэ ў 1991 годзе ўтварыўся [[фальклёр]]ны гурт «[[Ліцьвіны (гурт)|Ліцьвіны]]», які займаецца адраджэньнем беларускіх аўтэнтычных сьпеваў<ref>Скобла М. [https://www.svaboda.org/a/28147841.html Натальля Матыліцкая: «Ліцьвіноў» не было ў дзяржаўных рэестрах, але нас слухалі з захапленьнем!], [[Радыё Свабода]], 30 лістапада 2016 г.</ref>. У 2010 годзе ў Менску зьявіўся клюб амэрыканскага футболу «Літвіны», сымбалем якога сталі [[Калюмны]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/27759277.html «Літвіны» — гэта амэрыканскі футбол], [[Радыё Свабода]], 2016 г.</ref>. У 2015 годзе беларускі гурт [[Крамбамбуля (гурт)|Крамбамбуля]] зьмясьціў у сваім альбоме [[Чырвоны штраль]] песьню «Гэй, ліцьвіны! Бог нам радзіць»<ref>[https://34mag.net/piarshak/releases/chyrvony-shtral/p/10 «Чырвоны штраль» ‒ развітальны альбом «Крамбамбулі»], [[34mag]]</ref>. У 2017 годзе ў Менску адкрыўся рэстаран сучаснай беларускай кухні «Літвіны», які праз паўгоду стаў сеткавым<ref>[https://realt.onliner.by/2018/04/06/litviny-2 В Каменной Горке открылся ресторан новой белорусской кухни «Литвины»], [[Onliner.by]], 6.04.2018 г.</ref>. У час [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|абароны Ўкраіны ад расейскага ўварваньня]] першы гераічна палеглы беларус-добраахвотнік [[Ільля «Ліцьвін» (Хрэнаў)|Ільля «Ліцьвін»]] меў вайсковы пазыўны ў гонар гістарычных ліцьвінаў — жыхароў Вялікага Княства Літоўскага<ref>[https://novychas.online/hramadstva/belarus-jaki-vajue-za-ukrainu-raspavjou-pra-hibe Беларус, які ваюе за Украіну, распавёў пра гібель Іллі «Літвіна»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 8 сакавіка 2022 г.</ref>. 21 траўня 2022 году назву «Ліцьвін» атрымаў адзін з двух батальёнаў [[Полк імя Кастуся Каліноўскага|палку імя Кастуся Каліноўскага]] — вайсковай фармацыі беларускіх ваяроў-дабраахвотнікаў ва Ўкраіне<ref>[https://www.svaboda.org/a/31861235.html Батальён Кастуся Каліноўскага абвясьціў аб стварэньні аднайменнага палка], [[Радыё Свабода]], 21 траўня 2022 г.</ref>. === Грамадзкая дзейнасьць === {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} Гісторыкі [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць ўвагу на тое, што ліцьвінства ня можа быць альтэрнатывай [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускасьці]], бо ёсьць яе неад’емнай складовай часткай. Проціпастаўляць іх — значыць дэструктыўна перакручваць рэальную гісторыю і этнагенэз беларусаў<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/28920419.html Зноў пра ідэнтычнасьць Скарыны], [[Радыё Свабода]], 15 сьнежня 2017 г.</ref><ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. Адзначаецца, што ўлады [[Расея|Расеі]] атакуюць тое ліцьвінства, якое ёсьць сынонімам беларускасьці, аднак актыўна падтрымліваюць пэўныя «ліцьвінскія» праекты, якія аддзяляюць «ліцьвінаў» ад беларусаў<ref>{{Навіна|аўтар=Руселік В.|загаловак=Вейшнорыя: сьмех скрозь сьлёзы|спасылка=https://novychas.by/palityka/krok-da-zahopu-belarusi-zrobleny-abo-smeh-skroz-s|выдавец=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|дата публікацыі=14 верасьня 2017|дата доступу=25 лютага 2020}}</ref>, ганяць беларусаў і ўсё беларускае<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гэта слова сакральнае. Аб некаторых аспэктах Беларускага Адраджэньня і паразы рускай палітыкі|спасылка=http://pazniak.info/page_geta_slova_sakralnae__ab_nekatoryih_aspektah_belaruskaga__adradjennya_|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=13 верасьня 2015|копія=http://www.bielarus.net/archives/2015/09/15/4232|дата копіі=15 верасьня 2015|дата доступу=22 траўня 2020}}</ref> або прапагандуюць, што беларусы — гэта летувісы, якія маюць вывучаць летувіскую мову і злучацца зь Летувой<ref name="Kraucevic-2017"/>. === Міленіюм Літвы === 22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]]. У звароце арганізацыйнага камітэту паведамляецца, што першы ўпамін назвы Літва (Lituae) у пісьмовых крыніцах — нямецкіх Квэдлінбурскіх аналах — належыць да 1009 году. Аўтары звароту адзначаюць, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі. «''Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь зьяўляецца галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, аб’ядналая ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае''», — гаворыцца ў звароце<ref>{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/01/22/279333_279363|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}</ref>. == Цытаты == {{Цытата|Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская. {{арыгінал|la|Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orientem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est.}}|[[Піюс II (папа рымскі)|Энэй Сыльвій Пікаляміні]], будучы папа рымскі Піюс II, 1440-я гг.}} {{Цытата|…ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем.|[[Статуты ВКЛ|Літоўскі Статут]], 1588 г.}} {{Цытата|Кажам заўжды «літоўскі, ліцьвін» — але тое адно замест «беларускі, беларус», бо ў 1510 годзе ніхто яшчэ «Літву этнічную» і ня сьніў, яшчэ [[Мікалай Рэй|Рэй]] у 1562 годзе ліцьвінам менаваў беларуса, а ў Маскве і ў XVII стагодзьдзі «літоўскі» — тое самае што беларускі. {{арыгінал|pl|Mówimy ciągle «litewski, Litwin», ale to tylko zamiast «białoruski, Białorus», bo w r. 1510 nikomu nie o Litwie właściwej, etnograficznej ani śnilo; jeszcze Rej w r. 1562. Litwinem Białorusina nazywał, a w Moskwie i w XVII wieku «litowskij» tyle, co białoruski}} |[[Аляксандар Брукнэр]], прафэсар [[Бэрлінскі ўнівэрсытэт|Бэрлінскага ўнівэрсытэту]], сябра [[Польская акадэмія навук|Польскай]], [[Праская акадэмія навук|Праскай]], [[Бялградзкая акадэмія навук|Бялградзкай]] і [[Пецярбуская акадэмія навук|Пецярбускай]] акадэміяў навук, 1928 г.<ref>[[Аляксандар Брукнэр|Brückner A.]] Ruskopolski rękopis z r. 1510 // Slavia: časopis pro slovanskou filologii. VII, 1928—1929. S. 10—11.</ref><ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 637.</ref> }} {{Цытата|У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсяе тэрыторыі Беларусі другога найменьня наагул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвою. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў.|[[Язэп Юхо]], гісторык права, доктар навук, 1968 г.<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>.}} {{Цытата|У другой палове ХІХ ст. нацыянальная інтэлігенцыя, якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, аднавіла назвы «Беларусь» і «беларусы» як сымбаль пратэсту супраць расейскага ўціску. Пад гэтаю назваю наш народ увайшоў у ХХ ст., замацаваў яе за сабою ў сусьветнай супольнасьці і ўступіў зь ёю ў новае тысячагодзьдзе. Але нам неабходна памятаць, што мы — нашчадкі ліцьвінаў, прадаўжальнікі іх патрыятычных справаў<ref name="Bic-Harecki-Konan-2005-19"/>.|Аўтарскі калектыў кнігі «Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы», выдадзенай у 2005 годзе Міжнародным грамадзкім аб’яднаньнем «[[Згуртаваньне беларусаў сьвету Бацькаўшчына|Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“]]»: [[Міхась Біч]] — доктар гістарычных навук; [[Натальля Гардзіенка]] — кандыдат гістарычных навук, [[Радзім Гарэцкі]] — акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, экс-прэзыдэнт Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Уладзімер Конан]] — доктар філязофскіх навук; [[Арсень Ліс]] — доктар філялягічных навук; [[Леанід Лойка]] — кандыдат гістарычных навук; [[Адам Мальдзіс]] — доктар філялягічных навук; [[Уладзімер Мархель]] — кандыдат філялягічных навук; [[Алена Макоўская]] — старшыня Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Алесь Петрашкевіч]] — кандыдат гістарычных навук; [[Анатоль Сабалеўскі]] — доктар мастацтвазнаўства; [[Лідзія Савік]] — кандыдат філялягічных навук; [[Віктар Скорабагатаў]] — заслужаны артыст Беларусі; [[Ганна Сурмач]] — экс-старшыня Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Барыс Стук]] — намесьнік старшыні Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Галіна Сяргеева]] — кандыдат гістарычных навук; [[Алег Трусаў]] — кандыдат гістарычных навук; [[Георгі Штыхаў]] — доктар гістарычных навук; [[Язэп Юхо]] — доктар юрыдычных навук}} == Глядзіце таксама == * [[Ліцьвіны Севершчыны]] * [[Беларусы]] * [[Літва старажытная]] * [[Літва (неадназначнасьць)|Літва]] * [[Белая Русь]] * [[Літоўская мітраполія]] * [[Літвякі (Літвіны)|Літвякі]] * [[Старалітва]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/БЭ|9}} * {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|3}} * {{Літаратура/ГСБМ|17}} * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. — 656 с {{ISBN|985-6299-34-9}}. * Гісторыя філасофскай і грамадска-палітычнай думкі Беларусі. У 6 т. Т. 1. Эпоха Сярэднявечча / В. Евароўскі [і інш.]; рэд. кал.: В. Евароўскі [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2008. — 575 с {{ISBN|978-985-08-0967-4}}. * Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с. * [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}} * {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}} * [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}. * [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г. * Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303. * {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}} * {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}} * [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * {{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)}} * {{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}} * {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Сьвятлана Струкава|Струкава С.]] [https://rep.bntu.by/bitstream/handle/data/6488/%D0%A1.%2037-40.pdf?sequence=1&isAllowed=y Старажытныя найменні беларусаў] // [[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]]. № 8, 2009. С. 37—40. * [[Павал Урбан|Урбан П.]] Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў. — Менск: ВЦ «Бацькаўшчына»; МП «Бесядзь», 1994. — 107 с. * {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}} * [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 74—80. * Чаквін І. [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 37—41. * Чаквін І. Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 47—49. * [[Сяргей Шыдлоўскі|Шыдлоўскі С.]] Формы самавызначэння і самасвядомасці прывілеяванага саслоўя ў Беларусі першай паловы ХІХ стагоддзя // Вестник Полоцкого государственного университета: Серия А (гуманитарные науки). № 7, 2006. С. 25—33. * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)}} * {{Літаратура/ЭСБМ|6}} * [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}. * {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}} * {{Кніга |аўтар = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]] |частка = |загаловак = Belarus. The last European dictatorship |арыгінал = |спасылка = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}} |год = 2012 |том = |старонкі = |старонак = 384 |сэрыя = |isbn = 978-0-300-25921-6 |наклад = |ref = Wilson }} * {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}} * [[Фэлікс Канечны|Koneczny F.]] Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 38—45. * Litwinowicz-Droździel M. O starożytnościach litewskich. Mitologizacja historii w XIX-wiecznym piśmiennictwie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. — Kraków: Tow. Autorów i Wydawców Prac Naukowych «Universitas», 2008. — 227 p. {{ISBN|97883-242-0837-1}}. * Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196. * Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254. * [[Павал Церашковіч|Терешкович П. В.]] Этническая история Беларуси XIX — начала XX в.: В контексте Центрально-Восточной Европы. — Мн.: БГУ, 2004. — 223 с. {{ISBN|985-485-004-8}}. * Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. — 463 с {{ISBN|978-985-08-1740-2}}. == Вонкавыя спасылкі == {{Вікіцытатнік|Літвіны}} * [[Дзяніс Марціновіч|Марціновіч Д.]] [https://budzma.org/news/dzyanis-marcinovich-chamu-licviny-stali-byelarusami.html Чаму ліцвіны сталі беларусамі?], [[Budzma.org]], 13 траўня 2014 г. * [[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. * [[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г. * [http://litviny.blogspot.com/ Разважаньні пра ВКЛ і ліцьвінаў] * [https://www.facebook.com/litva.belarus Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі], [[Facebook]] * [http://history-belarus.by/pages/terms/litwiny.php Ліцьвіны]{{ref-ru}}, Кароткая гісторыя Беларусі за апошнія 1000 год * [http://veras.litvin.org/ Віктар Верас «У вытокаў гістарычнай праўды»]{{ref-ru}} * [http://lietuvos.istorija.net/lituanistica/litvinizm.htm Тэндэнцыйная крытыка ліцьвінства з боку летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}} {{Беларусы}} {{Добры артыкул}} [[Катэгорыя:Беларусы]] [[Катэгорыя:Славяне]] [[Катэгорыя:Балты]] [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі]] [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] nt3svqy4wa6io8yv01vzxinouz0rjz1 2332751 2332693 2022-08-16T09:59:53Z Kazimier Lachnovič 1079 пунктуацыя wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|тып=варыянты|Ліцьвіны (неадназначнасьць)|Літоўцы (неадназначнасьць)}} [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1903).jpg|значак|Ліцьвіны ў [[Беларускі нацыянальны строй|народных строях]], канец XIX — пачатак XX ст.]] '''Ліцьвіны'''<ref name="BKP-2005">{{Літаратура/Беларускі клясычны правапіс (2005)}}</ref> ('''літвіны'''<ref name="BKP-2005"/>, '''літва'''; {{мова-be-old|литвины|скарочана}}<ref name="ESBM-6">{{Літаратура/ЭСБМ|6к}} С. 12.</ref>) — гістарычнае найменьне і саманазва ўраджэнцаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]]{{Заўвага|Гісторык [[Анатоль Астапенка]] ў сваёй доктарскай дысэртацыі, абароненай 26 красавіка 2021 годзе ў [[Кіеўскі нацыянальны ўнівэрсытэт імя Тараса Шаўчэнкі|Кіеўскім нацыянальным унівэрсытэце імя Тараса Шаўчэнкі]] (спэцыяльнасьць — [[этналёгія]]), падкрэсьлівае: «''мова „Літвы“ сярэднявечча — беларуская, а „ліцьвін“ — гэта назва беларуса таго часу''»<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 114.</ref>}} у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]], якая выкарыстоўвалася поруч з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 46, 96.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.</ref><ref name="Arlou-2012-156">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 156.</ref><ref>Багдановіч А. Да пытання аб ужыванні назвы «Русь» на тэрыторыі Беларусі ў XIV—XVI стст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 3, Гісторыя. Філасофія. Паліталогія. Сацыялогія. Эканоміка. Права. № 1, 1996. С. 3—5.</ref><ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 320—321.</ref>. Па [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] «ліцьвінамі» называліся каталікі ВКЛ у канфэсійным сэнсе, а таксама ўсё жыхарства ў нацыянальным сэнсе, «русінамі» ў ВКЛ называліся пераважна праваслаўныя ў канфэсійным сэнсе; таксама праваслаўныя жыхары ВКЛ называліся «ліцьвіны рускае веры», «ліцьвіны грэчаскага закону людзі» і да т. п.<ref>Этнаграфія беларусаў. Гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя. / рэд. кал. В. Бандарчык і інш. — {{Менск (Мінск)}}, 1985. С. 81.</ref><ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48.</ref> Паводле энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі]]» 1989 году, 4-га тому [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-га тому [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год), гэта назва жыхароў Вялікага Княства Літоўскага, пераважна заходніх [[беларусы|беларусаў]] і ўсходніх [[летувісы|летувісаў]] у XIV—XVIII стагодзьдзях, якая ў XVI—XVIII стагодзьдзях набыла гучаньне палітоніма — дзяржаўна-палітычнага вызначэньня ўсяго насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]], [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 382.</ref><ref name="Cakvin-1999">[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/БЭ|9к}} С. 314.</ref>. У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «ліцьвіны» была найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці беларускага народу і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнае кансалідацыі<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.</ref><ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.</ref>. [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1907).jpg|значак|Ліцьвіны ў народных строях, канец XIX — пачатак XX ст.]] Дзеля вызначэньня беларусаў назва «ліцьвіны»{{Заўвага|[[Славянскія мовы|Славянізаванае]] вызначэньне «ліцьвіны» адрозьнівалася ад саманазвы ўласна [[летувісы|летувісаў]], якая гучала як «lietuwis», «lietuwai», «lietuwininkas»<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-320">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 320.</ref>}} шырока ўжывалася яшчэ ўсё XIX стагодзьдзе і захоўваецца ў сучасным частковым ужытку ў якасьці саманазвы вясковага жыхарства [[Беларусь|Беларусі]]<ref name="Cakvin-1985">[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 79—80.</ref><ref>{{Літаратура/Беларуска-расейскі слоўнік (2020)}} С. 697.</ref>. Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]] у кнізе «[[Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае]]», «''Мы — беларусы, але мы і ліцьвіны, спадкаемцы гісторыі і культуры магутнай эўрапейскай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага''»<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. == Назва == [[Файл:Litva. Літва (1009).jpg|значак|Першы пісьмовы ўпамін [[Літва|Літвы]] ({{мова-la|«Litua»|скарочана}} — чытаецца як «Літва»), 1009 г.]] {{Асноўны артыкул|Літва}} Пачатковай формай назвы народу ёсьць [[Славянскія мовы|славянская]] форма «ліцьвін» (''Литвинъ''{{Заўвага|Напрыклад, у [[Цьвярскі летапіс|Цьвярскім летапісе]] 1306 году (паведамленьне пад 1289 годам) «''бо сей Андрэй родам ліцьвін, сын Гердзенеў, літоўскага князя''»<ref>Пашуто В. Т. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/pashuto/%D0%9F%D0%B0%D1%88%D1%83%D1%82%D0%BE_%D0%92._%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0.html Образование Литовского государства]. — Москва, 1959.</ref> або ў грамаце цара [[Тахтамыш]]а каралю [[Ягайла|Ягайлу]] ад 1393 году «''Вы пак паслалі есьце к нам пасла вашага ліцьвіна на імя Нявойста''»<ref>Грамоти XIV ст. / упорядкування М. М. Пещак. — Київ: Наукова думка, 1974. № 58)</ref>}}, ''Litwini'', ''Lethowini''), якая ўжываецца ў розных (уласна літоўскіх, рускіх, польскіх, крыжацкіх ды іншых) [[Сярэднявечча|сярэднявечных]] крыніцах<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 52, 64, 73, 303, 388.</ref>. Традыцыйнае гістарычнае беларускае вымаўленьня гэтай назвы (у якім знайшла адлюстраваньне такая адметная ўласьцівасьць беларускай мовы, як [[Цеканьне|цеканьне]]) засьведчыў яшчэ ў 1870 годзе [[Іван Насовіч]] у [[Слоўнік Насовіча|сваім слоўніку]]: «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ [[Бацьвіньне|боцвиння]]''» (з народнай песьні)<ref name="Nasovic-1870-31">Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&pg=PA31&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 31].</ref>. Апроч таго, у 1911 годзе прыводзілася сьведчаньне сьвятара ў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Выступовічы|Выступовічах|uk|Виступовичі}} на поўдні [[Палесьсе|Палесься]] — на [[беларусы|беларуска]]-[[Украінцы|ўкраінскім]] этнічным памежжы — што тамтэйшыя сяляне «''[раней] такъ, якъ ліцвіны <…> [[Дзеканьне|дзікалы]] і [[Цеканьне|цікалы]]''»<ref>Каминский В. А. Отчет о поездке в Волынское Полесье // Известия Отделения русского языка и словестности Императорской академии наук. Т. XVI, кн. 3, 1911. [https://books.google.by/books?id=epQqAQAAMAAJ&pg=RA1-PA88&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 88.]</ref>. Бытаваньне сярод беларусаў менавіта формы «ліцьвіны» засьведчылі ў сваіх тэкстах [[Ян Станкевіч]]<ref name="Stankievic-1926">Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>, [[Яўхім Кіпель]]<ref name="Kipiel-1995">Дыдзік У. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_bnr/10208/%D0%A3%D1%81%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%96%D0%BD%D1%8B_%D0%AF%D1%83%D1%85%D1%96%D0%BC%D0%B0_%D0%9A%D1%96%D0%BF%D0%B5%D0%BB%D1%8F.html Успаміны Яўхіма Кіпеля] // Спадчына. № 3, 1995. С. 72—99.</ref>, [[Якуб Колас|Канстантын Міцкевіч (Якуб Колас)]]<ref name="Kolas-1955">Якуб Колас. [https://be.wikisource.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0:Na_rostaniah_1.pdf/41 На ростанях]. Т. 1. Кн. 1—2. — {{Менск (Мінск)}}, 1955. С. 40—41.</ref>. Гэтую ж форму пасьлядоўна ўжывалі ў сваіх працах гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]] і [[Павал Урбан]]. Таксама існавала старажытная зборная форма «літва», якую ставяць у адзін шэраг з такімі славянскімі паводле формы (але не [[Этымалёгія|этымалёгіі]]) зборнымі назвамі, як «[[расейцы|масква]]», «[[Мардва|мардва]]», «[[татары|татарва]]» ды іншымі (у адрозьненьне ад шэрагу [[Русіны (гістарычны этнонім)|русь]], [[Чудзь|чудзь]], [[перм (этнонім)|перм]] ды іншых)<ref>Степанов Ю. С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. — М., 1997. [https://books.google.by/books?id=ebMoAgAAQBAJ&pg=PA499&lpg=PA499&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0+%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B4%D0%B2%D0%B0+%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B2%D0%B0+%D0%BC%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0&source=bl&ots=ZjDMl1bGNS&sig=ACfU3U2bHv7xu1VI-fDZBJYSYVPfExEHbg&hl=be&sa=X&ved=2ahUKEwjdg5Su5db1AhXah_0HHe9eAuwQ6AF6BAgbEAM#v=onepage&q&f=false С. 499].</ref>. Форма «літоўцы», што таксама ўжывалася ў значэньні ліцьвінаў<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 11.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)|к}} P. 45.</ref><ref>Народная культура Беларусі: энцыклапедычны даведнік / пад рэдакцыяй В. Цітова. — {{Менск (Мінск)}}: БелЭн, 2002. С. 222.</ref>, ёсьць пазьнейшай{{Заўвага|Напрыклад, у нявыдадзеным нумары [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]]}} і не сустракаецца ў [[Старабеларуская мова|старых беларускіх]] тэкстах. == Паходжаньне == [[Файл:BogislawI.Siegel.JPG|значак|Пячаць {{Артыкул у іншым разьдзеле|Багуслаў I|Багуслава I|uk|Богуслав I}}, князя [[Люцічы|люцічаў]], 1170 г.]] Наконт этнічнага паходжаньня ліцьвінаў існуюць розныя погляды: * літва была заходнеславянскім народам ([[Люцічы|люцічы]]), які ў раньнім сярэднявеччы перасяліўся ў [[Панямоньне]] ([[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 236—255, 291—294.</ref>, [[Павал Урбан]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58—72.</ref>, [[Алесь Жлутка]]<ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 106—107.</ref>); * ад пачатку [[Балтыйскія мовы|балтыйская]] літва жыла пераважна ў [[Вяльля|Вялейска]]-[[Нёман]]скім міжрэччы і зазнала славянізацыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ужо ў XIII—XIV стагодзьдзях ([[Аляксандар Краўцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}</ref><ref name="Kraucevic-2013-10">{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10.</ref>); * назва «літва» пашырылася ў якасьці азначэньня грамадзкай супольнасьці (прафэсійныя ваяры) асобаў рознага этнічнага паходжаньня ([[Зьдзіслаў Сіцька]], [[Зьміцер Сасноўскі]]); * літва была ўсходнегерманскім ([[Готы|гоцкай]] групы) народам, які славянізаваўся ў Вялікім Княстве Літоўскім у XIII—XIV стагодзьдзях, утварыўшы канфэсійную супольнасьць «ліцьвінаў» (Алёхна Дайліда<ref>Дайліда А. [https://drive.google.com/drive/folders/15Lh87jlBrjWWL6B9ViCmM86LjPUfhg20 Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019]; сьціслая вэрсія кнігі: [https://drive.google.com/drive/folders/1JqJEBu0BH9d38gyQWIAxVCKAXNP9JvmR Вытокі Вялікае Літвы. Менск, 2021.]</ref><ref>[[Сяргей Тарасаў|Тарасаў С.]] [https://esxatos.com/tarasau-recenziya-na-zbornik-artykulau-z-dadatkami-daylidy-pachatki-vyalikaga-knyastva Рэцэнзія на зборнік артыкулаў з дадаткамі А. Дайліды «Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі»], Эсхатос, 2019 г.</ref>). Тым часам расейская (савецкая) і летувіская гістарыяграфіі традыцыйна атаясамліваюць ліцьвінаў з «старажытнымі [[летувісы|летувісамі]]» (найперш — з этнаграфічнымі «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]», фактычна вынайдзенымі ў другой палове XIX ст.), аднак такое меркаваньне зьняпраўджваецца ўжо адным толькі бракам адэкватнага тлумачэньня назвы «літва» з [[Балтыйскія мовы|балтыйскіх моваў]]. Пададзеныя яшчэ ў савецкіх слоўніках<ref name="ESBM-6"/> летувіскія этымалёгіі непераканаўчыя і маюць шмат слабых бакоў. Праявай хісткасьці летувіскіх гіпотэзаў і прыкметай таго, што этымалягічныя пошукі ў гэтым кірунку заходзяць у тупік, стала вылучэньне [[Артурас Дубоніс|Артурасам Дубонісам]] новай вэрсіі, дзе Літва супастаўляецца з назвай служылага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] [[лейці|лейцяў]]<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 19—20.</ref>. == Тытульны народ у праўных крыніцах Вялікага Княства Літоўскага == [[Файл:Statut Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Статут Вялікага Княства Літоўскага.jpg|міні|Тытульны ліст [[Статут ВКЛ 1588 году|Статуту Вялікага Княства Літоўскага]] 1588 году]] У дзяржаўных дакумэнтах Вялікага Княства Літоўскага XV—XVI стагодзьдзяў назва «Ліцьвіны» (або «''Літоўскі народ''») азначае як каталікоў (або жыхарства [[Літва|Літвы]] ў вузкім сэнсе), так і, у шырокім сэнсе, увесь народ уласна Вялікага Княства Літоўскага (без [[Жамойць|Жамойці]]). У дамовах з [[Пскоўская рэспубліка|Псковам]] 1440 і 1480 гадоў вялікі князь [[Казімер Ягелончык|Казімер]] ужываў назву «ліцьвіны» як агульнае азначэньне ўсяго народу Вялікага Княства Літоўскага («''а мне вялікаму князю Казіміру блюсьці Пскавіціна как і сваяго Ліцьвіна; також і Псковічам блюсьці Ліцьвіна, как і Пскавіціна''»)<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. I. — СПб., 1846. № 38, 39, 73.</ref><ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 86—87.</ref><ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 206—207.</ref>. Земскі прывілей Кіеўскай зямлі 1507 году абумоўліваў «''…а Кіяніна, как і Ліцьвіна, ва чці дзяржаці''»<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. IІ. — СПб., 1848. № 30, С. 34.</ref><ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 78.</ref>. На Віленскім сойме 1565 году разглядалася пытаньне «''садночаньня народу Літоўскага з Рускім''»<ref>Янушкевіч А. Вялікае Княства Літоўскае і Інфлянцкая вайна 1558—1570 гг. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 275.</ref> (то бок касаваньня канфэсійных перапонаў паміж ліцьвінамі-каталікамі і русінамі-праваслаўнымі, завершанае Гарадзенскім прывілеем 1568 году), прытым прывілеі 1563—1568 гадоў зьвярталіся да «''[[шляхта|шляхты]] літоўскай''», «''[[Стан (сацыяльная група)|станаў]] літоўскіх''» (то бок да ўсёй шляхты і ўсіх станаў ВКЛ)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 211.</ref>. У 9-м артыкуле трэцяга разьдзелу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|Літоўскага Статуту рэдакцыі 1566 году]] зазначаецца, што тытульнымі нацыямі Вялікага Княства Літоўскага ёсьць адно ліцьвіны і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русіны]], у той час як [[жамойты]] адносяцца да ліку «''обчых, чужаземцаў і загранічнікаў''»{{Заўвага|Жамойтаў да ліку «''ўражонцаў''» Вялікага Княства Літоўскага далучылі толькі на Берасьцейскім сойме 1566 году — праз паўтара стагодзьдзя па далучэньні да ВКЛ большай часткі Жамойці}}<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 88—89.</ref>: {{Цытата|У том панстве Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях яму прыслухаючых дастойнасьцей духоўных і сьвецкіх гарадоў, двароў і грунтаў, староств у дзяржаньні і пажываньні і вечнасьцей жадных чужаземцам і загранічнікам ані суседам таго панства даваці ня маем; але то ўсё мы і патомкі нашы Вялікія Князі Літоўскія даваці будуць павінны толька '''Літве''' а Русі, родзічам старажытным і ўражонцам Вялікага Княства Літоўскага і іных земль таму Вялікаму Княству належачых. <…> Але на дастаенства і ўсякі ўрад духоўны і сьвецкі ня маець быці абіран, ані ад нас Гаспадара стаўлен, толька здаўна продкаў сваіх ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага '''Ліцьвін''' і Русін.}} {{Падвойная выява|справа|Lićvin. Ліцьвін (1598).jpg|106|Lićvinka. Ліцьвінка (1598).jpg|106|Ліцьвіны (Lituani), 1598 г.}} У Гарадзенскім прывілеі 1568 году кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] пісаў, што хоць народ Вялікага Княства Літоўскага падзяляецца на «літву» і «русь» (у канфэсійным сэнсе — «''рымскага закону Літве і грэчаскага Русі''»), гэта адзіны народ ВКЛ (заступнікамі якога ёсьць «''шляхта літоўская''», «''станы літоўскія''»)<ref>Monumenta reformationis Polonicae et Lithuaniae: Zbiór pomników reformacji kościoła polskiego i litewskiego. — Wilno, 1925. S. 20—27.</ref>: {{Цытата|…што вышэй аб народзе том слаўнам Вялікага Княства, аж двоега закону хрысьціянскага людзей, але '''аднаго і аднакага народу''' апісана і памянёна… <…> …роўна і аднака яка і рымскага і ўсякага хрысьціянскага закону і веры людзех у Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях ку нему прыслухаючых належыць, гды ж супольне межы сабою і з сабою ў адном панстве Вялікам Княстве Літоўскам і землях яму прыслухаючых і ў граніцах адных мешкаюць і '''адным народам суць'''…}} [[Файл:Leŭ Sapieha. Леў Сапега (1616).jpg|значак|[[Леў Сапега]]]] У прадмове да Літоўскага Статуту 1588 году [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлер]] [[Леў Сапега]] адзначаў, што літоўскія правы і Статуты пісаны «''ўласным языком''» тытульнага народу ВКЛ: {{Цытата|І то ёсьць наша вольнасьць, катораю ся мы межы іншымі народы хрысьціянскімі хвалім, жа пана, іж бы водле волі сваее, а ня водле праў нашых панаваў, над сабою ня маем, а яка славы ўчцівае, так жывата і маетнасьці вольна ўжываем. <...> А есьлі катораму народу ўстыд праў сваіх ня ўмеці, пагатоў '''нам, каторыя ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем''' і кождага часу, чаго нам патрэба ку адпору ўсякае крыўды, ведаці можам.}} == Гісторыя == === Раньнія часы === Хоць этнакультурная сытуацыя ў [[Літва|Літве]] X—XIII стагодзьдзяў застаецца няяснай, гісторыкі адзначаюць пашырэньне тут [[Славянскія мовы|славянскай]] культуры і [[хрысьціянства]] ўжо ў XI—XII стагодзьдзях<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Этнічная і канфесійная сітуацыя ў гістарычнай Літве на рубяжы XIV—XV стст. // Вялікае княства Літоўскае і яго суседзі ў XIV—XV стст.: саперніцтва, супрацоўніцтва, урокі. — {{Менск (Мінск)}}, 2011. С. 20—25.</ref><ref>Заяц Ю. История белорусских земель Х — первой половины ХІІІ в. в отображении летописей и хроник Великого княжества Литовского // Гістарычна-археалагічны зборнік. Вып. 12. — {{Менск (Мн.)}}, 1997. С. 88.</ref><ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 79—80, 94.</ref>. Сярод іншага, такое меркаваньне знаходзіць пацьверджаньне ў археалягічных знаходках (велізарны масіў старажытных [[праваслаўе|усходнехрысьціянскіх]] могілак у [[Кернаў|Кернаве]])<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]], [https://www.svaboda.org/a/30232421.html Хто і чаму разьбеларушвае спадчыну Вільні. Алег Дзярновіч пра беларускіх «ліцьвіноў» і ўкраінска-літоўскі хаўрус], [[Радыё Свабода]], 24 кастрычніка 2019 г.</ref>. Тым часам пісьмовыя крыніцы сьведчаць пра шчыльныя і прыязныя дачыненьні літвы з полацка-менскімі князямі: у 1128—1132 гадох кіеўскія князі хадзілі «''во Литву ко Изяславу''» і «''…а Киянъ тогда много побиша Литва''», у 1180 годзе літва дапамагала полацка-менскім князям у вайне супраць смалянаў, у 1198 годзе літва разам з палачанамі хадзіла на [[Вялікія Лукі]]. Летапісы Вялікага Княства Літоўскага апавядаюць пра літоўскага князя Гінвіла-Юрыя (паводле хронікі [[Аўгустын Ратундус|Ратунда]], ён хрысьціўся ў праваслаўі ў [[Наваградак|Наваградку]] ў 1148 годзе, а памёр у 1199 годзе ў [[Ворша|Воршы]]), што ён «''з пскавяны і з смаляны ваяўваў ся доўга а граніцы прылеглыя''». Ад 1200 году літва разам з полацка-менскімі князямі ваявала проці крыжакоў: полацкі княжыч Усевалад быў зяцем літоўскага князя [[Даўгерд]]а («''аднаго з найбольш магутных ліцьвінаў''»), «''быў як яго зяць для іх амаль сваім''», «''часта ачольваў іхныя войскі''» і «''заўжды памагаў ліцьвінам і радаю, і справаю''». У 1216 і 1223 гадох полацкія князі зьбіралі «''вялікае войска з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]] і ліцьвінаў''» для паходу на [[Крыжакі|крыжакоў]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 35—37.</ref>. Гісторыкі таксама зьвяртаюць увагу на тое, што ў [[Цьвярскі летапіс|Цьвярскім летапісе]], напісаным пры двары цьвярскіх князёў, якія ў XIII—XIV стагодзьдзях мелі шчыльныя кантакты зь Літвой (паводле першага Наўгародзкага летапісу, у 1245 годзе на службе ў цьвярскіх князёў знаходзіліся князі-ліцьвіны Явід і Эрбэт, а ад 1289 году цьвярскім япіскапам быў сын колішняга полацкага князя [[Гердзень|Гердзеня]] Андрэй, і ўрэшце, вялікі князь [[Альгерд]] ажаніўся зь цьвярской князёўнай Ўльлянай<ref name="Urban-2001-62">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 62.</ref>), літва пералічваецца ў ліку славянскіх плямёнаў<ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 36.</ref>{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на іншую вытрымку з гэтага летапісу: «''А Луцічы і Ціверычы прыседааху к Дунаеві, і бе множаства іх, седзяаху па Днястру <...> да мора''» і што аналягічныя зьвесткі таксама зьмяшчаюцца ў [[Ніканаўскі летапіс|Ніканаўскім летапісе]]. Тым часам у сярэдняй плыні [[Дунай|Дунаю]] захаваліся гідронімы Літава, Літавіца і пэўныя сугучныя назвы, а ў [[Трансыльванія|Трансыльваніі]] або далей за Дунаем на [[Балканскі паўвостраў|Балканскім паўвостраве]] існавалі Літоўская княства (''kenezat Lytwa'') і Літоўская зямля (''terra Lytwa'')<ref name="Urban-2001-60">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 60.</ref>}}: {{Цытата|...а ад Ляхаў празвашася Паляне, Ляхаве жа друзі [[Люцічы|Люціцы]], а іныі Літва, іныі Мазаўшане, іныі Памаране.}} === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Mindoŭh. Міндоўг (XVIII).jpg|значак|Кароль [[Міндоўг]]]] Сярод лістоў першага вялікага князя літоўскага [[Міндоўг]]а ёсьць меркаваная{{Заўвага|Разглядаецца дасьледінкамі як фальсыфікат канца XIV ст.<ref name="Zlutka-2005-41">{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 41.</ref>}} грамата 1261 году, дзе ён мянуе свой народ на [[Лацінская мова|лаціне]] «''Litwinos''», а сябе тытулуе «''rex Litwinorum''» — «''гаспадар ліцьвінаў''» ({{мова-la|«Mindowe, Dei gracia rex Litwinorum»|скарочана}})<ref name="Zlutka-2005-43">{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 43.</ref>. Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда мяркуе, што назва «ліцьвіны» ў першым пэрыядзе Вялікага Княства Літоўскага, да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] (у 1238—1385 гадох) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, — чым тлумачыцца імклівае пашырэньне ідэнтычнасьці «ліцьвінаў» у ВКЛ, крыжовыя паходы на ВКЛ розных каталіцкіх дзяржаваў з адпаведнай фразэалёгіяй — «''вераадступныя хрысьціяне ліцьвіны''» ({{мова-la|«perfidos christianos Letoinos»|скарочана}}, 1245 год), пагроза «''для веры''» палякаў у 1294 і 1319 гадох і да т. п.), стварэньне [[Літоўская мітраполія|Літоўскай мітраполіі]] ў 1299 годзе, славянізацыя ліцьвінаў ды іншыя гістарычныя факты<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50—52.</ref>. Польскі дакумэнт 1257 году сьведчыў, што {{Не перакладзена|Лукаў (Польшча)||pl|Łuków}} (за 70 км на захад ад [[Берасьце|Берасьця]]) месьціўся «на мяжы зь ліцьвінамі» ({{мова-la|«in confinio Letwanorum»|скарочана}}<ref>Theiner A. Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae gentiumque finitimarum historiam illustrantia maximam partem nondum edita ex tabularis vaticanis deprompta collecta ac serie chronologica disposita. T. 1. — Romae, 1860. [https://books.google.by/books?id=b31YaUNa_fQC&pg=PA72&dq=in+confinio+Letwanorum&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj5nrWPtvz1AhXuhf0HHYY-A_EQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=in%20confinio%20Letwanorum&f=false P. 72].</ref>). Крыжацкія крыніцы XIII—XIV ст. шматкроць засьведчылі, што [[Горадня]] месьцілася ў Літве, а ў Гарадзенскай зямлі жылі ліцьвіны (''Lethowini'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 59.</ref>. Сярод іншага, [[Пётар з Дусбургу]] у сваёй хроніцы двойчы (пад 1296 і 1305 гадамі) пішучы пра змаганьне нямецкіх рыцараў зь літоўскімі (ліцьвінамі) заўважаў, што апошнія былі «[[Русіны (гістарычны этнонім)|рускімі]]»<ref name="Jermalovic-2000-37">{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.</ref>. У крыжацкім помніку «Паведамленьні аб літоўскіх дарогах» (складзены між 1384 і 1401 гадамі) «[[Аўкштота]] або верхняя Літва» (''Auxteten oder Ober-Littauen'') абыймала [[Вільня|Вільню]], Горадню, [[Ваўкавыск]], [[Слонім]], [[Наваградак]], [[Крэва]] і [[Валожын]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 58.</ref>. Складзены ў канцы XIV ст. у [[Кіеў|Кіеве]] (Вялікае Княства Літоўскае) «[[Сьпіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх]]», дзе пералічваліся [[замак|гарады (замкі)]], падначаленыя ўладзе [[Кіеўская мітраполія|праваслаўнага («рускага») мітрапаліта]] — баўгарскія, валаскія, польскія (падольскія), кіеўскія, валынскія, літоўскія, смаленскія, разанскія і залескія — улучаў большасьць гарадоў на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] у разьдзел ''літоўскія гарады''<ref>[[Валеры Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Спіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх // {{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 392.</ref>, сярод іх [[Ворша]], [[Полацак]], [[Віцебск]], [[Слуцак]], [[Менск]], [[Наваградак]], [[Барысаў]], [[Крычаў]]<ref name="Arlou-2012-156"/>. [[Файл: Vilenskija mučaniki. Віленскія мучанікі (1417).jpg|значак|[[Віленскія мучанікі]]-ліцьвіны Антоні (Круглец), Ян (Кумец) і Яўстах (Няжыла) (выява каля 1417 г.)]] У 1299 годзе ўтварылася [[Літоўская мітраполія]], якая абыймала Наваградзкае, Полацкае і Тураўскае біскупствы, менаваныя ў бізантыйскім лісьце 1361 году «літоўскімі» ({{мова-el|«των Λιτβων»|скарочана}}). Яе кіраўнік тытулаваўся «мітрапалітам Літвы» ({{мова-el|«μητροπολίτης Λιτβων»|скарочана}}) і меў намесьнікаў у Горадні і Вільні («''із старыны''», як адзначаецца ў лісьце 1451 году)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50.</ref>. Літоўская мітраполія была першай установай, на грунце якой адбылася кансалідацыя тытульнага народу ВКЛ — народу ліцьвінаў — што ясна відаць зь бізантыйскага дакумэнту пра падзеі 1354 году, які сьведчыць, што Літоўскую мітраполію тады аднавілі на жаданьне «народу» Літвы<ref>Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Прил., № 15. Стлб. 94.</ref>: {{Цытата|…магутны князь Літоўскае зямлі <…> гатовы быў на ўсё, каб <…> яго край быў самастойным і быў паднесены на ўзровень мітраполіі, кіраванае ўласным мітрапалітам, пра што і прасіў сьвяты і высокі збор; і гэты збор <…> паставіў пасланага адтуль і прызнанага дастойным кандыдата (Рамана) на мітрапаліта таго краю, згодна з жаданьнем '''яго народу''', зь мясцовымі патрэбамі і жаданьнем згаданага князя}} [[Файл:Vilnia, Pračyścienskaja. Вільня, Прачысьценская (I. Trutnev, XVII, 1870).jpg|значак|[[Прачысьценская царква (Вільня)|Віленская Прачысьценская саборная царква]], збудаваная вялікім князем [[Альгерд]]ам у 1347 годзе (зь інвэнтару XVII ст. паводле перамалёўкі І. Трутнева, 1870 г.)]] Ліцьвінамі былі [[віленскія мучанікі]] 1347 году — Кумец, Круглец і Няжыла, дваране вялікага князя [[Альгерд]]а ў [[Вільня|Вільні]]. Жывоты кажуць, што яны были «''родам Літвы…''», а «''…літоўскія ж ім імёны Круглец, Кумец, Няжыла''»<ref>Baronas D. Trys Vilniaus kankiniai: gyvenimas ir istorija. — Vilnius, 2000. S. 252, 268, 278, 286.</ref><ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 636.</ref>, прытым пабочныя зьвесткі яўна сьведчаць пра канфэсыйны характар гэтай ідэнтычнасьці «літвы»<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 50—51.</ref>{{Заўвага|Напрыклад, «ліцьвінамі» служба маскоўскага князя ў 1378 годзе назвала [[канстантынопаль]]скага патрыярха [[Філафей Коккін|Філафея]] і [[Бізантыя|бізантыйскага]] цэсара [[Іван V|Івана V]]<ref>Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Стлб. 185.</ref>, што стала вынікам іх прыхільнай палітыкі да Літвы, і асабліва да справы пашырэньня Літоўскай мітраполіі на просьбу вялікага князя Альгерда}}. Паводле гіпотэзы менскага дасьледніка Алёхны Дайліды, шматлікія сьведчаньні розных крыніцаў пра [[Крэўская унія|Крэўскую унію]] і зьнітаваную зь ёй рэлігійную рэформу 1387—1388 гадоў у Літве паказваюць, што пераводзілі на каталіцтва (меншай часткай) і на праваслаўе (большай часткай) канфэсійную супольнасць ліцьвінаў (вернікаў былой Літоўскай мітраполіі), — з чаго робіцца зразумелым як пашырэньне ад таго часу назвы «літва», «ліцьвіны» як агульнанацыянальнай, так і славянскага моўнага і культурнага характару гэтага тытульнага народу ВКЛ<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 160—223.</ref>. «Літоўскімі» ад таго часу называлі ўсіх князёў ВКЛ (незалежна ад веры{{Заўвага|Напрыклад, «''А каторых зьбітага войска імёны суць князей літоўскіх: князь Андрэй Альгірдавіч полацкі, брат яго князь Дзьмітрэй бранскі, князь Іван Дзьмітравіч, князь Андрэй пасынак князя Дзьмітроў, князь Іван Барысавіч кіеўскі, князь Глеб Сьвятаслававіч смаленскі, князь Глеб Карыятавіч, брат яго князь Сямён, князь Міхайла Падбярэскі а брат яго князь Дзьмітрэй, князь Фёдар Патрыкеевіч валоскі, князь Іван Юр’евіч Бельскі…''» ([[Ніканаўскі летапіс]])}}, таксама існаваў «літоўскі» ваенны звычай (напрыклад, у друцкага князя Івана Бабы ў 1432 годзе: «''изрядивъ свой полк с копьи по литовски''»), літоўская мерная сыстэма (зь «літоўскі рублём», «літоўскім грошам», «літоўскім локцем», «літоўскім гарнцам» і г. д.)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 80—81, 197—207.</ref>. [[Файл:Grunvaldzkaja bitva. Грунвальдзкая бітва (1474-83).jpg|міні|Ліцьвіны (направа) на [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкім полі]] 15 ліпеня 1410 г.]] У 1406 годзе, паводле [[Хроніка літоўская і жамойцкая|Хронікі літоўскай і жамойцкай]], адзін з баяраў вялікага князя літоўскага [[Вітаўт]]а — «''Андрэй ліцьвін''» — на перамовах, калі Вітаўт важыўся ўкласьці мір зь непрыяцелем, крыкнуў вялікаму князю: «''Не міры, Вітаўце, не міры''»{{Заўвага|[[ПСРЛ]]. Т. 32. — М.: Наука, 1975. С. 78.}}, адмаўляючы вялікага князя ад некарыснага міру. Дзеля гэтага Вітаўт даў Андрэю прозьвішча «Няміра», і ад яго пайшоў баярскі род [[Неміровічы|Неміровічаў]]<ref name="Jermalovic-2000-37"/>. У [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай біцьве]] 1410 году ад Літвы бралі ўдзел [[Вільня|віленская]], [[Наваградак|наваградзкая]], [[берасьце]]йская, [[ваўкавыск]]ая, [[віцебск]]ая, [[Горадня|гарадзенская]], [[Дарагічын (Падляскае ваяводзтва)|дарагічынская]], [[кіеў]]ская, [[Коўна|ковенская]], [[Камянец-Падольскі|крамянецкая]], [[Ліда|лідзкая]], [[Меднікі|медніцквая]], [[Мельнік|мельніцкая]], [[пінск]]ая, [[Полацак|полацкая]], [[Трокі|троцкая]], тры [[смаленск]]ія, [[старадуб]]ская ды іншыя харугвы. Разам, з 40 літоўскіх харугваў, 28 былі з [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Знешняя палітыка Вітаўта: заходні накірунак // Наш радавод. Кн. 2, 1990. С. 173.</ref><ref>Русіновіч К. [http://www2.polskieradio.pl/eo/print.aspx?iid=135324 Шлях на Грунвальд], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 9 ліпеня 2010 г.</ref>. Усе яны выступілі пад гербам [[Пагоня]]й, апрача 10 вялікакняскіх, якія выступілі пад гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]<ref>Воюш І. Пратаформы інфармацыйна-камунікацыйнай дзейнасці падчас княжання Вітаўта (другая палова XIV — пачатак XV ст.) // Журнал Белорусского государственного университета. Журналистика. Педагогика. № 1, 2017. С. 9.</ref>. Віленскі біскуп [[Якуб Пліхта]] (1398—1407) паходзіў «''зь Літвы, зь ейнага народу і мовы''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 27.</ref> ({{мова-la|«Johannis dicti Plychta… vero vicarium Lythuanie, eiusdemque nacionis et lingue»|скарочана}}<ref>Kodeks dyplomatyczny Katedry i Diecezji Wileńskiej. Nr. 81. — Kraków, 1939. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=1WssAAAAIAAJ&dq=Plychta+vero+Lythuanie&focus=searchwithinvolume&q=Plychta+vero S. 61].</ref>), пазьней віленскімі біскупамі былі [[Мацей зь Вільні]] (1422—1453) «''родам ліцьвін''» ({{мова-la|«origine Lytwanum»|скарочана}}), [[Мікалай Дзяжковіч]] з [[Салечнікі|Салечнікаў]] (1453—1467) «''з народу ліцьвінаў''» ({{мова-la|«natione Lituanus»|скарочана}}), [[Ян Ласовіч]] зь Вільні (1468—1481) «''ліцьвін''» ({{мова-la|«Lithuanus»|скарочана}}), [[Андрэй Гасковіч]] зь Вільні (1481—1491) «''з народу ліцьвінаў''» ({{мова-la|«natione Lituanus»|скарочана}})<ref>Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. Wł. Abracham, J. Fijałek, J. Rozwadowski et al. — Kraków etc.: Gebethner i Wolff, 1914. S. 152—158.</ref>. [[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah. Бел-чырвона-белы сьцяг (1579).jpg|значак|Ліцьвіны вызваляюць [[Полацак]] з-пад [[Маскоўская дзяржава|маскоўскай]] акупацыі, 1579 г.]] У летапісным апавяданьні пра [[Бітва пад Хойніцамі|бітву пад Хойніцамі]] 1454 году вялікі князь Казімер называў «''мае верныя слугі літва''» паноў [[Алехна Судзімонтавіч|Алёхну Судзімонтавіча]], Багдана Андрушкавіча, Яна Кучука, Станьку Касьцевіча і Івана Ільлініча<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 206.</ref>. У 1492 годзе, у час паднясеньня на вялікакняскі сталец [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]], маршалак дворны Літавор Багданавіч Храбтовіч ад імя ўсіх літоўскіх князёў і паноў ([[Алелькавічы|Алелькавічаў]], [[Гальшанскія|Гальшанскіх]], [[Глінскія (род)|Глінскіх]] ды іншых) выступіў з прамовай да гаспадара, у якой казаў: «''памятай, што над літвой пануеш''» і «''просім цябе, каб <…> праўдзівым літоўскім і Вітаўтавым прыкладам нас радзіў і судзіў''»<ref>Stryjkowski M. Kronika Polska, Litewska, Żmódzka i wszystkiej Rusi. T. II. — Warszawa, 1846. S. 293—294.</ref>. [[Файл:Litva. Літва (J. Müller, 1692).jpg|значак|[[Літва старажытная|Літва]]. Мапа з атлясу 1692 году (перадрукоўвалася ў 1702 годзе)]] У XV стагодзьдзі шмат ліцьвінаў езьдзілі навучацца ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт]]. Акты рэктарскага суду [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскага ўнівэрсытэту]] мянуюць «ліцьвінамі» ўсіх студэнтаў з гістарычных земляў Вялікага Княства Літоўскага — то бо зь [[Беларусь|Беларусі]] (без [[Жамойць|Жамойці]] і [[Украіна|Ўкраіны]]). Паводле актаў XV — пачатку XVI стагодзьдзяў ліцьвінамі былі Сянько Гарынскі, князь Андрэй [[Сьвірскія|Сьвірскі]], Мацей Ліцьвін, Ян зь [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]], Юры, Ванька і іншыя. Яны паходзілі зь [[Вільня|Вільні]], [[Дарагічын]]а, [[Гміна Мельнік|Мельніку]], [[Бельск]]у, [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]], [[Менск]]у, [[Полацк]]у, [[Пінск]]у, [[Клецк]]у і іншых местаў і мястэчак Вялікага Княства Літоўскага. Як адзначае, [[Алег Латышонак]], усе [[беларусы]] выступаюць у актах унівэрсытэту як «ліцьвіны» (''Lithuanus'')<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [https://web.archive.org/web/20100810190844/http://arche.bymedia.net/2007-06/latysonak706.htm Студэнты зь Вялікага Княства Літоўскага перад рэктарскім судам Кракаўскага ўнівэрсытэту ў 1469—1536 гг.] // [[ARCHE]]. № 6 (57), 2007.</ref>. «Ліцьвінам» у 1506 годзе запісаўся ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскім унівэрсытэце]] і выдатны асьветнік і першадрукар [[Францішак Скарына]], ураджэнец Полацку<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 234.</ref>. [[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1608).jpg|значак|Ліцьвіны (Litvani) з «Nova et acurata totius Europae tabula», 1608 г.]] Па ўтварэньні [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1569 год) магнаты і шляхта Вялікага Княства Літоўскага працягвалі падкрэсьліваць, што яны менавіта «ліцьвіны», чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасьвядомасці. «''Мы і палякі, хоць і брацьця, але зусім адменных звычаяў''», — пісаў у сваім лісьце да [[Крыштап Мікалай Радзівіл «Пярун»|Крыштапа Радзівіла]] [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Леў Сапега]] ў канцы XVI стагодзьдзя<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.</ref>. У статуце [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскага Трыбуналу]] («''Спосаб праў трыбунальскіх''») 1581 году [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Астафей Валовіч]] пісаў: «''На тых сойміках вышэй менаваных кождае ваяводзтва, зямля або павет абіраці маюць, і будуць павінны, межы сабою асоб годных богабойных, цнатлівых, праў і звычаеў онага панства Вялікага княства Літоўскага ўмеетных''»<ref>Временник Императорского Московского общества истории и древностей Российских. Кн. 25. — М., 1857. [https://books.google.by/books?id=VacKAAAAIAAJ&pg=RA1-PA5&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwirhMPWmab4AhVXSfEDHdh6DDMQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 5].</ref>, прытым зазначалася, што «''зямля Жамойцкая іж сваі вольнасьці і звычаі асаблівыя маюць…''»<ref>Лаппо И. И. Великое Княжество Литовское во второй половине XVI столетия. — Юрьев, 1911. [https://books.google.by/books?id=DPH63PnVhGcC&pg=PA529&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj9ueCSmab4AhU_QvEDHf32DGMQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 529].</ref>. У 4-м томе [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) адзначаецца, што ў літоўскіх (беларускіх) летапісах і іншых дакумэнтах XIV—XVI стагодзьдзяў назва «ліцьвіны» зьвязвалася ў этнагенэтычным аспэкце зь легендарнымі рымскімі перасяленцамі на чале з князем [[Палямон]]ам (тым часам сама легенда пра [[Палямонавічы|Палямонавічаў]] упершыню зьявілася толькі ў другой рэдакцыі [[Беларуска-літоўскія летапісы|беларуска-літоўскіх летапісаў]], створанай у 1520-х або 1530-х гадох<ref>Ivinskis Z. Palemonas // Lietuviu enciklopedija. — Boston, Massachusetts: Lietuviu enciklopedijos leidykla, 1953—1966. — Vol. 21. — P. 400—401.</ref>{{Заўвага|На падставе гэтай легенды зьявіліся фантастычныя сьцьверджаньні, што літоўская шляхта паходзіць з [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] і трапіла ў Літву праз [[Балтыйскае мора|Балтыйскае]] ўзьбярэжжа Жамойці, а пацьверджаньнем гэтаму ёсьць нібы падобная на лаціну мова сялянаў. Адпаведныя сьцьверджаньні можна сустрэць у нататках [[Міхалон Ліцьвін|Міхалона Ліцьвіна]] 1550 году, выдадзеных у 1615 годзе («''руская мова чужая нам, ліцьвінам, гэта значыць [[Італійцы|італійцам]], што паходзяць з краіны Італіі''», а мова сялянаў — «''форма лаціны, якая вырадзілася''», але яе, маўляў, ачысьцілі і надрукавалі дакумэнты на сапраўднай лаціне Ягайла і Вітаўт), і ў прадмове да [[Лацінская мова|лацінскага]] перакладу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|II Літоўскага статуту]] [[Аўгустын Ратундус|Аўгустына Ратундуса]] 1576 году (ліцьвіны, паходзяць ад рымлян і родная мова іх лаціна, адна з трох, якімі Бог дазволіў славіць сябе; адпаведна, лаціна як «прыродная мова» мусіць быць вернутая ліцьвінам ва ўсіх сфэрах жыцьця, таксама ў хаце, замест «барбарскай мовы русінаў»; гэта дапаможа частцы «рускіх баяраў» адмовіцца ад грэцкай мовы)<ref name="Astraucou-2014">[[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.</ref>. У якасьці наймацнейшага аргумэнту апошні прыводзіў тое, што, на яго думку, руская мова была агульнай з Маскоўскай дзяржавай — спрадвечным ворагам Літвы<ref>[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Праблемы афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16—17 лістапада 2006 года [Тэкст] / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. — 654 с. — 250 экз. — {{ISBN|978-985-442-381-4}}. — С. 128.</ref>}}), а тэрытарыяльна — зь землямі пачатковай лякалізацыі тапоніму [[Літва]] — на захад ад ракі [[Бярэзіна|Бярэзіны]] ў міжрэччы [[Нёман]]а і [[Вяльля|Вяльлі]]. Прытым назва «ліцьвіны» супрацьпастаўлялася этнонімам іншых суседніх этнічных групаў і народаў — [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінам]], [[палякі|ляхам (палякам)]], [[мазаўшане|мазаўшанам]], [[Жамойты|жамойтам]], [[прусы (племя)|прусам]], [[валыне|валынянам]]<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. [[Файл:Lićvin (Biełarus). Ліцьвін (Беларус) (1730-49).jpg|значак|[[Бортніцтва|Бортнік]] ліцьвін (''Lütwin''{{Заўвага|Відаць, зь [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]. Арыгінальны подпіс: {{мова-de|«Eine in der Ukraine befindedt Nation Lütwin genannt, wie solhe abgebildet gehen»|скарочана}}}}). Адна зь першых этнаграфічных выяваў [[беларусы|беларусаў]], 1730—1740-я гг.<ref name="CitiDog-2021">[https://citydog.by/post/fotoshot-bielarus-pryhazhun Возможно, это первое изображение белоруса в истории (но далеко не все в этом уверены). Так или иначе: посмотрите, какой красавчик!], CityDog.by, 13.09.2021 г.</ref>]] Беларускамоўны пераклад «[[Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсёй Русі|Хронікі]]» [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]] (пачатак XVII ст.) называе ліцьвінам полацкага і друцкага князя [[Рагвалод-Васіль Рагвалодавіч|Рагвалода-Васіля Рагвалодавіча]] (1110-я — 1171/1180), «''…бо [[Таўцівіл|Феафіл]] Полацак узяў <…> па Васілю Рагвалодзе, каторы тэж быў [[ліцьвін]], і па [[Глеб Рагвалодавіч|Глебе]], сыне яго, і застаў князем полацкім''»<ref>{{Літаратура/ГСБМ|17к}} С. 66.</ref>. Тым часам [[Васкрасенкі летапіс]] сярэдзіны XVI ст. выводзіў першых вялікіх князёў літоўскіх — [[Міндоўг]]а і [[Трайдзень|Трайдзеня]] — з полацкіх [[Ізяслававічы (Полацкія)|Рагвалодавічаў]]<ref>[[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] Старажытная Беларусь. Віленскі перыяд. — {{Менск (Мн.)}}, 1994. [https://belhistory.com/forum/gistoryja-belarusi/polackae-pahodzhanne-litouskih-knjazjou С. 6—10].</ref>. Сучасныя гісторыкі мяркуюць, што адзін зь дзяржаўных сымбаляў Вялікага Княства Літоўскага — [[Калюмны]] («Слупы [[Гедзімін]]а») — сьпярша былі гербавым знакам [[Полацкае княства|Полацкага княства]], ад якога перайшлі да ВКЛ<ref>Вяроўкін-Шэлюта У. «Калюмны» // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 21.</ref><ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 42.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Изображение Литовскаго мужика 1.jpg|106|Изображение Литовскаго мужика 2.jpg|106|Малюнкі сялянаў-ліцьвінаў<ref>Ригельман А. Летописное повествование о Малой России и ее народе и козаках вообще. — Москва, 1847.</ref>{{Заўвага|Відаць, [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]}} ({{мова-ru|«литовский мужик»|скарочана}}), 1770-я гг.}} Нямецкі гісторык [[Станіслаў Борнбах]] у сваім камэнтары да [[Хроніка Віганда|Хронікі Віганда]], зробленым у канцы XVI ст., адзначыў, што ў апісаньні Віганда магістар [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] Лютар з Браўншвайгу меў шмат збройных канфліктаў «''з русінамі, гэта значыць зь ліцьвінамі, а таксама з палякамі''»<ref name="Urban-2001-82">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 82.</ref>. Пісьменьнік-палеміст, грамадзка-палітычны і царкоўны дзяяч Рэчы Паспалітай [[Мялеці Сматрыцкі]], які ня мог ня ведаць рэальнай сытуацыі з мовай і рэгіянальнай сьвядомасьцю ў Вялікім Княстве Літоўскім<ref name="Nasievic-2005">[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 207.</ref>, у сваім творы «Апраўданьне нявіннасьці» (Вільня, 1621 год) называе ліцьвінаў сярод рускіх народаў<ref name="Karotki-2009">Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196.</ref>: {{Цытата|«Ты, [кожны з] вялікіх, шчыльнанаселеных і незьлічоных хрысьціянскіх народаў — валынцаў, падгорцаў, падляшцаў, палешукоў, падольцаў, Нізоўцаў, украінцаў, Літвы, Белай Русі і Чорнай, ад бэскідзкіх [[Татры|Татраў]] да Балтыйскага мора, на ўсход сонца і на поўдзень, у Кароне і ў Вялікім Княстве Літоўскім, [ты, кожны зь ліку] шырока расьселеных хрысьціянскіх рускіх народаў, у шаснаццаці шматлюдных япіскапскіх дыяцэзіях, пры тым, што Мітрапаліт мае шэсьць япіскапаў [і] сёмага архіяпіскапа пад уладай сваёй юрысдыкцыі, у час прыватных нарадаў ты ня мусіў быў стаяць за сьпінамі япіскапаў, аб’яднаных пад уладай аднаго і таго ж Пастыра. {{арыгінал|pl|Tak, mnogiego gęstego y niezliczonego ludu chrześciańskiego Wołyńcow, Podgorzan, Podlaszan, Polesian, Podolan, Nizowcow, Ukraińcow, Litwy, Białey Rusi y Czarney, od Tatrow Beskidskich do morza Bałtyskiego na Wschod słońca y południe w Koronie y w Wielkim Księstwie Litewskim szeroko rospościerających się chrześciańskich ruskich narodow w szestnastu ludnych episkopskich dyocezjach sześć episkopow siodmego archiepiskopa pod władzą jurisdictiej swojey maiącemu metropolitowi przy prywatnych consultacyach stać za ramionami biskupow pod tymże y iednym Pasterzem będących <...> nie był powinien.}} |Smotrycki M. Werificacia niewinności powtore wydana <...>. — Wilno, 1621. 8—8v. }} Азначэньне «рускія князі літоўскага роду» атрымалі [[Адаеўскія]], [[Бялеўскія]], [[Бельскія (род)|Бельскія]], [[Глінскія (род)|Глінскія]], [[Варатынскія]], [[Мязеўскія]], [[Масальскія]], [[Амсьціслаўскі раён|Мсьціслаўскія]] ды іншыя служылыя князі — прытым як [[Гедзімінавічы]], так і [[Рурыкавічы]] — якія ў XV—XVI стагодзьдзях пераходзілі на службу ў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскую дзяржаву]] зь Вялікага Княства Літоўскага<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 96.</ref>. Тым часам у прыказах Маскоўскай дзяржавы XV—XVII стагодзьдзяў «ліцьвінамі» называлі выхадцаў з усёй этнічнай тэрыторыі беларусаў. Напрыклад, у дакумэнтах XVII стагодзьдзя: «''…приехал <…> ис [[Полацак|Полотцка]] ко Пскову <…> торговой литвин Спиридонка Кондратьев» (1623 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 81.</ref>, «…Давыдко Кученин в роспросе сказался: родом литвин белорусец [[Віцебск|Витепского]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 94.</ref>, «''…в роспросе Васька [Степанов] сказался: родом литвин белорусец [[Ашмяны|Шменского]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 95.</ref> (абодва 1627 год), «''…Ивашка Еремеев сказался: родом литвин Гродцкого повету <…> покиня он в [[Гародня (Гараднянскі раён)|Гродни]] детей своих <…> пошол от голоду з женою своею и с меншею дочерью с Анюткою в [[Сярпейск|Серпееск]] <…> Осташко Жданов сказался: литвин Гродцкого повету королевского села Кундина <…> пошол от голоду кормитца в город в Гродню''» (1628 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 99.</ref>, «''…в роспросе Микитка [Берников] сказался: родом литвин-белорусец ис [[Копысь|Копыси]], мещанский сын''» (1629 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 103.</ref>, «''…Матюшка [Михайлов] в роспросе сказался: родом он литвин, белорусец [[Амсьціслаў|Мстиславского]] повету <…> жена его Полашка сказалась: родом литовка, белоруска Мстиславского ж повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 106.</ref>, «''…Васька Ондреев в роспросе сказался: родом он литвин [[Полацак|Полотцкого]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 110.</ref> (абодва 1631 год), «''…на роспросе сказалось: Игнашко Григорьев, родом он литвин [[Ворша|Оршанского]] повету''» (1636 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 131.</ref>, «''…[Федька Оксенов] в роспросе сказался: родом литвин, белорусец, [[Дуброўна|Дубровенского]] повету''» (1645 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 191.</ref>, «''…литвину [[Магілёў|могилевцу]] Саве Агееву <…> литвину [[Быхаў|быховцу]] Илье Павлову <…> литвину могилевцу Василью Онтонову <…> литвину могилевцу Марку Леонтьеву <…> литвину [[Слуцак|слутчанину]] Василью Павлову <…> литвину слутчанину Илье Павлову''» (1675 год)<ref>Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 158—160.</ref>, «''…литвину могилевцу Захарью Алтуфьеву <…> литвину быховцу Ивану Митрофанову <…> литвину быховцу Михаилу Митрофанову''» (1676 год)<ref>Русско-белорусские связи во второй половине XVII в. (1667—1686 гг.). Сборник документов. — Мн., 1972. С. 193—195.</ref>. Апавядаючы пра рэйд невялікага варожага аддзелу на [[Смаленскі павет|Смаленшчыну]] ў 1565 годзе, маскоўскі летапіс адзначаў, што гэта былі «літоўскія людзі», удакладняючы: «''[[Амсьціслаў|амсьціслаўцы]] і [[Крычаў|крычаўцы]]''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-233-234">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 233—234.</ref>. У XVIII ст. ва [[Украіна|Ўкраіне]], дзе раней апынулася этнічна беларуская [[Старадубскі павет|Старадубшчына]], зьявіліся этнаграфічныя малюнкі мясцовых беларусаў, на якіх тыя называліся ліцьвінамі<ref name="CitiDog-2021"/>. Увогуле, усе суседнія народы ў XIV—XVIII стагодзьдзях называлі беларусаў «ліцьвінамі», «літвой», тым часам [[жамойты]] ў Вялікім Княстве Літоўскім не называліся ліцьвінамі{{Заўвага|Напрыклад, у шэрагу пэтыцыяў у 1550-я гады жамойцкая шляхта прасіла вялікага князя [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]], «''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі''»<ref name="Nasievic-2005"/>, таксама паводле дакумэнту пачатку XVIII ст., «''У адной Вільні зьмерла можна сказаць цэлая Жамойць і часткова Літва''» ({{мова-ru|«В одной Вильне вымерла можно сказать целая Жмудь и отчасти Литва»<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6, 1997. С. 40.</ref>)|скарочана}}}}<ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 173.</ref><ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139.</ref>. [[Файл:Horadnia, Sapieha. Горадня, Сапега (1716).jpg|значак|Сойм у [[Палац Сапегаў (Батораўка)|Гарадзенскім палацы Сапегаў]], 1716 г.]] «Каэквацыя» (ураўнаньне) правоў літоўскага народу 1697 году спрыяла ўтварэньню адзінага «Польскага» шляхецкага народу Рэчы Паспалітае, але патрыятычная шляхта Літвы ўсё XVIII ст. падкрэсьлівала сваю нацыянальную адметнасьць ад палякаў. «''Літоўскія патрыёты''» і «''Айчына Вялікае Княства Літоўскае''» сьцьвярджаюцца ў розных дакумэнтаў соймікаў ВКЛ тых часоў{{Заўвага|У 1729 годзе соймік Віленскага ваяводзтва на чале з Багуславам Янам Чыжом, старостам прапойскім, даручыў паслам на вялікі сойм Бэнэдыкту Вольскаму і Яну Гарайну патрабаваць раздаваньня пасадаў у ВКЛ толькі «''літоўскім''» ураднікам і казаў пра «''заслугі перад Айчынай''» [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлера]] [[Міхал Сэрвацы Вішнявецкі|Міхала Вішнявецкага]], кашталяна віцебскага [[Марцыян Аляксандар Агінскі|Марцыяна Агінскага]] і [[Канюшы вялікі літоўскі|канюшага]] [[Міхал Казімер Радзівіл «Рыбанька»|Міхала Радзівіла]]<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 163.</ref>. У 1738 годзе падчашы віленскі Ян Гарайн і судзьдзя гродзкі віленскі Багуслаў Ян Чыж паклалі падваяводзе віленскаму Мікалаю Петрушэвічу інструкцыю для паслоў Віленскага ваяводзтва, у якой пісалі пра «''заслугі для Айчыны''» «''патрыётаў''» ВКЛ — маршалка Трыбуналу Страшэвіча, падкаморага браслаўскага Рудаміны, падваяводы віленскага Петрушэвіча, [[Стражнік вялікі літоўскі|стражніка]] Антонія Пацея, [[Пісар вялікі літоўскі|пісара]] Дамініка Валовіча, кашталяна віцебскага Юрыя Тышкевіча<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 164.</ref>. У 1756 годзе соймік Наваградзкага ваяводзтва на чале з мастаўнічым Аршанскага павету Ігнаціем Якавіцкім патрабаваў ад галоўнага сойму, каб «''Літоўскія ўрады''» не раздавалі «''каронным''» (палякам) і згадваў «''заслугі для Айчыны нашай''» канцлера ВКЛ [[Міхал Фрыдэрык Чартарыйскі|Міхала Чартарыйскага]], [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлера]] [[Міхал Антоні Сапега|Міхала Сапегі]], [[Гетман польны літоўскі|гетмана польнага]] [[Міхал Юзэф Масальскі|Міхала Масальскага]] ды іншых<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 13. — Вильна, 1886. № 65.</ref>}}. [[Файл:Tadevuš Kaściuška. Тадэвуш Касьцюшка (K. Wojniakowski, 1800-11).jpg|міні|[[Тадэвуш Касьцюшка]]]] Правадыр [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]] [[Тадэвуш Касьцюшка]], ураджэнец [[Слонімскі павет|Слонімшчыны]], казаў: «''Хіба я не ліцьвін, Ваш зямляк, Вамі абраны? Каму павінен дзякаваць [за рэкамэндацыю [[Берасьцейскі павет|Берасьцейскага]] сойміка], калі ня Вам? Каго павінен абараняць, калі ня Вас і сябе самога?''». У лісьце да маскоўскага гаспадара [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I]] за два гады да сьмерці ён пісаў: «''Нарадзіўся я ліцьвінам…''»<ref name="Arlou-2012-157">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 157.</ref>. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Lićvinka. Ліцьвінка (1825).jpg|значак|[[Шляхта|Шляхцянка]]-ліцьвінка ў сьвяточным строі (паводле моды таго часу). {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жорж Жак Гатын|Ж. Гатын|ru|Гатин, Жорж Жак}}, 1825 г.]] Расейскі чыноўнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Башняк||ru|Бошняк, Александр Карлович}} у выдадзеным у 1821 годзе дзёньніку свайго падарожжа 1815 году зь Вільні ў [[Кіеў]] пакінуў падрабязныя апісаньні прыроды і мескіх паселішчаў колішняга Вялікага Княства Літоўскага, а таксама адзначыў: «''Наўрад ці [[Прыпяць]] ня варта лічыць прыроднаю мяжою Літвы <…>. Да Прыпяці жывуць літоўцы <…>; да Прыпяці гавораць і апранаюцца па-літоўску…''» ({{мова-ru|«Едва ли Припять не должно почитать природною границею Литвы <…>. До Припяти живут литовцы <…>; до Припяти говорят и одеваются по Литовски…»|скарочана}})<ref>Дневные записки путешествия А. Бошняка в разные области западной и полуденной России, в 1815 году. Ч. 2. — Москва, 1821. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=tmllAAAAcAAJ&dq=%D0%94%D0%BD%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D1%8B%D1%8F+%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%88%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B8%D1%8F+%D0%90.+%D0%91%D0%BE%D1%88%D0%BD%D1%8F%D0%BA%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8+%D0%B2%D1%8A+1815&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B#v=snippet&q=%D0%B5%D0%B4%D0%B2%D0%B0%20%D0%BB%D0%B8%20%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D1%82%D1%8C&f=false С. 106—107].</ref>. [[Файл:Lithuanian peasants.jpg|значак|«Літоўскія сяляне» (у [[Беларускі нацыянальны строй|народных строях]]). [[Францішак Смуглевіч|Ф. Смуглевіч]], канец XVIII ст.]] Славуты паэт [[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які нарадзіўся і вырас на [[Наваградзкі павет|Наваградчыне]] і ў самім [[Наваградак|Наваградку]], у [[Пан Тадэвуш|сваёй знакамітай паэме]] пісаў пра родны край: «''О Літва, айчына мая!…''»<ref name="Zajkouski-2009"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324.</ref>. Разам з тым, Адам Міцкевіч у сваім выкладзе пра літоўскі народ у Парыжы зьвяртаў увагу, што ліцьвіны завуць на сваёй мове палякоў — «lankas», а русінаў — «gudas», а Бога — «Dewas»<ref>Literatura słowiańska wykładana w Kolegium francuzkiem przez Adama Mickiewicza / Adam Mickiewicz, Feliks Wrotnowski. Nakł. Księgarni Jana Konstantego Żupańskiego, 1865. [http://books.google.by/books?id=KKgDAAAAYAAJ&pg=RA1-PA191&dq=dewas+mickiewicz&hl=ru&sa=X&ei=I6dcVOfcKqGV7AbP24GoDg&ved=0CCwQ6AEwAg#v=onepage&q=%C5%82ankas&f=false S. 171, 178]. </ref>{{Заўвага|У першай палове XIX ст. пад уплывам пашыранага тады [[рамантызм]]у адзначалася тэндэнцыя [[міт]]алягізацыі гістарычнай спадчыны: некалькі аўтараў (найперш вядомы сваімі фальсыфікатамі [[Тэадор Нарбут]], які прыдумаў падрабязны пантэон «літоўскіх» паганскіх багоў ў рамках «[[Ацтэкі|ацтэцка]]-індыйскай» рэлігіі «ліцьвінаў», а таксама выхадзец з [[Валынь|валынскай]] шляхты [[Юзэф Ігнацы Крашэўскі]], які выводзіў паходжаньне «ліцьвінаў» з [[Індыя|Індыі]] і паяднаў імёны «літоўскіх» паганскіх багоў з індускімі), пачалі ўзвышаць дахрысьціянскую, паганскую спадчыну Вялікага Княства Літоўскага, а разам зь ёй — балтыйскую меншасьць, якая найдаўжэй спавядала [[паганства]]. Гэтыя аўтары сьцьвярджалі: ўсё, што «літоўскае» — паганскае. Самі яны не валодалі летувіскай мовай, але імкнуліся выкарыстоўваць у сваіх творах асобныя летувіскія словы. На гэтым грунце ўжо пазьней дзеячы летувіскага нацыянальнага руху пачалі атаясамліваць Вялікае Княства Літоўскае выняткова зь летувісамі<ref name="Astraucou-2014"/>}}, ён жа зазначаў: «''На беларускай мове, якую называюць русінскай або літоўска-русінскай, гавораць каля дзесяці мільёнаў чалавек; гэта самая багатая і самая чыстая гаворка, яна ўзьнікла даўно і выдатна распрацавана. У пэрыяд незалежнасьці Літвы вялікія князі карысталіся ёй для сваёй дыпляматычнай перапіскі''»<ref name="Arlou-2012-160"/>{{Заўвага|Таксама ў сваёй лекцыі ў Парыжы 22 сьнежня 1840 году, кажучы пра славянскую агульнасьць, Адам Міцкевіч называў у ліку славянскіх народаў палякаў, расейцаў, чэхаў, ілірыйцаў, сербаў, ліцьвінаў і казакоў. Гісторык беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што пэўная супярэчлівасьць ў выказваньнях можа тлумачыцца неўсталяванасьцю як навуковых канцэпцыяў, так і поглядаў самога Адама Міцкевіча: назваўшы сябе ліцьвінам, ён на наступнай старонцы мог пісаць пра «нашага польскага паэта Багдана Залескага», каб празь некалькі абзацаў гаварыць пра яго як пра ўкраінскага паэта<ref>Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кніга другая. — {{Менск (Мн.)}}: Кафедра гісторыі беларускай літаратуры БДУ, 2000. С. 3—4.</ref>}}. {{Падвойная выява|справа|Литвины из альбома Яна Левицкого 2.jpg|111|Biełarusy, Mahiloŭ. Беларусы, Магілёў (1882) (2).jpg|101|«Ліцьвіны. Сяляне з ваколіцаў [[Вільня|Вільні]]» (1841 г.) і «Тыпы беларусаў [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]]» (1882 г.)}} Заснавальнік новай беларускай драматургіі і адзін з стваральнікаў сучаснай літаратурнай беларускай мовы [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]] (1808—1884), хоць і нарадзіўся і правёў цэлае жыцьцё на [[Рэчыцкі павет|Рэчыччыне]] і [[Менскі павет|Меншчыне]], лічыў, што ён вырас «''сярод ліцьвінаў''»<ref>Дунін-Марцінкевіч В. Збор твораў. — {{Менск (Мн.)}}, 1958. С. 362.</ref><ref name="Jermalovic-2000-37"/>. «Літвою» ён лічыў [[Менск]], у якім тады жыў<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>. Народжанага на [[Слуцкае княства|гістарычнай Случчыне]] беларускага паэта [[Уладзіслаў Сыракомля|Ўладзіслава Сыракомлю (Людвіка Кандратовіча)]] (1823—1862) сучасьнікі называлі «лірнікам літоўскім»<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>, «літоўскім паэтам», «песьняром Літвы». Сам ён неаднаразова казаў «Я — ліцьвін» і падкрэсьліваў, што і яго прапрадзед быў «шчырым ліцьвінам»<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 3.</ref>. У 1855 годзе Ўладзіслаў Сыракомля пісаў пра творы Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча: «''Пекная гэта галіна славянскай мовы… і старая! Бо гэта мова нашага Літоўскага статута і заканадаўства… на ёй размаўлялі тры чвэрці даўняй Літвы, народ, шляхта і паны''»<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30278850.html Каліноўскі і палітычнае нараджэньне Беларусі], [[Радыё Свабода]], 19 лістапада 2019 г.</ref>. А ў адным з сваіх вершаў паэт падкрэсьліваў: «''Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: [[Жыве Беларусь!|Хай жыве наша Літва!]] Хай жывуць ліцьвіны!''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»<ref>Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.</ref>|скарочана}}}}<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 4.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Lićvinka. Ліцьвінка (K. Rusiecki, 1847).jpg|107|Rusiecki-Litwinka z wierzbami.jpg|105|«Ліцьвінка зь вербамі» пэндзьля [[Канут Русецкі|Канута Русецкага]]: больш раньняя вэрсія, набытая [[Іван Луцкевіч|Іванам Луцкевічам]] для [[Беларускі музэй у Вільні|Віленскага беларускага музэю]] (налева) і больш позьняя, якая патрапіла ў калекцыю [[Летувіскі мастацкі музэй|Летувіскага мастацкага музэю]] (направа)}} Беларускі пісьменьнік [[Арцём Вярыга-Дарэўскі]] (1816—1884), які нарадзіўся на [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]] і жыў у [[Віцебск]]у, пісаў у сваім творы: «''Літва — родная зямелька''». Ягоны верш «Ліцьвінам, што запісаліся ў мой „Альбом“, на разьвітаньне» (1858 год) адрасаваны маладым беларускім літаратарам. У ім аўтар усклікаў: «''Чый гэта голас? Гэты словы нашы, браценькі-літоўцы''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324—325.</ref>. Славуты навуковец-дасьледнік, геоляг і мінэроляг [[Ігнат Дамейка]] (1802—1889), які вызнаваў сябе ліцьвінам («''… усё роўна памру ліцьвінам''») у сваіх успамінах пра [[Ян Чачот|Яна Чачота]] і [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]] адзначаў, што «''Два нашы студэнты Наваградзкай школы з гадоў маленства добра ведалі наш літоўскі люд, палюбілі яго песьні, прасякнуліся яго духам і паэзіяй, да чаго, вядома ж, прычынілася і тое, што малое мястэчка Наваградак ня шмат чым адрозьнівалася ад нашых вёсак і засьценкаў. Школьнае жыцьцё было хутчэй сельскае. Сябры хадзілі на кірмашы, на царкоўныя ўрачыстасьці, бывалі на сялянскіх вясельлях, дажынках і хаўтурах. У тыя школьныя часы ўбогая страха і народная песьня распалілі ў абодвух першы паэтычны агонь. Адам хутка ўзьнёсься да высокай сфэры сваіх цудоўных твораў. Ян жа да сьмерці застаўся верны народнай паэзіі…''»<ref>Ян Чачот. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: Беларускі кнігазбор, 1996. С. 9.</ref>. У сваёй кнізе «Мае падарожжы» Ігнат Дамейка, апісваючы інтэрнацыянальны склад паўстанцкіх аддзелаў, практычна ў кожным выпадку называе нацыянальную прыналежнасьць таго ці іншага афіцэра або жаўнера. Ён дакладна выдзяляе каронных (г. зн. палякаў), жамойтаў (сучасных летувісаў) і «''нашых ліцьвінаў''» (сучасных беларусаў). Прытым Дамейка не праводзіць ніякай нацыянальнай мяжы паміж літоўскай (беларускай) шляхтай і сялянамі. Для яго яны ўсе — «''нашы ліцьвіны''». У дыплёме ганаровага доктара мэдыцыны, выдадзенага Ігнату Дамейку ў Кракаўскім [[Ягелонскі ўнівэрсытэт|Ягелонскім унівэрсытэце]] ў 1887 годзе, пазначана «''… слаўнаму мужу Ігнату Дамейку, ліцьвіну…''»<ref>[[Станіслаў Лясковіч|Лясковіч С.]] [https://web.archive.org/web/20090924033606/http://dyatlovo.com/modules/content/index.php/ignat-dameika-naciy Да пытаньня нацыянальнага самавызначэньня Ігната Дамейкі] // Лідскі летапісец. № 19.</ref>. У 1861 годзе, пачуўшы пра хваляваньні на радзіме [[Зыгмунт Мінейка]] вярнуўся зь [[Пецярбург]]у дамоў, каб распачаць антыцарскую агітацыю сярод сялянаў. Як сьведчыць у кнізе «Імёны свабоды» [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Ўладзімер Арлоў]], у жніўні 1861 году агент III аддзелу даносіў расейскаму начальству, што «''кадэт Зыгмунт Мінейка ходзіць пераапрануты селянінам і разносіць складзеную нейкім Марцінкевічам на народнай мове „Гутарку старога Дзеда“, дзе ў вершах паказваецца лёс Літвы і ўвесь прыгнёт прыпісваецца расейскаму ўраду''»{{Заўвага|{{мова-ru|«кадет Сигизмунд Минейко ходит переодет крестьянином и разносит сочиненную неким Марцинкевичем на народном языке „Гутарку старога дзеда“, где в стихах представлены судьбы Литвы и все притеснения приписаны российскому правительству»|скарочана}}}}<ref>Лашкевіч К. [https://web.archive.org/web/20090404014016/http://news.tut.by/society/133461.html Як TUTэйшыя зьмянялі сьвет. Ліцьвінскі элін — герой Грэцыі], [[TUT.BY]], 2 красавіка 2009 г.</ref>. «''Продкі мае выйшлі зь літоўскіх балотаў''», — пісаў пра [[Пінскі павет|Піншчыну]] [[Фёдар Дастаеўскі]] (1821—1881)<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>. Знакамітая пісьменьніца [[Эліза Ажэшка]] (1841—1910) неаднаразова падпісвалася як Габрыэла Ліцьвінка ({{мова-pl|Gabriela Litwinka|скарочана}}) або проста ''Li…ka'' (скарочаная форма: ''ліцьвінка'')<ref>Шчарбачэвіч Н. [http://zviazda.by/be/news/20160815/1471291123-karespandent-zvyazdy-praehalasya-pa-znakavyh-myascinah-elizy-azheshki Карэспандэнт «Звязды» праехалася па знакавых мясцінах Элізы Ажэшкі] // [[Звязда]]. № 22, 16 жніўня 2016. С. 12.</ref>. Паводле дзёньніку [[Алена Скірмунт|Алены Скірмунт]], часткова апублікаванага ў 1876 годзе пад назвай «3 жыцьця літвінкі, 1827—1874»: ''«[[Рослаў]]. Павінна быць [[Смаленская губэрня]], адна з складных частак Вялікарасеі? О, не! Гэта наша [[Смаленскае ваяводзтва]]! Людзі такога ж самага тыпу, з той жа мовай і ўборамі. Праўда, сядзібы ў многім сталі больш брыдкія, хаця і зараз вялікія»''<ref>Залескі Б. З жыцця літвінкі: з лістоў і нататак 1823—1874. — {{Менск (Мінск)}}: Выд-ва Вiктара Хурсiка, 2009. С. 186.</ref>. [[Файл:Mužyckaja praŭda. Ziamla naša nazyvajecca litoŭskaja, a my nazyvajemsia litoŭcy.jpg|значак|Першая старонка нявыдадзенай [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]], кастрычнік 1862 г.]] Беларускі герой-рэвалюцыянэр [[Кастусь Каліноўскі]] (1838—1864), які заўсёды зьвяртаўся да народу ў [[беларуская мова|беларускай мове]], менаваў свой родны край (ён нарадзіўся на [[Гарадзенскі павет|Гарадзеншчыне]]) «Літвою». Створаны ім у час паўстаньня часовы ўрадовы камітэт ён назваў «[[Літоўскі ўрад]]». У 1989 годзе ў [[Вільня|віленскім]] [[Касьцёл Сьвятога Францішка Азіскага і кляштар бэрнардынаў (Вільня)|касьцёле Сьвятога Францішка Азіскага]] знайшлі рукапісны дакумэнт пад назвай «№6 Мужыцкая праўда». Тэкст газэты падрыхтавалі ў кастрычніку 1862 году, аднак зь нейкіх прычынаў не надрукавалі. Гэты варыянт лічыцца ўнікальным і вылучаецца з усяе сэрыі, бо тлумачыць сялянам, як раней называлася іхная краіна і якую назву мае тутэйшы народ<ref>[[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] [https://web.archive.org/web/20180620212041/https://www.nv-online.info/2018/03/13/zyamlya-nasha-z-vyakou-vechnyh-nazyvaetstsa-litouskaya-a-my-to-nazyvaemsya-litoutsy-nenadrukavany-numar-muzhytskaj-praudy.html Ненадрукаваны нумар «Мужыцкай праўды»] // Народная Воля. 19 чэрвеня 2018 г.</ref><ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}, 2018.</ref>: {{Цытата|Вы, дзецюкі, пэўне ня ведаеце, хто вы такія, як называецца гэта зямля, на якой нашы бацькі жылі <...> Зямля наша зь вякоў вечных называецца літоўская, а мы то называемся літоўцы.}} Разам з тым, у «[[Лісты з-пад шыбеніцы|Лістах з-пад шыбеніцы]]» Кастусь Каліноўскі ўпамінае і беларусаў, і літоўцаў: «''Калі ронд польскі ўсім братнім народам дае самарондства, маскаль мала таго, што гэтак не робіць, но яшчэ там, гдзе жылі палякі, літоўцы і беларусы, заводзіць маскоўскія школы, а ў гэтых школах учаць па-маскоўску, гдзе ніколі не пачуеш і слова па-польску, па-літоўску да і па-беларуску, як народ таго хоча''»<ref>''Кастусь Каліноўскі.'' [https://knihi.com/Kastus_Kalinouski/Pismy_z-pad_sybienicy.html Пісьмы з-пад шыбеніцы. Ліст першы.]</ref>. Аднак жамойцкі біскуп [[Матэвус Валанчус]] яшчэ перад паўстаньнем дамогся дазволу ад расейскіх уладаў адчыняць пры касьцёлах парафіяльныя школы з выкладаньнем па-летувіску<ref name="Arlou-2012-348">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.</ref>, а па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады, увогуле, зрабілі летувіскую мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Тым часам выкладаньне беларускай мовы ў школах усіх узроўняў было пад забаронай<ref name="Arlou-2012-348"/>. Яшчэ ў 1851 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}} зьвяртаў увагу на тое, што расейцы і ўкраінцы называюць беларусаў «ліцьвінамі» або «літвой»{{Заўвага|{{мова-de|«Ich glaube hier bemerken zu müssen, dass die Grossrussen sowohl, wie auch die Kleinrussen, die Wörter Литва und Литвинъ (Litauer) gebrauchen um damit die Weissrussen zu bezeichnen»|скарочана}}}}<ref> Mélanges russes tirés du Bulletin historico-philologique de l’Académie impériale des sciences de St.-Pétersbourg. T. II, 1855. [https://books.google.by/books?id=bacKAAAAYAAJ&pg=PA227&dq=zamaitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj90qyKweP1AhUM9aQKHW5-B-kQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=litauer%20weissrussen%20kleinrussen&f=false P. 2].</ref>. Францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год, перавыдаваўся па-расейску ў 1883 і 1898 гадох{{Заўвага|Падобныя зьвесткі ў 1882<ref>The Encyclopædia Britannica. Vol. XIV. — Philadelphia, 1882. [https://books.google.by/books?id=xT5IPDMtSJYC&pg=PA708&dq=%22the+name+of+Jmud+being%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjA-qDRi9_0AhVog_0HHQX-Cp8Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%22the%20name%20of%20Jmud%20being%22&f=false P. 708].</ref>, 1891, 1907 і 1911 гадох падавала {{Артыкул у іншым разьдзеле|Энцыкляпэдыя Брытаніка||en|Encyclopædia Britannica}}: «''У Расеі ўсё беларускае насельніцтва былога Вялікага Княства Літоўскага звычайна называюць літоўцамі, тады як літоўцаў ва ўласным сэнсе — жамойтамі''» ({{мова-en|In Russia, all the White Russian population of the former Polish Lithuania are usually considered Lithuanians, the name of Zhmud being restricted to Lithuanians proper|скарочана}})<ref>The Encyclopædia Britannica. Vol. XVI. — New York, 1911. [https://books.google.by/books?id=N2gNAQAAMAAJ&pg=PA790&dq=%22zhmud%22+britannica&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwinpbfD_d70AhUMh_0HHc82AwwQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%22zhmud%22%20britannica&f=false P. 790].</ref>}}) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі традыцыйна працягвалі называць беларусаў, тады як летувісаў — жамойтамі{{Заўвага|{{мова-en|Even still the custom prevails in Poland and Russia of calling Lithuanians the White Russians of the old political Lithuania, distinguishing the Lithuanians proper by the term «Jmudes»<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. P. 256.</ref>|скарочана}}}}: {{Цытата|...нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, «ліцьвінамі» звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувісы»: сам аўтар ужо лічыць слушным у этнаграфічным пляне атаясамліваць ліцьвінаў зь летувісамі}}{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1863 годзе гісторык і этнограф, віцэ-прэзыдэнт Парыскага этнаграфічнага таварыства [[Францішак Генрык Духінскі]] пісаў, што «''больш за сто гадоў таму князь {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жан Д'Атрош Шап||en|Jean-Baptiste Chappe d'Auteroche}} <…> дасканала вызначыў адрозьненьне паміж беларусамі і [[Расейцы|маскалямі]], калі сказаў: „ліцьвін дурны, але маральны; маскаль ня ведае маралі, але хітры“''» ({{мова-pl|«Przed więcej jak stu laty, określił doskonale ksiądz Chappe d’Auteroche <…> różnice między Białorusinami a Moskalami, kiedy rzekł: „Litwin głupi, ale moralny; Moskal nie zna moralności, ale jest chytry“»|скарочана}})<ref>Duchiński F. H. Dopołnienia do trzech części Zasad Dziejów Słowian i Moskali. — Paryz, 1863. [https://books.google.by/books?id=WW9cAAAAcAAJ&pg=PA14&dq=rzek%C5%82+Litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiAh7jO7d7zAhWLGuwKHTYeDTU4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Litwin&f=false S. 14].</ref>. Тым часам латыска-летувіскі этнограф Эдуард Вольтэр, які карыстаўся падтрымкай Расейскага геаграфічнага таварыства, ужо ў 1887 годзе аспрэчваў называньне жамойтаў «''літоўцамі ва ўласным сэнсе''» і выдзяляў іх у асобную «літоўскую краіну»: «''Такі погляд на Жамойць у сэнсе ўласнай, сапраўднай Літвы, аднак жа, не пацьвярджаецца ані зьвесткамі этнаграфічнымі, ані дасьледаваньнямі лінгвістычнымі''» ({{мова-ru|«Такой взгляд на Жмудь, в смысле собственной, истинной Литвы однако же не подтверждается ни данными этнографическими, ни исследованиями лингвистическими»|скарочана}})<ref>Памятная книжка Ковенской губернии на 1888 год. — Ковна, 1887. [https://books.google.by/books?id=Ol5AAQAAMAAJ&pg=PA231&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 231].</ref>}} даюць назву «жамойтаў» альбо «жмудзінаў». {{арыгінал|ru|...даже теперь еще в Польше, как и в России, «литвинами» обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название «жмудов» или «жмудинов».}}|Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. С. 124.}} Падобныя зьвесткі адзначыў у 1894 годзе заснавальнік сучаснай францускай школы геаграфіі і геапалітыкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Поль Відаль дэ ля Бляш||en|Paul Vidal de La Blache}}: «''…і сёння расейцы і палякі называюць беларусаў гэтай краіны [Белай Русі] літоўцамі, а літоўцаў жамойтамі''»{{Заўвага|{{мова-fr|«Après l'union, le nom de Lithuanie ne fut donné qu'à la partie peuplée de Lithuaniens et à la Russie Blanche; aujourd'hui encore, les Russes et les Polonais qualifient de Lithuaniens les Blancs-Russiens de ce pays, et de Jmoudes les Lithuaniens»|скарочана}}}}<ref>Paul Vidal de La Blache. Cours de géographie à l'usage de l'enseignement secondaire. — Paris, 1894. [https://books.google.by/books?id=09GzvLRnegEC&pg=PA469&dq=jmoudes&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj15czI7cn5AhUthP0HHeWVATIQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=jmoudes&f=false P. 469].</ref>. Сваім парадкам славяназнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Пэрвольф||uk|Первольф Осип Осипович}} сьведчыў у 1893 годзе, што ўкраінцы дагэтуль называюць беларусаў ліцьвінамі ({{мова-ru|«...до сих пор Малорусы называют Белорусов Литвинами»|скарочана}})<ref>Славяне, их взаимные отношения и связи. Т. 3, ч. 2. — Варшава, 1893. [https://books.google.by/books?id=qYhBAAAAYAAJ&pg=PA167&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi-1a2l0MDzAhV6RvEDHfgAA2g4MhDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 167].</ref>. Гэтак, з вуснаў украінца пра беларуса можна было пачуць: «''Хіба лихо озме литвина, щоб він не [[Дзеканьне|дзекнув]]''». Тым часам у 1889 годзе адзначалася, што «''і за [[Заходні Буг|Бугам]], напрыклад у [[Седлецкая губэрня|Седлецкай губэрні]], беларуса іначай не назавуць, як ліцьвінам''»{{Заўвага|{{мова-ru|«и за Бугом, напр. в Седлецкой губ., белорусса иначе не назовут, как литвином»<ref>Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&pg=PA26&dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&f=false С. 26.]</ref>|скарочана}}}} (а ўжо ў наш час у ваколіцах [[Беласток]]у запісалі пра беларуса: «''Як сыр не закуска, так ліцьвін — не чалавек!''» або «''Ліцьвін — то чортаў сын!''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232-233">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232—233.</ref>). А гісторык і краязнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Міхневіч|Ўладзімер Міхневіч|ru|Михневич, Владимир Осипович}} у 1899 годзе засьведчыў, што расейцы ў той час таксама ўсё яшчэ называлі беларусаў ліцьвінамі{{Заўвага|{{мова-ru|«Малоросса он [великоросс, россиянин] называет „хохлом“, белорусса — „литвином“ или „поляком“»|скарочана}}}}<ref>Михневич В. О. Кто и когда выдумал Россию? // Исторический Вестник. Том. 75, 1899. С. 507.</ref>. Увогуле, у пагранічных зь Беларусьсю раёнах Расеі назва ліцьвіны існавала да сярэдзіны XX стагодзьдзя<ref>{{Літаратура/Энцыкляпэдыя літаратуры і мастацтва Беларусі|3к}} С. 287.</ref>. Жыхары [[Курск]]ай і [[Арол (горад)|Арлоўскай абласьцей]] [[Расея|Расеі]] называлі беларусаў «ліцьвінамі» ажно да [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]]<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 325.</ref>. Яшчэ ў 1864 годзе нямецкі этнограф і палкоўнік арміі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] [[Радэрык фон Эркерт]], які не прызнаваў беларусаў асобнай народнасьцю і па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] на заказ расейскіх уладаў дасьледаваў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную тэрыторыя беларусаў]], пакінуў наступнае сьведчаньне<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 27.</ref>: {{Цытата|Мову сваю прасталюдзін называе простай, а самаго сябе [[Русіны (гістарычны этнонім)|Рускім]], часта нават Літоўцам (паводле палітычных паданьняў), ці проста селянінам <…> Польская шляхта, а асабліва каталіцкае духавенства, часта выкарыстоўвае тэрмін „Літоўцы“ датычна тых каталікоў, у якіх роднай мовай засталася руская. {{арыгінал|ru|Язык свой простолюдин называет простым, а самого себя Русским, часто даже Литовцем (по политически преданиям), или просто крестъянином <…> Польское дворянство, а в особенности католическое духовенство часто употребляет выражение «Литовцы» о тех католиках, у которых родным языком остался русский. }}|Эркерт Р. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России. — СПб., 1864. С. 8.}} [[Файл:Litwins-bielarusians.jpg|значак|Першая старонка працы [[Марыя Косіч|М. Косіч]] пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў-беларусаў]], 1901 г.]] У 1901 годзе беларуская фальклярыстка і этнаграфістка [[Марыя Косіч]] выдала працу «Ліцьвіны-беларусы Чарнігаўскай губэрні, іх побыт і песьні», прысьвечаную вуснай народнай паэзіі і духоўнай культуры беларусаў [[Старадубскі павет|гістарычнай Старадубшчыны]], улучанай расейскімі ўладамі ў склад [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]]. Тым часам, паводле сьведчаньня супрацоўніка Этнаграфічнага аддзелу Расейскага імпэратарскага музэю Данілы Сьвяцкага, яшчэ ў 1909 годзе жыхары [[Трубчэўск]]ага павету называлі сябе «Літвою»<ref>Святский, Д. О. [http://diderix.petergen.com/lub-kost.htm Крестьянские костюмы в области соприкосновения Орловской, Курской и Черниговской губерний (Севский уезд Орловской губернии)]. — СПб., 1910.</ref>. А мовазнаўца [[Антон Палявы]] засьведчыў наступную інфармацыю пра жыхароў [[Навазыбкаў]]скага павету<ref>[[Янка Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі. — New Jersey, 1978. С. 36.</ref><ref>Гісторыя філасофскай і грамадска-​палітычнай думкі Беларусі. Т. 1. — {{Менск (Мінск)}}: «Беларуская навука», 2008. С. 84.</ref>: {{Цытата|«Калі б вы папыталіся ў селака Навазыбкаўскага павету, прыкладам, гэтак: „Хто вы такія? да якое нацыі належыце?“ — то пачулі б такі адказ: „Хто мы?! Мы руськія“ ''[г.зн. праваслаўныя — заўвага [[Ян Станкевіч|Янкі Станкевіча]]]''. Калі вы далей папытаецеся: „Якія „руськія“? — Велікарусы, ці што?“ дык узноў пачуеце адказ: „Ды не, якія мы там Велікарусы? Не, мы не Маскалі“. „Ды хто ж вы тады, Украінцы?“ „Не, і не Ўкраінцы!“ „Ды хто ж, наапошку: не Маскалі, не Ўкраінцы, а хто ж?“ І вось… скажуць вам: „Мы Літва, Ліцьвіны“»}} Антон Палявы паведамляў у сваіх чытаньнях для маскоўскай дыялекталягічнай камісіі ў 1925 годзе (пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў]] Навазыбкаўскага павету): «''Гэтыя песьні яшчэ больш пераконваюць у тым, што мова [[Ліцьвіны Севершчыны|навазыбкаўскіх ліцьвінаў]] ёсьць [[беларуская мова|мовай беларускай]], а гэткім чынам, і самі ліцьвіны — таксама ёсьць [[беларус]]амі''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Язык і языкаведа. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2007. С. 854.</ref>. [[Файл:Miensk Litoŭski. Менск Літоўскі (A. Jelski, 1900).jpg|значак|''[[Менск|Менск Літоўскі]]''. З вокладкі кнігі [[Аляксандар Ельскі|Аляксандра Ельскага]], 1900 г.]] Паводле апублікаванай у 1902 годзе працы этнографа [[Павал Шэйн|Паўла Шэйна]], сяляне [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] «''…не называюць сябе ні рускімі, ні беларусамі. Некаторыя лічаць сябе ліцьвінамі''» ({{мова-ru|«...не называют себя ни русскими, ни белоруссами. Некоторые считают себя литвинами»|скарочана}})<ref>Шейн, П. В. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края. Т. 2. — СПб., 1902. С. 21.</ref>. Сьведчаньне пра бытаваньне сярод беларусаў саманазвы «ліцьвіны» таксама пакінуў ксёндз Ян Жылінскі ў летувіскай газэце {{Артыкул у іншым разьдзеле|Viltis||be|Viltis}} (№ 29, 1909 год)<ref>Litwa. Nr. 8 (14), 1909. S. 117.</ref>: «''Ёсьць шмат беларусаў, якія проста называюць сябе ліцьвінамі і хочуць імі быць, гэтак жа, як ліцьвіны, што гавораць па-польску. Добра было б, калі б і яны мелі сваё выданьне ў беларускай мове''»<ref>[[LITWA: hłos monarchisty]]. № I (XXII), 2008. С. 2.</ref>. Ужываньне беларускай саманазвы «ліцьвіны» ў пачатку XX ст. засьведчыў клясык беларускай літаратуры [[Якуб Колас|Якуб Колас (Канстантын Міцкевіч)]] у сваёй аўтабіяграфічнай трылёгіі «[[На ростанях]]»{{Заўвага|Якуб Колас стаў правобразам маладога настаўніка Лабановіча}}<ref>Кузняцоў С. [https://nashaniva.com/?c=ar&i=126017 Лёс сям’і пана падлоўчага: Ядвіся з трылогіі «На ростанях»: што з ёй стала], [[Наша Ніва]], 12 красавіка 2014 г.</ref>: «''Пан падлоўчы быў родам дзесь з Гарадзеншчыны і паходзіў, як ён казаў сам, з старога дваранскага роду. Тутэйшае жыхарства лічыла яго палякам, сам жа пан падлоўчы з гэтым не згаджаўся. „Я — ліцьвін“, — зь нейкаю гордасьцю зазначаў пан падлоўчы і сваю належнасьць да ліцьвінаў даводзіў, паміж іншым, і тым, што яго прозьвішча — Баранкевіч — мела канчатак на „іч“, тады як чыста польскія прозьвішчы канчаюцца на „скі“: Жулаўскі, Дамброўскі, Галонскі. Даведаўшыся, што прозьвішча новага настаўніка Лабановіч, падлоўчы пры спатканьні зь ім прыметна выказаў адзнакі здавальненьня, як гэта бывае тады, калі нам на чужыне прыходзіцца спаткацца зь земляком. — То і пан — ліцьвін! — весела сказаў ён маладому настаўніку і пастукаў яго па плячы. <…> Гаварыў падлоўчы Баранкевіч найбольш добраю беларускаю моваю»<ref name="Kolas-1955"/><ref name="Jermalovic-2000-37"/>. Паводле ўспамінаў беларускага грамадзкага дзеяча, пэдагога і актывіста [[Беларуская дыяспара|беларускай дыяспары]] ў [[ЗША]] [[Яўхім Кіпель|Яўхіма Кіпеля]] (1896—1969), назва ліцьвіны захоўвалася ў ваколіцах [[Бабруйск]]у ([[Рэчыцкі павет|гістарычная Рэччычына]]): «''У Бабруйшчыне, і там, дзе я рос, тады яшчэ быў папулярны назоў „Літва“, а мы былі „ліцьвіны“. Было й німала тых, хто памятаў, што й край называўся „Літвой“. Было яшчэ таксама шмат сьветкаў паўстаньня 1863—1864 гадоў. Мой дзед па бацьку быў у паўстаньні, ды ў Машнічах, Слаўкавічах, Байлюкох і іншых суседніх вёсках і сёлах яшчэ былі жывымі сьветкі ды ўдзельнікі паўстаньня. „Мы — Літва“, — казаў мне заўсёды мой дзед. Ды й іншыя дзяды нам, дзецям, заўсёды казалі, што тут заўсёды была Літва. <…> Памяць пра Літву перахоўвалі ня толькі нашыя дзяды ды паны, як Быкоўскі, але й маладзейшыя людзі, і гэтыя ўспаміны перадавалі нам''»<ref name="Kipiel-1995"/>. == Літоўская мова == === Першы запіс === [[Файл:Kiejstut. Кейстут (1841).jpg|значак|Вялікі князь [[Кейстут]]]] У 1351 годзе князь [[Кейстут]] (брат вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а) рушыў у [[Вугоршчына|Вугоршчыну]] ў выправу з вайсковымі аддзеламі з [[Трокі|Трокаў]], [[Горадня|Горадні]], [[Дарагічын]]а і [[Берасьце|Берасьця]]. У час сустрэчы вугорскі кароль [[Людвік I Вялікі|Людвік (Лаёш) Вялікі]] і князь Кейстут учынілі мір, і на знак замірэньня Кейстут загадаў зарэзаць [[карова|быка]] і па забіцьці павярнуўся да свайго войска і пракрычаў «''па-літоўску''» (паводле вугорскай кронікі, ''lithwanice''): «''Рагаціна — розьні нашы. Госпад на ны!''» ([[Стараславянская мова|па-стараславянску]] «на ны» азначае «на нас»{{Заўвага|Як зазначае [[Аляксандар Брукнэр]], {{мова-pl|«Dla dzisiejszych Litwomanów bardzo bolesna przy tym uwaga, bo ów Kiejstut, naswybitniejszy Litwy pogańskiej przedstawiciel, nie po litewsku, lecz, o zgrozo, po białorusku rotę przysięgi wraz z swymi odprawia»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. [http://slowianie.3bird.pl/download/materialy/slowianie-materialy-aleksander-bruckner-mitologia-slowianska-i-polska.pdf Mitologia słowiańska i polska]. — Warszawa, 1980.</ref>), у запісе кронікі — «''rogachina roznenachy gospanany''», што перамовілі яго ліцьвіны (''Lithwani''). З тым, што гэтая прамова ёсьць узорам славянскай мовы, пагаджаецца большасьць дасьледнікаў: [[Аляксандар Мяжынскі]], [[Аляксандар Брукнэр]], {{Артыкул у іншым разьдзеле|Стывэн Крыстафэр Роўэл||be|Стывен Крыстафер Роўэл}}, {{Артыкул у іншым разьдзеле|Андраш Золтан||be|Андраш Золтан}} ды іншыя<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 86.</ref>. === Славянская літоўская мова === {{Асноўны артыкул|Старабеларуская мова|Беларуская мова}} [[Файл:Žygimont Kiejstutavič, Pahonia. Жыгімонт Кейстутавіч, Пагоня (1411, 1930).jpg|значак|Пячаць [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта Кейстутавіча]] з [[Пагоня]]й, 1411 г.]] За часамі Вялікага Княства Літоўскага [[Беларуская мова|беларускую мову]] азначалі літоўскай (мовай літоўскага народу) вялікі князь [[Ягайла]] ў агульназемскім прывілеі для Літвы 1387 году, першы віленскі біскуп (1388—1398) [[Андрэй Васіла]] ў сваім тэстамэнце ды іншыя ліцьвіны, а таксама замежнікі (напрыклад, чэскі тэоляг [[Геранім Праскі]], які ў канцы XIV ст. быў місіянэрам у Літве, пісаў, што ў гэтай дзяржаве «''мова народу ёсьць славянскай''», а паводле назвы дзяржавы яе называюць «''літоўскай''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>). Беларуская мова, якая ў Вялікім Княстве Літоўскім называлася літоўскай, была мовай літоўскага народу і афіцыйнай мовай гаспадарства, на ёй складаліся ўрадавыя лісты і судовыя выракі, вялося дыпляматычнае ліставаньне з замежнымі краямі{{Заўвага|Ужо 28 сьнежня 1264 году на беларускай мове склалі дамову паміж князем [[Гердзень|Гердзенем]] (стрыечным братам вялікага князя [[Міндоўг]]а) і [[Лівонскі ордэн|Інфлянцкім ордэнам]]<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 61.</ref>}}. [[Файл:Vitaŭt Vialiki, Kalumny. Вітаўт Вялікі, Калюмны (1555).jpg|значак|[[Вітаўт|Вітаўт Вялікі]] з гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]]] Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на вялікую колькасьць беларускіх тлумачальных тэрмінаў у граматах літоўскіх князёў і баяраў, складзеных у XIV—XV стагодзьдзях на [[Лацінская мова|лацінскай мове]]. Такое ўжываньне выняткова славянскіх тлумачальных тэрмінаў ня толькі ў дакумэнтах, пісаных у дзяржаўнай канцылярыі Вялікага Княства Літоўскага, але і аформленых па-за канцылярыяй звычайнымі ліцьвінамі, ёсьць беспасярэднім сьведчаньнем, што тыя карысталіся ўласнымі, а не чужымі моўнымі выразамі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 39—46.</ref>. Пагатоў у многіх выпадках беларускія словы падаваліся з азначэньнем «народны» («гутарковы»), а самі такія дакумэнты нярэдка складаліся ў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх мясцовасьцях]], прылеглых да сучаснага беларуска-летувіскага этнічнага памежжа. У 1358 годзе дзеля вызначэньня дакладнай мяжы паміж Вялікім Княствам Літоўскім і [[Мазавецкае княства|Мазоўшам]] у [[Горадня|Горадні]] склікалі адмысловы сойм зь літоўскіх і мазоўскіх князёў і баяраў. У [[Лацінская мова|лацінскім]] акце разьмежаваньня, выдадзеным у Горадні 13 жніўня 1358 годзе князямі [[Кейстут]]ам, [[Патрыкей|Патрыкеем]] і [[Войшвілт]]ам і баярамі Айкшам, Алізарам і Васком Кірдзеевічамі, ужылі трансьлітараваныя ў лаціну «''гутарковыя''» назвы памежных пунктаў «''Каменны брод''» (''in vulgari a Kamyoni brod'') і «''вусьце вялікай стругі''» (''uscze welikey strugi'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 62.</ref>. У лацінскай дароўнай грамаце [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў (Ашмяны)|касьцёлу]] ў [[Ашмяны|Ашмянах]] ваяводы віленскага [[Войцех Манівід|Альбэрта Манівіда]] ад 1407 году ўжываецца «''народны''» выраз «''паўустаўнае''» (''vulgariter dictam pol ustavy'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 175.</ref>. Князь [[Жыгімонт Кейстутавіч]] у сваёй лацінскай грамаце ад 1411 году згадваў гутарковую (''vulgariter dicitur'') меру «''пуд воску''» (''pud vosku'')<ref name="Urban-2001-11">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 11.</ref>. А ў дароўнай грамаце ад 1434 году, якой Жыгімонт Кейстутавіч ужо будучы вялікім князем запісаў [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Віленскай катэдры]] наданьні ў [[Меднікі|Медніцкай]], [[Дубінкі|Дубінскай]], [[Лынгмяны|Лынгмянскай]] і [[Немянчын]]скай валасьцях, згадваліся загароджы на рацэ, якія па-народнаму называліся «''язы''»{{Заўвага|Паводле [[Этымалягічны слоўнік беларускай мовы|Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]], «''Ез — 'перагародка, якую ставяць рыбакі на рацэ з праходам, у якім расстаўляюць нерат' <...> (гл. таксама яз)''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 184.</ref>, таксама шэраг прыкладаў ужываньня гэтага слова ў форме «яз» падае [[Гістарычны слоўнік беларускай мовы]]<ref>{{Літаратура/ГСБМ|37к}} С. 300.</ref>}} (''vulgariter jazi''). У лісьце да імпэратара [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурскага]] ад 1420 году вялікі князь [[Вітаўт]] ужыў выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''»{{Заўвага|Этымалягічны слоўнік беларускай мовы [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]] падае: «''Гайно — 'бярлога, логава'''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 18.</ref>}} (''indagines, alias in vulgari hayn'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 208.</ref>. У 1423 годзе ён зацьвердзіў дароўную грамату віленскага ваяводы Альбэрта Манівіда капліцы пры Віленскай катэдры, дзе загадвалася тром «''сем’ям''» (''familiae vulgariter siemie'') Цярэнцевічаў (''Terentiewiczy'') даваць «''лукно пяціпяднае''» (''lukno petypedne'') мёду, а братам Львовічам (''Lwowiczy'') і Небутовічам (''Nebutowiczy'') — «''лукно шасьціпяднае''» (''vulgariter lukno szescipedne'') мёду на карысьць той капліцы<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У дароўнай грамаце віленскага мяшчаніна Мацея Волаха і яго жонкі Дароты [[Віленскі кляштар францішканаў|Віленскаму кляштару францішканаў]] ад 1422 году лацінскі выраз «''situm circa fluvium Niemesz''» («''разьмешчаны ля ракі [[Нявежа (Летува)|Нямежы]]''») патлумачылі гутарковым выразам «''на Нямежы''» (''in vulgari comuniter dicendo na Nemeszi'')<ref name="Dajlida-2019-176">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 176.</ref>. У 1434 годзе ў дароўнай грамаце, якой [[Андрэй Саковіч (ваявода)|Андрэй Саковіч]], дзедзіч [[Немянчын]]а, надаваў Віленскай катэдры дзесяціну з свайго двара ў [[Сьвянцяны|Сьвянцянах]], згадваліся мясцовыя жыхары Войтка, два Мікіты, Кузьма Сямашыч (''Cusma Semaszicz''), Кастусь Пуршка (''Costhus alius Purschka'') ды іншыя. Некаторыя зь іх былі ўдзельнікамі суполак [[Бортніцтва|бортнікаў]], якія па-народнаму называліся «''сябрылы''» (''alias sabrili''); супольнік такой сябрылы называўся «''сябрыч''» (''alias sabricz'')<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У грамаце 1436 году, якой Конрад Кучук (''Cunradus alias Kuczuc''), дзедзіч [[Жырмуны|Жырмуноў]], чыніў наданьне Віленскаму касьцёлу францішканаў, згадвалася мера мёду, якая па-народнаму называлася «''шацец''» (''vulgariter dictam szathec'')<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У грамаце 1437 году Станіслаў Даўгайла, харужы віленскі, надаваў Віленскай катэдры сваю зямлю Навіны (''Nowiny'') на дзесяць «''бочак''» (''ad decem tunnas alias beczki'')<ref name="Dajlida-2019-177">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 177.</ref>. У 1451 годзе кашталян віленскі [[Сямён Гедыгольдавіч]] заснаваў [[Касьцёл Адведзінаў Найсьвяцейшай Панны Марыі (Вішнеў)|касьцёл]] у сваёй вотчыне [[Вішнеў (Менская вобласьць)|Вішневе]] і надаў яму зямлю «''з пашняй''» (''cum agro alias z pasznia'') і лугі, па-народнаму менаваныя «''сенажаці''» (''prata alias sianozaczy''). У 1452 годзе Магдалена, удава старосты [[Ліда|лідзкага]] Ягінта, надала Віленскаму кляштару францішканаў «''пашню''» (''agrum alias pasznia'') зь людзьмі ў [[Тракелі (Вярэнаўскі раён)|Тракелях]]. У 1459 годзе пан Андрэй Даўгердавіч надаў [[Касьцёл Сьвятога Апостала Андрэя (Лынтупы)|касьцёлу]] ў [[Лынтупы|Лынтупах]] людзей, якія мусілі даваць «''бязьмен''» мёду (''bezmien mellis'') або «''пуд''» мёду (''pud mellis''), а таксама пэўную меру «''грачыхі''» (''hreczychy'')<ref name="Dajlida-2019-177"/>. [[Файл:Ліст вялікага князя Вітаўта з подпісам “Самъ” (1399).jpg|значак|Ліст вялікага князя Вітаўта рыскаму бурмістру на [[Старабеларуская мова|беларускай мове]] з подпісам «''Самъ''», 1399 г.]] Яшчэ ў XIII ст. прускі храніст Хрысьціян пісаў: «''Калісьці [[Вэнэды]]я, цяпер Літванія, адсюль назва Вэнэдзкай затокі''» і такім парадкам лічыў пачатковую Літву [[Славянскія мовы|славянскай]] краінай<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 23.</ref>. У 1440-х гадох славянскай назваў літоўскую мову пісьменьнік і гуманіст, будучы [[папа|рымскі папа]] [[Піюс II (папа рымскі)|Энэа Сыльвіё Пікаляміні]]: «''Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская''»{{Заўвага|{{мова-la|«Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orlentem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est''»|скарочана}}<ref>Pii II Pontificis Maximi Historia Rerum ubique Gestarum cum Locorum descriptione. — Parrhisiis, 1509. P. 109v—110.</ref>}}<ref name="Urban-2001-113">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 113.</ref><ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265—266.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. Невядомы сучасьнік [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] ў трактаце пра Памор’е (1464 год) пісаў, што «''мову памаранаў аднолькава могуць разумець палякі, русіны, ліцьвіны і прусы{{Заўвага|Пад прусамі тут, напэўна, разумелася польскае насельніцтва, якое тады жыло ў нізоўі [[Вісла|Віслы]] на яе правым узьбярэжжы<ref name="Urban-2001-15">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 15.</ref>}}''»<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што хоць сам Длугаш адзначыўся супярэчлівымі сьцьверджаньнямі пра мову ліцьвінаў, якіх залічваў да славянізаваных балтаў гэтак званага «[[Італійцы|італійскага]] паходжаньня»<ref name="Urban-2001-76">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 76.</ref>, аднак апісваючы эпізоды хрышчэньня ліцьвінаў і [[жамойты|жамойтаў]] храніст засьведчыў: пры хрышчэньні ліцьвінаў польскія сьвятары ня мелі патрэбы ў перакладніках, якія спатрэбіліся ім пры хрышчэньні жамойтаў{{Заўвага|Таксама у 11-й кнізе сваіх хронікаў Ян Длугаш згадаў першага каталіцкага біскупа для Жамойці [[Мацей зь Вільні|Мацея]]: «''з паходжаньня Немец, які, аднак, нарадзіўся ў Вільні. Ён добра ведаў мовы літоўскую і жамойцкую''», чым прызнаў існаваньне дзьвюх асобных моваў — літоўскай і жамойцкай<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22.</ref>}}<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22, 103.</ref>. Тым часам вялікі князь [[Гедзімін]] запрашаў з Захаду ў Вялікае Княства Літоўскае дзеля хрышчэньня ліцьвінаў манахаў-прапаведнікаў, якія валодалі «польскай» і «рускай» мовамі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58, 102.</ref>. У грамаце вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] да біскупа віленскага [[Войцех Табар|Войцеха Табара]] ад 1503 году пан [[Іван Сапега]], які працаваў у славянскім сакратарыяце Вялікага Княства Літоўскага і фактычна азначаўся ў дзьвюх папскіх булах ад 1501 году як «''сакратар рускай мовы''» («''secretarius Ruthenicus''», «''in cancellaria Ruthenica secretarium et capitaneum''»), характарызаваўся як «''secretario nostro Litvano''» («''secretarius noster Litvanus''»), што варта разумець як «''сакратар літоўскай мовы''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 114.</ref>. Паводле гісторыка Паўла Урбана, гэта ёсьць адным зь сьведчаньняў працэсу сьціраньня этнічнай мяжы паміж ліцьвінамі і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] ў XV—XVI стагодзьдзях<ref name="Urban-2001-85">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 85.</ref>. Увогуле, атаясамліваньне Літвы і Русі адзначаў яшчэ польска-прускі гісторык і этнограф XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мацей Прэторыюс||pl|Mateusz Pretoriusz}}, тлумачэньне якому бачыў у агульным паходжаньнем рускіх і літоўскіх княскіх дынастыяў — «''з Прусаў''»<ref>Naruszewicz A. Historya narodu polskiego. T. 1, cz. 1. — Warszawa, 1824. [https://polona.pl/item/historya-narodu-polskiego-t-1-cz-1,OTYyMDI0Njg/265/#info:metadata S. 206].</ref>. Ён жа сьцьвярджаў паходжаньне назвы літвы ад [[Люцічы|люцічаў]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 292.</ref>, а таксама сьведчыў, што «''літоўская мова ёсьць настолькі пашыранай у Русі, што літоўскую мову называюць рускай і рускую — літоўскай''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die Littauische Sprache ist in Reussen so gemein gewesen, dass man Littauisch Reussisch genannt und Reussisch Littauisch»|скарочана}}}}<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=LoICAAAAQAAJ&pg=PR12-IA6&dq=Die+Littauische+und+jetzige+Nadravische&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiX_eWNjp31AhWX87sIHWgzCo4Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Die%20Littauische%20und%20jetzige%20Nadravische&f=false S. VI].</ref>, на што зьвяртае ўвагу [[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 278.</ref>. Паводле гісторыка [[Андрэй Катлярчук|Андрэя Катлярчука]], азначэньне старой беларускай літаратурнай мовы як «рускай» (паралельна зь яе азначэньнем «літоўскай» — як гутарковай мовы ліцьвінаў) тлумачыцца тым, што яна ўжывала на пісьме [[Кірыліца|кірылічныя «рускія» літары]]<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 147.</ref>. Такія эўрапейскія навукоўцы, як Гэртман Шэдэль у «Сусьветнай хроніцы» (1493 год)<ref name="Panucevic-2014-265">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>, дырэктар [[Нюрнбэрг|Нюрнбэрскае]] гімназіі Ян Коклес Норык у «Дэкастыхоне» (1511 год){{Заўвага|{{мова-la|«Post Poloniam Lituania est spaciola quoque tellus verum paludibos sylvisque plurimum obducta… Lingua utuntur Sclavonica»|скарочана}}<ref>Jo. Coclei Norici Decastichon. In librum. Norinburgae, 1511, pp.Kv-K II — Inkunabel. Gymnasial Bibliothek zu Koeln, GB XI 490b, Panzer VII, 451, 86.</ref>}}<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>, Ян Багемскі ў працы «Звычаі ўсіх народаў» (1538 г.){{Заўвага|{{мова-la|«Lithunia est Poloniae ad ortum connexa noningentorum millium passuum circuitu magna sui parte palustris plurimumque nemorosa… Sermo gentis, ut Polonis, Sclavonicus, hie enim sermo, quern latissime patet, ac plurimis quidem gentibus communis est…»|скарочана}}<ref>Omnium Gentium Mores, Leges et Ritus. Ex mulris clarissimis rerum scriptoribus a Joanne Boemo Aubano Teutonico nuper collecti et novissime recogniti. Antverpiae, 1538. P. 80v-81.</ref>}}<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/> і аўстрыйскі дыплямат [[Сігізмунд Гербэрштэйн]] у «Гісторыі Масковіі» (1549 год) пісалі пра Літву, як пра славянскі народ. Усе яны залічвалі літоўскую мову да [[славянскія мовы|славянскіх моваў]]<ref name="Stankievic-2003-639">Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639.</ref>. Сігізмунд Гербэрштэйн, які наведваў Літву ў 1517—1526 гадох, пісаў: * «''…бізона ліцьвіны ў сваёй мове называюць „зубр“ (Suber{{Заўвага|Тым часам [[летувісы]] завуць гэтага зьвера ''stumbras''<ref name="Arlou-2012-160">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 160.</ref><ref name="Zajkouski-2009">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.</ref>}})''»{{Заўвага|{{мова-la|«Bisontem Lithwani lingua patria vocant Suber, Germani improprie Aurox vel Urox»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=iUphAAAAcAAJ&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&q=suber#v=snippet&q=suber&f=false P. 117].</ref>|скарочана}}}}; * «''…той зьвер, якога ліцьвіны ў сваёй мове называюць „лось“ (Loss), по-нямецку завецца Ellend („лось“ — нямецк.)''»{{Заўвага|{{мова-la|«Quae fera Lithwanis sua lingua Loss est, earn Germani Ellend, quidem Latine Alcem vocant»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?id=iUphAAAAcAAJ&pg=PA118-IA1&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwii8ueNhb70AhWB-qQKHTj7BbIQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Quae%20fera%20Lithwanis%20sua%20lingua%20Loss&f=false P. 118].</ref>|скарочана}}}}; * «''Гаспадар прызначае туды [ў Жамойць] ўрадоўцу [зь Літвы], якога ў сваёй мове яны [ліцьвіны] называюць „староста“ (Starosta)''»{{Заўвага|{{мова-la|«ex Lithvania a Principe Praefectus, quem sua lingua Starosta, quasi seniorem appellant praeficitur»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=iUphAAAAcAAJ&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&q=suber#v=snippet&q=starosta%20lingua&f=false P. 119].</ref>|скарочана}}}}<ref name="Stankievic-2003-639"/>. Вэнэцыянскі дыплямат Марка Фаскарына ў 1557 годзе пісаў, што «''маскавіты размаўляюць і пішуць славянскай мовай, таксама як [[Харватыя|далматы]], [[Чэхія|чэхі]], [[палякі]] і ліцьвіны''»{{Заўвага|{{мова-it|«Questi Moscoviti parlano la lingua Schiavona, et scrivono nella stessa, siccome i Dalmatini, Bohemi, Polacchi et Lithuani…»|скарочана}}<ref>Historica Russiae Monumenta, ex antiquis exterarum gentium archivis et bibliothecis depromta ab A. J. Turgenevio, T. I. Nr. 135. — Petropoli, 1841. P. 149.</ref>}}<ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639—640.</ref>. Успрыманьнем у Польшчы ліцьвінаў (разам з русінамі) як народу славянскай мовы, этнічна блізкага палякам, тлумачыцца пасольская інструкцыя для [[Эразм Цёлак|Эразма Цёлка]] на перамовы з новаабраным папам [[Юліюс II (папа рымскі)|Юліюсам II]], выдадзеная ў 1504 годзе ў канцылярыі [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]], дзе сьцьвярджалася нібы «''землі Літоўскага княства спакон веку былі заселеныя палякамі''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 84, 113.</ref>. Тым часам у творах паэта і пісьменьніка [[Мікалай Рэй|Мікалая Рэя]], аднаго з заснавальнікаў [[Польская літаратура (рэнэсанс)|польскай літаратуры]], ліцьвіны гавораць па-беларуску (напрыклад, ліцьвін простага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] зь верша «Litwin co pytał Polaka iako gi zową», выдадзенага ў 1562 годзе<ref>Rozprawy Akademii Umiejętności: Wydział Filologiczny. T. VIII, 1894. [https://books.google.by/books?id=bFIoAAAAYAAJ&pg=PA331&dq=rzek%C5%82+Litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisoP7b4t7zAhVI6qQKHfNUAHsQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=rzek%C5%82%20Litwin&f=false S. 331].</ref>). Як падкрэсьліваў польскі гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]], «''калі [Мікалай Рэй] пазьней апісваў русінаў, яны гаварылі „па-літоўску“ (г.зн. па-беларуску; ліцьвін у яго заўсёды быў толькі беларусам), ніколі па-ўкраінску''»{{Заўвага|{{мова-pl|«[Mikołaj Rej] jeżeli później o Rusinach opowiadał, prawili mu po "litewsku" (tj. po białorusku; Litwin u nego zawsze tyle co Białorusin), nigdy po małorusku»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Mikołaj Rej: człowiek i dzieło. — Lwów, 1922. S. 7.</ref><ref>Brückner A. Mikołaj Rej. — Warszawa: PWN, 1988. [https://books.google.by/books?id=SKTqAAAAMAAJ&q=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&dq=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjn5Lee4N7zAhVrgP0HHScUAxkQ6AF6BAgCEAI S. 14].</ref>. Таксама ў працы «Statuta, prawa i konstytucje», выдадзенай у 1600 годзе ў [[Кракаў|Кракаве]], каралеўскі сакратар [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Янушоўскі||pl|Jan Januszowski}} зазначаў, што ў «''народнай літоўскай мове''» ({{мова-la|vulgo Lituanico|скарочана}}) судовага сакратара называюць дзецкім (''Dzieczkie'')<ref>Januszowski J. Statuta, prawa y constitucie. — Kraków, 1600. [https://books.google.by/books?id=AwpqPXb2wE8C&pg=PA834&lpg=PA834&dq=%22vulgo+lituanico%22&source=bl&ots=Pj8onEbDfy&sig=ACfU3U3c61-MJ5YxF1VMaHXJ7Wjj75Uwhw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi78qfTgoX2AhVSQfEDHZMyBsgQ6AF6BAgEEAM#v=onepage&q=lituanico&f=false S. 834].</ref>. [[Файл:Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие (1627, 1783).jpg|значак|Першая старонка катэхізісу {{nowrap|Л. Зізанія}} (перавыданьне 1783 году, [[Горадня]]): «''Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие''»]] Апублікаваная ў 1578 годзе ў [[Кракаў|Кракаве]] [[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі]] зазначала, што «''…усе іншыя найбольшыя і найхрабрэйшыя народы ўсходніх і паўночных краінаў, якія ўжываюць славянскую мову, ёсьць баўгары, басьнякі, сэрбы, …ліцьвіны, што пануюць размашыста, кашубы… чэхі, палякі, мазуры… Ва ўсіх гэтых краінах, ад Ледавітага акіяну… да Міжземнага і Адрыятычнага мораў, жывуць народы славянскай мовы… Хоць многія зь іх свой бацькоўскі спосаб жыцьця зьмянілі на звычаі іншых народаў. Гэтак басьнякі, баўгары, сэрбы, рацы і далматы перанялі звычаі туркаў і вугорцаў… Ліцьвіны, русіны і мазуры зблізіліся з палякамі… Па-за гэтым, аднак, усе яны, хоць расьсяліліся сярод іншых народаў, гутараць, асабліва ў вёсках, на сваёй роднай, хай сабе адметнай, славянскай мове''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 18—19.</ref>. Таксама пры апісаньні Масковіі паведамлялася, што «''іншыя славяне, якімі ёсьць палякі, чэхі, ліцьвіны (літва) ды іншыя, якія ад мовы рускай адрозьніваюцца, іншым імём цара называюць, адныя Krol, другія Korol, альбо Kral…''»{{Заўвага|{{мова-la|«cæteri autem Slavones vtpote Poloni, Bohemi, Lituani, et cæteri, qui ab idiomate Ruthenico diuersi sunt, alio nomine Regem appellant, scilicet Krol, alij Korol, et Kral»|скарочана}}<ref> Sarmatiae Europeae descriptio, quae regnum Poloniae, Lituaniam, Samogitiam, Russiam, Masouiam, Prussiam, Pomeraniam, Liuoniam, & Moschouiae, Tartariaeque partem complectitur. — Cracovia, 1578. [https://books.google.by/books?id=ULz4bTnQRRoC&pg=RA1-PA29&dq=lithwanice&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjT0tKVws3zAhVbSvEDHcDSCYIQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=kral&f=false Fol. 25].</ref>}}{{Заўвага|{{мова-pl|«Insi zaś Słowacy, iako są Polacy, Czechowie, Litwa, y insi, ktorzy od mowy Ruskiey są rożni inszym imieniem Cara zowią iedni Krolem drudzy Korolem albo Kralem...»<ref>Zbior dzieiopisow polskich, Т. 4. — Warszawa, 1768. [https://books.google.by/books?id=HvYvAAAAYAAJ&pg=PA523&dq=Cara+zowi%C4%85+iedni+Krolem+drudzy+Korolem+albo+Kralem&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiYusyoy87zAhVGSPEDHeBLBFwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Cara%20zowi%C4%85%20iedni%20Krolem%20drudzy%20Korolem%20albo%20Kralem&f=false S. 523].</ref>|скарочана}}}}. А ў дапоўненым польскамоўным выданьні 1611 году зазначалася, што «''…называе гэты танец русь і літва Korohodem''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zowie ten taniec Ruś y Litwa Korohodem»<ref>Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=FxhhAAAAcAAJ&dq=y+Litwa+obuwie+sobie+plot%C4%85%2C+kt%C3%B3re+Litwa+lapciami&q=Korohodem#v=onepage&q=taniec&f=false S. 27].</ref>|скарочана}}}} і «''…як русь, і літва абутак сабе пляце, які літва называе Lapciami, а русь — Kurpiami''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...iako Ruś y Litwa obuwie sobie plotą, które Litwa lapciami, Ruś kurpiami nazywa»<ref>Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. [https://books.google.by/books?id=FxhhAAAAcAAJ&pg=RA4-PA11&dq=y+Litwa+obuwie+sobie+plot%C4%85,+kt%C3%B3re+Litwa+lapciami&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwirgZfnxM7zAhU1SvEDHe--CFwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=l%C3%A1p%C4%87i%C3%A1mi&f=false S. 11].</ref>|скарочана}}}}{{Заўвага|Разам з тым, у гэтым жа выданьні адзначалася, што {{мова-pl|«...y sam narod Litewski iasnie assernie abowiem wiele słow Lacinskich y Włoskich w iezyku ich przyrodzonym nayduie sie iako Dziewos po Litewsku a po Lacinie Deus Bog; Saulas, u nich Słońce a po Lacinie Sol; maja y Niemieckich słow w swey mowie niemało jako Kinig a u nich Kоnigos Xiaże. Maia y Greckich słow nieco w sobie <...> ale się w tych swych kraiach z [[Палямон (літоўскі князь)|Palemoniem]] zoszli»|скарочана}}. Паводле гісторыка і мовазнаўцы [[Мікалай Нікалаеў|Мікалая Нікалаева]], укладальніка акадэмічнага выданьня «Гісторыі беларускай кнігі», у той час пад назвай «літоўская мова» ўжо разумелася лучнасьць славянскіх і балтыйскіх дыялектаў у межах Вялікага Княства Літоўскага (палітычнай Літвы): «''у розных частках дзяржавы карысталіся сваімі дыялектамі „рускай“ ці „літоўскай“ мовы''», прытым «''асабліва адрозьніваліся дыялекты балтыйскія''»<ref>{{Літаратура/Гісторыя беларускай кнігі|1к}} С. 78.</ref>}}. [[Файл:Чэскі і рускі когут, валынскі півень, літоўскі пятух (1627, 1653).jpg|значак|Старонка слоўніка П. Бярынды (другое выданьне, Куцейна пад [[Ворша]]й, 1653 г.): «''Пѣтель: чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі — пятух''»]] Маскоўскі пісьменьнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Трыфан Карабейнікаў||ru|Коробейников, Трифон}} пры апісаньні свайго падарожжа празь Вялікае Княства Літоўскае адзначыў пра адно зь местаў: «''А поставил тое полату, живеть в ней костянтиновской жилец, судья, по-литовски [[войт|вой]], именем Скряга''»<ref>Православный Палестинский сборник. Т. 9, вып. 2. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=GcM7AQAAMAAJ&pg=RA1-PA76&dq=%D1%81%D1%83%D0%B4%D1%8C%D1%8F+%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%B9&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwityJ6Zib35AhUBh_0HHX1SD0QQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q&f=false С. 76].</ref>. У {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вайсковы статут Маскоўскай дзяржавы (1607)|вайсковым статуце Маскоўскай дзяржавы 1607 году|ru|Воинский устав (1607)}} зазначалася<ref>Устав ратных, пушечных и других дел, касающихся до воинской науки. Т. 1. — СПб., 1777. [https://books.google.by/books?id=fvtkAAAAcAAJ&pg=PA73&lpg=PA73&dq=%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%B8+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%82%D1%8A,+%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D1%8A&source=bl&ots=pGqMudYDUC&sig=ACfU3U16i03ipvtTAPg7wX34h8B2NroklA&hl=be&sa=X&ved=2ahUKEwi96-63uL_zAhUYtKQKHd4MAbYQ6AF6BAgREAM#v=onepage&q&f=false С. 73].</ref>: «''…подобает большому Маршалке <…> держаши у себя книгу, именуемую по Француски ле Дроа, а по Немецки Спекулюм Саксоници юрис, а по Польски и по Литовски Статут, а по Руски судебник''»<ref>Савченко Д. А. Создание Соборного Уложения: исторический опыт модернизации отечественного законодательства // Вестник НГУЭУ. № 3, 2013. С. 211.</ref>. У скарзе жыхара [[Наўгародзкая зямля|Наўгародзкай зямлі]] да маскоўскага гаспадара [[Васіль Шуйскі|Васіля Шуйскага]] пра напад ў 1610 годзе на вясельны паязд адзначалася, што нападнікі крычалі «''по-литовски: хапай, хапай, рубай, рубай''»<ref>Селин А. А. Об одной сельской свадьбе при царе Василии Шуйском // Мифология и повседневность. Вып. 2. Мат. науч. конф., 24-26 февраля 1999 г. СПб., 1999. С. 186—197.</ref>. У Актах [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (запіс ад 1618 году): «''… выехали из деревни человек с пятнадцать, а на них магерки литовския, и почали им говорить по-литовски: не утекайте-де!''»<ref>Акты Московского государства. Т. 1. — СПб., 1890. С. 148.</ref><ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/>. У выпісе з дакумэнтаў Маскоўскай дзяржавы за 1658 год зазначалася пра [[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|ўзятага ў палон]] беларуса: «''зовут де ево по-литовски Ян Мелешков, а во крещение Гришка Иванов сын''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 386.</ref>. Увогуле, яшчэ ў 1918 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]] зьвяртаў увагу на тое, што ў Маскоўскай дзяржаве беларуская мова афіцыйна вызначалася як «літоўская»<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/5/#info:metadata S. 4].</ref>. Гэты ж факт прызнаюць летувіскія аўтары {{Артыкул у іншым разьдзеле|Станіславас Лазутка||lt|Stanislovas Lazutka}}, [[Ірэна Валіканіце]] і [[Эдвардас Гудавічус]]: «''у канцылярыі вялікага князя маскоўскага дакумэнты, якія прыходзілі з ВКЛ, напісаныя на старабеларускай мове, вызначаліся як пісаныя „па-літоўску“''»{{Заўвага|У якасьці прыкладаў падаюцца вопісы архіваў маскоўскага гаспадара і пасольскага прыказа: «''Грамота <…> писана по-литовски''» (1502 год), «''Лист <…> писан по-литовски''» (1570 год) ды іншыя<ref>Описи Царского архива XVI века и архива Посольского приказа 1614 года / Под ред. С. О. Шмидта. — Москва: Изд-во вост. лит., 1960. С. 68, 73.</ref>}}<ref>Лазутка С., Валиконите И., Гудавичюс Э. Первый литовский статут. — Вильнюс, 2004. [https://books.google.by/books?id=jeg1AQAAIAAJ&q=po+litowski+Pisan&dq=po+litowski+Pisan&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx2qfv0vX1AhXDQ_EDHSUyANgQ6AF6BAgEEAI С. 64].</ref>. Праваслаўны культурны дзяяч [[Ляўрэнці Зізані]], ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага, выдаў у 1627 годзе на заказ патрыярха Вялікі [[катэхізіс]], у якім гэтак патлумачыў назву кнігі: «''Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие''» і такім чынам атаясамліваў літоўскую мову з [[Старабеларуская мова|старабеларускай]], а рускую — з [[Стараславянская мова|стараславянскай]]. Праз год маскоўскі гаспадар [[Міхаіл I Раманаў]] пытаўся ў яго: «''По литовскому языку как вы говорите „собра“?''», на што асьветнік адказваў: «''Тожде и по литовскому языку „собра“''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>. Іншы культурны дзяяч і лексыкограф [[Памва Бярында]], ураджэнец Рэчы Паспалітай, таксама атаясамліваў літоўскую мову з старабеларускай: «''пѣтель'' (царкоўнаславянская мова)'': чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі ''(г.зн. па-старабеларуску)'' — пятух''»<ref name="Sviazynski-2006">Свяжынскі У. Праблема афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16-17 лістапада 2006 года / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. С. 131.</ref>. [[Файл:Widaw in German, Vilna in Italian, Wilenski in Lithuanian (Belarusian), Wilna in Polish, Vilne in French, Vilna in Latin (V. Coronelli, 1690) (2).jpg|значак|Фрагмэнт мапы ВКЛ ([[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыя]], 1690 г.) з назвамі Вільні на розных мовах: ''Widaw'' на нямецкай, ''Vilna'' на італьянскай, ''Wilenski'' [горад, замак] на літоўскай (г. зн. беларускай), ''Wilna'' на польскай, ''Vilne'' на францускай, ''Vilna'' на лаціне<ref name="Briedis-2009">Briedis L. Vilnius: City of Strangers. — Central European University Press, 2009. P. 15.</ref>]] Гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]] сярод сьведчаньняў называньня беларускай мовы «літоўскай», апроч Сігізмунда Гербэрштэйн, Лаўрэція Зізанія і Памвы Бярынды, таксама прыводзіць аўтара лацінамоўнай польскай граматыкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі|Пятра Статорыюса-Стоенскага|pl|Piotr Stoiński}}{{Заўвага|{{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі||pl|Piotr Stoiński}} пісаў пра існаваньне мазавецкага, рускага і літоўскага дыялектаў поруч з польскай мовай, разумеючы пад літоўскім дыялектам беларускую мову<ref name="Zaprudzki-2013"/>}} (XVI ст.), славацкага падарожніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Даніэль Крман|Даніэля Крмана|uk|Даніел Крман}} і [[Пісар вялікі літоўскі|пісара вялікага літоўскага]] [[Удальрык Крыштап Радзівіл|Ўдальрыка Радзівіла]], які заклікаў да рэформы літоўскай граматыкі на фанэтычнай аснове (XVIII ст.)<ref name="Zaprudzki-2013">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 91—93.</ref>. Ён жа адзначае сярод тых, хто сьцьвярджаў, што ліцьвіны гаварылі на славянскай мове, апроч Гераніма Праскага, яшчэ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Паола Джовія Навакомскі|Паолу Джовію Навакомскага|uk|Паоло Джовіо}} і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Конрад Геснэр|Конрада Геснэра|be|Конрад Геснер}}<ref name="Zaprudzki-2013-92">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 92.</ref>. Гісторык [[Андрэй Катлярчук]] зьвяртае ўвагу на тое, што гістарычных ліцьвінаў да шэрагу славянамоўных народаў таксама залічваў швэдзкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёхан Гот Батвід||sv|Johannes Bothvidi}}{{Заўвага|{{мова-la|«Illyricam voco Linguam qua Sclavis, Croatis, Bohemis, Dalmatis, Polonis, Lithvanis, Russis, Muschovitis alias populi est communis»|скарочана}}}}<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 139, 142.</ref>. Францускі палітык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Блез дэ Віжэнэр||pl|Blaise de Vigenère}} у сваім «Апісаньні Польскага Каралеўства» (1573 год) зазначаў пра жыхароў [[Падольле|Падольля]], што «''няма ніякага сумневу ў тым, што яны, падобна іншым, належаць да славянска-рускага племені; бо і мова іхная, і норавы, і звычаі амаль тыя ж самыя, як на Чырвонай Русі, Валыні і Літве''»<ref>Блез де Виженер. [https://www.vostlit.info/Texts/rus14/Vizhener/text.phtml?id=395 Описание Польского Королевства] // Мемуары, относящиеся к истории Южной Руси. Вып. I (XVI ст.). — Киев, 1890.</ref>. Нямецкі дыплямат {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яган Георг Корб||ru|Корб, Иоганн Георг}} у дзёньніку свайго падарожжа 1698 году ў Масковію праз [[Прусія|Прусію]], Жамойць і Літву (у тым ліку сталіцу Вільню) пры апісаньні [[Жодзін]]а адзначыў, што свае заезныя двары ліцьвіны называюць «круг»<ref>Корб И. Г. Дневник путешествия в Московию. — СПб., 1906. [https://books.google.by/books?id=erw6AQAAMAAJ&pg=PA28&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi_68Pqj8LzAhVwRfEDHW48B7I4KBDoAXoECAoQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28].</ref> ({{мова-la|«Diversoria sua Lithuani Krug appellant»|скарочана}}<ref>Korb J. G. Diarium itineris in Moscoviam perillustris ac… — Vienna, 1698. [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/55809-korb-j-g-diarium-itineris-in-moscoviam-perillustris-ac-ignatii-christophor-nobilis-domini-de-guarient-rall-ab-romanorum-imperatore-leopoldo-i-ad-tzarum-et-magnum-moscoviae-ducem-petrum-alexiowicium-anno-1698-vienna-1698#mode/inspect/page/38/zoom/4 P. 26].</ref>). На выдадзенай у 1690 годзе ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]] мапе Вялікага Княства Літоўскага падаваліся варыянты назваў асобных мясьцінаў на розных мовах, дзе для Вільні з пазнакай «''Lit''» (на літоўскай мове) падавалася славянская беларуская назва «Віленскі [горад, замак]» («Wilenski»)<ref name="Briedis-2009"/>. [[Файл:Udalryk Kryštap Radzivił. Удальрык Крыштап Радзівіл (1742-47).jpg|значак|[[Удальрык Крыштап Радзівіл|Удальрык Радзівіл]]]] У 1637 годзе шляхціч з [[Слуцкае княства|Случчыны]] [[Ян Цадроўскі]], які спадарожнічаў князю [[Багуслаў Радзівіл|Багуславу Радзівілу]] ў Нямеччыну ды іншыя эўрапейскія краі, запісаў у сваім дзёньніку, што ў ваколіцах [[Любэк]]у і [[Гамбург]]у — колішнім памежжы [[Германцы|германцаў]] з палабскімі славянамі ([[Люцічы|люцічамі]] і хаўруснымі ім плямёнамі) — «''…мы напаткалі мужыкоў, якія размаўлялі на мяшаным нямецка-літоўскім дыялекце; сваё паходжаньне яны вядуць ад [[Герулы|герулаў]], продкаў ліцьвінаў''»{{Заўвага|Згадка пра герулаў, відаць, сьведчыць пра папулярнасьць сярод тагачаснай літоўскай шляхты канцэпцыі ўласнага германскага паходжаньня<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 16.</ref>}}<ref>Помнікі мемуарнай літаратуры Беларусі XVII ст. — {{Менск (Мн.)}}, 1983. С. 124.</ref>. У канцы XVII — пачатку XVIII ст. у сваіх неапублікаваных лацінамоўных курсах філязофіі шэраг кіеўскіх прафэсараў называлі беларускую мову «літоўскай» — ''Lit(h)uanice''. У падрыхтаваным у гэты ж час на паўднёвай Чарнігаўшчыне або на паўночнай Палтаўшчыне зборніку вершаў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Кліменці Зіноўіў|Кліменція Зіноўіва|uk|Зіновіїв Климентій}} беларуская мова таксама называецца літоўскай: «''О теслях або теж о плотника(х) по моско(в)скии(и): а о дейлидах по лито(в)ски(и)''»<ref name="Zaprudzki-2013-92"/>. Паводле выдадзенай у 1899 годзе ў Вільні працы гісторыка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Венядзікт Плашчанскі|Венядзікта Плашчанскага|uk|Площанський Венедикт Михайлович}}, за часамі Рэчы Паспалітай дакумэнты на беларускай мове, якія паходзілі зь Літвы, ва Ўкраіне азначалі як пісаныя літоўскай мовай ({{мова-la|st. et idiom. lithuanico|скарочана}})<ref>Площанский В. М. Прошлое Холмской Руси. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=s6vZ3kR-LJwC&pg=RA1-PA95&dq=idiom+lithuanico&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjp9s7CqoT2AhVR_rsIHe75DucQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=idiom%20lithuanico&f=false С. 95].</ref>. Апроч таго, ліцьвіны — беларусы, якія размаўляюць на роднай беларускай мове — сталі трывалым кампанэнтам украінскіх [[інтэрмэдыя]]ў XVIII стагодзьдзя<ref>Кабржыцкая Т., Рагойша У. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/92798/1/%D0%A2%D0%B0%D1%86%D1%86%D1%8F%D0%BD%D0%B0%20%D0%9A%D0%B0%D0%B1%D1%80%D0%B6%D1%8B%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F%2C%20%D0%A3%D1%81%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B4%20%D0%A0%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D0%B9%D1%88%D0%B0%20%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%96%20%D1%84%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D1%80%20%D0%B2%D0%B0%20%D1%9E%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%96%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%85%20%D1%96%D0%BD%D1%82%D1%8D%D1%80%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D1%8B%D1%8F%D1%85%20%D0%A5V%D0%86%D0%86%D0%86%20%D1%81%D1%82..pdf Беларускі фальклор ва ўкраінскіх інтэрмедыях ХVІІІ ст.] // Фалькларыстычныя даследаванні. Кантэкст. Тыпалогія. Сувязі: зб. арт. Вып. 4 / пад нав. рэд. Р. Кавалёвай, В. Прыемка. — {{Менск (Мінск)}}: Бестпрынт, 2007. C. 206.</ref>, напісаных навукоўцам і пісьменьнікам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мітрафан Даўгалеўскі|Мітрафанам Даўгалеўскім|uk|Довгалевський Митрофан}}<ref>Rozprawy Wydziału Filologicznego. T. 14, 1891. [https://books.google.by/books?id=8-AfAAAAIAAJ&pg=PR18&dq=Litwin+czy+Bia%C5%82orusin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiy6pD_-t7zAhXJ-aQKHQ-EAPcQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=Litwin%20czy%20Bia%C5%82orusin&f=false S. XVIII].</ref> (які, магчыма, меў беларускае паходжаньне<ref name="Kabrzyckaja-2007">Кабржыцкая Т., Рагойша У. Феномен часу: драматургія Кіева-Магілянцаў як выява ўкраінска-беларускай культурнай супольнасці // Беларусь і беларусы ў прасторы і часе: зборнік да 75-годдзя прафесара Адама Мальдзіса / Грамадскае аб’яднанне «Міжнародная асацыяцыя беларусістаў», Польскі інстытут у Мінску. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 140―151</ref>), прафэсарам [[Кіева-Магілянская акадэмія|Кіеўска-Магілянскай акадэміі]] будучым [[магілёў]]скім япіскапам [[Георгі (Каніскі)|Георгіем (Каніскім)]] ды іншымі аўтарамі<ref>Гудзій М. [http://litopys.org.ua/ukrinter/int02.htm Українські інтермедії XVII—XVIII ст.] — Київ, 1960.</ref>. У 1693 годзе ў [[Лёндан]]е пабачыла сьвет ангельскамоўнае выданьне энцыкляпэдыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Le Grand Dictionnaire historique|«Le Grand Dictionnaire historique»|en|Le Grand Dictionnaire historique}}, дзе значылася, што жыхары Літвы называюць яе «Litwa» і што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania <...> called by the inhabitants, Litwa; <...> Their language is a dialect of the Sclavonick»|скарочана}})<ref>Bohun E. A Geographical Dictionary, representing the present and ancient names of all the countries, provinces, remarkable cities … of the whole world … With a short historical account of the same, etc. — London, 1693. [https://books.google.by/books?id=ag5mAAAAcAAJ&pg=PA234&dq=lithuanians+litwa+language&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiTm4DC_8fzAhWgSvEDHe4NBJ84UBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=lithuanians%20litwa%20language&f=false P. 234].</ref>. У выдадзеным у Лёндане 34-м томе калектыўнай навуковай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Universal History (1747—1768)|«Universal History»|en|Universal History (Sale et al)}} (1762 год) зазначалася, што Літву карэнныя яе жыхары называюць «Litwa» ({{мова-en|«...Lithuania, called Litwa by the natives»|скарочана}})<ref>The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 409.</ref>, а таксама што Літва мяжуе з [[Расея]]й, [[Інфлянты|Інфлянтамі]], [[Валынь]]ню, [[Чырвоная Русь|Чырвонай Русьсю]], [[Польшча]]й, [[Падляшша]]м, [[Прусія]]й і [[Жамойць|Жамойцю]]<ref>The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 410.</ref>. Падобныя памежныя рэгіёны (з удакладненьнем у выглядзе Малой Польшчы — замест Чырвонай Русі і Польшчы) пазначаліся ў выдадзеным у [[Пэрт (Шатляндыя|Пэрце]] 13-м томе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Encyclopædia Perthensis|«Encyclopædia Perthensis»|en|Encyclopædia Perthensis}} (1806 год{{Заўвага|Перавыдаваўся ў Лёндане ў 1807 годзе і ў [[Эдынбург]]у ў 1816 годзе}}), дзе таксама адзначалася назва «Litwa» і тое, што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania, or Litwa <...> The language is a dialect of the Sclavonic»|скарочана}})<ref>Encyclopaedia Perthensis; or, Universal dictionary of Knowledge. Vol. XIII. — London, 1806. P. 285.</ref>. У прадмове да выдадзенай ў 1704 годзе кнігі «Лексикон треязычный», аднаго з галоўных слоўнікаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]], пісьменьнік і перакладнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Палікарпаў-Арлоў|Фёдар Палікарпаў-Арлоў|ru|Поликарпов-Орлов, Фёдор Поликарпович}}{{Заўвага|У рэдагаваньні і дапаўненьні «Лексикона треязычного» бралі ўдзел ураджэнец Рэчы Паспалітай {{Артыкул у іншым разьдзеле|Стэфан (Яворскі)||uk|Стефан (Яворський)}} і выпускнік Кіеўскай духоўнай акадэміі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Рафаіл (Краснапольскі)||uk|Рафаїл (Краснопольський)}}, а пры складаньні гэтага слоўніка Фёдар Палікарпаў-Арлоў карыстаўся рукапісным беларуска-лацінска-польскім слоўнікам XVII ст.<ref>Сперанский М. Н. Один из источников «Триязычного лексикона» Федора Поликарпова — рукописный белорусско-латинско-польский словарь XVII в. // Из истории русско-славянских литературных связей. — М., 1960. С. 205, 209.</ref>}} адзначыў літоўскую мову сярод славянскіх: «''Вместо же языка еврейскаго наш предпоставихом славенский, яко поистинне отца многих языков благоплоднейша. Понеже от него аки от источника неизчерпаема, прочиим многим произыти языком, сиречь польскому, чешскому, сербскому, болгарскому, литовскому, малороссийскому, и иным множайшым, всем есть явно''»<ref>Поликарпов-Орлов Ф. П. Лексикон треязычный, сиречь речений славенских, еллиногреческих и латинских сокровище. — Москва, 1704. [https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_004091708?page=9&rotate=0&theme=white]</ref>. Першы прафэсійны расейскі літаратар {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Сумарокаў||ru|Сумароков, Александр Петрович}} (1717—1777), прыводзячы назвы зямлі на розных мовах, зазначаў: «''По Трансильвански Йерде : по Персидски Земин : а о Славенском, Польском и Литовском и поминать не чево; ибо сии языки теже, что и наш''»<ref>Полное собрание всех сочинений в стихах и прозе покойнаго действительнаго статскаго советника, ордена св. Анны кавалера и Лейпцигскаго ученаго собрания члена, Александра Петровича Сумарокова. Ч. X. — Москва, 1782. [https://books.google.by/books?id=33NdAAAAcAAJ&pg=PA128&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj1uraa38DzAhWoQ_EDHcgPAFo4tAEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 128].</ref>. Францускі прафэсар мэдыцыны {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жан Аструк||en|Jean Astruc}} у 1768 годзе зазначаў, што «[[каўтун]] (Koltun) — літоўская назва для {{мова-la|Plica|скарочана}}»{{Заўвага|{{мова-la|«Koltun, hoc eft, Paxillus, nomen Lithuanicum Plicæ»|скарочана}}}}<ref>Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. [https://books.google.by/books?id=li9QR0lQ1SUC&pg=PA408#v=onepage&q&f=false P. 408].</ref>, «koltun у літоўскай мове значыць {{мова-la|Paxillum|скарочана}}»{{Заўвага|{{мова-la|«Koltun, lithuanice Paxillum significant»|скарочана}}}}<ref>Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. [https://books.google.by/books?id=li9QR0lQ1SUC&pg=PA408#v=onepage&q=lithuanice&f=false P. 69].</ref>. У 1791 годзе віленскі земскі судзьдзя [[Тадэвуш Корсак]] прамаўляў на [[Чатырохгадовы Сойм|Чатырохгадовым Сойме]] зь «літоўскім акцэнтам», які ўражваў палякаў<ref>Юргайціс Р. Парламенцкая дзейнасць паслоў з віленскага сойміка ў сойме Рэчы Паспалітай у 1717—1793 гг. // [[ARCHE Пачатак]]. № 6 (105), 2011. С. 109.</ref><ref>Помнікі беларускага пісьменства 18-га стагоддзя / Уклад. А. Дайліда, Г. Ціванова, М. Свістунова. — Менск, 2021. С. 49.</ref>. У канцы XVIII ст., ужо за часамі [[Расейская імпэрыя|расейскага панаваньня]], беларуская мова працягвала называцца літоўскай. Гэтак, прызначаны кіраваць новаўтворанай [[Менская япархія|Менскай япархіяй]] [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] [[Віктар Садкоўскі]], адданы маскоўскай гаспадыні [[Кацярына ІІ|Кацярыне ІІ]], пагражаў беларускім сьвятарам на [[Слуцак|слуцкім]] эпархіяльным зборы: «''Я вас скорэню, знішчу, штоб і языка не было вашого проклятого ''літовского'' і вас саміх; я вас у зсылкі парассылаю альбо ў салдаты пааддаю, а сваіх з-за кардону пановажу!''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-235">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 235.</ref><ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 5.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>. У 1806 годзе расейскі царкоўны гісторык, археограф і біліёграф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўген (Балхавіцінаў)||ru|Евгений (Болховитинов)}}, камэнтуючы ў сваім «Гістарычным слоўніку аб расейскіх пісьменьніках» сьцьверджаньне [[Шыман Старавольскі|Шымана Старавольскага]] пра зробленыя [[Ян з Глогава|Янам з Глогава]] (настаўнікам [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]]{{Заўвага|Існуе вэрсія, што Францішак Скарына мог працягнуць і выдаць пераклад, распачаты яго настаўнікам Янам з Глогава<ref>Владимировас Л. Всеобщая история книги: Древний мир. Средневековье. Возрождение. — М.: Книга, 1988. С. 201.</ref>}}) пераклады кнігаў бібліі на «славянскую мову» — мову Вялікага Княства Літоўскага<ref>Яцухна В. Скарыназнаўчая спадчына Вацлава Ластоўскага // Спадчына Скарыны: да 500-годдзя беларускага кнігадрукавання : зб. навуковых артыкулаў : у 2 ч. Ч. 1 / рэдкал. : А. Ермакова (гал. рэд.) [і інш] ; М-ва адукацыі Рэспублікі Беларусь, Гомельскі дзярж. ун-т імя Ф. Скарыны. — Гомель : ГДУ імя Ф. Скарыны, 2017. С. 61.</ref> — адзначаў, што той напраўду перакладаў іх на літоўскую мову{{Заўвага|{{мова-ru|«Но оба они ошибаются по незнанию подлинного Словянского языка. Потому что Глоговенский переводил упомянутые книги не на Славянский, а на Литовский язык, на коем они и напечатаны в Кракове»|скарочана}}}}<ref>Друг просвещения. Ч. 1, 1806. [https://books.google.by/books?id=WCloAAAAcAAJ&pg=PA100&dq=%D0%B3%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjZ_7LQhoz0AhWsR_EDHamUA3oQ6AF6BAgCEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 100].</ref>. Гэты ж аўтар у іншым сваім слоўніку (1827 год) азначаў «Катэхізіс вялікі» Л. Зізанія як ад пачатку «напісаны на літоўскай мове» ({{мова-ru|«писанный <...> на Литовском языке»|скарочана}})<ref> Словарь исторический о бывших в России писателях духовного чина греко-российской церкви. Т. 2. — СПб., 1827. [https://books.google.by/books?id=M91dAAAAcAAJ&pg=PA4&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%A3%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiGi9bxzY30AhU1SPEDHTyUCsI4lgEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A%20%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%A3%22&f=false С. 4].</ref>, такое азначэньне гэтага выданьня як ўкладзенага «на літоўскай мове» даў яшчэ ў 1822 годзе расейскі выдавец і філёляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Грэч||be|Мікалай Іванавіч Грэч}}{{Заўвага|{{мова-ru|«Зизаний сочинил еще на Литовском языке большой Катихизис»|скарочана}}}}<ref>Опыт краткой истории руской литературы. — СПб., 1822. [https://books.google.by/books?id=kMFLAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 62].</ref>. У 1807 годзе нямецкі географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Георг Гасэль||ru|Гассель, Георг}} у сваёй працы пра Расейскую імпэрыю<ref>Hassel H. Statistischer Abriss des Russischen Kaisertums nach seinen neuesten politischen Beziehungen. — Nürnberg — Leipzig, 1807. S. 92.</ref> пісаў пра славянскі народ ліцьвінаў (літоўцаў), праваслаўных, якія жылі сярод палякаў у Віленскай, Гарадзенскай, Менскай, Магілёўскай і Віцебскай губэрніях і зазначаў, што яны карыстаюцца сваёй асобнай мовай<ref name="Zaprudzki-2013-95">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 95.</ref>. У выдадзенай у [[Харкаў|Харкаве]] працы «Найноўшы нарыс правілаў расейскай граматыкі»<ref>Новейшее начертание правил Российской грамматики, на началах всеобщей основанных. — Харьков, 1810. С. 28.</ref> (1810 год) {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Арнатоўскі||uk|Орнатовський Іван}} называў беларусаў літоўцамі і сьцьвярджаў, што «''паўночна-заходняя частка Расеі запазычыла многа словаў, а яшчэ больш канчаткаў, уласьцівых мове літоўцаў''»<ref name="Zaprudzki-2013-96">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 96.</ref>. [[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які паводле сьведчаньня свайго сучасьніка Максымільяна Маркса, размаўляў з каханай Марыляй Верашчакай па-беларуску, а свае першыя вершы, не напісаныя, а агучаныя ўслых, прамаўляў па-беларуску<ref>Корбут В. [https://www.polskieradio.pl/396/8226/Artykul/2810981,%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81-%D1%81%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D1%87%D1%8B%D1%9E-%D1%88%D1%82%D0%BE-%D0%9C%D1%96%D1%86%D0%BA%D0%B5%D0%B2%D1%96%D1%87-%D1%81%D0%B2%D0%B0%D0%B5-%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%8B%D1%8F-%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%8B-%D1%81%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%9E-%D0%BF%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%83 Маркс сведчыў, што Міцкевіч свае першыя вершы складаў па-беларуску], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 23 верасьня 2021 г.</ref>, і паводле гісторыка беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч|Міколы Хаўстовіча]], зрэдку называў мову сваіх твораў «ліцьвінскай»<ref>Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кн. 1. — {{Менск (Мн.)}}: БДУ, 2000. С. 3.</ref>, клапаціўся пра захаваньне і перадачу дзецям мясцовага вымаўленьня<ref>[[Станіслаў Станкевіч (кнігар)|Станкевіч С.]] Беларускія элементы ў польскай рамантычнай паэзіі. — Вільня, 2010. С. 201.</ref>: {{Цытата|...няраз слухаючы нас, ён уздыхаў, што ў нас бясколерны, чужаземскі акцэнт. Ён бы хацеў чуць з нашых вуснаў мову сьпеўную, літоўскую, якая была яму мілейшая за ўсё. {{арыгінал|pl|...nieraz słycząc nas mówiących, wzdychał, że mamy akcent bezbarwny, cudzoziemski. On byłby chciał słyczeć w naszych ustach tę mowę spewną, litewską, która nadewszystko była mu miłą.}} |Gorecka A. Wspomnienia o Adamie Mickiewiczu. — Kraków, 1897. S. 76.}} [[Файл:Литовско-русский словарь, составленный в 1596 году Лаврентием Зизанием (1849).jpg|значак|Тытульны аркуш [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянска]]-беларускага слоўніка [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] ў публікацыі 1849 году]] У 1836 годзе расейскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Пагодзін||ru|Погодині, Михаил Петрович}} пісаў пра Ўкраіну: «''Прыйшлі жа туды яшчэ пазьней літоўцы або беларусцы, з [[Гедзімін]]ам, і ўвялі ў пісьмовы ўжытак сваю мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Пришли же туда еще позднее Литовцы или Белорусцы, с Гедемином, и ввели в письменное употребление свой язык»|скарочана}}}}<ref>Погодин М. П. Записка о древнем языке русском // Известия Императорской академии наук по отделению русского языка и словестности. Т. 5, 1836. С. 82.</ref>{{Заўвага|Тым часам у афіцыйным часопісе Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі за 1836 год прафэсар [[Маскоўскі ўнівэрсытэт|Маскоўскага ўнівэрсытэта]] гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сьнегіроў||ru|Снегирёв, Иван Михайлович}} у сваім артыкуле «Латинская синонимика в Германии», зьмешчаным у радзьдзел «Науки и словестность», прыводзіў варыянты славянскага слова «хлеб»: «''по Малорос. хлиб, на Польском по Варшавскому и Краковскому произношению хлиб, а по Литовскому хлеб (chleb)''»<ref>Журнал Министерства Народного Просвещения. 1836. Ч. 9. [https://books.google.by/books?id=3dljAAAAcAAJ&pg=PA470&dq=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%83+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%83&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjUv6_5g9nzAhUpQvEDHYb9CtUQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%83%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%83&f=false С. 470].</ref>}}. Расейскі пісьменьнік і выдавец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Свіньін||be|Павел Пятровіч Свін’ін}} у 1839 годзе адзначаў, што ўкраінская мова за [[Чарнігаў|Чарнігавым]] зьмяняецца на літоўскую ({{мова-ru|«Язык Малороссийский <...> за Черниговым изменяется в Литовский»|скарочана}})<ref>Картины России и быт разноплеменных ее народов : Из путешествий П. П. Свиньина. Ч. 1. — СПб., 1839. С. 313—314.</ref>. У 1841 годзе расейскі пісьменьнік і аўтар шматлікіх падручнікаў расейскай мовы Іван Пенінскі ў прадмове да трэцяга выданьня «Славянскай хрэстаматыі», у якое ён дадаў вытрымкі зь [[Літоўская Мэтрыка|Літоўскай мэтрыкі]], зазначаў<ref>Пенинский И. С. Славянская хрестоматия, или Избранные места из произведений древнего отечественного наречия. — СПб.: Тип. Деп. нар. прос., 1841. [https://books.google.by/books?id=DmJcAAAAcAAJ&pg=PR6&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjMw6W6or7zAhWKRfEDHaYZDYI4WhDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&f=false С. VI].</ref>: «''Бракавала таксама ранейшым выданьнях Хрэстаматыі артыкулаў, якія пазнаёмілі б выхаванца з мовамі Беларускай і Літоўскай, слушна названымі мовай Заходне-Рускай; і ў гэтых адносінах кніга папоўненая цяпер здавальняльна''» ({{мова-ru|«Недоставало также в прежних изданиях Хрестоматии статей, которые познакомили бы воспитанника с языками Белорусским и Литовским, страведливо названными языком Западно-Русским; и в этом отношении книга пополнена теперь удовлетворительно»|скарочана}}){{Заўвага|Гэтае ж сьцьверджаньне паўтараецца ў прадмове да чацьвертага выданьня (1843 год)}}. У 1849 годзе расейскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сахараў||ru|Сахаров, Иван Петрович}} апублікаваў [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянска]]-беларускі слоўнік [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] пад назвай «Літоўска-рускі слоўнік» ({{мова-ru|«Литовско-русский словарь»|скарочана}})<ref>Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. 119.</ref>, у 1869 годзе ў часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Филологические записки||ru|Филологические записки}} адзначалася: «''Слоўнік Л. Зізанія належыць да літоўскай пісьменнасьці. У ім славянскія словы, іншаземныя тлумачацца літоўскай мовай, бо і сам складальнік быў родам зь Літвы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Словарь Л. Зизания принадлежит грамотности Литовской. В нем слова Славянские иностранные объясняются речью Литовскою потому что и сам составитель был родом из Литвы»|скарочана}}}}<ref>Филологические записки. Вып. 1, 1869. [https://books.google.by/books?id=n1lKAAAAcAAJ&pg=RA1-PA10&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE+%22%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiRkKWd_o30AhWdQ_EDHQz1D_04HhDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%8E&f=false С. 9].</ref>, а ў 1872 годзе пісьменьнік і пэдагог {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Чудзінаў||ru|Чудинов, Александр Николаевич}} пісаў пра слоўнік Л. Зізанія, што «''аўтар родам зь Літвы, таму ўсе тлумачэньні словаў ім робяцца на літоўскай мове''» ({{мова-ru|«Так как автор родом из Литвы, то и все объяснения слов им делаются на Литовском языке»|скарочана}})<ref>О преподавании отечественнаго языка: Очерк истории языкознания в связи с историей обучения родному языку, с приложением библиографического указателя. — Воронеж, 1872. [https://books.google.by/books?id=DdtdAAAAcAAJ&printsec=frontcover&dq=%D0%9E%D1%87%D0%B5%D1%80%D0%BA%D1%8A+%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 201].</ref>. Народжаны на [[Жамойць|Жамойці]] гісторык і археоляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Тадэвуш Валянскі||be|Тадэвуш Валянскі}} ў 1854 годзе залічваў літоўскую мову да славянскіх: «''…трэба валодаць веданьнем усіх найгалоўнейшых, прынамсі, цяпер яшчэ жывых гаворак славянскіх, якімі лічацца: руская, польская, чэская, сэрба-далмацкая, ілірыйская, вэнэдзкая альбо вэндзкая і літоўская''»{{Заўвага|{{мова-ru|«...должно обладать знанием всех главнейших, по крайней мере, теперь ещё живых наречий славянских, которыми почитаются: русское, польское, чешское, сербо-далматское, иллирийское, венедское или вендское и литовское»|скарочана}}}}<ref>Воланский Т. [https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%9E%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B2,_%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D1%8F%D1%81%D0%BD%D1%8F%D1%8E%D1%89%D0%B8%D1%85_%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8F%D0%BD%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%83%D1%8E_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8E/%D0%9F%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%B5 Описание памятников, объясняющих славяно-русскую историю] // Новые материалы для древнейшей истории славян вообще и славяно-руссов в особенности с лёгким очерком истории русов до Рождества Христова. Вып. I—III. — М., 1854; переизд.: СПб., 1995.</ref>. У часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вестник Европы (1866—1918)|«Вестник Европы»|ru|Вестник Европы (1866—1918)}} (1866 год) гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэактыст Хартахай||ru|Хартахай, Феоктист Авраамович}} адзначаў: «''у справах Літоўскага пасольскага прыказу захоўваецца ярлык [[Мэнглі I Гірэй|Мэнглі Гірэя]], перакладзены на тагачасную літоўскую мову. У гэтым ярлыку адзін татарскі ўрад [землямера] называецца адпаведным яму літоўскім урадам „[[каморнік]]а“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В делах литовского посольского приказа находится ярлык Менгли-Гирея, который переведен на тогдашний литовский язык. В этом ярлыке один татарский чин [землемера] назван соответствующим ему литовским чином „коморника“»|скарочана}}}}<ref>Хартахай Ф. Историческая судьба крымских татар (статья вторая) // Вестник Европы. Т. 2, 1866. [https://books.google.ru/books?id=FwYYAAAAYAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%BA&f=false С. 213].</ref>. Гісторык і краязнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Сямён Пісараў||ru|Писарев, Семён Петрович}} у сваёй публікацыі ад 1897 году ўдакладняў, што старажытная частка (цэнтар) [[Смаленск]]у — Княская мясцовасьць — гістарычна называлася «''па-літоўску проста „[[Горад|места]]“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«…бывшей Княжеской местности, по-литовски просто: „места“»|скарочана}}}}<ref>Писарев С. П. Было ли перенесение мощей святых мучеников Бориса и Глеба из Вышгорода в Смоленск. — Смоленск, 1897. [https://books.google.by/books?id=Z2SsMAAC6BQC&pg=PA52&dq=%D0%B2%D1%8B%D0%B6%D0%B3%D0%BB%D0%B8+%D0%BC%D1%A3%D1%81%D1%82%D0%BE,+%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BA%D0%B2%D0%B8+%D0%B8+%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B%D1%80%D0%B8&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwj09Jb_rb35AhVjMOwKHdHcDyQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q&f=false С. 52].</ref>. Захаваліся сьведчаньні, што яшчэ ў сярэдзіне XIX ст. на захадзе [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] мясцовыя жыхары называлі беларускую мову літоўскай<ref>Этнографический сборник, издаваемый Имп. Русским географическим обществом. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.</ref>{{Заўвага|Падобныя зьвесткі прыводзяцца ў трэцім томе выданьня «Живописная Россия» (1882 год)<ref>Живописная Россия. Т. 3. — СПб. — Москва, 1882. [https://books.google.by/books?id=D4U1AQAAMAAJ&pg=PA448&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj63IXp1cDzAhVcSfEDHTbbC084RhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 448].</ref>: {{мова-ru|«Около Свислочи, Крынок, Яловки и м. Гродка живут уже настоящие (как называют там) «дзекалы» или дэкалы со своим языком, называемым здесь литовским»|скарочана}}}}: {{Цытата|На ўсходзе і паўночным усходзе яна мяжуе з мовай уласна беларускай, якая ў мясцовых жыхароў называецца літоўскай. Гэтай мовай гавораць ужо каля [[Сьвіслач (горад)|Сьвіслачы]], [[Крынкі|Крынак]], [[Ялоўка|Ялоўкі]] і каля мястэчку [[Гарадок (Беластоцкі павет)|Гарадку]], пры якім сустракаюцца гэтыя два адценьні. {{арыгінал|ru|На востоке и северо-востоке он граничит с языком собственно белорусским, который у здешних жителей называется «литоуским». Этим языком говорят уже около Сьвислочи, Крынок, Яловки и около мест. Гродка, при котором втречаются эти два оттенка.}}|Заметки о западной части Гродненской губернии // Этнографический сборник. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.}} [[Файл:Jan Stankievič. Ян Станкевіч (1920-29).jpg|значак|[[Ян Станкевіч]]]] У 1839 годзе ўкраінскі і расейскі лінгвіст, гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Максімовіч||uk|Максимович Михайло Олександрович}} зазначаў, што беларускую мову дакладней называць літоўска-рускай і даваў наступнае тлумачэньне: ва Ўкраіне гэтую мову называюць проста літоўскай, а тых, хто ёй гаворыць — ліцьвінамі, адпаведна і [[Старадубскі павет|паўночна-заходняя частка Чарнігаўскай губэрні]], дзе гавораць па-беларуску, называецца ўжо Літвой<ref>Максимович М. А. История древней русской словесности. Кн. 1. — Киев, 1839. [https://books.google.by/books?id=rkVBAQAAIAAJ&pg=PA97&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwivxqmDrb7zAhVbQ_EDHUVbD8g4bhDoAXoECAcQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&f=false С. 97].</ref>. Тое, што вакол [[Гародня (Гараднянскі раён)|Гародні]] і [[Новае Места (Бранская вобласьць)|Новага Места]] гавораць ужо «па-літоўску», адзначаў яшчэ ў 1786 годзе ўкраінскі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Апанас Шафорнскі||uk|Шафонський Опанас Филимонович}}<ref>Черниговского наместничества топографическое описание. — Киев, 1851. [https://books.google.by/books?id=z0pdAAAAcAAJ&pg=PA235&dq=%22%D1%82%D0%BE+%D0%B5%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%BF%D0%BE+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiktNeF2Lr5AhUNtKQKHbX_BCAQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%22%D1%82%D0%BE%20%D0%B5%D1%81%D1%82%D1%8C%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%22&f=false С. 233].</ref>, таксама ў загадзе Чарнігаўскай кансысторыі ад 1761 году паведамлялася пра жыхароў Старадубшчыны, што тыя гавораць «па-літоўску»<ref>Древности. Т. 1, вып. 3. — М., 1899. [https://books.google.by/books?id=vb4KAAAAIAAJ&pg=PA37&lpg=PA37&dq=%D0%BF%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%83&source=bl&ots=zelw46sEM1&sig=ACfU3U15xCPP2oswTZ_NnbNBIE0bNapcXA&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjYnZXmkr35AhUY7qQKHUWbBY0Q6AF6BAgREAM#v=onepage&q&f=false С. 37].</ref>. У 4-м томе часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Biblioteka Warszawska||pl|Biblioteka Warszawska}} за 1848 год захавалася сьведчаньне, што «''…палякі звычайна называюць беларускую (крывіцкую) мову літоўскай, а літоўскую{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскую»}} — жамойцкай''» ({{мова-pl|«...Polacy język biało-ruski (krzywicki) powszechnie nazywają litewskim, a litewski żmudzkim»|скарочана}}<ref>Biblioteka Warszawska. T. 4, 1848. [https://books.google.by/books?id=dm5lAAAAcAAJ&pg=PA435&dq=powszechnie+nazywaj%C4%85+litewskim,+a+litewski+%C5%BCmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiVhrLjkN70AhXB8rsIHZLnCOgQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=powszechnie%20nazywaj%C4%85%20litewskim%2C%20a%20litewski%20%C5%BCmudzkim&f=false S. 435].</ref>){{Заўвага|Сам аўтар нататкі (J. Szreder) лічыць, што гэтая замена нібыта адбываецца з прычыны «''невуцтва''» ({{мова-pl|«Tylko niewiadomość popełnić może taką zamianę»|скарочана}}). Тым часам у 1832 годзе народжаны на Жамойці сьвятар і мовазнаўца Калікст [[Касакоўскія|Касакоўскі]] абраў для сваёй граматыкі летувіскай мовы назву «Граматыка жамойцкай мовы» ({{мова-pl|Grammatyka języka żmudzkiego|скарочана}} або {{мова-lt|Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko|скарочана}})<ref>Subačius G. Kalikstas Kasakauskis // Visuotinė lietuvių enciklopedija. T. IX (Juocevičius — Khiva). — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. P. 521.</ref>. А польскі гісторык літаратуры {{Артыкул у іншым разьдзеле|Караль Эстрэйхэр||pl|Karol Estreicher (starszy)}}, якога называюць «бацькам польскай бібліяграфіі», у сваёй «Bibliografia Polska» (1888 год) азначаў надрукаваны ў Кёнігзбэргу першы поўны пераклад Бібліі на летувіскую мову як «''жамойцкую біблію''», «''біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«Biblia Żmudzka», «w języku żmudzkim»|скарочана}})<ref>Estreicher K. Bibliografia Polska. T. IX. — Kraków, 1888. S. [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzkim%20krolewiec&f=false 527], [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzka%201735&f=false CCCXLI].</ref>}}. Польскі этнограф [[Оскар Кольбэрг]] пры апісаньні [[Падляшша]] зазначаў, што жыхары яго паўночнай часткі «''размаўляюць на дыялекце руска-літоўскім, набліжаным да беларускага, які тут проста называюць літоўскім''»<ref name="Kolberg-1890-359">Kolberg O. Mazowsze: obraz etnograficzny. Mazowsze stare. Mazury. Podlasie. Tom V. — Kraków, 1890. [https://books.google.by/books?id=k_pLxc6D2oMC&pg=PA359&dq=ruskolitewski&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjklvv7j675AhWyMewKHZJwAkYQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=ruskolitewski&f=false S. 359].</ref>. [[Файл:Vacłaŭ Panucevič. Вацлаў Пануцэвіч (1930-39).jpg|значак|[[Вацлаў Пануцэвіч]]]] Мовазнаўца [[Яўхім Карскі]] ў сваім дакладзе пра старабеларускую мову, зробленым у 1893 годзе, прывёў некалькі назваў беларускай мовы, сярод якіх былі літоўская і літоўска-руская<ref name="Zaprudzki-2013-82">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 82.</ref>. Яшчэ ў 1825 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}} прапаноўваў называць беларускую мову літоўска-рускай<ref>Кеппен П. Рец. на: Калайдович К., Строев П. Обстоятельное описание славяно-российских рукописей, хранящихся в Москве в библиотеке графа Федора Андреевича Толстова // Библиографические листы, 19. Санкт-Петербург, 1825. С. 267—268.</ref> і абгрунтоўваў гэта тым, што ўкраінцы называлі беларускую мову літоўскай і што такі лінгвонім сустракаецца ў катэхізьме XVII ст. [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]]<ref>[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] Аб навуковай рэцэпцыі беларускай мовы ў Расіі ў першай палове ХІХ стагоддзя // Мовазнаўства. Літаратуразнаўства. Фалькларыстыка. XV Міжнародны з’езд славістаў (Мінск, 20-27 жніўня 2013 г.): Даклады беларускай дэлегацыі. Рэдкал. А. Лукашанец і інш. — {{Менск (Мінск)}}, Беларуская навука, 2013. С. 37—52.</ref>. Літоўска-рускую мову таксама згадвалі ў 1828 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Качаноўскі||uk|Михайло Каченовський}}<ref>Каченовский М. О снимке жалованной грамоты Великого князя Литовского Витовта каноникам виленским // Вестник Европы. № 22, 1828. С. 146.</ref>, у 1829 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Строеў||ru|Строев, Павел Михайлович}}<ref>Строев П. М. Обстоятельное описание старопечатных книг славянских и российских. — Москва, 1829. С. 6, 80, 120.</ref>, у 1852 годзе — Фёдар Галатузаў<ref name="Zaprudzki-2013-85">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 85.</ref>, у 1878 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каратаеў||be|Іван Пракопавіч Каратаеў}}<ref>Карский Е. Ф. Белоруссы. Т. 1. — Варшава, 1903. [https://books.google.by/books?id=Hbw6AQAAMAAJ&pg=PA411&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjh2qbZ5Yv0AhXIQvEDHQOfA30Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&f=false С. 411].</ref>, у 1890 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пампей Бацюшкаў||uk|Батюшков Помпей Миколайович}}<ref>Батюшков П. Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=30dbAAAAQAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 159].</ref>. Назву «руска-літоўская мова» ({{мова-ru|«Русско-Литовский язык»|скарочана}}) у 1854 годзе ўжыў гісторык і бібліёграф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Палудзенскі||ru|Полуденский, Михаил Петрович}}<ref>Временник Императоркого московского общества истории и древностей российских. Кн. 19, 1854. [https://books.google.by/books?id=N35fAAAAcAAJ&pg=RA4-PA25&dq=%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi35r_4go70AhUvQfEDHSnyCdoQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 25].</ref>. Назву «літоўска-славянская мова» ({{мова-ru|«литово-славянский язык»|скарочана}}) датычна беларускай мовы цытуе [[Мікалай Улашчык]] у біяграфічным нарысе [[Міхал Баброўскі|Міхала Баброўскага]]<ref>[[Мікалай Улашчык|Улащик Н. Н.]] Введение в изучение белорусско-литовского летописания. — М.: Наука, 1985. С. 41.</ref>. У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта беларуская мова, якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя ліцьвіны — гэта беларусы, а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: «''…па-літоўску г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць летувіскую мову ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама Летуву ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) — ад гістарычнай Літвы і летувісаў ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) — ад гістарычных ліцьвінаў{{Заўвага|Падобнае тэрміналягічнае разьмежаваньне ({{мова-pl|Letuwisi, letuwiski|скарочана}}) прапаноўваў яшчэ ў 1916 годзе польскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Людвік Яноўскі||pl|Ludwik Janowski}}<ref>Janowski L. Litwa i Polska. — Lausanne, 1916. S. 5.</ref>, тым часам яшчэ ў 1837 годзе падобную назву народу ({{мова-ru|летувы|скарочана}}) выкарыстаў расейскі пісьменьнік зь [[Менскі павет|Меншчыны]] [[Фадзей Булгарын]]: {{мова-ru|«Все соседние народы Датчане, Германы, Скандинавы и Летувы или Литва <...> Славяне заняли часть земли, принадлежавшей древним Летувам, или Литве, в нынешней Пруссии, и часть Вендов даже смешалась с Летувами»|скарочана}}<ref>Булгарин Ф. Россия в историческом, статистическом, географическом и литературном отношениях. — СПб., 1837. С. 135, 149.</ref>}}: «''пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»|скарочана}}}}<ref>Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.</ref>. 18 сакавіка 1928 году гэтую прапанову абмяркоўвалі на паседжаньні Віленскага аддзелу [[Польскае гістарычнае таварыства|Польскага гістарычнага таварыства]], дзе Фэлікс Канечны выступіў зь лекцыяй «Этнаграфічная тэрміналёгія ў Вялікім Княстве Літоўскім», адзначаючы: «''у крыніцах часта ўпамінаецца літоўская мова, але маецца на ўвазе не летувіская мова, а беларуская. Афіцыйнай мовай у Вялікім Княстве Літоўскім была беларуская''»{{Заўвага|{{мова-pl|«W źródłach jest często mowa o języku litewskim, ale rozumieją one przez to nie język litewski, czyli letuwski, lecz białoruski. Językiem urzędowym w W. Ks. Lit. był język białoruski»|скарочана}}}}<ref>Ateneum Wilenskie. Z. 14, 1928. S. 215.</ref>. У 1926 годзе беларускі гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] на старонках віленскай газэты «[[Сялянская Ніва]]» зазначаў: ''«Вялікае значэньне мела імя Ліцьвін, Літва. Нашая мова часта завецца гэтым імем <…> Але нашыя продкі самі называлі сябе і далей па-старому: Крывіч, Ліцьвін, Крывія, Літва, мова крывіцкая, літоўская, руская»''<ref name="Stankievic-1926"/>. Пазьней ён папулярызаваў датычна беларускай мовы назву ''вялікалітоўская''{{Заўвага|А датычна Беларусі — назву ''Вялікалітва''}}, падрыхтаваў і выдаў на сродкі [[Вялікалітоўская фундацыя імя Льва Сапегі|Вялікалітоўскай (беларускай) фундацыі імя Льва Сапегі]] «Вялікалітоўска-расейскі слоўнік» ({{мова-en|Greatlitvan-Russian Dictionary|скарочана}}, {{мова-ru|великолитовско-русский словарь|скарочана}}), які захоўваецца ў найбуйнейшай у сьвеце [[Бібліятэка Кангрэсу|Бібліятэцы Кангрэсу]] [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]<ref>Мартыненка В. [https://knihi.com/Kastus_Travien/Bryhadny_hienieral.html Уводзіны]. Кастусь Травень. Брыгадны генерал, [[Knihi.com]]</ref>. А ў працах беларускага гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], які меў грунтоўную філялягічную падрыхтоўку і выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», літоўская мова — гэта беларуская мова, як і ліцьвін — беларус, а Літва — Беларусь<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. === Балтыйская (неславянская) літоўская мова === [[Файл:Catechismus in preüßnischer sprach, gecorrigiret und dagegen das deüdsche.jpg|значак|Першая друкаваная летувіская кніга<ref name="Panucevic-271"/><ref>[[Павал Урбан|Урбан П.]] [https://knihi.com/Paula_Urban/U_sviatle_histarycnych_faktau.html У сьвятле гістарычных фактаў (У сувязі з брашурай Л. С. Абэцэдарскага)]. — Мюнхэн — Нью-Ёрк: БІНІМ, 1972.</ref> («''у прускай мове''»), выдадзеная дзеля [[Прускія летувісы|жамойтаў («прусаў»)]] [[Самбія|Самбіі]]. [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1545 г.]] Уласна літоўскія князі і баяры, пакінуўшы ў XIV—XV стагодзьдзяў у сваіх перакладных лацінскіх і нямецкіх граматах тузіны гутарковых беларускіх словаў і выразаў, не падалі ў іх ніводнага [[Балтыйскія мовы|балтыйскага слова]]{{Заўвага|Прытым, да прыкладу, хаця польская мова не была пісьмовай да XVI ст., ёсьць запісы ў сярэднявечных лацінамоўных крыніцах, якія падаюць прыклады польскай мовы і адназначна сьведчаць пра тое, што палякі размаўлялі на польскай мове, а запіс пра эстонскую мову сустракаецца яшчэ пад 1214 годам у хроніцы Генрыка Латвійскага: «лаўла, лаўла, паппі» («сьпявай, сьпявай, поп»)<ref name="Dajlida-2019-29">Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 29.</ref>}}<ref name="Dajlida-2019-29"/>. Паводле некаторых летувіскіх дасьледнікаў<ref>[https://www.litviny.net/10801079-108010891090108610881080109510771089108210801093-1076108610821091108410771085109010861074.html Летувіская мова з гістарычных дакумэнтаў паводле крытыка канцэпцыі ліцьвінізму летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}</ref>, адным зь першых, хто пісьмова зафіксаваў такое балтыйскае слова, стаў італьянскі гуманіст [[Філіп Калімах]] (1437—1496). Ён быў асабістым сакратаром караля і вялікага князя [[Казімер Ягелончык|Казімера Ягайлавіча]] і ў сваім творы, прысьвечаным жыцьцю польскага кардынала [[Зьбігнеў Алясьніцкі|Зьбігнева Алясьніцкага]], дае зьвесткі пра звычаі і мову ліцьвінаў: «''…хвалілі [Ліцьвіны] лясы, камяні, аддалённыя месцы, азёры і розныя пачвары, асабліва вужаку{{Заўвага|Спэцыфічнае стаўленьне да вужакаў — агульная асаблівасьць беларускага і летувіскага фальклёру{{зноска|Wilson|2012|Wilson|27}}, прытым гісторык [[Андрэй Катлярчук]] зьвяртае ўвагу на тое, што ўшанаваньне вужакаў нельга зьвязваць выняткова з [[Балты|балтыйскай]] традыцыяй, бо «Вужыны кароль» — гэта цэнтральны пэрсанаж міталёгіі [[Лужычане|лужыцкіх сэрбаў]]<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 137.</ref>}}, які на іх мове мае назву „Gyvotem“''»{{Заўвага|{{мова-la|«Litifani … ante omnia serpentem, quem Gyvotem lingua sua dicunt»|скарочана}}<ref>Callimachus Buonacorsi P. Vita et mores Sbignei Cardinalis // Pomniki dziejowe Polski. T. 6. — Warszawa, 1961. P. 245.</ref>}} ([[летувіская мова|па-летувіску]] ''gyvatė'' — гэта 'зьмяя', тым часам у беларускай міталёгіі «жывойтамі» называюць яшчарак — «зьмеяў на чатырох кароткіх лапах»<ref>Клімковіч І. [http://pawet.net/library/history/bel_history/dk/45/%D0%A6%D0%BC%D0%BE%D0%BA_%D0%B7_%D0%AE%D0%B1%D1%96%D0%BB%D0%B5%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%BF%D0%BB%D0%BE%D1%88%D1%87%D1%8B.html Цмок з Юбілейнай плошчы] // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосьць]]. № 7, 2011. С. 96.</ref><ref>Мяцеліца К. У пошуках жывойта // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосьць]]. № 12, 2015. С. 148—149.</ref>). [[Файл:Samogitia-Samaide (A. Ortelius, 1570).jpg|значак|[[Жамойць]]: [[Жамойцкае староства|літоўская]] (Samogitia) і [[Малая Летува|пруская]] (Samaide)<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271—272.</ref>. З атлясу «Theatrvm orbis terrarvm», 1570 г.]] У 1564 годзе польскі храніст [[Марцін Бельскі]] прывёў прыклад балтыйскай мовы ў сваёй [[Хроніка ўсяго сьвету|Хроніцы ўсяго сьвету]]{{Заўвага|Тым часам мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] зьвяртае ўвагу на іншае сьцьверджаньне Марціна Бельскага, што [[пруская мова]] мае падабенства з мовай Літвы — той часткі Літвы, дзе гавораць [[куршаўская мова|куршаўскай мовай]] ({{мова-pl|«Rzecz Prusów podobna jest rzeczy Litwy, tej Litwy, która mówi językiem kurońskim»|скарочана}}). Такім парадкам польскі храніст фактычна разьмяжоўвае славянскую Літву зь яе балтыйская часткай, мову якой ён гэтым разам называе «куршаўскай»<ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 651.</ref>. Сярод іншага, Марцін Бельскі яшчэ сьцьвярджаў, што «''Жамойты, а таксама Куршы, гавораць іначай, чым Літва''» ({{мова-pl|«Odmiennie mówią Żmódzinowie, takoż Kurowie, niż Litwa»|скарочана}}<ref>Słownik języka polskiego. T. 3. — Warszawa, 1814. [https://books.google.by/books?id=I1NRAAAAcAAJ&pg=PA977&dq=%C5%BBm%C3%B3dzinowie+bielski&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiXptHQq831AhVplP0HHTQQAuAQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%C5%BBm%C3%B3dzinowie%20bielski&f=false S. 977].</ref>)}}: {{Цытата|Зь літоўскай мовай мы ўсе добра знаёмы, а як гавораць, быццам яна падобная на лацінскую. Мне так не здаецца, як у гэтых словах убачыш «Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus» — «Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina»{{Заўвага|Тым часам [[Летувіская мова|па-летувіску]] азначаная фраза выглядае наступным чынам: «''Nugalėta jau šiandien velnio gudrystė, nors jis su savo demonais ir trokšta garbės''». У 1996 годзе летувіскі мовазнаўца [[Зігмас Зінкявічус]] мусіў прызнаць, што гэты тэкст «''занадта дэфармаваны''» ({{мова-it|«è troppo deformato»|скарочана}}<ref>Zinkevičius Z. Martynas Mažvydas e l'inizio della lingua scritta lituana // Res Balticae. 1996. P. 184.</ref>)}}. {{арыгінал|pl|Litewskiey mowy świadomismy wszyscy a iako powiedzaią żeby się zgadzała z Łacińską niezda mi się iako w tych słowiech obaczysz „Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus“ „Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina“.}}|Kronika wszystkyego swyata. Wyd. 1564. S. 438.}} [[Файл:Lingua Samogitica (1690).jpg|значак|Надрукаваны ў Вільні ў 1690 годзе пераклад [[Папа|папскай]] булы на летувіскую мову, якая ў дакумэнце называецца «жамойцкай мовай» ({{мова-la|Lingua Samogitica|скарочана}}). Прызначаўся да чытаньня ў парафіях [[Жамойцкае біскупства|Жамойцкага біскупства]], якое ахоплівала ня толькі [[Жамойцкае староства]], але і [[Упіцкі павет|Ўпіцкі павет]], жыхароў якога за Расейскай імпэрыяй назвалі «[[Аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі»]] Апроч таго, летувіскія гісторыкі і мовазнаўцы, а таксама тыя<ref>[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.</ref>, хто іх цытуе, спрабуюць спасылацца на пэўныя сьведчаньні, у якіх не ўдакладняецца, што памянёная там «літоўская» ёсьць неславянскай (балтыйскай) або, увогуле, датычыцца [[Летувіская мова|жамойцкай (летувіскай) мовы]]: * Успамін [[Вітаўт]]а пра тое, што на Луцкім зьездзе манархаў у студзені 1429 году ён зьвярнуўся па-літоўску да [[Ягайла|Ягайлы]] ({{мова-la|«nos vero in lithwanico diximus ad vos»|скарочана}}), што адбылося калі побач з братамі былі толькі імпэратар [[Жыгімонт Люксэмбурскі]] і яго жонка<ref name="Urban-2001-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 106.</ref>. ** Раней Вітаўт у лацінскай грамаце ад 1420 году да імпэратара Жыгімонта Люксэмбурскага двойчы ўжыў славянскія тэрміны (''Szomoyth'', ''Somoyth'' — {{мова-be-old|Жомойть|скарочана}}) у называньні [[Жамойць|Жамойці]] і [[жамойты|жамойтаў]] (хоць у тагачасных лацінскіх тэкстах да іх дастасоўвалі назвы ''Samogitia'' і ''Samogiti''), кажучы, што іх гэтак называлі «ў літоўскай мове» ({{мова-la|Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur <...> que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur|скарочана}})<ref name="Urban-2001-105-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.</ref>. Пагатоў пазьнейшае асабістае ліставаньне паміж Вітаўтам і Ягайлам вялося на беларускай («рускай») мове{{Заўвага|Крыжацкі дыплямат Конрад Кібург, які ачольваў пасольства ў Вільню ў 1397 годзе, засьведчыў у сваіх нататках, пакінутых у форме дзёньніка, што вялікі князь Вітаўт і ўвесь яго двор карысталіся рускай мовай (а таксама дадаў, што Вітаўт някепска ведаў нямецкую мову)<ref name="Urban-2001-115">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 115.</ref>}}<ref name="Urban-2001-107">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 107.</ref>. * Лічба гданьскіх мяшчанаў, якія ў 1492 годзе прыбылі ў Вільню дзеля сустрэчы з [[Казімер Ягайлавіч|Казімерам Ягайлавічам]] і [[Паны-Рада|Панамі-Радаю]] і ў час перамоваў сутыкнуліся з польскаю, літоўскаю і рускаю мовамі ({{мова-de|«Daruff wart manchfaldig handelt gehat itzundt Polnisch, itzundt Lithows, itzundt Reuszch»|скарочана}}). * Паведамленьне храніста [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] пра тое, што ў 1440 годзе вялікага князя [[Казімер Ягайлавіч|Казімера Ягайлавіча]], які нарадзіўся і выхоўваўся ў [[Кракаў|Кракаве]], па прыбыцьці ў Вільню мясцовыя баяры [[Алелька Ўладзімеравіч]], [[Васіль Пуцята]] і [[Юры Сямёнавіч]] навучалі літоўскай мове і мясцоваму праву ({{мова-la|«Pauci qui remanserant, odio et arte Lithuanorum tempore succedente exclusi sunt, veriti, ne native affect plus esset Polonis quam Lithuanis affectus, officials Lithuanos adiungung et ipsum linguam et mores suos instruunt»|скарочана}}) ** Увогуле, падобныя спробы з боку летувісаў атаясаміць усякі гістарычны ўпамін «літоўскай мовы» менавіта зь летувіскай мовай адзначаліся ўжо ў пачатку XX ст., калі [[Міхал Піюс Ромэр]] з спасылкай на летувіскае выданьне «Lietuvis» за 1907 год сьцьвярджаў, нібы апошні афіцыйны дакумэнт па-летувіску склалі ў [[Белая Царква (Кіеўская вобласьць)|Белай Царкве]] ваявода кіеўскі [[Адам Кісель]], ваявода смаленскі [[Юры Караль Глябовіч|Юры Глябовіч]], [[Стольнік вялікі літоўскі|стольнік]] Вінцэнт Гасеўскі і падсудак браслаўскі Міхал Касакоўскі{{Заўвага|Гэты «''ліст на літоўскай мове''» ўпамінаецца ў працы польскага гісторыка XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Лаўрын Ян Рудаўскі|Лаўрына Яна Рудаўскага|pl|Wawrzyniec Jan Rudawski}}: {{мова-la|«Quibus enim rationibus persuaderent surenti multitudini, se legatos et commissarios esse, quos ubique iuris gentium praerogatiua securos reddit, communicatis itaque in unum confiliis, in quo tunc rerum et fortunae articulo versarentur, Ianussio duci Radiuilio Lituana lingua secretis literis scripserunt»|скарочана}}<ref>Historiarum Poloniae ab excessu Vladislai iv ad pacem Olivensem vsque libri ix, seu, Annales regnante Ioanne Casimiro Poloniarum. — Varsaviae et Lipsiae, 1755. [https://books.google.by/books?id=SjtD6h1inW0C&pg=PA85&dq=%22lituana+lingua%22&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiq9oGDqsL5AhVR6LsIHZSjBNIQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=lingua&f=false P. 85].</ref>}}. Абсурднасьць гэтага сьцьверджаньня паказаў яшчэ ў 1912 годзе гісторык [[Лявон Васілеўскі]]<ref>Wasilewski L. Litwa i Białoruś: przeszłość — teraźniejszość — tendnecje rozwojowe. — Kraków, 1912. S. 157.</ref>. На пашыраную ўжо ў тыя часы «манію» ўглядаць у кожным літоўскім паводле назвы мовы гістарычным дакумэнце жамойцкую мову зьвяртаў ўвагу ў 1918 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]] («''…сёньняшні літваман гатовы падумаць, што тое пра яго жамойцкую гаворку мова; нават… у „літоўскім“ лісьце русіна Кісялю ўгледзелі помнік жамойцкай мовы''»)<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/5/#info:metadata S. 4]—5.</ref>. * Два наказы аналягічнага зьвесту вялікага князя [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]] намесьніку [[Жыжмары|жыжмарскаму]] ад 3 жніўня 1511 году (''«Вялелі есма ў таго касьцёла жыжмарскага меці каплана, што бы ўмеў па­літоўскі казаці, і містра»'') і [[Эйшышкі|эйшыскаму]] плябану ад 27 студзеня 1524 году ({{мова-la|«…presbyteros idoneos, quorum saltem unus idiomate Lithuanico praedicare populo Dei bene sciat et debeat»|скарочана}}). ** Раней за памянёныя наказы, у верасьні 1501 году [[Віленскія біскупы|віленскі біскуп]] [[Войцех Табар|Альбэрт Табар]] атрымаў ад вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] грамату, паводле якой змог на свой погляд прызначаць ксяндзоў, пажадана такіх, якія б валодалі «літоўскай гаворкай»{{Заўвага|У той час набажэнствы і казаньні спраўляліся на лацінскай мове}}. У грамаце пералічвалася 28 парафіяльных касьцёлаў, у тым ліку ў [[Ліда|Лідзе]], [[Беліца|Беліцы]], [[Быстрыца|Быстрыцы]], [[Слонім]]е, [[Валожын]]е, [[Краснае|Красным Сяле]], [[Маладэчна|Маладэчне]], [[Радашкавічы|Радашкавічах]], [[Койданава|Койданаве]], а таксама тры касьцёлы на [[Падляшша|Падляшшы]] (у [[Гонядзь|Гонядзі]] і ваколіцах). Апроч відавочна нелетувіскага геаграфічнага ахопу, гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што гэтая пажаданая ў тым часе «моўная рэформа» не пакінула ніякіх сьлядоў, якія б маглі пацьвердзіць факт ужываньня жамойцкай (летувіскай) мовы ў набажэнствах ня толькі пералічаных, але ўвогуле, хоць якой парафіі<ref name="Urban-2001-32-33">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 32—33.</ref>. Увогуле жа, пра тое, што ў [[Віленскае біскупства|Віленскім біскупстве]] пад літоўскай разумелася не балтыйская мова, таксама сьведчыць статут гэтага біскупства ад 1669 году, які забараняў даваць [[Бэнэфіцыя|бэнэфіцыі]] іншаземцам, якія не ведаюць ''літоўскай'' ({{мова-la|litvanica|скарочана}}) мовы, і загадваў прамаўляць казані ў касьцёлах дыяцэзіі паводле чаргі «''адну ў літоўскай мове, адну ў польскай''» ({{мова-la|«alteram in litvanica, alteram in polonica»|скарочана}})<ref>Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Kraków, 1914. [https://books.google.by/books?id=C_gKAAAAIAAJ&pg=PP7&dq=Fija%C5%82ek.+Uchrze%C5%9Bcijanienie+Litwy+przez+Polsk%C4%99+//+Polska+i+Litwa+w+dziejowym+stosunku.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiom4-fv-z3AhUAS_EDHXgrAbMQ6AF6BAgIEAI#v=snippet&q=alteram%20in%20litvanica&f=false S. 312].</ref><ref>[http://vkl.by/articles/531 Віленскі сінод 1669] // {{Літаратура/ЭВКЛ|3к}} С. 131.</ref>. * Запіс пад 1529 годам у [[Мэтрыка Вялікага Княства Літоўскага|Мэтрыцы Вялікага Княства Літоўскага]], дзе судовы выканаўца Васіль Бялянін (пра якога вядома толькі, што ён «русін» з ВКЛ без удакладаньня — зь [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускай]] або з украінскай яго часткі) засьведчыў, што баярын гаспадарскі Пятро Сумарок спрабаваў пры ім падкупіць сьведак з-пад [[Эйшышкі|Эйшышкаў]] размаўлячы зь імі «''па-літоўскі''». * Цытата зь Віленскага мескага статуту ад 18 лістапада 1551 году, каб выклік на суд і вырак суду абвяшчаўся «''po polsku i po litewsku, i po rusku, aby wszyscy, ktorzy by słuchali, rozumieli''». * Паведамленьне пра адстаўку ў 1538 годзе лаўніка Ковенскай магдэбургіі немца Андрэаса Войта з прычыны няведаньня ім літоўскай мовы ({{мова-de|«…er sproch halben dem, er im litauischen nicht wol erfaren sei»|скарочана}}). {{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}} Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], напраўду не існуе нават ускосных пацьверджаньняў таго, што вялікія князі гаварылі па-летувіску. Прытым з гістарычных крыніцаў вядома, што ў час выправаў углыб [[Жамойць|Жамойці]] гаспадары і віленскія ўраднікі бралі з сабой перакладнікаў<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 105.</ref>. Тым часам у першым летувіскім катэхізьме, выдадзеным ў 1545 годзе, летувіская мова называецца «прускай», а ў тэксьце дзьвюх наступных кніг (1547 і 1559 гады) назва мовы не ўпамінаецца<ref name="Panucevic-271">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271.</ref>. Толькі ў 1579 годзе, па сьмерці герцага прускага [[Альбрэхт Гогенцолерн|Альбрэхта Гогенцолерна]], які быў ініцыятарам летувіскага кнігадрукаваньня, выйшаў летувіскі катэхізм, дзе мова выданьня азначалася як летувіская. Гэтая назва замацавалася ў наступных летувіскіх кнігах<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 273.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}} Павал Урбан адзначае той факт, што малітоўнікі і катэхізмы, перакладзеныя на жамойцкую мову, пачалі выкарыстоўвацца ў Жамойці ў другой палове XVI ст. Менавіта дзякуючы выдавецкай дзейнасьці кніжнікаў-перакладнікаў сьпярша ў Прусіі («[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), а потым і ў Вільні (з 1595 году<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 274.</ref>), мова жамойтаў атрымала статус «літоўскай мовы»<ref name="Urban-2001-33">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 6, 33.</ref>. Страту з гэтай і шэрагу іншых прычынаў у другой палове XVI ст. старога значэньня назвы «літоўская мова» на карысьць жамойцкай мовы адзначае таксама [[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 277.</ref>. [[Файл:Zmudzki ięzyk (1773).jpg|значак|Біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] азначае летувіскую мову кнігі як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Вільня, 1773 г.]] Як падкрэсьлівае гісторык і літаратуразнаўца [[Іван Саверчанка]], у XVI ст. раньнія ідэолягі жамойцкага (летувіскага) нацыянальнага руху, найперш пісьменьнікі і багасловы [[Марцін Мажвід]], [[Мэльхіёр Пяткевіч]], [[Мікалай Даўкша]] і [[Канстанцін Шырвід]], пачалі актыўна ўжываць тэрмін «літоўская мова» ў дачыненьні да гістарычна жамойцкай мовы. Абапіраючыся выняткова на этнічныя фантазіі ды показкі, яны назвалі свой народ «літоўцамі»<ref>[[Іван Саверчанка|Саверчанка І.]] Aurea mediocritas. Кніжна-пісьмовая культура Беларусі. Адраджэнне і ранняе барока. — {{Менск (Мінск)}}: Тэхналогія, 1998. С. 14.</ref>, што ўрэшце выявілася працяглай у часе блытанінай і шматлікімі супярэчнасьцямі. У прадмове да першай выдадзенай у Вялікім Княстве Літоўскім летувіскай кнігі — «Катэхізму» ({{мова-lt|Kathechismas arba mokslas kiekwienam priwalvs|скарочана}}, 1595 год) — [[Мікалай Даўкша]] сьцьвярджаў, што пераклаў яго «''на ўласную мову нашу летувіскую''»<ref name="Nasievic-2005"/>, аднак у прадмове да перавыданьня 1605 году ўжо ананімны перакладнік сьцьвярджаў, што папярэднік пераклаў катэхізм на жамойцкую мову і таму летувісы скардзіліся: «''Ня маем катэхізму летувіскага''»<ref name="Sviazynski-2005-209"/>. Паводле тлумачэньня летувіскага мовазнаўцы [[Зігмас Зінкявічус|Зігмаса Зінкявічуса]]{{Заўвага|У 1993 годзе [[Зігмас Зінкявічус]] заклікаў замяніць навуковы тэрмін [[старабеларуская мова]] «больш карэктным» — «канцылярская славянская мова Літоўскай дзяржавы»<ref>[[Мікалай Нікалаеў|Нікалаеў М.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-5/nika503.html Вільня і Літва ў расейскім друку] // [[ARCHE Пачатак]]. № 5 (28), 2003.</ref>}}, у кнігах XVII ст. усталяваліся тры варыянты пісьмовай летувіскай мовы — заходні (мова летувісаў у [[Прусія|Прусіі]] — «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»), заснаваны на заходнежамойцкім дыялекце<ref name="Dziarnovic-2012">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.</ref>, блізкі да яго сярэдні, заснаваны на гаворках ваколіцаў [[Кейданы|Кейданаў]] (выкарыстоўваўся ў Жамойцкіх [[Жамойцкае староства|старостве]] і [[Жамойцкае біскупства|біскупстве]] Вялікага Княства Літоўскага і называўся жамойцкай мовай{{Заўвага|Факт называньня ў Вялікім Княстве Літоўскім мовы летувісаў (у тым ліку мовы прускіх жамойтаў у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]») ''жамойцкай'' яшчэ ў 1821 годзе засьведчыў нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у сваёй працы «Die Sprache der alten Preussen»: «''У мясцовасьцях, дзе жылі надровы і скалвы [«Малая Летува»]... да гэтага часу захавалася літоўская мова; там ёсьць друкаваныя біблія, граматыкі, слоўнікі, і менавіта яна вядомая ў пэўнай ступені выняткова пад імем літоўскай, у той час як у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім мае назву жамойцкай''» ({{мова-de|«In den Gegenden, wo ehemals die Nadrauer und Schalauer wohnten, d. i. von Memel, Tilse, Ragnit, Insterburg bis Gumbinnen, hat sich noch bis auf den heutigen Tag der Gebrauch der Litthauischen Sprache erhalten; die Bibel, Sprachlehren, Wörterbücher sind in derselben gedruckt, und sie ist es, welche gewissermassen ausschliesslich unter dem Namen der Litthauischen bekannt ist, während die des ehemals Grossherzogl. Litthauens den Namen der Schamaitischen führt»|скарочана}})<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=bpJJAAAAcAAJ&pg=PR12&dq=den+Namen+der+Schamaitischen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiSldqi1ej0AhVvgf0HHchpCSEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=den%20Namen%20der%20Schamaitischen&f=false S. XII].</ref>. Пагатоў, у 1781 годзе гэта таксама засьведчыў нямецкі філёляг і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Абрагам Пэнцэль||de|Abraham Jakob Penzel}}: «''...шмат [«літоўскіх» кніг, якія аўтар прывёз у мясцовую бібліятэку з Кёнігзбэргу] дадалося зь Вільні <...> дзе яна [«літоўская мова» — паводле прускіх кніг] называецца жамойцкай, бо гэтай мовай гавораць не ўва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім, а толькі ў яго правінцыі, якая завецца Жамойцю''» ({{мова-de|«Ich habe viel Litauisches, Lettisches, und Estonisches aus Königsberg mitgebracht; die zwen letztern Fächer nicht, aber das erstere sehr stark aus Wilna vermehrt, welches um desto merkwurdiger ist, weil das Litauische, welches man hier spricht, (man nennt es Samogitisch, weil diese Sprache nicht im ganzen Großherzogthum Litauen, sondern nur in der Provinz, die den Nahmen Schamaiten, Samogitia, führt, gesprochen wird,) merklich vom preußischen Dialekt abweicht, und theils mit rußischen, theils lettischen Worten durchspickt ist»|скарочана}})<ref>Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Litteratur. 10. Theil, 1781. [https://books.google.by/books?id=mslbAAAAcAAJ&pg=PA236&dq=man+nennt+es+Samogitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi3ytrc5uj0AhUBh_0HHQKID4MQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=man%20nennt%20es%20Samogitisch&f=false S. 236].</ref>}}) і ўсходні — уласна «летувіская мова»<ref name="Sviazynski-2005-209">[[Уладзімер Сьвяжынскі|Свяжынскі У.]] Літоўская мова // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 209.</ref>. Адпаведна, першыя летувіскія кнігі, выдадзеныя Даўкшам, былі на сярэднім варыянце летувіскай мовы — жамойцкай мове, а ўжо ў пачатку XVIII ст. (1705 год) усходні варыянт пісьмовай летувіскай мовы (уласна «летувіская мова»), што, паводле Зінкявічуса, грунтаваўся на [[Віленскі павет (ВКЛ)|прывіленскіх]] дыялектах, цалкам зьнік<ref name="Kascian-2009">Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>. Прытым Зінкявічус зазначае, што ''«для летувіскай мовы сытуацыя была катастрафічнай, ёй не давалі разьвівацца, выштурхоўвалі з агульнага ўжытку ды й друкаваць пісьмовыя тэксты па-летувіску было цяжка»''. З гэтай прычыны летувіскія мовазнаўцы імкнуцца падкрэсьліваць ''«адзінства арэалу летувіскай мовы праз палітычную мяжу паміж Вялікім Княства Літоўскім і Прусіяй»''{{Заўвага|Тым часам яшчэ ў 1874 годзе ў лічбе [[Маскоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Маскоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] зазначалася, што ў [[Прусія|Прусіі]] ўсіх летувісаў, што жывуць у [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], называюць жамойтамі ({{мова-ru|«В Пруссии называют Жемайтами всех Литовцев, живущих в России, хотя, собственно говоря, Жемайты (Жмудь) составляют только часть их»|скарочана}})<ref>Отчет о состояниях и действиях Императорского Московского университета за 1874 год. — Москва, 1875. [https://books.google.by/books?id=zO81AAAAIAAJ&pg=RA2-PA14&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj49u3-18DzAhU-Q_EDHYsCD-E4UBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 14].</ref>. Зь іншага боку, жамойцкі біскуп у Расейскай імпэрыі [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Мацей Валанчэўскі (Валанчус)]] (1801—1875) азначаў прускіх летувісаў як жамойтаў, якія «''гавораць па-жамойцку, маюць жамойцкія кнігі і вывучаюць жамойцкую мову''» ({{мова-lt|«...daug yra žemaičių katalikų, kurie tačiau gyvena dailiai, šneka žemaitiškai, turi knygų, mokos rašto žemaitiško»|скарочана}})<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 78—79.</ref>. Зрэшты, у 1882 годзе нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Адальбэрт Бэцэнбэргер||en|Adalbert Bezzenberger}}, які лічыцца заснавальнікам балтыйскай філялёгіі, пакінуў сьведчаньне, што летувісы ў Расейскай імпэрыі называлі прускіх летувісаў жамойтамі, а іх мову — жамойцкай, тым часам самі прускія летувісы называлі жамойтамі ўсіх расейскіх летувісаў ({{мова-de|«Der gemeine russische Litauer aber versteht unter Žemaiten alle diejenigen seiner landsleute, welche über seinen horizont hinaus nach westen wohnen. So erklärte zum biespiel ein Litauer, mit dem ich mich in [[Біржы|Birsen]] über seine muttersprache unterhielt, das preussische süd-Litauisch, das ich damals sprach, für žemaitisch. Umgekehrt nenuen die preussischen Litauer alle jenseits der grenze wohnenden Litauer „Žemaiten“»|скарочана}})<ref>Bezzenberger A. Litauische Forschungen: Beiträge zur Kenntniss der Sprache und des Volkstumes der Litauer. — Göttingen, 1882. [https://books.google.by/books?id=PpMWAAAAYAAJ&pg=PA38&dq=Die+preussischen+Litauer+sch%C3%A4tzen+die+%C5%BDemaiten+gering+,+die+%C5%BEemaitische+sprache+gilt+ihnen+f%C3%BCr+unfein+und+in+folge+dessen+r%C3%BCmpfen+die+s%C3%BCdlicher&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjE3eKd-5z1AhXc7rsIHeFmAeUQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20preussischen%20Litauer%20sch%C3%A4tzen%20die%20%C5%BDemaiten%20gering%20%2C%20die%20%C5%BEemaitische%20sprache%20gilt%20ihnen%20f%C3%BCr%20unfein%20und%20in%20folge%20dessen%20r%C3%BCmpfen%20die%20s%C3%BCdlicher&f=false S. 38].</ref>. А ў 1900 годзе на старонках прускага летувіскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Saulėteka||lt|Saulėteka}} зазначалася, што прускія летувісы ня толькі называюць расейскіх летувісаў «жамойтамі», але і лічаць гэтых жамойтаў такім жа чужым народам, як расейцаў або палякаў ({{мова-lt|«Kas pažįsta arčiaus prūsų pusės lietuvius, tas gerai mato, kad maskoliškoji Lietuva su savo gyventojais yra visai nepažįstama jiems šalis; jie jos ir nenori pažinti, nelaikydami tų, kaip jie vadina «Žemaičių», ne per savo viengenčius; jų akyse žemaitis, tai tiek, ką maskolius ar lenkas»|скарочана}})<ref>Pocytė S. Mažosios ir Didžiosios Lietuvos integracijos problema XIX a. — XX a. pradžioje // Sociologija. Mintis ir veiksmas. Nr. 1—2, 2001. P. 80.</ref>}}, прызнаючы той факт, што летувіскія граматыкі і слоўнікі доўгі час (да канца XVIII ст.) складаліся і друкаваліся галоўным парадкам у Прусіі<ref name="Kascian-2009"/>. {{Падвойная выява|справа|PEDELIS MIROS Saldźiausi medi Kriźiaus JESUSA Pona Sawimp turis inriszta (in Lithuanian language) by Vincentas Karafa, Vilnius, 1746.jpg|109|Pawinastis krykscionyszkas Arba Pamoksłas trumpas (in Lithuanian language), 1781.jpg|105|Летувіскія кнігі (Вільня, 1750 г. і Варшава, 1781 г.), мова якіх на вокладках азначаецца як жамойцкая}} Адзіным выдадзеным на тэрыторыі ВКЛ да канца XVIII стагодзьдзя слоўнікам летувіскай мовы стаў «Слоўнік трох моваў» [[Канстанцін Шырвід|Канстанціна Шырвіда]]<ref>Schmalstieg W. R. [http://www.lituanus.org/1982_1/82_1_03.htm Early Lithuanian Grammars] // Lituanus. Vol. 28, Nr. 1, 1982.</ref> (выйшаў з друку каля 1620 году ў Вільні і перавыдаваўся ў 1629, 1631, 1642, 1677, 1713 гадох), у якім, аднак, не падавалася назвы трэцяй (летувіскай) мовы<ref>Szyrwid K. [https://books.google.by/books?id=-PZPAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Dictionarium trium linguarum]. — Vilna, 1713.</ref> (хоць выдадзены ў 1683 годзе таксама пры Віленскай езуіцкай акадэміі першы друкаваны слоўнік [[Латыская мова|латыскай мовы]] дакладна падаваў назву гэтай мовы ўжо ў самім сваім назове — «Dictionarium Polono-Latino-Lotavikum…»), вынікам чаго стала наступнае дадатковае азначэньне ў шэрагу навуковых працаў XIX ст.: «''польскі, лацінскі і жамойцкі''» ({{мова-la|Poln. Lat. et Samogiticae|скарочана}}<ref>Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. [https://books.google.by/books?id=o6kKAQAAIAAJ&pg=PA709&dq=Dictionarium+trium+linguarum+Samogiticae&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisnYrN2uj0AhVeiv0HHY3MDIgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=Dictionarium%20trium%20linguarum%20Samogiticae&f=false S. 709].</ref><ref>Vater J. S. Litteratur der Grammatiken, Lexica und Wörtersammlungen aller Sprachen der Erde. — Berlin, 1815. [https://books.google.by/books?id=5gUCAAAAQAAJ&pg=PA133&dq=dictionarium+trium+samogit.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjKp9LR-uj0AhVgh_0HHd_LA1wQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=dictionarium%20trium%20samogit.&f=false S. 133].</ref><ref name="Kiopen-1827-103">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 103.</ref><ref>Magazin, herausgegeben von der Lettisch-Literarischen Gesellschaft. — Mitau, 1828. S. 65.</ref>, {{мова-de|Das lateinisch-polnisch-samogitische Wörterbuch|скарочана}}<ref>Winkelmann E. Bibliotheca Livoniæ historica. — St. Petersburg, 1870. [https://books.google.by/books?id=IdXEOzDAQz4C&pg=PA45&dq=in+samogitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiw1-eptun1AhUxSPEDHQJbB544ggEQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=in%20samogitischen%20sprache&f=false S. 45].</ref>) — як і ў некалькіх каталёгах бібліятэк на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ({{мова-pl|«Dykcyonarz Łacinsko-polski i Zmudzki»|скарочана}}<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 186.</ref>, {{мова-la|«Synonyma Latino-Polono-Samogitica»|скарочана}}<ref>Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=WxIHAQAAIAAJ&dq=%C5%BCmudzki+vie%C5%A1ajame&focus=searchwithinvolume&q=synonyma+latino P. 115].</ref>). Першая на тэрыторыі ВКЛ летувіская граматыка выйшла ў 1737 годзе на сярэднім варыянце пісьмовай летувіскай мовы (жамойцкай мове)<ref name="Sviazynski-2005-209"/> і мела назву «''Лучнасць моваў Літвы, апісаная паводле граматычных законаў галоўнага дыялекту гэтага княства, і да карыстаньня старанным нэа-[[палямон]]ам прызначаная з дазволу старэйшых''»<ref>[https://www.litviny.net/104310881072108410721090108010821080-1089108310861074107210881080-10861087108010891072108510801077-11031079109910821072.html Граматыкі і слоўнікі летувіскай мовы паводле крытыка канцэпцыі ліцьвінізму летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}</ref> ({{мова-la|Universitas Linguarum Litvaniae in Principali Ducatus Ejusdem Dialecto Grammaticis Legibus Circumscripta. & in obsequium Zelorum Neo-Palaemonum Ordinata Permissu Superiorum|скарочана}}){{Заўвага|Тым часам надрукаваныя раней у [[Прусія|Прусіі]] пры падтрымцы прускіх уладаў летувіскія граматыкі мелі назвы: «Летувіская граматыка» ({{мова-la|Grammatica Litvanica|скарочана}}, Даніэль Кляйн, 1653 год), «Зборнік летувіскай граматыкі» ({{мова-la|Compendium Grammaticae Lithvanicae|скарочана}}, Хрыстафор Сапун, 1673 год), «Прынцыпы летувіскай мовы» ({{мова-la|Principium primarium in lingva Lithvanica|скарочана}}, Міхаэль Мёрлін, 1706 год)}}. Як і ў выпадку выдадзенага езуітамі слоўніка, праз фактычны брак у назове граматыкі назвы летувіскай мовы (хоць выдадзеная таго ж году граматыка латыскай мовы дакладна пазначала назву мовы ў назове — «Lotavica Grammatica…») у [[Рыга|рыскім]] навуковым выданьні 1844 году яе азначылі як «граматыку жамойцкай мовы» ({{мова-de|«eine Grammatik der schamaitischen (schmudischen) Sprache»|скарочана}})<ref>Magazin, hrsg. von der Lettisch-Literärischen Gesellschaft. Band 7, 1844. [https://books.google.by/books?id=xOtOAAAAcAAJ&pg=RA2-PA31&dq=schamaitischen+sprache&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjBp7b-8Ob1AhUOP-wKHTPfB244FBDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=schamaitischen%20sprache&f=false S. 31].</ref>. Існуюць зьвесткі, што ў 1752 годзе ў Віленскай друкарні францішканаў выйшаў «Лемантар жамойцкі», які, аднак, не захаваўся<ref name="Dziarnovic-2011">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.</ref>. Першы вядомы летувіскі лемантар у ВКЛ выйшаў паміж 1759—1761 гадамі (захаваліся выданьні 1763 і 1766 гадоў) і меў назву «''Навука чытаньня пісьма польскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} = {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}}), у выданьні 1783 году ён застаўся бяз польскай моўнай часткі і польскага назову, але ўжо з пазначэньнем у назове «''летувіскага пісьма''»: «''Навука чытаньня пісьма летувіскага для малых дзетак''» ({{мова-lt|Moksłas skaytima raszta lietuwiszka dieł mazu wayku|скарочана}})<ref name="Dziarnovic-2011"/>{{Заўвага|Разам з тым, назва летувіскай мовы ўсё ж зьявілася ў назове аднаго рэлігійнага выданьня з друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі «Punkty kazan od adwentu az do postu. Litewskim iezykiem, z wytlumaczeniem na polskie. Przez ksiedza Konstantego Szyrwida» 1629 году, таксама згадваецца кніга Шырвіда «Clavis linguae Lituanicae» 1630 году (не захавалася ніводнага асобніка)}}. Тым часам у каталёзе бібліятэкі кляштару бэнэдыктынак у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] ([[Пінскі павет|Піншчына]]), складзеным паміж 1783—1790 гадамі, асобнік летувіскага лемантара азначылі як «''Мокслас або лемантар жамойцкай мовы''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Moksłas czyli Elementarz Zmudzkiego Ięzyka»|скарочана}}}}<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 183.</ref>, таксама ў складзеным [[Адукацыйная камісія|Адукацыйнай камісіяй]] у 1773—1774 гадох інвэнтары Віленскай езуіцкай акадэміі адзначалася 100 асобнікаў «''жамойцкага лемантара''» ({{мова-pl|«Elementarz żmudzki»|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 266.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Ziemaytiszki (1793).jpg|108|Ziemaytiszki (1793) (2).jpg|106|Лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў з кніг, надрукаваных у Вільні ў 1793 годзе}} Нягледзячы на спробы папулярызацыі ў XVII ст. назвы «літоўская мова» сярод літоўскіх жамойтаў (пры пасьпяховым замацаваньні гэтай назвы ў [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]]), у [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] летувіская мова працягвала называцца і ўспрымацца менавіта як жамойцкая. Паводле зробленага польскім гісторыкам і дзяржаўным дзеячом [[Ян Гербурт|Янам Гербуртам]] перакладу тэксту [[Мельнскі мір|Мельнскага міру]], зьмешчанага ў працы «Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone» (Кракаў, 1570 год), пры апісаньні межаў Прусіі адзначалася, што «''замак Мэмэль па-жамойцку завецца [[Клайпеда#Назва|Клайпеда]]''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zamek Memel ktory po Zmudzku zowe Klupedo»|скарочана}}}}<ref>Herburt J. Statuta y Przywileie Koronne z Łácińskiego ięzyká na Polskie przełożone. — Kraków, 1570. [https://books.google.by/books?id=YaHmofKR8m8C&pg=PT174&dq=po+zmudzku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwicru31mt_0AhWRhv0HHSqYDuEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=zmudzku&f=false S. 740].</ref><ref>Malinowski M. Dzieje Korony Polskiej i Wielkiego Ksiestwa Litewskiego od roku 1380 do 1535. — Wilno, 1847. [https://books.google.by/books?id=DiRaAAAAcAAJ&pg=PA489&dq=zmudzku+klajpeda&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjd2oC3wOD0AhVL8rsIHUo1AtkQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=zmudzku%20klajpeda&f=false S. 489].</ref>. Пры прызначэньні ў 1575 годзе [[Мэльхіёр Гедройц|Мэльхіёра Гедройца]] на Медніцкую катэдру неаднаразова падкрэсьлівалася, што ён «''валодае жамойцкай мовай''»{{Заўвага|{{мова-la|«...linguae Samogiticae, cum qua inter indigenas majore cum commmendatione atque fractu versari possit, peritum...»|скарочана}}<ref>Ivinskis Z. [https://www.aidai.eu/index.php?option=com_content&view=article&id=4890:is&catid=311:5-gegu&Itemid=343 Merkelis Giedraitis arba Lietuva dviejų amžių sąvartoje] // Aidai. Nr. 5 (40), 1951.</ref>; {{мова-la|«...praeterea indigena huius patriae et linguam norit Samogiticam, qua tanto maiorem fructum in illa dioecesi facere possit»|скарочана}}<ref>Elementa ad Fontium Editiones. T. XXII. — Romae, 1970. [https://pau.krakow.pl/Elementa/tomy/Elementa_XXII_1970.pdf P. 132].</ref>; {{мова-la|«Accedit quod linguam illam Samogiticam bene novit»|скарочана}}<ref>Annales ecclesiastici. T. 2. — Romae, 1856. [https://books.google.by/books?id=uSw2AQAAMAAJ&pg=PA105&dq=%22linguam+Samogiticam&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwil5teDo-n1AhWVR_EDHZxZBww4FBDoAXoECAYQAg#v=onepage&q=Samogiticam&f=false P. 105].</ref>}}. Пры візытацыі Жамойцкага біскуства ў 1579 годзе абмяркоўвалася выняткова жамойцкая мова ({{мова-la|lingua Samogitica|скарочана}}) — як вусная мова мясцовага насельніцтва{{Заўвага|{{мова-la|«Interrog., an calleat linguam Samogiticam? — R.: Partim scio, quia fui in ista regione 18 annos...; Interrog., an isti parochiani soleant confiteri et communicare? — R.: Raro confitentur et non sunt in hac civitate quatuor vel quinque, qui istud faciant, — et facta replicatione dixit: Isti confitentur lingua Samogitica, — et iterum interogatus dixit: Parum servant festa et multi etiam comedant carnes tempore prohibito praesertim extra civitatem <...> Et iterum facta replicatione dixit: Ego intelligo confitentes Samogitice et etiam aliquantulum loquor, quia fui in istis regionibus 18 annos, — sed facta experientia ostendit se parum scire loqui Samogitice»|скарочана}}<ref name="Jablonskis-1973-189">Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 189.</ref>}}. Складзеныя ў 1620—1752 гадох сьпісы навучэнцаў Папскай сэмінарыі ў Вільні разьмяжоўваюць літоўскую (lingua lituanica) і жамойцкую (lingua samogitica) мовы<ref>Grickevičius A. Popiežiškosios seminarijos Vilniuje studentų lietuvių ir žemaičių kalbų mokėjimas 1626−1651 m. // Lituanistica. Nr. 1, 1993. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=ngcWAQAAMAAJ&dq=lingua+litvanica+ir+lingua+samogitica&focus=searchwithinvolume&q=samogitica P. 61].</ref> — як і ліцьвінаў з жамойтамі<ref>Litwin H. Przynależność narodowa alumnów Seminarium Papieskiego w Wilnie 1582—1798. Przyczynek do badań nad świadomością narodową w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych // Między Wschodem i Zachodem. Rzeczpospolita XVI—XVIII w. Studia ofiarowane Zbigniewowi Wójcickiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. — Warszawa, 1993. S. 64.</ref>. У 1631 годзе пры прызначэньні на Медніцкую катэдру народжанага на Жамойці [[Мэльхіёр Гейш|Мэльхіёра Гейша]] староства генэральны жамойцкі [[Геранім Валовіч]] зазначаў, што той «''вольна валодае жамойцкай мовай…, якой амаль не валодаў ніводны біскуп да цяперашняга часу''» ({{мова-la|«Et ita existimo, quia ipse callet linguam Samogiticam..., quam fere nullus Episcopus, praeter modernum, possedit»|скарочана}})<ref>Acta Nuntiaturae Polonae. [https://pau.krakow.pl/ANP/ANP_XXIV_1_1992.pdf T. XXIV, Vol 1]. — Romae, 1992. P. 391.</ref>. У 1647 годзе чацьверты сынод Жамойцкага біскупства пастанавіў перакласьці булу папы рымскага [[Урбан VIII|Урбана VIII]] менавіта на «''жамойцкую мову''» ({{мова-la|«lingua Samogitica translaram»|скарочана}}), таго ж году адпаведны тэкст зьмясьцілі ў кнізе «Synodus quarta dioecesis Samogitiae», надрукаванай у Вільні. Публікацыя жамойцкага перакладу тлумачылася ў пастанове сыноду тым, што некаторыя сьвятары і прапаведнікі перакручвалі зьмест булы «''ў мясцовай мове''»<ref>Zinkevičius. Reikšmingas žemaitiškas rankraštinis tekstas // Žodžių formos ir jų vartosena. — Vilnius, 1974, P. 172.</ref>. У 1690 годзе адпаведны тэкст папскай булы «''жамойцкай мовай''» зь невялікі зьменамі прывялі ў надрукаваным у Вільні зборніку дакумэнтаў Жамойцкага біскупства<ref>Collectanea: Constitutionum Synodalium Dioecesis Samogitiensis. — Vilnius, 1690. [https://books.google.by/books?id=VvBNZ9BNRgsC&pg=RA1-PA15&dq=Samogitica+lingua&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj3nuHIhOf1AhUwwQIHHWSKAVsQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=samogitica&f=false P. 146].</ref>. Аршанскі шляхціч [[Адам Рыгор Каменскі Длужык]], які ў 1660 годзе трапіў у палон [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (далей — на поўнач [[Сыбір]]ы), у сваім дзёньніку зазначаў, што мова [[Зыране|пярмі-зыранаў]] (заходнія суседзі [[Самадыйскія народы|самаедаў]]) мае падабенства з жамойцкай{{Заўвага|{{мова-pl|«I stąd się poczyna Permia, a Moskwa zowie ją Zyrany, którzy są ludzie dziwnego języka; mają wiarę ruską; powiadają, że ich chrzcił ś[w.] Stephan. Ludzie przemyślni, mianowicie w lasach, na wodzie, strzelcy z łuków. Język poszedł trochę na żmudzki»<ref>Kamieński-Dłużyk A. Diariusz więzienia moskiewskiego miast i miejsc // Warta, Książka zbiorowa ofiarowana ks. Fr. Bażyńskiemu. — Poznań, 1874. S. 380.</ref>|скарочана}}}}<ref>Грицкевич В. П. От Нёмана к берегам Тихого океана. — Мн.: Полымя, 1986.</ref>. Паводле выдадзенага ў 1691 годзе [[Жагоры|жагорскім]] намесьнікам дэкрэту, «''…навучыла тых словаў на гаспадара свайго Мацяша Стракша мовіць па-жамойцку: „Welne iszszłuok łowi ir banda io“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...nauczyła tych słów na gospodarza swego Matyasza Straksza mówić po Żmudzku: „Welne iszszłuok łowi ir banda io“»|скарочана}}<ref>Jucewicz L. A. Wspomnienia Żmudzi. — Wilno, 1842. [https://books.google.by/books?id=95kQAQAAIAAJ&printsec=frontcover&dq=Wspomnienia+Zmudzi,+1842&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%C5%BBmudzku&f=false S. 182].</ref>}}<ref name="Jablonskis-1973-291">Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 291.</ref>. Рукапісная летувіская кніга 1707 году азначаецца на вокладцы як пераклад на жамойцкую мову: «''ператлумачаная з польскай на жамойцкую''» ({{мова-lt|«par[t]łumoczita isz Lynkiyska ąt Zemajty[szka]»|скарочана}})<ref>Kregždys R. Lietuvių kalbos polonizmų žodynas. — Vilnius, 2016. P. 200.</ref>. Польскі гісторык і лексыкограф [[Каспар Нясецкі]] ў 1737 годзе пісаў: «''…слова „гедрос“, паводле [[Мацей Стрыйкоўскі|Стрыйкоўскага]], у жамойцкай мове значыць сонца''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...słowo Gedros, ''według Stryikow: fol: 355'', w Zmudzkim języku słońce znaczy»|скарочана}}}}<ref>Niesiecki K. Korona polska przy zlotej wolnosci. T. 2. — Lwów, 1738. [https://books.google.by/books?id=VVRJAAAAcAAJ&pg=PA194&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=jezyku%20zmudzkim&f=false S. 194].</ref>. Жамойцкай азначалася мова летувіскіх кніг XVIII ст., друкаваных у Вільні, Варшаве і [[Супрасьля|Супрасьлі]]: у назове кнігі 1750 году («''з польскай на жамойцкую мову перакладзеная''», {{мова-lt|«Isz Lankiszka Ziemaytiszkay iżguldita»|скарочана}}), у назове («''па-жамойцку вытлумачаная і друкаваная''», {{мова-lt|«ziamaytyszka ysztumocitas yr drukowatas»|скарочана}}) і ў тэксьце ({{мова-lt|«Ziemaytyszku liezuwiu»|скарочана}})<ref>1759 metų «Ziwatas». — Vilnius, 1998. [https://books.google.by/books?id=D8pMAQAAMAAJ&q=Ziemaytiszku&dq=Ziemaytiszku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjLxezn6vT1AhWniv0HHXFKDVIQ6AF6BAgCEAI P. 5].</ref> кнігі 1759 году, якая перавыдалася ў 1787 годзе, а таксама ў назове кнігі 1781 году («''з польскай мовы на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Liezuwe Lękiszka ant ziemaytyszka»|скарочана}}), якая перадрукоўвалася ў 1806 і 1830 гадох. Каля 1750 году зь перавыданьнем каля 1762 і ў 1765, 1770, каля 1775, каля 1778 і ў 1798 гадох у Вільні друкавалі кнігу «''Жамойт на роднай мове славіць Пана Бога''» ({{мова-lt|«Ziemaytis prigimtu sawa lieżuwiu Pona Diewa garbin»|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR bibliografija. T. 1. — Vilnius, 1969. P. 464—465.</ref>. У складзеным у 1772 годзе каталёзе бібліятэкі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] адзіную ў сьпісе цалкам летувіскую кнігу азначылі як жамойцкую ({{мова-la|«Samogitico idiomate»|скарочана}})<ref>Catalogus Auctorum Ordine Alphabetico dispositus in Bibliotheca Collegii Academiae Vilnensi S. I. reperibilium. — Vilnae, 1772. [https://virtus.mb.vu.lt/en/p/69/ P. 69].</ref>, адзіную кнігу на летувіскай мове азначылі як «жамойцкую кнігу» ({{мова-pl|«Książka Żmudzka»|скарочана}} і ў бібліятэцы [[Касьцёл Сьвятой Барбары і кляштар трынітарыяў (Берасьце)|Берасьцейскага трынітарскага кляштару]]<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 184.</ref>. У 1773 годзе біскуп [[Ян Дамінік Лапацінскі]] ў сваёй польскамоўнай прадмове да летувіскай кнігі, выдадзенай у Вільні, азначыў яе мову як жамойцкую ({{мова-pl|«Zmudzki ięzyk»|скарочана}}). Устава, зьмешчаная ў інвэнтары [[Рэтаў]]скага староства 1784 году, вызначала павіннасьць: «''…уставу два разы на год для ўсёй воласьці, па-жамойцку перакладзеную, прачытаць і патлумачыць, што каторы пункт значыць…''»{{Заўвага|{{мова-pl|«…ustawę dwa razy na rok dla całey włosci, po Żmudzku przekopiowaną, przeczytać y wyexplikować, co ktory punkt znaczy…»|скарочана}}}}<ref>Акты издаваемые Виленской комиссией для разбора древних актов. Т. XXV. — Вильна, 1898. [https://books.google.by/books?id=IOYDAAAAYAAJ&pg=PA547&dq=po+%C5%BBmudzku&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjWlaXJsfD1AhUZOuwKHbYlAmQQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&q=%C5%BBmudzku&f=false С. 547].</ref>. Шматлікія выдадзеныя ў Вільні летувіскія кнігі (дзьве 1793, 1797, 1805, 1812, 1820, 1824, 1826, 1830, 1832, 1834, 1840, 1848, дзьве 1851, 1852, дзьве 1853, 1854, 1856 гады) зьмяшчалі лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў ({{мова-lt|«Mienesey Łotiniszki, Lękiszki, Ziemaytiszki»|скарочана}}). Складзены ў 1797 годзе каталёг бібліятэкі Віленскага францішканскага кляштару, у якой захоўваўся вялікі збор летувіскіх кнігаў<ref>Pacevičius A. Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795—1864 m. — Vilnius, 2005. P. 180.</ref>, меў назву: «Каталёг кніг у мовах жамойцкай, рускай, габрэйскай, арабскай, грэцкай і нямецкай» ({{мова-pl|Katalog ksiąg w Języku Zmudzkim, Ruskim, Hebrayskim, Arabskim, Greckim i Niemieckim|скарочана}})<ref>Lietuvos TSR aukstuju mokyklu mokslo darbai. Nr. 33—34, 1998. [https://books.google.by/books?id=szAPAQAAMAAJ&q=jezyku+zmudzkim&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjwzd_A7OH0AhUSSvEDHQBMA0cQ6AF6BAgMEAI P. 33.]</ref>. Тым часам [[Генэрал-ад’ютант|генэрал-ад’ютант]] [[Войска Вялікага Княства Літоўскага ў XVIII стагодзьдзі|войска былога Вялікага Княства Літоўскага]] Юры Грушэўскі азначыў летувіскую біблію [[Багуслаў Самуэль Хілінскі|Багуслава Самуэля Хілінскага]], асобнік якой у 1805 годзе падараваў бібліятэцы [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], як «''рэдкую біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«rzadką Biblią w Żmudzkim języku»|скарочана}})<ref>Stankiewicz M. Bibliografia litewska od 1547 do 1701 r. — Kraków, 1889. [https://books.google.by/books?id=fMgtAAAAYAAJ&pg=PA56&dq=Gru%C5%BCewski+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiUl9rCvun1AhVzSPEDHfrwDOAQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=Gru%C5%BCewski%20jezyku%20zmudzkim&f=false S. 56].</ref>. [[Файл:Jistoriję Justinaus parguldę Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû K. Daugkientys metusî (1798, 1834-36).jpg|значак|Летувіскі пераклад [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]] «''з лацінскай мовы на жамойцкую''» (1834—1836 гг., з мэтай фальсыфікацыі больш раньняга часу стварэньня падпісаны «1798 г.»)]] Адзін зь першых ідэолягаў летувіскага нацыянальнага руху [[Сыманас Даўкантас]] (1793—1864) — з мэтай зрабіць летувіскую літаратуру больш старажытнай<ref>Roma Bončkutė, [https://www.bernardinai.lt/nedegantys-simono-daukanto-rastai/ Nedegantys Simono Daukanto raštai], bernardinai.lt, 28 лістапада 2020 г.</ref> — пакінуў на вокладцы падпісанага псэўданімам уласнага летувіскага перакладу азначэньне «''з лацінскай мовы на жамойцкую''» ({{мова-lt|«Isz Łotynû kałbôs i Żæmaitiû»|скарочана}}) і дату «''1798 год''». Азначэньнем летувіскай мовы як жамойцкай ён, з усяго відаць, спрабаваў зрабіць сваю фальсыфікацыю адпаведнай сапраўдным раньнім летувіскім перакладам: {{Артыкул у іншым разьдзеле|Антанас Кляментас|Антанаса Кляментаса|lt|Antanas Jackus Klementas}} паміж 1790—1810 гадамі («''з польскай на жамойцкую''», {{мова-lt|«isz Linkiszka… unt… Ziemaytiszka»|скарочана}}, {{мова-lt|«isz linkiszka raszta ziemaytyszka»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/225/mode/2up?q=Ziemaytiszka P. 226].</ref> і [[Юзэф Арнульф Гедройц|Юзэфа Арнульфа Гедройца]] 1809 году («''на жамойцкую мову''», {{мова-lt|«and ležuwia… Ziematyszka»|скарочана}})<ref>Biržiška V. Aleksandrynas: senųjų lietuvių rašytojų, rašiusių prieš 1865 m., biografijos, bibliografijos ir biobibliografijos. T. 2. — Čikaga, 1963. [https://archive.org/details/birziska-aleksandrynas-t.-2-1963_202012/page/211/mode/2up?q=Ziematyszka P. 212].</ref>. {{Падвойная выява|справа|Grammatyka języka żmudzkiego. Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko (1832).jpg|108|Naujes moksłas skajtima raszta żemajtyszka diel mażun wajkun (1848).jpg|106|Выдадзеныя ў Вільні жамойцкія (летувіскія) «Граматыка жамойцкай мовы» (1832 г.) і лемантар «Новая навука чытаньня пісьма жамойцкага для малых дзетак» (1848 г.)}} Як зазначае гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]], яшчэ ў пачатку XIX ст. тэрмін «літоўскі» ў розных мовах (як і «беларускі», «рускі» і многія іншыя) меў «дыфузнае», няўстойлівае ў тэрміналягічным пляне значэньне і ня быў замацаваны за назвай мовы сучасных летувісаў<ref name="Zaprudzki-2013-85"/>. Напрыклад, нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Хрыстаф Адэлюнг||en|Johann Christoph Adelung}} у сваёй працы «Мітрыдат, або Агульнае мовазнаўства…»<ref>Adelung J. H. Mithridates, oder allgemeine Sprachenkunde. Band 2. — Berlin, 1809. S. 696—697.</ref> (1809 год) пісаў, што «літоўцы» маюць няяснае мяшанае «германа-славянскае» паходжаньне; іх жамойцкая група складаецца з носьбітаў дыялекту, які мае назву «польска-літоўскі», сама ж «літоўская» мова на дзьве траціны складаецца з славянскай; аўтар паведаміў, што суседзям «літоўцы» сьпярша былі вядомыя як гуды, а таксама згадаў яцьвягаў і такую іх назву, як палешукі. Сяргей Запрудзкі зазначае, што з пададзенай інфармацыі можна меркаваць, што пад назвай «літоўцы» нямецкі лінгвіст часткова разумеў беларусаў<ref name="Zaprudzki-2013-96"/>. Іншы нямецкі лінгвіст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Сэвэрын Фатэр||en|Johann Severin Vater}} у свай працы «Літаратура, датычная граматык, лексыкі і збораў словаў усіх моваў зямлі: выкладзеная ў альфабэтным парадку моваў…»<ref>Litteratur der Grammatiken, Lexika und Wörtersammlungen aller Sprachen der Erde. — Berlin, 1815. S. 132.</ref> (1815 год) сьцьвярджаў, што будучы сястрой [[Латыская мова|латыскай мовы]], з пункту гледжаньня лексыкі і граматыкі «літоўская» мова была пераважна славянскай, у іншых дачыненьнях — германскай; «літоўская» мова мела свае адгалінаваньні ў Жамойці і на поўдні Вялікага Княства Літоўскага. Апошняе сьцьверджаньне дазваляе меркаваць, што тут таксама пад «літоўскай» мовай часткова разумелася беларуская<ref>[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 100.</ref>. У 1827 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||ru|Кёппен, Пётр Иванович}} у сваёй кнізе «О происхождении, языке и литературе литовских народов» крытыкаваў апублікаваны ў 1822 годзе артыкул латыскага сьвятара-дасьледніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Карл Ватсан|Карла Ватсана|de|Karl Friedrich Watson}}, які да «латыскіх народаў» ({{мова-de|«Lettischer Volksstamm»|скарочана}}) адносіў латышоў, летувісаў і ўсіх беларусаў («крывічоў»)<ref name="Kiopen-1827-11">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 11.</ref>. Таксама ён палемізаваў датычна назвы адпаведнай моўнай групы, сьцьвярджаючы «літоўскія мовы» і «літоўскія народы» замест прынятых у той час «латыскія мовы» і «латыскія народы»<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 32—36.</ref>, ужываючы, разам з тым, наступныя азначэньні: «''ўласна гэтак званая літоўская гаворка''», «''уласна гэтак званая літоўская мова''», «''уласна гэтак званыя літоўцы (жамойць?)''», «''уласна гэтак званая літоўская [гаворка] (або жамойцка-літоўская)''» ({{мова-ru|«собственно так называемое литовское наречие», «собственно так называемый литовский язык», «собственно так называемые литовцы (жмудь?)», «собственно так называемое литовское [наречие] (или жмудско-литовское)»|скарочана}}<ref>Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 29, 31, 33, 49, 77.</ref>){{Заўвага|У 1824 годзе віленскі [[Kurier Litewski (1793)|Kurier Litewski]] называў мову летувіскіх кніг «жамойцка-літоўскай» («літоўска-жамойцкай») і «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскай]]» ({{мова-pl|«...w języku Litewsko-Żmudzkim i Prusko-Litewskim... Napisane w języku Żmudzko-Litewskim przez Kajetana Niezabitowskiego Żmudzina...»|скарочана}})<ref>Kurier Litewski. Nr. 49, 1824. [https://books.google.by/books?id=qkZJAAAAcAAJ&pg=RA8-PT6&dq=jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwick8Hn7-H0AhXESPEDHVluBb84ChDoAXoECAkQAg#v=onepage&q&f=false S. 4].</ref>; а яшчэ ў 1860 годзе «Encyklopedyja Powszechna» азначала дзьве першыя бібліі на летувіскай мове як «літоўска-прускую» ([[Ёнас Брэткунас]], [[Калінінград|Кёнігзбэрг]], 1590 год) і «жамойцкую» ([[Багуслаў Самуэль Хілінскі]], [[Лёндан]], 1660 год)<ref>Encyklopedyja powszechna. T. 3. — Warszawa, 1860. [https://books.google.by/books?id=XMhLAQAAIAAJ&pg=PA428&dq=biblija+zmudzka&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiOo7Xy2uX1AhVnSfEDHXUCDCQQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=biblija%20zmudzka&f=false S. 428].</ref>}}. Аднак у 1829 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1830 годзе) расейскі пісьменьнік і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Палявы||ru|Полевой, Николай Алексеевич}} зазначаў: «''Няма сумневу прылічваць сюды [да латыскіх народаў] крывічоў (цяперашніх ліцьвіна-русаў і беларусаў)''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Нет сомнения причислять сюда [к Латышским народам] Кривичей (нынешних Литвино-Русов и Белоруссов)»|скарочана|}}}}<ref>Полевой Н. История русского народа. — Москва, 1829. С. 47.</ref>. Яшчэ ў 1831 годзе прафэсар гісторыі [[Парыская акадэмія|Парыскай акадэміі]] Андрыен Жары Мансі вылучаў у «літоўскай мове» чатыры падмовы: «літоўскую» (уласна) каля [[Вільня|Вільні]] ды іншых; «крывіцкую» каля [[Віцебск]]у, [[Смаленск]]у ды іншых; «жамойцкую»; «[[Прускія летувісы|пруска-літоўскую]]» каля [[Тыльзыт]]у ды іншых<ref>Жарри Манси А. История древних и новых литератур, наук и изящных искусств. — Москва, 1832. С. 46.</ref>. Падобныя зьвесткі географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Х’ю Мюрэй||en|Hugh Murray (geographer)}} зьмясьціў у сваёй «An Encyclopaedia of Geography», выдадзенай у 1834 годзе (перавыдавалася ў 1839 годзе, а таксама ў 1861 годзе пад назвай «The Encyclopedia of All Nations»<ref>Murray H. The Encyclopedia of All Nations. Vol. 1. — New York, 1861. [https://books.google.by/books?id=yJERZqUGwpMC&pg=PA307&dq=murray+Kriwitsh&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=murray%20Kriwitsh&f=false P. 307].</ref>), вылучаючы ў «літоўскай мове» дыялекты «сапраўдны літоўскі», «жамойцкі», «крывіцкі» і «пруска-літоўскі»<ref>Murray H. An Encyclopaedia of Geography. — London, 1834. [https://books.google.by/books?id=-vlCAAAAcAAJ&pg=PA306&dq=murray+Kriwitsh&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiqj5vBivb1AhVthP0HHQavDBgQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=murray%20Kriwitsh&f=false P. 306].</ref>. А ў 1841 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1849 годзе) расейскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Устралаў||ru|Устрялов, Николай Герасимович}} ужываў да мовы летувісаў назву «латыская гаворка» ({{мова-ru|«...в воеводствах Виленском и Трокском удержалось Латышское наречие»|скарочана}})<ref>Устрялов Н. Русская история. Ч. 1. — СПб., 1849. С. 249.</ref>. У 1842 годзе афіцыйны часопіс Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначаў, што «''паводле меркаваньня Ватсана, які прылічвае крывічоў (ліцьвіна-русаў і беларусаў) да народаў літоўскіх, колькасьць літоўцаў можа дасягаць 11 мільёнаў''»{{Заўвага|{{мова-ru|«По мнению Ватсона, причисляющего Кривичей (Литвино-Руссов и Белоруссов) к народам Литовским, число Литовцев может простираться до 11 мил.»|скарочана}}}}<ref>Журнал Министерства народного просвещения. Том 36 (1842). С. 173.</ref>{{Заўвага|Як зазначае летувіскі гісторык Дарыюс Сталюнас, нават у 1860-я гады найлепшы, як тады лічылася ў Расейскай імпэрыі, экспэрт у колішнім Вялікім Княстве Літоўскім прафэсар Пецярбурскай духоўнай акадэміі [[Міхаіл Каяловіч]] у праграме этнаграфічнага вывучэньня рэлігійнага жыцьця [[Паўночна-Заходні край|Заходняга краю]] пісаў як пра «літоўскі народ», так і пра «літоўскае племя», якое да таго ж гаворыць «жамойцкай мовай»<ref name="Stalunas-2005">Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.</ref>}}. Пра «літоўска-жамойцкую мову», якой размаўляюць у тым ліку ў «''Прусіі да самага Караляўца''», яшчэ ў 1858 годзе пісаў часопіс {{Артыкул у іншым разьдзеле|Dziennik Literacki||pl|Dziennik Literacki}}<ref>Dziennik Literacki. Nr. 124, 1858. [https://books.google.by/books?id=TqCfX3hdldAC&pg=PA1008&dq=szyrwid+zmudzki&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiptMTotIb2AhVvgv0HHStRAMYQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=szyrwid%20zmudzki&f=false S. 1008].</ref>. У 1846 годзе нямецкі гісторык прафэсар [[Тарту|Дэрпцкага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Крузэ||ru|Крузе, Фридрих Карл Герман}}, хоць ужо і пісаў, што «''літоўцы жывуць часткова ў заходніх губэрнях Расеі, дзе яны ўлучаюць жамойтаў, а часткова ў Прусіі''», і апісваў летувіскую мову як «літоўскую» (адзначаючы, аднак, што «''літоўцы называюць сваю краіну Litwa, Lätawa''»), але прытым зазначаў<ref>Kruse F. Ur-Geschichte des Esthnischen Volksstammes und der Kaiserlich-Russischen Ostseeprovinzen Liv-, Esth- und Curland überhaupt, bis zur Einführung der christlichen Religion. — Moskau, 1846. [https://books.google.by/books?id=SK1KAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=snippet&q=eingentlichen%20lithauer%20wilna&f=false S. 128].</ref>: {{Цытата|Сапраўдныя літоўцы жывуць у былых Віленскім і Троцкім, Наваградзкім, Берасьцейскім Літоўскім, Менскім, Полацкім, Віцебскім, Амсьціслаўскім і Смаленскім ваяводзтвах. {{арыгінал|de|«Die eigentlichen Lithauer wohnen im ehemaligen Palatinate Wilna und Troki, Nowogrodek, Brzest Litowsk, Minsk, Polozk, Witepsk, Mscislaw und Smolensk»}}| }} У 1854 годзе на старонках часопіса {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які рэдагаваўся народжаным на [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыне]] навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] прафэсарам-паліглётам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім|ru|Сенковский, Осип Иванович}}, зьявілася крытычная нататка датычна называньня часткі жамойтаў «літвой» (названых пазьней «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі», якія насяляюць «[[Аўкштота|Аўкштоту]]» — «Верхнюю або ўласную Літву»), а жамойцкай мовы — «літоўскай»<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref>: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа чудзкім народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо [[жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} [[Файл:Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык (1861).jpg|значак|«Расейскі лемантар зь перакладам словаў і фразаў на жамойцкую мову» ({{мова-ru|«Русская азбука с переводом слов и фраз на жмудский язык»|скарочана}}), 1861 г.]] Яшчэ ў 1861 годзе ў прадстаўленьні папячыцеля [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандра Шырынскага-Шыхматава|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} да генэрал-губэрнатара {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Назімаў|Ўладзімера Назімава|ru|Назимов, Владимир Иванович}} адзначалася, што большасьць сельскага насельніцтва [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]] размаўляюць па-жамойцку, а большасьць сельскага насельніцтва [[Віленская губэрня|Віленскай]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрніяў — па-беларуску. Адпаведна, у [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]] дзеля першых прапаноўвалася выкладаць па-жамойцку, а дзеля другіх — толькі па-расейску. Тым часам літоўская і летувіская мовы ({{мова-ru|литовский язык|скарочана}}) у гэтым афіцыйным дакумэнце [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] не ўпаміналіся: {{Цытата|Так, у большай частцы Ковенскай губэрні, населенай жамойтамі, якія маюць сваю пісьменнасьць, хоць яшчэ і нязначную, але якая прадстаўляе ўжо для народу малітоўнікі, календары і некаторыя іншыя карысныя кнігі на жамойцкай мове, на якой народ слухае пропаведзі ў касьцёлах і спавядаецца ў гэтай губэрні, навучаньне ў пачатковых вучэльнях жамойцкай грамаце варта дазволіць, выкладаньне ж польскай мовы, на якой гавораць абшарнікі і чыноўнікі, у гэтыя вучэльні ня ўводзіць, пакінуўшы яе толькі ў гімназіях і прагімназіях. У губэрнях жа Віленскай, Гарадзенскай і Менскай вялікая частка сельскага насельніцтва размаўляе беларускай гаворкай, таму і народныя вучэльні ў гэтых мясцовасьцях маюць быць чыста расейскімі. {{арыгінал|ru|Так, в большей части Ковенской губернии, населенной жмудинами, имеющими свою письменность, хотя еще и незначительную, но представляющую уже для народа молитвенники, календари и некоторыя другие полезные книги на жмудском языке, на котором народ слушает проповеди в костелах и исповедуется в этой губернии, обучение в первоначальных училищах жмудской грамоте следует допустить, преподавание же польского языка, которым говорят помещики и чиновники, в эти училища не вводить, оставив его только в гимназиях и прогимназиях. В губерниях же Виленской, Гродненской и Минской большая часть сельского населения говорит наречием белорусским, поэтому и народные училища в этих местностях должны быть чисто русскими.}} |Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 4—5. }} [[Файл:Жемойтско-литовский букварь. Изданный по распоряжению господина главного начальника Cеверо-западного края (1864).jpg|значак|«Жамойцка-літоўскі буквар», выдадзены ў 1864 годзе на загад [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]]]] Як прызнае сучасны летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дарыюс Сталюнас||lt|Darius Staliūnas}}, «''Хоць уласна тэрмін „літоўцы“ ўжываўся даволі часта, больш звыклымі для расейскай бюракратыі [у 1860-я гады] заставаліся іншыя паняцьці — „самагіцкае племя“, „жамойць“ або „жмудзіны“, „жамойцкі народ“, а мова — „жамойцкая“ або „самагіцкая“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Хотя собственно термин „литовцы“ употреблялся довольно часто, более привычными для российской бюрократии оставались другие понятия — „самогитское племя“, „жмудь“ или „жмудины“, „жмудский народ“, а язык — „жмудский“ или „самогитский“»|скарочана}}}}{{Заўвага|Сярод іншага, існавала «Камісія для разгляду польскіх і жамойцкіх кніг, якія прадаюцца ў Вільні» ({{мова-ru|«Комиссия для рассмотрения польских и жмудских книг, продаваемых в г. Вильне»|скарочана}}), утвораная ў 1865 годзе наступнікам [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёва-вешальніка]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Канстанцін фон Каўфман|Канстанцінам фон Каўфманам|ru|Кауфман, Константин Петрович фон}}. Таксама таго ж году пры ўправе Віленскай навучальнай акругі выйшаў з друку «Жамойцка-расейскі буквар» ({{мова-lt|«Букварс жемайтишкай-русишкасис паращитас пагал моки ма ну В. Золотова падота, ишгульдитас пар И. Кречински»|скарочана}} або {{мова-ru|«Букварь жмудско-русский, составленный но методе В. Золотова. Пер. И. Кречинского»|скарочана}})}}<ref name="Stalunas-2005"/>. {{Падвойная выява|справа|Программа преподавания жмудского языка в Поневежской учительской семинарии (1893).jpg|107|Программа жмудско-литовского языка (1893).jpg|107|Праграмы выкладаньня летувіскай мовы ў [[Панявеж|Панявескай]] настаўніцкай сэмінарыі: {{мова-ru|«Программа преподавания жмудского языка»|скарочана}} (налева), {{мова-ru|«Программа жмудско-литовского языка»|скарочана}} (направа)}} У 1862 годзе ў прадстаўленьні Аляксандра Шырынскага-Шыхматава да кіраўніка Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Галаўнін|Аляксандра Галаўніна|ru|Головнин, Александр Васильевич}} адзначалася, што адной з мэтаў адкрыцьця школаў на Жамойці (пад якой найперш разумелася этнічна летувіская Ковенская губэрня) мусіць быць умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці зь бесьперапынным пераконваньнем тамтэйшых сялянаў, што яны жамойты і літоўцы (ліцьвіны) і што ўлады Расейскай імпэрыі жадаюць не [[Русіфікацыя|абмаскаліць]] іх, а наблізіць іхныя інтарэсы да інтарэсаў [[Расея|Расеі]]: {{Цытата|На Жамойці — умацаваньне жамойцкай нацыянальнасьці, зусім не варожай Расеі і ўраду ў ніжэйшых пластах насельніцтва, і бесьперапыннае ўнушэньне сялянам, што яны не палякі, а жамойты і літоўцы, і што Расея не жадае зусім абмаскаліць іх, а хоча толькі зблізіць іх інтарэсы з інтарэсамі дзяржавы. {{арыгінал|ru|На Жмуди — укрепление жмудской национальности, вовсе не враждебной России и правительству в низших слоях населения, и постоянное внушение крестьянам, что они не поляки, а жмудины и литовцы, и что Россия не желает вовсе обрусить их, а хочет только сблизить их интересы с интересами государства.}} |Корнилов И. П. Русское дело в Северо-Западном крае: Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественно в Муравьевскую эпоху. — С.-Петербург, 1901. С. 22. }} {{Падвойная выява|справа|Žiamaytiszki (1879).jpg|108|Lietuwiszki (1879).jpg|106|Слоўнікі месяцаў з кніг, выдадзеных у 1879 годзе: апошняе ўласнае азначэньне жамойцкай мовы (налева) і новае яе азначэньне ўжо як летувіскай (направа)}} Пры здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] (1863—1864) 1 лютага 1864 году генэрал-губэрнатар [[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]] [[Міхаіл Мураўёў|Мураўёў-вешальнік]] у сваім цыркуляры дазволіў «''незалежна ад расейскай мовы навучаньне мове жамойцкай як мясцовай гаворцы, а таксама і катэхізму на гэтай мове''»{{Заўвага|{{мова-ru|«независимо от русского языка обучение языку жмудскому как местному наречию, а также и катехизису на этом языке»|скарочана}}}}, а 5 лютага 1865 году ён выдаў загад «''прапанаваць біскупу [[Мацей Казімер Валанчэўскі|Валанчэўскаму]], пад асабістым яго назіраньнем неадкладна распарадзіцца складаньнем зборніка або перакладу на жамойцкую мову пропаведзяў Бялабрэскага і Філіпецкага''»{{Заўвага|{{мова-ru|«предложить епископу Волончевскому, под личным его наблюдением немедленно распорядиться составлением сборника или перевода на жмудский язык проповедей Бялобрежского и Филипецкого»|скарочана}}}}. Акруговы інспэктар Мікалай Новікаў, які займаўся ўладкаваньнем школаў у Ковенскай губэрні, 25 жніўня 1864 году пісаў папячыцелю Віленскай навучальнай акругі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Карнілаў|Івану Карнілаву|ru|Корнилов, Иван Петрович}}: «''Гэтая сумесь гаворкі дае надзею на магчымасьць стварыць на развалінах розных гаворак расейскую і жамойцкую мовы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Эта смесь говора дает надежду на возможность создать на развалинах разных говоров русский и жмудский языки»|скарочана}}}}, а 11 верасьня таго ж году — «''Дазволю сабе ня першы раз паўтарыць, што сапраўдны стан літоўскай мовы ў Ковенскай губэрні дапускае магчымасьць і ўзнавіць яе з развалінаў, і на гэтых развалінах стварыць хоць-якую іншую мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Позволю себе не в первый раз повторить, что настоящее состояние литовского языка в Ковенской губернии допускает возможность и воссоздать его из развалин, и на этих развалинах создать какой угодно другой язык»|скарочана}}}}. 7 лютага 1869 году літоўскі архіяпіскап {{Артыкул у іншым разьдзеле|Макары (Булгакаў)||ru|Макарий (Булгаков)}} пісаў да обэр-пракурора [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] «''Адны мы, расейцы, мусім клапаціцца не пра тое, каб абмаскаліць літоўцаў, а пра тое, каб захаваць і распрацоўваць іх мову, даць ім граматыку і слоўнік іх мовы і праз тое спрыяць падтрыманьню іх нацыянальнасьці…''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Одни мы, русские, должны заботиться не о том, чтобы обрусить литовцев, а о том, чтобы сохранить и разрабатывать их язык, дать им грамматику и словарь их языка и чрез то содействовать поддержанию их национальности…»|скарочана}}}}<ref name="Stalunas-2005"/>. У 218-м томе (1881 год) афіцыйнага часопіса Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі зазначалася<ref>Журнал Министерства народного просвещения. Том 218 (1881). [https://books.google.by/books?id=-BkFAAAAYAAJ&pg=RA3-PA299&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj0r-DJicLzAhWdQvEDHUzGBMI4ChDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 299].</ref>: {{Цытата|Зрэшты, варта заўважыць, што назвы «Жмудзіны» і «Ліцьвіны» (Літоўцы) у лінгвістычна-этнаграфічным сэнсе далёка не супадаюць зь іх гістарычным значэньнем і зь іх папулярным ужываньнем у цяперашні час. Шмат хто называе «Жмудзінамі» ўсіх сапраўдных Літоўцаў, у супрацьлегласьць «Ліцьвінаў», гэта значыць людзям не літоўскага, але славянскага этнаграфічнага паходжаньня, якія жывуць у Літве, альбо ў супрацьлегласьць «ліцьвінаў» як наогул жыхарам гістарычнай Літвы без адрозьненьня іх паходжаньня. Пры такім поглядзе замест назвы «літоўская мова» ўжываюць «жамойцкая мова». {{арыгінал|ru|Впрочем, следует заметить, что названия «Жмудины» и «Литвины» (Литовцы) в лингвистико-этнографическом смысле далеко не совпадают с их историческим значением и с их популярным употреблением в настоящее время. Многие называют «Жмудинами» всех настоящих Литовцев, в противоположность «Литвинам», то есть людям не литовского, но славянского этнографического происхождения, живущим в Литве, или же в противоположность «Литвинам» как вообще жителям исторической Литвы без различия их происхождения. При таком взгляде вместо названия «литовский язык» употребляют «язык жмудский».}} | }} У 1885 годзе ў расейскай прэсе Паўночна-Заходняга краю асьвятлялася наведваньне летувіскіх вучэльняў Ковенскай губэрні генэрал-губэрнатарам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каханаў|Іванам Каханавам|ru|Каханов, Иван Семёнович}}, калі той заахвочваў мясцовае насельніцта да летувіскай (жамойцкай) мовы, у тым ліку загадаў хлопчыку чытаць малітву «Ойча наш» па-летувіску: «''ты ліцьвін, дык навошта молісься па-польску, а не на сваёй мове?''» ({{мова-ru|«ты литвин, так зачем же молишься по-польски, а не на своем языке?»|скарочана}})<ref>Каблиц И. И. Интеллигенция и народ в общественной жизни России. — СПб., 1886. [https://books.google.by/books?id=VqkKAAAAIAAJ&pg=PP3&dq=%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8A+%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%86%D1%96%D1%8F+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi9vc7jjo70AhXARPEDHdjOC58Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&f=false С. 224].</ref>. Як прызнае летувіскі этноляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пятрас Кальнюс||lt|Petras Kalnius}}, у афіцыйных дакумэнтах Расейскай імпэрыі азначэньне жамойцкай мовы ў якасьці «літоўскай» ({{мова-ru|«литовский язык»|скарочана}}) — як і само паняцьце «літоўскі народ» ({{мова-ru|«литовский народ»|скарочана}}) датычна летувісаў Віленскай і Ковенскай губэрняў — пачало дамінаваць толькі ў 1890—1900-я гады<ref>Kalnius P. Žemaičių etniškumo sampratos XIX a. šaltiniuose. 2. Nuo žemaičių kultūrinio sąjūdžio iki XIX a. pab // Liaudies kultūra. 2 (131), 2010. P. 22.</ref>. == Герб == {{Асноўны артыкул|Пагоня}} [[Файл:Jagajła, Pahonia. Ягайла, Пагоня (K. Kielisiński, 1841).jpg|міні|[[Пагоня]] з надмагільля [[Ягайла|Ягайлы]]]] Паходжаньне дзяржаўнага гербу ліцьвінаў — [[Пагоня|Пагоні]] — мае [[Сэмантыка|сэмантычную]] повязь з старажытнай ваеннай традыцыяй народнай пагоні — найважнейшай функцыяй арганізацыі жыцьця і побыту [[Усходнеславянскія мовы|ўсходнеславянскіх плямёнаў]], калі кожны чалавек быў у адказе за жыцьцё супляменьніка. У выпадку раптоўнага нападу супраціўніка і захопу ў палон суродзічаў кожны мужчына, які меў права насіць зброю, мусіў пехатою або конна кідацца ў пагоню за ворагам, каб адбіць палон. Ва ўмовах ваеннай дэмакратыі традыцыя народнай пагоні выконвалася безумоўна і захоўвалася стагодзьдзямі і ў эпоху [[Русь|Русі]], і ў часы Вялікага Княства Літоўскага<ref name="ehb-391">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 391.</ref>. [[Іпацьеўскі летапіс]] паведамляе пра пагоню жыхароў [[Берасьце|Берасьця]] ў 1280 годзе за польскім вайсковым аддзелам, які паваяваў ваколіцы места. Вялікі князь літоўскі [[Ягайла]] ў сваёй ([[Лацінская мова|лацінскай]]) грамаце ад 20 лютага 1387 году пісаў<ref>Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах (IX—XVIII ст.) / Склад.: В. Шчарбакоў, К. Кернажыцкі, Д. Даўгяла. Т. 1. — Менск: Выдавецтва АН БССР, 1936.</ref><ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 78—79.</ref>: {{Цытата|…паводле старажытнага звычаю, перасьлед ворага ёсьць абавязкам кожнага мужчыны ў нашым краі; гэткае [[паспалітае рушэньне]] дзеля выгнаньня ворага з нашае Літоўскае зямлі па-народнаму завецца „пагоня“''. {{арыгінал|la|...Quotiescunque etiam hostes et adversarios nostros et ipsius terrae nostrae Lithuanicae fugitivos insequi opportuerit, ad insequutionem huiusmodi, quod роgоniа vulgo dicitur, nоn solum armigeri, verum etiam omnis masculus, cuiuscunque status aut conditionis extiterit, dummodo аrmа bellicosa gestare poterit, proficisci teneatur.}}||З прывілею вялікага князя літоўскага [[Ягайла|Ягайлы]], 20 лютага 1387 г.}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|Пагоня як сымбаль [[Белая Русь|Белай Русі]] (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] Паводле летапісаў Вялікага Княства Літоўскага, Пагоню ў якасьці гербу гаспадарства ўвёў князь [[Нарымонт]], брат вялікага князя [[Трайдзень|Трайдзеня]] (1270—1282): {{Цытата|Той Нарымунт меў герб, або кляйнот, рыцарства сваяго таковы, і тым пячатаваўся, Вялікаму княству Літоўскаму заставіў яго, а то такі: у гербе муж збройны, на каню белам, у полю чырвонам, меч голы, яка бы каго гонячы дзяржаў над галавою, і ёсьць адтоля названы «'''пагоня'''».|[[Хроніка літоўская і жамойцкая]]{{Заўвага|Хроника Литовская и Жемайтская // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}{{Заўвага|Хроника Быховца // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}}} [[Файл:Pahonia, Žyvie Biełaruś. Пагоня, Жыве Беларусь (1918).jpg|міні|Гербы [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх ваяводзтваў]] і дзяржаўны герб [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]], 1918 г.]] Выява гербу Пагоні ёсьць на пячаці полацкага князя Глеба-Нарымонта 1338 году і на пячаці (з кірылічным надпісам) вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а 1366 году<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 120.</ref>. Назва ''Пагоня'' набыла шырокую вядомасьць у канцы XV — пачатку XVI стагодзьдзя, відаць, у выніку асэнсаваньня гербавай выявы як сымбалю абаронцы Айчыны<ref>Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 4—5.</ref>. Кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] у 1562 годзе загадаў біць на [[Віленская мынца|Віленскай мынцы]] манэты-траякі: «''А на сем з аднае стараны два першыя словы, каторымі ся пачынаець пісаці імя наша гаспадарскае, а з другое стараны … герб Пагоня''». Дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага пад назвай Пагоня ({{мова-be-old|Погоня|скарочана}}) сьцьвярджаецца ў [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага|статутах Вялікага Княства Літоўскага]] [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|1566]]<ref name="salanda-2019-5">Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 5.</ref> і [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|1588]]<ref>{{Літаратура/ГСБМ|25к}} С. 131.</ref> гадоў. Афіцыйная беларуская гербавая назва ''Пагоня'' не пакідае ніякіх сумневаў у [[беларусы|беларускай этнічнай прыналежнасьці]] грамадзтва, дзе зьявіўся і выкарыстоўваўся герб Вялікага Княства Літоўскага<ref name="salanda-2019-5"/>. Тым часам [[Летувіская мова|летувіскае]] слова «''výtis''» («''віціс''»), якое выкарыстоўваецца дзеля азначэньня [[Герб Летувы|сучаснага летувіскага варыянту Пагоні]], прыдумаў ў сярэдзіне XIX ст. [[Сымонас Даўкантас]]<ref name="Kraucevic-1993">[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.</ref><ref name="Arlou-2012-349">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 349.</ref>. Сьпярша ім называлі толькі вершніка-рыцара, а дзеля азначэньня гербу цалкам слова «''Vytís''» (ужо зь вялікай літары і з націскам на другім складзе) упершыню выкарысталі толькі ў 1884 годзе (раней Пагоню па-летувіску звычайна звалі «''Vaikymas''» — 'Перасьледаваньне'). Да канца XIX ст. слова «''Vytis''» стала агульнапрынятым у Летуве дзеля азначэньня Пагоні. Аднак яшчэ доўгі час ішлі спрэчкі пра тое, на якім складзе трэба рабіць націск — на першым ці на другім. Толькі ў 1930-я гады з гэтым канчаткова вызначыліся — спыніліся на «''Výtis''»<ref>{{кніга|аўтар=Rimša E.|частка=Heraldika |загаловак=Iš praeities į dabartį|месца=Vilnius|выдавецтва=Versus aureus|год=2004|pages=61—63}}</ref>. {| |- | <gallery caption="Гербы [[Вялікае Княства Літоўскае#Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел|адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак (ваяводзтваў) Вялікага Княства Літоўскага]], 1720-я гады" class="center""> Amścisłaŭ, Pahonia. Амсьціслаў, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскае]] Bieraście, Pahonia. Берасьце, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскае]] Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віленскае ваяводзтва|Віленскае]] Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскае]] Miensk, Pahonia. Менск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Менскае ваяводзтва|Менскае]] </gallery> <gallery class="center""> Padlašša, Pahonia. Падляшша, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляскае]] Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Полацкае ваяводзтва|Полацкае]] Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Троцкае ваяводзтва|Троцкае]] Žemaitija. Жамойць (1720).jpg|[[Жамойцкае ваяводзтва|Жамойцкае (староства)]] Inflanty. Інфлянты (1720) (2).jpg|[[Інфлянцкае ваяводзтва|Інфлянцкае]] </gallery> |} == Сталіца == {{Асноўны артыкул|Вільня}} [[Файл:Vilnia, Vostraja Brama. Вільня, Вострая Брама (J. Bułhak, 1912) (2).jpg|значак|[[Вострая брама]] з гербам [[Пагоня]]й у [[Вільня|Вільні]]. Здымак [[Ян Булгак|Яна Булгака]], 1912 г.]] У старажытных пісьмовых крыніцах сталіца ліцьвінаў — [[Вільня]] — упамінаецца пад беларускай назвай ''Вільня'' (''Vilnia'' або ''Vilna'', напрыклад, у лістах [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Гедзімін]]а 1323 году «''in civitate nostra regia '''Vilnia'''''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 79.</ref>). У старабеларускіх тэкстах з XV ст. суіснавалі формы ''Вильня'' / ''у Вильни'' і ''Вильна'' / ''у Вильне'' (што параўнальна з ''Горадна'' — ''[[Горадня]]'' і ''[[Коўна]]'' — ''Коўня''), але паступова запанавала форма ''Вильня''<ref name="viacorka"/>. Тым часам форму «''Vilnius''» [[летувіская мова|па-жамойцку]] пачалі ўжываць прыкладна з XVII ст. ([[Мікалоюс Даўкша|М. Даўкша]] ў «Пастыле» 1600 году). Летувіскі тапаніміст [[Аляксандрас Ванагас]] мяркуе, што гэта форма ўзьнікла пад уплывам польскай назвы ''Wilno'' (у летувіскай мове няма назоўнікаў ніякага роду, у пазычаньнях ён зьмяняецца на мужчынскі). Тым часам польскае ''Wilno'' утварылася ад старабеларускага варыянту ''Вільна''<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/vilnia/30284660.html Вільня ці Вільнюс? Ці карэктна называць горад традыцыйным беларускім імем], [[Радыё Свабода]], 21 лістапада 2019 г.</ref>. А першаснай і найбольш старажытнай назвай места ў жамойцкіх (летувіскіх) гаворках ёсьць ''Vilnia'', на што зьвяртае ўвагу А. Ванагас і што пацьвярджаецца сучаснай [[латыская мова|латыскай]] назвай — ''Viļņa''<ref name="viacorka"/>. {| |- | <gallery class="center"> Belarusians - on Ethnic Map of European Russia by Aleksandr Rittich - 1875 AD.jpg|[[Беларусы]] (арэал у цэнтры) на «Этнаграфічнай мапе Эўрапейскай Расеі» (1875 г.), складзенай [[Аляксандар Рыціх|Аляксандрам Рыціхам]] (фрагмэнт) Biełarusy. Беларусы (1885).jpg|Фрагмэнт этнаграфічнай мапы Эўропы з атлясу «Géographie Militaire» ([[Парыж]], 1885 г.) Biełarusy. Беларусы (J. Karski, 1903).jpg|Этнаграфічная мапа беларусаў (паводле моўнага крытэру), складзеная філёлягам-славістам [[Яўхім Карскі|Яўхімам Карскім]], 1903 г. Länder und Völkerkarte Europas.jpg|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» (1918 г.), складзенай нямецкім гісторыкам [[Дзітрых Шэфэр|Дзістрыхам Шэфэрам]] (1845—1929) Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы, складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г. </gallery> |} == Перайменаваньне ліцьвінаў у «беларусаў» == Упершыню назва «беларусы» ў дачыненьні да ліцьвінаў пачала выкарыстоўвацца ў XVII ст. у час войнаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] з Рэччу Паспалітай, у запісах маскоўскіх вайсковых пісараў, дзеля азначэньня праваслаўнага вызнаньня тых палонных ліцьвінаў і ўкраінцаў, якія былі праваслаўнымі (у адрозьненьне ад ліцьвінаў-каталікоў{{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«...литвин Ивашко Иванов з женою с Роинкою да с сыном с Микулайком да с сестрою з девкою Агафьицею. А сказал, что он родом литвин, католицкие веры из города Несвижа, мещанский сын, а жена де за ним литовка же тово ж города Несвижа»|скарочана}}<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570-1667 гг. — Минск, 1963. С. 108.</ref>}}), напрыклад: «''литвин белорусец Ошмянского повету''», «''литовка беларуска Мстиславского повету''», «''литвин белоруские веры''» («руская, беларуская вера» = праваслаўе) і г. д.<ref name="latysonak">[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 212—213.</ref> Тым часам палонныя шляхцічы-ліцьвіны называлі сябе выняткова «ліцьвінамі», напр.: «''литвин Корнейко Круковской, уроженец Оршанского повету, шляхтич белоруские веры''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 112.</ref>). Сваю зямлю палонныя літоўскія (беларускія) шляхціцы таксама называлі Літвой. Гісторык [[Алег Латышонак]] прыйшоў да высновы: {{Пачатак цытаты}} «Сьвядомае ўжываньне назвы „беларусец“ непісьменнымі сялянамі і прадстаўнікамі гарадзкога плебсу ў сытуацыі, калі гэтае найменьне невядома шляхце, я лічу немагчымым. Выснова з гэтага можа быць толькі адна: слова „беларусец“ ува ўсіх выпадках ''уклалі ў вусны прышэльцаў маскоўскія чыноўнікі''»<ref name="latysonak"/> {{Канец цытаты}} [[Файл:Biełarusy. Беларусы (1803).jpg|значак|Беларус ({{мова-ru|«белороссиянин»|скарочана}}) і беларуска ({{мова-ru|«белороссиянка»|скарочана}}). З альбому, выдадзенага ў 1803 годзе для [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I Раманава]], дзе зьмяшчаюцца малюнкі [[Палякі|палякаў]], [[Латышы|латышоў]] («ліфлянцаў» і «курляндцаў»), [[Украінцы|украінцаў]] («маларасіянаў») ды шматлікіх іншых народаў пад [[Расейская імпэрыя|расейскай уладай]], але няма ліцьвінаў{{Заўвага|Беларускі этноляг [[Юры Ўнуковіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што расейскі навуковец [[Васіль Севяргін]], які ў 1802 годзе наведаў [[Шаўлі]], [[Кейданы]], [[Коўна]], [[Вільня|Вільню]], [[Горадня|Горадню]], [[Стоўпцы]], [[Менск]], [[Барысаў]], [[Крупкі]] і [[Ворша|Воршу]], хоць і разглядаў адпаведную тэрыторыю як «''Литву и Белоруссию''», аднак датычна мясцовага насельніцтва не ўжываў ані назвы «беларусы», ані «літоўцы» («ліцьвіны»)<ref>Унуковіч Ю. Этнічная ідэнтыфікацыя і катэгарызацыя беларусаў і літоўцаў у ХІХ ст. // Białorutenistyka Białostocka. T. 12 (2020). S. 377.</ref>}}]] Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161"/>. Выдадзенае ў 1787 годзе на загад маскоўскай гаспадыні [[Кацярына II|Кацярыны II]] «Пространное Землеописание Российского Государства» паведамляла, што ў [[Магілёўскае намесьніцтва|Магілёўскім]] і [[Полацкае намесьніцтва|Полацкім]] намесьніцтвах, «''апроч расейцаў, знаходзяцца <…> палякі, літва і жыды''»{{Заўвага|{{мова-ru|«кроме Россиян, находятся <...> Поляки, Литва и Жиды»|скарочана}}}}<ref>Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. С. 272, 276.</ref>, прытым літва адносілася да славянскіх народаў<ref>Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=GFxiAAAAcAAJ&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 133].</ref>. Геаграфічны слоўнік Расейскай дзяржавы 1788 году зьмяшчае артыкул «''Белоруссия, или Белая Россия''» з азначэньнем «''краіна, далучаная да Расеі <…> за панаваньнем Кацярыны II <…>, як то павет Дынабурскі, ваяводзтвы Амсьціслаўскае, Віцебскае, часткі паветаў Аршанскага і Рэчыцкага <…> цяпер жа ўся Беларусь падзяляецца на два намесьніцтвы: Полацкае і Магілёўскае''»<ref>Новый и полный географический словарь Российского государства. Ч. 1. — Москва, 1788. С. 123—125.</ref>. У афіцыйным аглядзе Расейскай імпэрыі 1793 году адзначалася, што Магілёўскае намесьніцтва складае частку «Беларусі» ({{мова-ru|«Бело-Руссии»|скарочана}}), а «''яго жыхары — гэта палякі і літва, якія спавядаюць рымска-каталіцкі, грэцкі і ўніяцкі законы; ёсьць тут таксама жыды''» ({{мова-ru|«жители оного суть поляки и литва, исповедующие римско-католицкий, греческий и униатский закон; здесь есть также жиды»|скарочана}})<ref>Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб.: Имп. тип., 1793. С. 98.</ref>. Такі ж склад насельніцтва пазначаўся для Полацкага намесьніцтва, якое называлася другой часткай «Беларусі»<ref>Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб.: Имп. тип., 1793. С. 95.</ref>. Тым часам у выдадзеным да [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу Рэчы Паспалітай]] (1772 год) пры Імпэратарскім Маскоўскім унівэрсытэце атлясе зазначалася, што «''Белая Расія <…> складаецца з Смаленскай губэрні''»<ref>Детской атлас: о Российской Империи с толкованием гербов и с родословием царствующему дому. Т. 4. — Москва, 1771. [https://books.google.by/books?id=rABhAAAAcAAJ&pg=PA91&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&f=false С. 91].</ref>, а прафэсар Маскоўскага ўнівэрытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Харытон Чабатароў||ru|Чеботарёв, Харитон Андреевич}} у першым падручніку расейскай геаграфіі «Географическое методическое описание Российской империи…» (выйшаў з друку ў 1776 годзе) пісаў: «''З даўніх часоў прыналежныя да Расеі землі складаюць тры галоўныя яе часткі, гэта значыць: вялікую, малую і белую Расію. <…> Белая Расія, Rossia alba, ляжыць да Польскіх граніцаў паміж вялікай і малой Расіяй. Яна складаецца з аднаго Смаленскага княства <…> Смаленскае княства паводле цяперашняга падзелу называецца [[Смаленская губэрня|Смаленскай губэрняй]]''»<ref>Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. С. 95, [https://books.google.by/books?id=pnVpAAAAcAAJ&pg=PA104&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&f=false 104].</ref>{{Заўвага|Далей жа, аднак, пры падрабязным апісаньні тагачаснага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу Расейскай імпэрыі аўтар ўжо адзначае, што Смаленская губэрня з наступнай Магілёўскай і большай часткай Пскоўскай губэрні «складае гэтак званую Белую Расію» ({{мова-ru|«составляет так называемую Белую Россию»|скарочана}})<ref>Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. [https://books.google.by/books?id=pnVpAAAAcAAJ&pg=PA104&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D1%82%D0%B0%D0%BA%D1%8A%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D0%BC%D1%83%D1%8E&f=false С. 429].</ref>}}. [[Файл:Congress Poland and Lithuanian governorates - by Alexander Voschinin - 1851 AD.jpg|значак|Мапа № 6 атлясу «Географический атлас Российской империи» (1851 г.)<ref>Географический атлас Российской империи [Карты] / Сост. на основании Высочайше утвержденного наставления 24 декабря 1848 года Александром Вощининым. — Санкт-Петербург: 1851. — 17 с.</ref>, дзе цэнтральная частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (на поўдзень ад [[Горадня|Горадні]] і [[Менск]]у) мае подпіс «літоўцы» ({{мова-ru|литовцы|скарочана}}), а паўночна-ўсходняя частка — «беларусы» ({{мова-ru|белорусы|скарочана}})]] У кнізе нямецкага навукоўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Гатліб Георгі|Ёгана Георгі|ru|Георги, Иоганн Готлиб}} «Описание всех в Российском государстве обитающих народов», выдадзенай у 1799 годзе пры Імпэратарскай акадэміі навук у Санкт-Пецярбург, зазначалася, што «''літоўцы — старажытнае племя русаў… гэты народ у пляне сваіх звычаяў, павер’яў, ладу жыцьця, адзеньня і нораваў мае падабенства часткова з палякамі і маларосамі, а часткова зь вядомымі плямёнамі старажытных русаў, што жывуць у Расеі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Литовцы суть древнее племя Руссов… В прочем народ сей в рассуждении своих обычаев, поверьев, образа жизни, одеяния и нравов, имеет сходство частью с Поляками и Малороссиянами, а частью с известными, обитающими в России, племенами древних Руссов»|скарочана}}}}<ref>Георги И. Г. Описание всех обитающих в Российском государстве народов их житейских обрядов, обыкновений, одежд, жилищ, упражнений, забав, вероисповеданий и других достопамятностей. Ч. 4. — СПб, 1799. С. 385.</ref>. У 1815 годзе расейскі географ прафэсар Пецярбурскага пэдагагічнага інстытуту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Еўдакім Зяблоўскі||ru|Зябловский, Евдоким Филиппович}} пісаў у другім выданьні сваёй працы «Статистическое описание Российской Империи»: «''Палякі… жывуць у губэрнях Віцебскай, Магілёўскай, Віленскай, Гарадзенскай, Менскай… <…> Літва знаходзіцца ў Віленскай і Магілёўскай губэрні, і ва ўсіх месцах былога Герцагства Літоўскага''»{{Заўвага|{{мова-ru|Поляки... живут в Губерниях Витебской, Могилевской, Виленской, Гродненской, Минской… <…> Литва находится в Виленской и Могилевской Губерниях и во всех местах бывшего Герцогства Литовского|скарочана}}}}<ref>Зябловский Е. Статистическое описание Российской Империи в нынешнем ее состоянии. — СПб, 1815 [https://books.google.by/books?id=FwRhAAAAcAAJ&printsec=frontcover&dq=%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%98%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%B8&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 123].</ref>. У 1827 годзе расейскі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||ru|Кёппен, Пётр Иванович}} азначаў нашчадкаў [[крывічы|крывічоў]] як «літоўска-рускіх» ({{мова-ru|Литовско-Русских|скарочана}})<ref name="Kiopen-1827-10">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 10.</ref>, «ліцьвіна-русаў» ({{мова-ru|Литвино-Руссов|скарочана}}) і «беларусцаў» ({{мова-ru|Белорусцев|скарочана}})<ref name="Kiopen-1827-11"/>. У 1837 годзе расейскі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сьнегіроў||ru|Снегирёв, Иван Михайлович}} пісаў, што «''пад словам Літва разумеюцца два розныя плямёны, а менавіта: 1) Літва азначае Вялікае Княства Літоўскае ў найбольшым яго пашырэньні. А як уласная Літва, якая гаворыць сваёй мовай, складала найменшую частку насельніцтва; то пад Літвой разумелі Расіянаў, або Русінаў Вялікага Княства Літоўскага; 2) Літва — народ адрознага ад Славянаў племені, які гаворыць мовай нявысьветленага паходжаньня і вядомы ў [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] пад імём Жамойці. У Польскіх пісьменьнікаў Літва часта ўжываецца замест Літоўскай Русі і замест Жамойці або Самагіціі»{{Заўвага|{{мова-ru|«Под словом Литвы разумеются два разных племени, именно 1) Литва означает Великое Княжество Литовское в наибольшем его распространении. А как собственная Литва, говорящая своим особенным языком, составляла самую малую часть народонаселения: то под Литвою разумели Россиян или Русинов Великого Княжества Литовского; 2) Литва — народ опличногo oт Славян племени, говорящий языком недоведомого происхождения и известный в Виленской г. под именем Жмуди. У Польских писателей Литва часто употребляется вместо Литовской Руси и вместо Жмуди или Самогиции».|скарочана}}}}<ref>Снегирев И. М. Руские простонародные праздники и суеверные обряды: Выпуск I. — Москва, 1837. [https://books.google.by/books?id=qQJnAAAAcAAJ&pg=PA244&dq=%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5+%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B4%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8+1837&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjnteDJ0pf0AhWWi_0HHXfhBkEQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%20%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8&f=false С. 94].</ref>. Выдадзеная ў 1839 годзе 3-я частка расейскай энцыкляпэдыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Военный энциклопедический лексикон||ru|Военный энциклопедический лексикон}} у артыкуле пра Віленскую губэрню падавала наступную інфармацыю: «''Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў, расейцаў і малой колькасьці караімаў і татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев, Русских и малого числа Караимов и Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»|скарочана}}}}<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 3. — СПб., 1839. С. 324.</ref>, тым часам у артыкуле пра [[Віцебская губэрня|Віцебскую губэрню]] гэтая ж крыніца замест літоўцаў сярод насельніцтва падавала беларусаў, а паходжаньне шляхты не адзначалася<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1839. С. 384.</ref>. Падобная сытуацыя назіралася і ў выдадзенай у 1845 годзе 9-й частцы, калі ў артыкуле пра [[Менская губэрня|Менскую губэрню]] зазначалася, што «''Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў і малой колькасьці татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев и малого числа Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»|скарочана}}}}<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. [https://books.google.by/books?id=r_IIAAAAQAAJ&pg=PA58&hl=ru&source=gbs_selected_pages&cad=2#v=onepage&q&f=false С. 58].</ref>, а ў артыкуле пра [[Магілёўская губэрня|Магілёўскую губэрню]] замест літоўцаў ужо падаваліся беларусы<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. С. 108.</ref>{{Заўвага|Разам з тым, у выдадзенай у 1840 годзе 4-й частцы адзначалася, што насельніцтва [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] «''пераважна складаецца з русінаў, беларускага племені, з выняткам паўночных паветаў, у якіх пануюць літоўцы. Шляхта амаль ўся даўняга літоўскага і найноўшага польскага паходжаньня''»<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 4. — СПб., 1840. С. 108.</ref>}}. [[Файл:Рассказы на белорусском наречии (1863).jpg|значак|«Рассказы на белорусском наречии», выдадзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі ў 1863 г.]] Выдадзеная у 1843 годзе 2-я частка «Геаграфіі Расейскай імпэрыі» {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Паўлоўскі|Івана Паўлоўскага|ru|Павловский, Иван Яковлевич}} паведамляла, што «''ў Беларусі агулам жывуць літоўцы і рускія; у местах пераважна палякі і жыды''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В Белоруссии вообще живут Литовцы и Русские; в городах преимущественно Поляки и Евреи»|скарочана}}}}<ref>Павловский И. Я. География Российской империи. Ч. 2. — Дерпт, 1843. С. 7.</ref>. У 1849 годзе расейскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сахараў||ru|Сахаров, Иван Петрович}} ужыў датычна беларусаў назву літоўца-русы ({{мова-ru|литовцо-руссы|скарочана}}){{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«Литовцо-руссы хоровод переименовали в корогод»|скарочана}}}}<ref>Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. [https://books.google.by/books?id=UvtJAAAAcAAJ&pg=RA3-PA38&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 38], [https://books.google.by/books?id=oboNAAAAIAAJ&pg=RA3-PA77&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 77].</ref>. Напісаную каля 1857 году і выдадзеную ў 1867 годзе кнігу пра гісторыю [[Тураў]]скай япархіі народжаны на [[Пінскі павет|Піншчыне]] архімандрыт [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Анатолі (Станкевіч)||uk|Анатолій Станкевич}}<ref>Ільїн О. Єпископ Анатолій (Станкевич) та виникнення білоруської національної ідеї // Сіверянський літопис. № 1, 2013. С. 33—34.</ref> пачынаў наступнымі словамі<ref>Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Москва, 1867. С. 1.</ref>: «''Якім бедным ня быў бы выгляд цяперашняга [[Тураў|Турава]], але ўсё-ткі памяць пра Тураў, як калыску праваслаўя ў Літве, сьвятая для ўсякага руса-ліцьвіна''» ({{мова-ru|«Как ни беден вид теперешнего Турова, но все-таки память о Турове, как колыбели православия в Литве, священна для всякого руссо-литвина»|скарочана}}){{Заўвага|«Руса-ліцьвіны» ({{мова-ru|«руссо-литвины»|скарочана}}) таксама ўпамінаюцца ў іншым месцы кнігі<ref>Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Москва, 1867. С. 23.</ref>}}. [[Файл:Dictionary Nasovic Title Page .jpg|значак|[[Слоўнік Насовіча]] ({{мова-ru|«Словарь белорусского наречия»|скарочана}}). [[Санкт-Пецярбург]], 1870 г.]] У 1846 годзе на прапанову Расейскай акадэміі навук даслаць зьвесткі пра наяўнасьць неславянскіх нацыянальных меншасьцяў, у тым ліку і летувісаў, ваўкавыскі земскі спраўнік паведаміў, што ў [[Ваўкавыскі павет (Гарадзенская губэрня)|Ваўкавыскім павеце]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] жыве 84 190 «''літоўцаў праваслаўнага і каталіцкага веравызнаньня''ў» (большасьць насельніцтва павету). Як падкрэсьлівае гісторык [[Аляксандар Краўцэвіч]], такім парадкам мясцовы ўраднік з тэрыторыі гістарычнай Літвы традыцыйна атаясаміў «літоўцаў» з тутэйшымі беларусамі<ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 114.</ref>. Паводле апублікаваных у 1861 годзе афіцыйных зьвестак губэрнскіх статыстычных камітэтаў, сабраных у канцы 1850-х гадоў з дапамогай мясцовага духавенства ўсіх канфэсіяў, у Ваўкавыскім павеце налічвалася ўжо толькі 37 481 «літоўцаў», з астатняга насельніцтва павету 23&nbsp;816 чал. назвалі праваслаўнымі «вялікарасіянамі», 9032 чал. — каталікамі-«палякамі», 8578 чал. — «беларусамі», 2854 чал. — праваслаўнымі «[[яцьвягі|яцьвягамі]]», 15 чал. — «маларасіянамі»<ref name="Zapiski-1861-153">Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.</ref>. Тым часам у [[Гарадзенскі павет (Гарадзенская губэрня)|Гарадзенскім павеце]] налічылі 46&nbsp;270 «літоўцаў», 16&nbsp;426 «палякаў», 8171 «вялікарасіяніна» і 2074 «беларусы», прытым 29&nbsp;856 «літоўцаў» спавядалі праваслаўе. Апроч таго, у [[Берасьцейскі павет (Гарадзенская губэрня)|Берасьцейскім павеце]] налічылі 13&nbsp;322 праваслаўныя «літоўцы», у [[Пружанскі павет (Гарадзенская губэрня)|Пружанскім павеце]] — 22&nbsp;103, у [[Слонімскі павет (Гарадзенская губэрня)|Слонімскім павеце]] — 53&nbsp;808, а ў [[Кобрынскі павет (Гарадзенская губэрня)|Кобрынскім павеце]] — 22&nbsp;725 праваслаўных «яцьвягаў»<ref name="Zapiski-1861-153"/>. Тым часам большую частку насельніцтва Менскай губэрні ў гэтых сьпісах ужо азначылі як беларусаў, хоць у [[Слуцкі павет (Менская губэрня)|Слуцкім павеце]] яшчэ налічылі 20&nbsp;721 «літоўцаў» (зь іх 9028 праваслаўных), у [[Барысаўскі павет|Барысаўскім павеце]] — 19&nbsp;082, у [[Ігуменскі павет|Ігуменскім павеце]] — 14&nbsp;919<ref>Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.</ref>. У Віленскай губэрні гэтыя ж сьпісы дэкляравалі 27&nbsp;985 праваслаўных «літоўцаў» (пераважна ў [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкім павеце]])<ref>Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 150—151.</ref>. У 1869 годзе расейскія ўлады апублікавалі статыстычныя зьвесткі пра этнічны склад падатнага насельніцтва, дзе ўжо і большасьць насельніцтва Гарадзенскай губэрні азначалася як беларусы («нацыянальнасьць» жыхароў гэтым разам вызначалі расейскія паліцыйныя прыставы, якія дасылалі зьвесткі беспасярэдне ў статыстычны камітэт)<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 149—150.</ref>. У 1886 годзе латыска-летувіскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Эдуард Вольтэр||be|Эдуард Аляксандравіч Вольтэр}}, які карыстаўся падтрымкай [[Расейскае геаграфічнае таварыства|Расейскага геаграфічнага таварыства]], даваў наступныя інструкцыі датычна збору статыстычных зьвестак у Віленскай губэрні<ref>Вольтер Э. Об изучении литовского языка и племени // Памятная книжка Виленской губернии на 1887 год. — Вильна, 1886. С. 133.</ref>: «''Пры зьбіраньні статыстычных зьвестак часта зьмешваюцца паняцьці Ліцьвін, Літва ў гістарычна-геаграфічным значэньні зь Літвой этнаграфічнай. Ліцьвінам лічыцца мусіць той, хто ў хатнім побыце размаўляе па-літоўску{{Заўвага|Тут — у сэнсе «па-летувіску»|name="pa-letuvisku"}} <…> У цяперашні час зьвесткі, датычна прынятых у войска ў рубрыцы „паводле паходжаньня“, мусяць лічыцца сумнеўнымі ад таго, што вельмі шмат ліцьвінаў значыцца ў паветах — дзе іх цяпер, як тых, хто размаўляе па-літоўску, зусім няма; а наадварот, у тых паветах, дзе цяпер яшчэ гавораць па-літоўску, паводле статыстычных табліцаў прынятых літоўцаў у войска паказваецца параўнальна мала. У [[Вялейскі павет (Віленская губэрня)|Вялейскім]] і [[Дзісенскі павет (Віленская губэрня)|Дзісенскім]] паветах пра літоўцаў ня можа быць і гаворкі…»{{Заўвага|{{мова-ru|«При собирании статистических сведений часто смешиваются понятия Литвин, Литва в историко-географическом значении с литвою этнографической. Литвином считаться должен тот, кто в домашнем быту говорит по литовски <...> В настоящее время сведения, относительно принятых в войска по рубрике «по происхождению», должны считаться сомнительными оттого, что очень много литвинов значится в уездах — где их теперь, как по литовски говорящих, вовсе нет; а наоборот, в тех уездах, где ныне еще говорят по литовски, по статистическим таблицам принятых литовцев в войска показано сравнительно мало. В Вилейском и Дисненском уездах о литовцах не может быть и речи...»|скарочана}}}}''. [[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі [[Летувіская мова|летувіскамоўная]] паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]] У 1863 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў||ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} на сродкі [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] вялікім накладам надрукаваў «Рассказы на белорусском наречии»<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [http://dziejaslou.by/old/www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/lat902ec.html?OpenDocument Гутарка «царкоўнага старасты Янкі» з «Яськам гаспадаром з-пад Вільні»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 9 (2), 2004. С. 196—212.</ref> (выдавалася за зборнік ананімных «народных» твораў) — кнігу да чытаньня ў [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]], дзе гістарычным ліцьвінам навязваўся ідэалягічны штамп расейскага [[імпэрыялізм]]у дзеля абгрунтаваньня прынцыпаў [[Русіфікацыя Беларусі|іх русіфікацыі]] і асыміляцыі<ref name="Chaustovic-2001-11">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 11.</ref>: у першым творы «Кто булы наши найдавнійшіи диды и якая их була доля до уніи?» аўтар (відаць, [[Міхаіл Каяловіч]]<ref name="Chaustovic-2001-9">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 9.</ref>) апавядае пра «літоўскую заваёву Беларусі»{{Заўвага|Хоць супольнае жыцьцё беларусаў з «заваёўнікамі» ў гэтым творы падаецца досыць станоўча<ref name="Tokc-2006"/>}}, называючы «ліцьвінамі» летувісаў<ref name="Tokc-2006">[[Сяргей Токць|Токць С.]] Абуджэнне заходнерусізму ў інтэграцыйным канструктывізме А. Бендзіна // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Т. 13, сш. 2 (снежань 2006). С. 388—419.</ref>, у другім творы праводзіцца думка, што «''нашы дзяды былі рускімі, але сталі над імі панаваць ліцьвіны і палякі ды прымусілі прыняць унію, каб ператварыць нас у палякаў і католікаў''»<ref name="Chaustovic-2001-9"/>, трэці твор «Великая помылка наших белорусов» заканчваецца заклікам, што «''Русскими, а не Поляками мы повинны называтца''»<ref name="Chaustovic-2001-10">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 10.</ref>, у чацьвертым творы прапагандуецца навучаньне дзяцей у расейскіх школах<ref name="Chaustovic-2001-11"/>. Выдадзены ў 1870 годзе Імпэратарскай акадэміяй навук у [[Санкт-Пецярбург]]у [[Слоўнік Насовіча|«Словарь белорусского наречия»]] [[Іван Насовіч|Івана Насовіча]] падае да беларускага слова «литвин» расейскі адпаведнік «литовец» і прыклад ужываньня «''литвин як лин''»{{Заўвага|Выдадзены ў 2011 годзе [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміяй навук Беларусі]] «Слоўнік беларускіх народных параўнанняў» дае наступнае тлумачэньне выразу «''ліцьвін як лін''»: «''Пра характар колішняга беларуса — дужага, моцнага, выкрутлівага, якога голай рукой ня возьмеш''»<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 241.</ref>}}, сьледам падаецца слова «[[Літвякі (неадназначнасьць)|литвяк]]», якому даецца расейскае тлумачэньне «тоже, что литвин» і прыклад ужываньня «''литвяки по нашему не говоруць''»<ref>Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 269.</ref>. Тым часам у якасьці прыкладу да слова «[[Бацьвіньне|боцвинне]]» падаецца «''Кузьма и Дземьян два лицвины, принешли горшочек боцвиння''»<ref name="Nasovic-1870-31"/>{{Заўвага|Як зазначаюць сучасныя дасьледнікі, сьвятых Кузьму і Дзям’яна беларусы здаўна лічылі сваімі апекунамі і дарадцамі: у беларускім фальклёры адлюстроўваецца вера ў тое, што Кузьма і Дзям’ян дапамагалі сялянам у іх галоўных клопатах — сенакосе, падрыхтоўцы да жніва, малацьбе. Сярод іншага, менавіта Кузьма і Дзям'ян дапамагаюць ліцьвіну паводле сюжэту ўкраінскай інтэрмэдыі XVIII стагодзьдьзя<ref name="Kabrzyckaja-2007"/>}}. Гэты ж слоўнік да вядомай беларускай назвы расейцаў — [[маскаль]] — падае толькі адно расейскае значэньне «солдат»<ref>Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 290.</ref>. [[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія беларускія школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]] Як адзначае гісторык [[Павал Церашковіч]], па 1860-х гадоў тэрмін «ліцьвіны» («літоўцы») у дачыненьні да беларусаў зьнікае з афіцыйных дакумэнтаў і статыстыкі Расейскай імпэрыі<ref>Терешквич П. В. Этническая история Беларуси XIX — начала XX в. — Минск, 2004. С. 79.</ref>. Разам з тым, яшчэ ў працы 1886 году (перавыдавалася ў 1890 годзе) пра здушэньне [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] расейскі вайсковы гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Пузырэўскі||pl|Aleksandr Puzyriewski}}, які паходзіў зь віленскай шляхты, апісваў насельніцтва вылучанага ім паўночнага тэатру ваенных дзеяньняў ([[Беластоцкая вобласьць (Расейская імпэрыя)|Беластоцкая вобласьць]], [[Віленская губэрня]], часткі [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрняў з найважнейшымі местамі [[Вільня]]й, [[Горадня]]й, [[Коўна]]й, [[Беласток]]ам і [[Менск]]ам) як «''жамойць і літоўцы складаюць земляробчую клясу; гандаль і прамысловасьць у руках жыдоў, якія насяляюць месты і мястэчкі; польская шляхта — паноўная кляса''», а насельніцтва сярэдняга тэатру ваенных дзеяньняў ([[Палесьсе]] — паўднёвыя часткі Менскай і Гарадзенскай губэрняў, паўночная частка [[Валынская губэрня|Валынскай губэрні]] з найважнешымі местамі [[Берасьце]]м, [[Пінск]]ам, [[Мазыр]]ом і [[Бабруйск]]ам) — «''беларусы, літоўцы, палякі, жыды''»<ref>Пузыревский А. К. Польско-русская война 1831 г. — СПб., 1886. С. 21—22.</ref>{{Заўвага|А ў выдадзенай у 1869 годзе этнаграфічнай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Дзьмітрыеў|Міхаіла Дзьмітрыева|be|Міхаіл Аляксеевіч Дзмітрыеў}} адзначалася, што {{мова-ru|«Похороны у простолюдинов Дисненского и Вилейского уездов называются Литовским словом ''хаутуры''»|скарочана}}<ref>Собрание песен, сказок, обрядов и обычаев крестьян Северо-западнаго края. — Вильна, 1869. [https://books.google.by/books?id=zwLkAAAAMAAJ&pg=PA211&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A+%22%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiKocygxo70AhWK3eAKHXp0AME4HhDoAXoECAIQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A%20%22%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&f=false С. 211].</ref>}}. Таксама адгукнуліся на сьвядомасьці ліцьвінаў-беларусаў наступствы [[палянізацыя|палянізацыі]]. Так, шматлікія беларусы называлі сябе [[палякі|палякамі]], хоць азначалі сваю зямлю [[Літва старажытная|Літвой]], а мову — [[Беларуская мова|літоўскай]]<ref>Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&pg=PA26&dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&f=false С. 25—26.]</ref>: {{Цытата|Іншая цяжкасьць паходзіць ад таго, што на мясцовай мове, а пагатоў на польскай, нярэдка зьмешваюцца назвы «Беларусь» і «Літва», беларуская мова і літоўская{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіская»|name="letuviskaja"}}, то бок паводле старадаўняй памяці пра тыя часы, калі Беларусь і Літва складалі адно цэлае, усё беларускае называлася ''літоўскім''. Спытаеце вы, напрыклад, якуюсьці мяшчанку, хто яна такая? — Polka, адкажа яна вам. — Адкуль родам? — Z Litwy. Як гавораць дома? — Po litewsku. Між тым пры высьвятленьні больш дакладных зьвестак выяўляецца, што ні сама яна, ні яе родныя ні слова не разумеюць па-літоўску{{Заўвага|name="pa-letuvisku"}}, а гавораць выняткова [[Беларуская мова|па-беларуску]]. {{арыгінал|ru|Другое затруднение происходитъ оттого, что на местном языке, а тем более на польском, нередко смешиваются в названии Белоруссия и Литва, белорусский язык и литовский, т. е. по старинной памяти о тех временах, когда Белоруссия и Литва составляли одно целое, всё белорусское называется литовским. Спросите вы, например, какую нибудь мещанку, кто она такая? – Polka, ответит она вам. – Откуда родом? – Z Litwy. – Как говорят дома? – Po litewsku. Между тем, по наведении более точных справок оказывается, что ни сама она, ни ее родные ни слова не понимают по-литовски, а исключительно говорятъ по-белорусски.}} }} [[Файл:Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi (A. Czapski, 1850).jpg|значак|«Коўна — цяперашняя сталіца [[Жамойць|Жамойці]]» ({{мова-pl|«Kowno dzisiejsza stolica Żmudzi»|скарочана}}). Подпіс да панарамнай выявы [[Коўна]], 1850 г.]] [[Файл:Schamaiten (Samogitien) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» нямецкага гісторыка [[Дытрых Шэфэр|Дытрыха Шэфэра]] (1916 г.), на якой абшар [[летувісы|летувісаў]] мае подпіс «''Schamaiten (Samogitien)''»]] [[Файл:Litauer (Schamaiten, Schmuden) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Легенда да мапы Д. Шэфэра, дзе летувісы азначаюцца [[жамойты|жамойтамі]]<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139—140.</ref>: «''Litauer (Schamaiten, Schmuden'')»]] Зь іншага боку, яшчэ ў пачатку ХХ ст. захоўвалася адрозьненьне паміж літоўцамі і жамойтамі. У артыкуле «Цікавае выступленьне» [[Антон Луцкевіч]] цытуе прамову ксяндза [[Міхал Далецкі|Міхала Далецкага]] на інгрэсе жамойцкага біскупа [[Францішак Карэвіч|Францішка Карэвіча (Пранцішкуса Каравічуса)]]: «''У склад нашай дыяцэзіі ўходзіць, апрыч жмудзінаў і літоўцаў, значнае чысло і другіх народнасьцяў…''»<ref>[[Антон Луцкевіч|Луцкевіч А.]] Барацьба за вызваленьне. — Вільня; Беласток, 2009. С. 134.</ref>. Увогуле, жыхарства [[Жамойць|Жамойці]] (большай часткі сучаснай [[Летува|Летувы]]) «ліцьвінамі» (альбо «літоўцамі») сябе не называла нават у XIX стагодзьдзі. У навуковым выданьні «Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею», выдадзеным у 1899 годзе, у прадмове зьмяшчаецца агляд аўтарам [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], якая займала тады ўсю тэрыторыю сучаснай [[Летува|Летувы]] на поўнач ад [[Коўна|Коўны]]: «''Ковенская губэрня ўся амаль заселеная карэннымі літоўцамі, якія край свой называюць [[Жамойць|Жмудзь]], а сябе [[жмогусы|жмогусамі]]''» ({{мова-ru|«Ковенская губерния вся почти сплошь заселена коренными литовцами, которые страну свою называют Жмудь, а себя жмогусами»|скарочана}}<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою коммиссиею // Акты Упитского гродского суда. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=XeYDAAAAYAAJ&pg=PR29&dq=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx1Yv_n8jzAhWIhv0HHVNpC7sQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%96%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. XXIX].</ref>). А ў 1893 годзе паведамлялася, што «''…Жамойць, або, як яна сама сябе называе, „сьвятая Жамойць“, засяляе шчыльнай масай мільёна ў два душ паўночную частку Віленскай губэрні і найбольшую частку Ковенскай і Сувалкаўскай''» ({{мова-ru|«...Жмудь, или, как она сама себя называет, «святая Жмудь», населяет плотной массой миллиона в два душ северную часть Виленской губернии и наибольшую часть Ковенской и Сувалкской»|скарочана}})<ref>Русское обозрение. Т. 4, 1893. [https://books.google.by/books?id=eeA6AQAAMAAJ&pg=PA414&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82,+%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F+%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C,&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjOovDw0ev0AhWk_7sIHSTgDBwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D1%82%2C%20%E2%80%9E%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%B0%D1%8F%20%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%E2%80%9C%2C&f=false С. 414].</ref>. На тое, што жыхары Жамойці не называлі сябе ліцьвінамі, таксама зьвяртае ўвагу [[Ігар Чаквін]], тым часам беларускамоўныя ліцьвіны гістарычна супрацьпастаўлялі сябе летувісам, якіх вызначалі назвамі «жамайты», «жамойты», «жмудзь», «самагіты» ды іншымі<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95—96.</ref>{{Заўвага|[[Гістарычны слоўнік беларуская мовы]] падае наступныя назвы з азначэньнем 'жамойт, жыхар Жамойці' або 'Жамойць': * ''Жмайдзін'' («''з заўзятай злосьці ... коні двох жмайдзінаў паловых з шорами ізь лейцамі ... заступіўшы на дабравольнай дарозе''») * ''Жмойдзь'' («''пад тым іменем замыкаюцца некаторыя народы сятыскія ў гісторыкаў, і нашы славенскія ўсі продкаве, русь, Масква, палякі, літва, жмойдзь''») * ''Жмуйдзь'' («''з таго ж гомэра і патомкаў яго цымбраў пашлі немцы. А ад кваснона (квіснонамі) краля іўдзескамі названы, готаве, такжа полаўцы, літва, жмуйдзь, латва''») * ''Жамойцін'' («''у лесе ліцьвіна з жамойцінам да тых часоў ані слыхаць было''») * ''Жамойць'' («''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі, і не аселым, адно Жамойці''», «''то ўсе мы і патомкі нашы вялікія князі літоўскія даваці будзем павінны, толька літве, русі, жамойці''», «''асобна абоз з калёс скірпячых паставіўшы бяз зброі і панцыраў бо тодзь яшчэ рыштунку жамойць у тот час ня знала''»)<ref>{{Літаратура/ГСБМ|10к}} С. 42, 50.</ref>}}. Гэтак, гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўстах Іваноўскі||pl|Eustachy Iwanowski}} ў 1861 годзе пісаў, што ліцьвіны ўжываюць наступныя назвы да жамойтаў: ''[[Жмогусы|Zmogosy]], Zmujdziaki, Żmudź, Żmudzin''<ref>Iwanowski E. (Eu…… Heleniusz) Wspomnienia narodowe. — Paryż, 1861. [https://books.google.by/books?id=KNYRAAAAYAAJ&pg=PA491&dq=Zmogosy,+Zmujdziaki,+%C5%BBmud%C5%BA,+%C5%BBmudzin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv8obs1Y70AhW_Q_EDHUkUAAcQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Zmogosy%2C%20Zmujdziaki%2C%20%C5%BBmud%C5%BA%2C%20%C5%BBmudzin&f=false S. 491].</ref>. Беларускае слова «жмудзяк» з расейскім перакладам «жмудин, литвин» зафіксаваў «[[Беларуска-расійскі слоўнік Байкова і Некрашэвіча|Беларуска-расійскі слоўнік]]» [[Мікола Байкоў|Міколы Байкова]] і [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]] (1925 год), а выдадзены ў 2014 годзе «[[Ушачы|Вушацкі]] словазбор [[Рыгор Барадулін|Рыгора Барадуліна]]» падае слова «жмудзяк» у значэньні «скупы чалавек, скнара»: «''Такі ўжо жмут, такі жмудзяк, што зімой лёду не пазычыць''»{{Заўвага|Тым часам слова «жмудны», паводле Расейска-беларускага слоўніка дадатковай лексыкі [[Зьміцер Саўка|Зьмітра Саўкі]], мае расейскі пераклад «выматывающий», а ў беларускіх гаворках ([[Жыткавіцкі раён]]) адпавядае беларускаму слову «скупы»}}. Таксама ў беларускіх гаворках захавалася слова «жмодзь» — 'саранча, навала' («''ек та жмодзь: і свое поедзяць і нашэ покрадуць''»{{Заўвага|Запісана ў [[Столінскі раён|Столінскім раёне]] пра вялікую колькасьць малых пражэрлівых істот}}<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 152.</ref>), якое паводле Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы [[НАН Беларусі]], відаць, ёсьць пераасэнсаваньнем старой назвы групы плямёнаў ([[жамойць]]), вядомым і ў іншых выпадках (напрыклад, [[барбары]])<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 231.</ref>. Тым часам летувіская мовазнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юраце Лаўчуце||lt|Jūratė Sofija Laučiūtė}} ў сваім «Слоўніку балтызмаў у славянскіх мовах» (1982 год) зьвязвае з этнонімам «жамойць» беларускае слова «жмойдзь» — 'шматлікая сям’я з малалетніх, якія задарма ядуць хлеб; увогуле вялікая колькасьць дармаемаў' і параўноўвае яго з словам «жэмяць» — 'малеча, драбяза'<ref>Лаучюте Ю. А. Словарь балтизмов в славянских языках / Отв. ред. чл.-корр. АН СССР А. В. Десницкая; Институт языкознания АН СССР. — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1982. С. 54.</ref>{{Заўвага|Сюды ж «жэмач» — 'пагардлівы зварот да падлеткаў' (смаленскае) і 'дробная рыбіна' (пскоўскае)<ref>Корбут В. [http://mowaznaustwa.ru/2009/03/19/v-korbut-z-kry%D1%9Eskix-belaruskix-baltyzma%D1%9E/ З крыўскіх (беларускіх) балтызмаў] // DRUVIS. Альманах цэнтра этнакасмалогіі KRYŬJA. № 1, 2005.</ref>}}. Таксама, відаць, зьвязаны з жамойтамі выраз «жэмаць пузатая» — 'малыя дзеці' — ёсьць у лексыконе [[Аўсюкова|аўсюкоўскай]] гаворкі ([[Расонскі раён]])<ref>[https://news.arche.by/by/page/science/filialogia-navuka/13809 З лексікону аўсюкоўскай гаворкі], [[ARCHE Пачатак]], 7 лютага 2014 г.</ref>. Апроч таго, беларускі мовазнаўца [[Мікалай Бірыла]] ў сваёй працы «Беларуская антрапанімія» (1969 год) прыводзіць наступныя прозьвішчы, утвораныя ад 'летувіс, жмудзін, жамайдзяк, жыхар Жамойці': Жамойда, Жамойдзін, Жамойта, Жамойць, Жмайдзяк, Жмудзяк, Змудзяк<ref>Бірыла М. Беларуская антрапанімія, 2. Прозвішчы, утвораныя ад апелятыўнай лексікі. — {{Менск (Мінск)}}: «Навука і тэхніка», 1969. С. 144, 146—147, 160.</ref>. Таксама ў Беларусі адзначаюцца паселішчы з назвамі этнічнага паходжаньня, утворанымі ад «жамойць» або «жамайдзяк»: [[Жамайдзякі]] ([[Івацэвіцкі раён]]), [[Жамойск]] ([[Докшыцкі раён]]), [[Жамойцішкі]] ([[Вярэнаўскі раён]])<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 122.</ref>, [[Жамайдзі]] ([[Лідзкі раён]]), [[Жамойдзь (Валожынскі раён)|Жамойдзь]] ([[Валожынскі раён]]) і [[Жамойдзь (Клецкі раён)|Жамойдзь]] ([[Клецкі раён]])<ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі|к}} С. 125.</ref>. Гісторык [[Мікола Ермаловіч]] зьвяртае ўвагу на наяўнасьць значнай колькасці танонімаў тыпу «Жамойцішкі», «Жамайтэлі» і ім падобных у былых Бутрымонскай і Язьненскай воласьцях [[Троцкі павет (Віленская губэрня)|Троцкага]], у Падбярэзскай, Рукойненскай, Янішкаўскай воласьцях [[Віленскі павет (Віленская губэрня)|Віленскага]], у Аляксандраўскай, Беняконскай, Ганчарскай і Эйшышкаўскай воласьцях [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкага]], у Дубатоўскай воласьці [[Сьвянцянскі павет (Віленская губэрня)|Сьвянцянскага]], у Забрэскай і Суботніцкай воласьцях [[Ашмянскі павет (Віленская губэрня)|Ашмянскага]] паветаў. Гэтыя тапонімы досыць сканцэнтраваныя і шчыльна абымаюць усходнія і паўднёва-ўсходнія межы сучаснай Летувы<ref name="Jermalovic-2000-37">{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.</ref>. [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад [[Жамойць|Жамойці]] (''Żmujdź''), 1916 г.]] Такім чынам, [[Русіфікацыя Беларусі|палітыка татальнай русіфікацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]], якую праводзілі ўлады Расейскай імпэрыі, спрыяла паступоваму зьнікненьню з ужытку назвы «ліцьвіны» ў гістарычным сэнсе<ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.</ref><ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 49—50.</ref> і яе адначаснаму замацаваньню за суседнім балтыйскім народам ([[летувісы|летувісамі]])<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321"/>. Тым часам на ўсе землі ліцьвінаў пашырылася назва «[[Белая Русь]]», «Беларусь», якая раней ужывалася датычна ўсходняй часткі ВКЛ, дзе праваслаўных жыхароў называлі «[[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]». Хоць ліцьвіны-беларусы ў афіцыйным жыцьці Расейскай імпэрыі нібыта спынілі сваё існаваньне як асобны народ, але ў рэальнасьці яны працягвалі захоўваць свае нацыянальныя традыцыі, культуру і мову<ref name="Bic-Harecki-Konan-2005-19">{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 19.</ref>. [[Файл:Pahonia. Пагоня (M. Bahdanovič, 30.11.1917).jpg|значак|Першая публікацыя верша «[[Пагоня (песьня)|Пагоня]]» [[Максім Багдановіч|М. Багдановіча]] ([[Вольная Беларусь (газэта)|Вольная Беларусь]], 30 лістапада 1917 г.)]] У канцы XIX — пачатку XX ст. нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з [[шляхта|шляхты]] колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] — простых нашчадкаў [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы»{{Заўвага|Разам з тым, частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>}}. Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} [[Файл:BNR (Ruthienie Blanche) Map 1918.jpg|значак|Межы [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР)]], абвешчаныя 25 сакавіка 1918 г. паводле [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнага крытэру]] — на падставе працаў гісторыка і этнографа [[Мітрафан Доўнар-Запольскі|Мітрафана Доўнар-Запольскага]]]] Разам з тым, усе дзеячы беларускага нацыянальна-вызвольнага руху (ад [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]] да [[Янка Купала|Янкі Купалы]]) бесьперапынна падкрэсьлівалі повязь Беларускай дзяржаўнасьці зь Вялікім Княства Літоўскім, а ўсе беларускія гісторыкі (ад [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]] да [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]]) называлі ВКЛ «Беларуска-Літоўскім гаспадарствам». Гэтая ж пазыцыя знайшла адлюстраваньне ў [[Другая Ўстаўная грамата|Другой Устаўной грамаце]] Беларускай Народнай Рэспублікі ад 9 сакавіка 1918 году («''Пасьля трох з паловаю вякоў няволі зноў на увесь сьвет кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве і будзе жыць''»), а гербу [[Пагоня|Пагоні]] («''старадаўняй Літоўскай Пагоні''»), які стаў дзяржаўным сымбалем БНР, прысьвяціў [[Пагоня (песьня)|свой верш]] клясык беларускай літаратуры [[Максім Багдановіч]]. Тым часам яшчэ ўлетку 1916 году [[Беларускі народны камітэт]] на чале з Антонам Луцкевічам падтрымаў і пашырыў ідэю [[Канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага]] да канцэпцыі «Злучаных Штатаў» ад [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] да [[Чорнае мора|Чорнага]] мораў, якія плянавалася ўтварыць зь незалежных [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летувы]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Украіна|Ўкраіны]]. Падобны зьвяз тлумачыўся найперш эканамічнымі прычынамі — атрыманьнем выйсьця да мора і патрэбамі нацыянальнай абароны. У 1917 годзе беларускія арганізацыі працягвалі выступаць за ўтварэньне Беларуска-Летувіскай дзяржавы (падтрымана ў верасьні 1917 году [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускім нацыянальным камітэтам]] у [[Менск]]у), прытым рабілі гэта, нягледзячы на пазыцыю [[Летувіская Тарыба|Летувіскай Тарыбы]], якая заявіла прэтэнзіі на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічныя тэрыторыі беларусаў]]. Пры канцы студзеня 1918 году ў Вільні прайшла [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларуская канфэрэнцыя]], якая прыняла рэзалюцыю аб імкненьні стварыць незалежную дэмакратычную дзяржаву зь дзьвюх асноўных нацыянальных тэрыторыяў — беларускай і летувіскай. Па абвяшчэньні ў лютым 1918 году незалежнасьці Летувы ў хаўрусе зь [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыяй]] (у ліпені 1918 году прапанову ад Тарыбы стаць [[Летува (каралеўства, 1918)|каралём Летувы]] пад імём «Міндаўгаса II» прыняў нямецкі прынц і вайсковец [[Вільгельм Карл фон Урах]]) ідэя канфэдэрацыі не ўздымалася<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 351—352.</ref>. [[Файл:Jazep Losik. Язэп Лёсік (1910-19).jpg|значак|[[Язэп Лёсік]]]] Кіраўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі ад пачатку няраз сутыкалася з прэтэнзіямі Летувы на велізарную частку [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]. У адказ на заявы ўрада БНР, што Вільня — адвечная сталіца Беларусі, яе палітычны і духоўны цэнтар, летувісы запатрабавалі Гарадзенскую і Віленскую губэрні, большыя за тэрыторыю ўсёй Летувы. Тады ж зьявіліся безапэляцыйныя сьцьверджаньні, што значная частка беларусаў — гэта зьбеларушчаныя летувісы<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 362—363.</ref>. Падобныя заявы тлумачыліся прысваеньнем гістарычнай і культурнай спадчыны Вялікага Княства Літоўскага з боку летувіскага нацыянальнага руху, які праз больш спрыяльныя ўмовы пачаўся значна раней за беларускі. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] таксама зьвярнуў увагу на тое, што першае пакаленьне інтэлігентаў-летувісаў складалі не шляхцічы былога Вялікага Княства Літоўскага (якім само паходжаньне і кодэкс гонару не дазваляў займацца фальшаваньнем), а ксяндзы і настаўнікі — дзеці заможных сялянаў з расейскай адукацыяй<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 31—32, 46.</ref>, якім было вельмі лёгка замоўчваць і ігнараваць гістарычныя факты<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348—349.</ref><ref name="Katlarcuk-2003"/>. У ліпені 1920 году адбылося падпісаньне савецка-летувіскай [[Маскоўская дамова (1920)|Маскоўскай дамовы]], згодна зь якой Летува атрымала значную частку гістарычных і этнаграфічных земляў беларусаў, што выклікала пратэст з боку кіраўніцтва БНР і прывяло да ўтварэньня [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 363—365.</ref>. [[Файл:Tamaš Hryb. Тамаш Грыб (1925).jpg|значак|[[Тамаш Грыб]]]] Ужо ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі былы старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Язэп Лёсік]] апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»<ref>Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.</ref>, у якім зазначыў: «''Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. <…> Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. <…> А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. <…> Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. <…> Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя <…> і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі''». Неўзабаве, аднак, [[Беларусізацыя|беларусізацыю]] ў БССР спыніў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскі тэрор]], які цалкам зьнішчыў беларускую гістарычную школу (Язэпа Лёсіка арыштавалі ўжо ў 1930 годзе — увогуле жа, савецкія ўлады фізычна або духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк)<ref name="Katlarcuk-2009">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[ARCHE Пачатак]]. № 9, 2009.</ref>. Далучаная да [[СССР]] пазьней Летува пазьбегла татальнага зьнішчэньня гуманітарных кадраў і здолела ў 1945—1991 гадох працягваць традыцыі навуковай школы пэрыяду незалежнасьці. У адрозьненьне ад БССР і [[УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў «раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»<ref name="Kascian-2009"/>. Тым часам БССР была адзінай рэспублікай эўрапейскай часткі СССР, якая ня мела гістарычнага часопісу. Згодна з партыйнымі дырэктывамі, адлік сапраўднай гісторыі Беларусі вёўся з 1917 году, а беларускі этнас разглядаўся як негістарычны, які ня меў уласнай эліты, высокай культуры і мастацтва<ref name="Katlarcuk-2009"/>. Адначасна савецкія ўлады фактычна дазволілі летувісам праводзіць палітыку дэнацыяналізацыі і [[Летувізацыя|летувізацыі]] далучаных [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]] гістарычных [[Віленскае ваяводзтва|Віленшчыны]] і [[Троцкае ваяводзтва|Троччыны]]<ref name="Kascian-2009"/>. [[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — [[Вялікае Княства Літоўскае|Літва]], сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]] Дасьледаваньні гісторыі Літвы і ліцьвінаў працягнулі беларускія навукоўцы па-за межамі СССР. Яшчэ ў 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]], былы [[Міністры ўнутраных справаў БНР|міністар унутраных справаў БНР]] [[Тамаш Грыб]] у сваім артыкуле «[[wikisource:be:На два франты|На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)]]» падкрэсьліваў: «''Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! <…> Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»<ref>[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.</ref>. Тым часам яшчэ ў 1939 годзе [[Ян Станкевіч]], які з 1927 году выкладаў у [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]], зазначыў: «''Трэба зацеміць, што з гледзішча нацыянальнага Беларусы ў гэтую пару звалі сябе Ліцьвінамі, гэтак-жа нас звалі ўсе нашыя суседзі, але з гледзішча рэлігійнага Беларусы ўсходняга абраду заўсёды зваліся Русінамі''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Гісторыя Беларускага языка. — Вільня, 1939. C. 6.</ref>. Адным зь першых дасьледнікаў, хто спрабаваў высьветліць, як назва «Літва» перамясьцілася на тэрыторыю суседняй дзяржавы і як славяне-ліцьвіны сталі беларусамі, быў [[Вацлаў Пануцэвіч]] (1911—1991), які выдаваў навуковы часопіс «[[Літва (часопіс)|Litva]]», а таксама апублікаваў некалькі манаграфічных публікацыяў, зь якіх асаблівую навуковую вартасьць маюць кнігі «Літва і Жмудзь» (Чыкага, 1953—1954 год) і «З гісторыі Беларусі або Крывіччыны-Літвы» (Чыкага, 1965 год). Гісторык мовы [[Алесь Жлутка]] адзначае засяроджанасьць В. Пануцэвіча на гістарычных крыніцах і яго грунтоўную філялягічную падрыхтоўку<ref name="Zlutka-1998"/>. Погляды В. Пануцэвіча падтрымаў і разьвіў гісторык [[Павал Урбан]] (1924—2011), які адзначыў разьмежаваньне ліцьвінаў і жамойтаў і што Жамойць была адасобленай ад Літвы моўна і этнічна. У рамках гэтай праграмы знаходзіцца сьцьверджаньне гісторыка, што «''ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жмудзкая мова пачынае звацца літоўскай''» («У сьвятле гістарычных фактаў», 1972 год). Ужо ў найноўшы пэрыяд у Беларусі выйшла чарговая праца П. Урбана «Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў» (1994 год), у якой аўтар сфармуляваў наступную тэзу: «''[[Аўкштота]] была асобнай зямлёй і ніколі не атаясамлівалася з уласна Літвой''». Пашыраны варыянт (у першую чаргу праз улучэньне дадаткаў) гэтай кнігі пад назвай «Старажытныя ліцьвіны» апублікавалі празь сем гадоў<ref name="Dziarnovic-2012"/>. Тым часам у паваеннай Беларусі да падобных высноваў у сваіх дасьледаваньнях, якія праводзіліся па-за афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй, прыйшоў [[Мікола Ермаловіч]] (1921—2000), які завяршыў у 1968 годзе працу над кнігай «Па сьлядах аднаго міта». Гэтая кніга доўгі час пашыралася пад закансьпіраванай назвай «Сто старонак» і ўпершыню легальна выйшла з друку толькі ў 1989 годзе. З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР ужо ў другой палове 1980-х гадоў канцэпцыя М. Ермаловіча атрымала інстытуцыянальнае, фармальнае акадэмічнае завяршэньне і пашырылася ў літаратуры<ref name="Dziarnovic-2012"/>. [[Файл:Coat of arms of Belarus (1991–1995).svg|значак|[[Пагоня|Дзяржаўны герб Беларусі Пагоня]]]] Па [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|аднаўленьні незалежнасьці Беларусі]] [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальны герб]] беларусаў і дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага [[Пагоня]] зноў стаў афіцыйным сымбалем Беларускай дзяржавы, на афіцыйным узроўні ўздымалася пытаньне дзяржаўнай заступнасьці зь Вялікім Княстве Літоўскім (сярод іншага, ВКЛ мелася згадвацца як крыніца Беларускай дзяржаўнасьці ў тэксьце [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.</ref>). У гэты ж час пачаліся супольныя кантакты беларускіх і летувіскіх гісторыкаў, а ў 1993 годзе ў вёсцы [[Гервяты|Гервятах]] адбыўся першы круглы стол беларускіх і летувіскіх навукоўцаў, прысьвечаны спадчыне Вялікага Княства Літоўскага. Аднак па абраньні на пасаду прэзыдэнта Беларусі [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], які неўзабаве ўсталяваў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскі]] [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарны рэжым]] і гісторыкі-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысты]] якога ([[Якаў Трашчанок]], [[Вадзім Гігін]], [[Ігар Марзалюк]] ды іншыя) адзначыліся фактычным зваротам да расейска-савецкага погляду на гістарычных ліцьвінаў, падобныя абмеркаваньні спыніліся, тым часам адбылася рэактывацыя двухбаковых (найперш эканамічных) міждзяржаўных дачыненьняў<ref name="Kascian-2009"/>. == Сучаснасьць == === Ужываньне === У частковым ужытку найменьне «ліцьвін» працягвае існаваць як саманазва вясковага жыхарства і ў цяперашні час<ref name="Arlou-2012-157"/>. У 1990 годзе часопіс «Савецкая этнаграфія» падаваў зьвесткі: {{Пачатак цытаты}} «Як мікраэтнонім, найменьне „ліцьвіны“ існавала і працягвае існаваць сярод некаторых мясцовых групаў [[беларусы|беларускага]] і асыміляванага [[балты]]йскага жыхарства заходніх раёнаў [[Беларусь|Беларусі]] і Ўсходняй [[Летува|Летувы]]»<ref>Чаквин И. В., Терешкович П. В. Из истории становления национального самосознания белорусов (XIV — начало XX вв.) // Советская этнография. № 6, 1990.</ref>. {{Канец цытаты}} У працы 1985 году, у якой адлюстроўваюцца рэаліі 1980-х гадоў, [[Ігар Чаквін]] пісаў: {{Пачатак цытаты}} «У гісторыка-этнаграфічнай вобласьці [[Беларусь|беларуска]]-[[Украіна|ўкраінскага]] [[Палесьсе|Палесься]] арэал распаўсюджваньня назвы ''[[палешукі]]'' не складае суцэльнага масіву. Асноўнай этнанімічнай формай, якая часьцей за ўсё чаргуецца на Палесьсі з назвай ''палешукі'' зьяўляецца этнікон '''ліцьвіны'''. Паводле зьвестак Л. Асоўскага (на 30-я гады ХХ ст.) назва ''ліцьвіны'' была лякалізавана ў Заходнім Палесьсі ў вярхоўях [[Ясельда|Ясельды]] і ў раёне [[Ружаны|Ружан]], [[Косаў|Косава]], [[Івацэвічы|Івацэвіч]]. З гэтай вобласьці, мяркуючы па прыведзенай ім карце, арэал назвы ''ліцьвіны'' распаўсюджваўся на поўдзень да [[Лунінец|Лунінца]]. На [[Прыпяць|Прыпяцкім]] правабярэжжы гэты арэал ішоў ад [[Давыд-Гарадок|Давыд-Гарадка]] на [[Столін]] і далей у двух напрамках — на [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнае]] і на [[Кастопаль]]. (…) Арэальнае існаваньне на Палесьсі формы ''ліцьвіны'' таксама носіць контурны малюнак, калі адпаведная этнанімічная самасьвядомасьць найбольш выразна выступае ў паўзьмежных зонах кантакціраваньня непасрэдна з палешукамі, а ўнутры гэтых зон аслаблена і часткова дыфэрэнцыравана. Так, у радзе палескіх абласьцей, дзе распаўсюджана назва ''ліцьвіны'', яна часта дапаўняецца азначэньнямі, якія падкрэсьліваюць асобныя асаблівасьці гаворак — ''ліцьвіны-хацюны'' (паміж Століным і Ракітным, а таксама паміж Косавам і Лунінцом), ''літвакі-калыбанюкі'' (паміж Століным і Кастопалем), іх антрапалягічныя рысы і спэцыфіку месца існаваньня — ''ліцьвіны-чарнякі'' ([[Пружанскі раён]]), ''парэчукі'' ([[Гарынь|Пагарыньне]]) і г. д.»<ref name="Cakvin-1985"/> {{Канец цытаты}} У энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі]]» (1989 год), 7-м томе [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-м томе [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год) зазначалася<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны, ліцвіны // {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)|к}} С. 292.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/><ref name="Cakvin-1999"/>: {{Пачатак цытаты}} У наш час [назва ліцьвіны] ужываецца <…> таксама як лякальны этнікон невялікіх групаў беларускага насельніцтва (у раёне [[Бяроза (горад)|Бярозы]], [[Івацэвічы|Івацэвічаў]], [[Косаў|Косава]], [[Пружаны|Пружанаў]], [[Наваградак|Наваградку]], [[Вярэнаў|Вярэнава]], [[Горадня|Горадні]], [[Паставы|Паставаў]], [[Браслаў|Браслава]] і інш.), некаторых раёнаў беларуска-ўкраінскага [[Палесьсе|Палесься]] (раёны [[Столін]]а, [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнага]], [[Кастопаль|Кастопалю]], [[Сарны|Сарнаў]], [[Оўруч]]у) і часткова беларускамоўнага насельніцтва паўночнай Чарнігаўшчыны і Кіеўшчыны, заходняй Браншчыны і Смаленшчыны. {{Канец цытаты}} У канцы 1990-х гадоў [[Уладзімер Каткоўскі]], які ў 2004 годзе запачаткаваў [[Беларуская Вікіпэдыя|Беларускую Вікіпэдыю]], стварыў сайт «Літванія, зямля ліцьвінаў»<ref>[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], [https://www.svaboda.org/a/24468948.html Імёны Свабоды: Уладзімер Каткоўскі], [[Радыё Свабода]], 31 студзеня 2012 г.</ref>. У час правядзеньня [[Перапіс насельніцтва Расеі (2002)|перапісу насельніцтва Расеі ў 2002 годзе]] тыя, хто сябе называў ''ліцьвінам'', былі разьмеркаваныя наступным чынам: ''[[аўкштоты]]'', ''[[жамойты]]'', ''[[летувнік]] (і)'', ''[[летувяй]]'', а таксама тыя ''ліцьвіны'' і ''[[літвякі]]''/''[[літвакі]]'', якія ўжываюць летувіскую мову, былі аднесеныя да [[летувісы|летувісаў]]; пазасталыя ''ліцьвіны'' і ''літвякі''/''літвакі'' былі аднесеныя да [[беларусы|беларусаў]]<ref>[http://www.perepis2002.ru/ct/html/TOM_04_01.htm 1. Национальный состав населения], [https://web.archive.org/web/20041106060159/http://www.perepis2002.ru/ www.perepis2002.ru]</ref>. Артур Пракапчук, аўтар часопісу «Самиздат», у 2009 годзе пісаў: «''Літвой гэты край называўся амаль тысячу гадоў, усутыч да XIX стагодзьдзя, а назва народу — „ліцьвіны“ захоўвалася і па Другой сусьветнай вайне, што я нават памятаю з сваіх летніх вакацыяў у вёсцы [[Цытва|Цытве]] ([[Менская вобласьць]]), дзе зацята працягвалі менаваць сябе „ліцьвінамі“ аднавяскоўцы маёй бабулі Эміліі''»<ref>Прокопчук А. А. [http://zhurnal.lib.ru/p/prokopchuk_artur_andreewich/vkl.shtml Беларусь литовская], Журнал «Самиздат», 8 траўня 2011 г.</ref>. Як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], дзясяткі тысячаў беларусаў маюць прозьвішчы з коранем 'ліцьв' ('літв'): Ліцьвін (Літвін), Ліцьвіновіч (Літвіновіч), Ліцьвінка (Літвінка), Ліцьвіненка (Літвіненка), Ліцьвіненя (Літвіненя), Ліцьвіёнак (Літвіёнак), Ліцьвінаў (Літвінаў), Ліцьвінчык (Літвінчык), Ліцьвінюк (Літвінюк), Ліцьвінчук (Літвінчук), Ліцьвінскі (Літвінскі), Літоўчанка, Ліцьвінец і іншыя<ref name="Arlou-2012-157"/>. [[Файл: Стары Ольса. Гераічны эпас. Сьпевы рыцараў і шляхты Вялікай Літвы.jpg|значак|Ваяр-ліцьвін на вокладцы альбому «Гераічны эпас» (2006 год) гурту «[[Стары Ольса]]»]] Апроч таго, назва «ліцьвіны» шырока ўжываецца ў розных сфэрах жыцьця Беларусі: элітарнай і масавай культуры, спорце, грамадзкім харчаваньні. Яшчэ ў 1991 годзе ўтварыўся [[фальклёр]]ны гурт «[[Ліцьвіны (гурт)|Ліцьвіны]]», які займаецца адраджэньнем беларускіх аўтэнтычных сьпеваў<ref>Скобла М. [https://www.svaboda.org/a/28147841.html Натальля Матыліцкая: «Ліцьвіноў» не было ў дзяржаўных рэестрах, але нас слухалі з захапленьнем!], [[Радыё Свабода]], 30 лістапада 2016 г.</ref>. У 2010 годзе ў Менску зьявіўся клюб амэрыканскага футболу «Літвіны», сымбалем якога сталі [[Калюмны]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/27759277.html «Літвіны» — гэта амэрыканскі футбол], [[Радыё Свабода]], 2016 г.</ref>. У 2015 годзе беларускі гурт [[Крамбамбуля (гурт)|Крамбамбуля]] зьмясьціў у сваім альбоме [[Чырвоны штраль]] песьню «Гэй, ліцьвіны! Бог нам радзіць»<ref>[https://34mag.net/piarshak/releases/chyrvony-shtral/p/10 «Чырвоны штраль» ‒ развітальны альбом «Крамбамбулі»], [[34mag]]</ref>. У 2017 годзе ў Менску адкрыўся рэстаран сучаснай беларускай кухні «Літвіны», які праз паўгоду стаў сеткавым<ref>[https://realt.onliner.by/2018/04/06/litviny-2 В Каменной Горке открылся ресторан новой белорусской кухни «Литвины»], [[Onliner.by]], 6.04.2018 г.</ref>. У час [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|абароны Ўкраіны ад расейскага ўварваньня]] першы гераічна палеглы беларус-добраахвотнік [[Ільля «Ліцьвін» (Хрэнаў)|Ільля «Ліцьвін»]] меў вайсковы пазыўны ў гонар гістарычных ліцьвінаў — жыхароў Вялікага Княства Літоўскага<ref>[https://novychas.online/hramadstva/belarus-jaki-vajue-za-ukrainu-raspavjou-pra-hibe Беларус, які ваюе за Украіну, распавёў пра гібель Іллі «Літвіна»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 8 сакавіка 2022 г.</ref>. 21 траўня 2022 году назву «Ліцьвін» атрымаў адзін з двух батальёнаў [[Полк імя Кастуся Каліноўскага|палку імя Кастуся Каліноўскага]] — вайсковай фармацыі беларускіх ваяроў-дабраахвотнікаў ва Ўкраіне<ref>[https://www.svaboda.org/a/31861235.html Батальён Кастуся Каліноўскага абвясьціў аб стварэньні аднайменнага палка], [[Радыё Свабода]], 21 траўня 2022 г.</ref>. === Грамадзкая дзейнасьць === {{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}} Гісторыкі [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць ўвагу на тое, што ліцьвінства ня можа быць альтэрнатывай [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускасьці]], бо ёсьць яе неад’емнай складовай часткай. Проціпастаўляць іх — значыць дэструктыўна перакручваць рэальную гісторыю і этнагенэз беларусаў<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/28920419.html Зноў пра ідэнтычнасьць Скарыны], [[Радыё Свабода]], 15 сьнежня 2017 г.</ref><ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. Адзначаецца, што ўлады [[Расея|Расеі]] атакуюць тое ліцьвінства, якое ёсьць сынонімам беларускасьці, аднак актыўна падтрымліваюць пэўныя «ліцьвінскія» праекты, якія аддзяляюць «ліцьвінаў» ад беларусаў<ref>{{Навіна|аўтар=Руселік В.|загаловак=Вейшнорыя: сьмех скрозь сьлёзы|спасылка=https://novychas.by/palityka/krok-da-zahopu-belarusi-zrobleny-abo-smeh-skroz-s|выдавец=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|дата публікацыі=14 верасьня 2017|дата доступу=25 лютага 2020}}</ref>, ганяць беларусаў і ўсё беларускае<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гэта слова сакральнае. Аб некаторых аспэктах Беларускага Адраджэньня і паразы рускай палітыкі|спасылка=http://pazniak.info/page_geta_slova_sakralnae__ab_nekatoryih_aspektah_belaruskaga__adradjennya_|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=13 верасьня 2015|копія=http://www.bielarus.net/archives/2015/09/15/4232|дата копіі=15 верасьня 2015|дата доступу=22 траўня 2020}}</ref> або прапагандуюць, што беларусы — гэта летувісы, якія маюць вывучаць летувіскую мову і злучацца зь Летувой<ref name="Kraucevic-2017"/>. === Міленіюм Літвы === 22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]]. У звароце арганізацыйнага камітэту паведамляецца, што першы ўпамін назвы Літва (Lituae) у пісьмовых крыніцах — нямецкіх Квэдлінбурскіх аналах — належыць да 1009 году. Аўтары звароту адзначаюць, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі. «''Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь зьяўляецца галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, аб’ядналая ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае''», — гаворыцца ў звароце<ref>{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/01/22/279333_279363|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}</ref>. == Цытаты == {{Цытата|Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская. {{арыгінал|la|Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orientem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est.}}|[[Піюс II (папа рымскі)|Энэй Сыльвій Пікаляміні]], будучы папа рымскі Піюс II, 1440-я гг.}} {{Цытата|…ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем.|[[Статуты ВКЛ|Літоўскі Статут]], 1588 г.}} {{Цытата|Кажам заўжды «літоўскі, ліцьвін» — але тое адно замест «беларускі, беларус», бо ў 1510 годзе ніхто яшчэ «Літву этнічную» і ня сьніў, яшчэ [[Мікалай Рэй|Рэй]] у 1562 годзе ліцьвінам менаваў беларуса, а ў Маскве і ў XVII стагодзьдзі «літоўскі» — тое самае што беларускі. {{арыгінал|pl|Mówimy ciągle «litewski, Litwin», ale to tylko zamiast «białoruski, Białorus», bo w r. 1510 nikomu nie o Litwie właściwej, etnograficznej ani śnilo; jeszcze Rej w r. 1562. Litwinem Białorusina nazywał, a w Moskwie i w XVII wieku «litowskij» tyle, co białoruski}} |[[Аляксандар Брукнэр]], прафэсар [[Бэрлінскі ўнівэрсытэт|Бэрлінскага ўнівэрсытэту]], сябра [[Польская акадэмія навук|Польскай]], [[Праская акадэмія навук|Праскай]], [[Бялградзкая акадэмія навук|Бялградзкай]] і [[Пецярбуская акадэмія навук|Пецярбускай]] акадэміяў навук, 1928 г.<ref>[[Аляксандар Брукнэр|Brückner A.]] Ruskopolski rękopis z r. 1510 // Slavia: časopis pro slovanskou filologii. VII, 1928—1929. S. 10—11.</ref><ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 637.</ref> }} {{Цытата|У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсяе тэрыторыі Беларусі другога найменьня наагул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвою. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў.|[[Язэп Юхо]], гісторык права, доктар навук, 1968 г.<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>.}} {{Цытата|У другой палове ХІХ ст. нацыянальная інтэлігенцыя, якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, аднавіла назвы «Беларусь» і «беларусы» як сымбаль пратэсту супраць расейскага ўціску. Пад гэтаю назваю наш народ увайшоў у ХХ ст., замацаваў яе за сабою ў сусьветнай супольнасьці і ўступіў зь ёю ў новае тысячагодзьдзе. Але нам неабходна памятаць, што мы — нашчадкі ліцьвінаў, прадаўжальнікі іх патрыятычных справаў<ref name="Bic-Harecki-Konan-2005-19"/>.|Аўтарскі калектыў кнігі «Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы», выдадзенай у 2005 годзе Міжнародным грамадзкім аб’яднаньнем «[[Згуртаваньне беларусаў сьвету Бацькаўшчына|Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“]]»: [[Міхась Біч]] — доктар гістарычных навук; [[Натальля Гардзіенка]] — кандыдат гістарычных навук, [[Радзім Гарэцкі]] — акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, экс-прэзыдэнт Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Уладзімер Конан]] — доктар філязофскіх навук; [[Арсень Ліс]] — доктар філялягічных навук; [[Леанід Лойка]] — кандыдат гістарычных навук; [[Адам Мальдзіс]] — доктар філялягічных навук; [[Уладзімер Мархель]] — кандыдат філялягічных навук; [[Алена Макоўская]] — старшыня Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Алесь Петрашкевіч]] — кандыдат гістарычных навук; [[Анатоль Сабалеўскі]] — доктар мастацтвазнаўства; [[Лідзія Савік]] — кандыдат філялягічных навук; [[Віктар Скорабагатаў]] — заслужаны артыст Беларусі; [[Ганна Сурмач]] — экс-старшыня Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Барыс Стук]] — намесьнік старшыні Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Галіна Сяргеева]] — кандыдат гістарычных навук; [[Алег Трусаў]] — кандыдат гістарычных навук; [[Георгі Штыхаў]] — доктар гістарычных навук; [[Язэп Юхо]] — доктар юрыдычных навук}} == Глядзіце таксама == * [[Ліцьвіны Севершчыны]] * [[Беларусы]] * [[Літва старажытная]] * [[Літва (неадназначнасьць)|Літва]] * [[Белая Русь]] * [[Літоўская мітраполія]] * [[Літвякі (Літвіны)|Літвякі]] * [[Старалітва]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/БЭ|9}} * {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|3}} * {{Літаратура/ГСБМ|17}} * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. — 656 с {{ISBN|985-6299-34-9}}. * Гісторыя філасофскай і грамадска-палітычнай думкі Беларусі. У 6 т. Т. 1. Эпоха Сярэднявечча / В. Евароўскі [і інш.]; рэд. кал.: В. Евароўскі [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2008. — 575 с {{ISBN|978-985-08-0967-4}}. * Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с. * [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}} * {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}} * [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}. * [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г. * Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303. * {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}} * {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}} * [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * {{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)}} * {{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}} * {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}} * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Сьвятлана Струкава|Струкава С.]] [https://rep.bntu.by/bitstream/handle/data/6488/%D0%A1.%2037-40.pdf?sequence=1&isAllowed=y Старажытныя найменні беларусаў] // [[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]]. № 8, 2009. С. 37—40. * [[Павал Урбан|Урбан П.]] Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў. — Менск: ВЦ «Бацькаўшчына»; МП «Бесядзь», 1994. — 107 с. * {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}} * [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 74—80. * Чаквін І. [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 37—41. * Чаквін І. Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 47—49. * [[Сяргей Шыдлоўскі|Шыдлоўскі С.]] Формы самавызначэння і самасвядомасці прывілеяванага саслоўя ў Беларусі першай паловы ХІХ стагоддзя // Вестник Полоцкого государственного университета: Серия А (гуманитарные науки). № 7, 2006. С. 25—33. * {{Літаратура/ЭГБ|4}} * {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)}} * {{Літаратура/ЭСБМ|6}} * [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}. * {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}} * {{Кніга |аўтар = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]] |частка = |загаловак = Belarus. The last European dictatorship |арыгінал = |спасылка = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}} |год = 2012 |том = |старонкі = |старонак = 384 |сэрыя = |isbn = 978-0-300-25921-6 |наклад = |ref = Wilson }} * {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}} * [[Фэлікс Канечны|Koneczny F.]] Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 38—45. * Litwinowicz-Droździel M. O starożytnościach litewskich. Mitologizacja historii w XIX-wiecznym piśmiennictwie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. — Kraków: Tow. Autorów i Wydawców Prac Naukowych «Universitas», 2008. — 227 p. {{ISBN|97883-242-0837-1}}. * Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196. * Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254. * [[Павал Церашковіч|Терешкович П. В.]] Этническая история Беларуси XIX — начала XX в.: В контексте Центрально-Восточной Европы. — Мн.: БГУ, 2004. — 223 с. {{ISBN|985-485-004-8}}. * Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. — 463 с {{ISBN|978-985-08-1740-2}}. == Вонкавыя спасылкі == {{Вікіцытатнік|Літвіны}} * [[Дзяніс Марціновіч|Марціновіч Д.]] [https://budzma.org/news/dzyanis-marcinovich-chamu-licviny-stali-byelarusami.html Чаму ліцвіны сталі беларусамі?], [[Budzma.org]], 13 траўня 2014 г. * [[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. * [[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г. * [http://litviny.blogspot.com/ Разважаньні пра ВКЛ і ліцьвінаў] * [https://www.facebook.com/litva.belarus Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі], [[Facebook]] * [http://history-belarus.by/pages/terms/litwiny.php Ліцьвіны]{{ref-ru}}, Кароткая гісторыя Беларусі за апошнія 1000 год * [http://veras.litvin.org/ Віктар Верас «У вытокаў гістарычнай праўды»]{{ref-ru}} * [http://lietuvos.istorija.net/lituanistica/litvinizm.htm Тэндэнцыйная крытыка ліцьвінства з боку летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}} {{Беларусы}} {{Добры артыкул}} [[Катэгорыя:Беларусы]] [[Катэгорыя:Славяне]] [[Катэгорыя:Балты]] [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі]] [[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]] pihahwg9ld19w7f6pvh8hxmh70ezs2b 0 43877 2332721 1966248 2022-08-16T09:14:34Z Taravyvan Adijene 1924 [[ВП:СТРАЗ]] wikitext text/x-wiki {{Населены пункт |Назва = Грац |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Грацу |Назва на мове краіны = Graz |Код мовы назвы краіны = de |Краіна = Аўстрыя |Герб = Wappen Graz.svg |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 881 |Статус з = 1281 |Былая назва = |Мясцовая назва = |Від адміністрацыйнай адзінкі 1 = Фэдэральная зямля |Назва адміністрацыйнай адзінкі 1 = [[Штырыя (зямля)|Штырыя]] |Від адміністрацыйнай адзінкі 2 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 2 = |Від адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = 127.6 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 280200 |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Часавы пас = +1 |Летні час = +2 |Сьпіс тэлефонных кодаў = |Тэлефонны код = +43 316 |Паштовыя індэксы = A-801x, A-802x, A-803x, A-804x, A-805x |Назва лічбавага клясыфікатару = |Лічбавы клясыфікатар = |Аўтамабільны нумарны знак = |Назва аўтамабільнага нумарнога знаку = |Выява = Graz GKB Schlossberg vom Westen.JPG |Апісаньне выявы = |Шырата паўшар’е = паўночнае |Шырата градусаў = 47 |Шырата хвілінаў = 4 |Шырата сэкундаў = |Даўгата паўшар’е = усходняе |Даўгата градусаў = 15 |Даўгата хвілінаў = 26 |Даўгата сэкундаў = |Назва мапы2 = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = http://www.graz.at/ }} '''Грац''' ({{мова-de|Graz}}) — горад у паўднёва-ўсходняй [[Аўстрыя|Аўстрыі]], сталіца [[Штырыя (зямля)|Штырыі]]. Горад знаходзіцца на рацэ [[Мура|Муры]] каля падножжа [[Штырскія Альпы|Штырскіх Альпаў]]. Насельніцтва налічвае каля 250 тыс. чалавек, і па колькасьці насельніцтва гэта другі па велічыні горад Аўстрыі. Назва гораду пайшла ад славенскага слова ''Gradec'', якое азначае «малы замак». Гэта даказвае, што горад узьнік на месцы старажытнага славянскага паселішча. Першыя згадкі аб Грацы адносяцца да 881 году, які ў гэты час быў уласнасьцю уладароў Штырыі. У 1281 годзе Грац атрымаў гарадзкія правы ад [[Рудолф І Аўгуст|Рудальфа І Габсбурга]]. Зь першай паловы ХV стагодзьдзя і да XVII стагодзьдзя Грац быў сталіцай штырыйскай галіны дынастыі [[Габсбургі|Габсбургаў]]. Пад іх уладай горад атрымаў значнае разьвіцьцё, у XVI стагодзьдзі на гары Шлёсбэрг быў пабудаваны замак для абароны ад туркаў. У 1586 годзе ў Грацы ўзьнік першы ўнівэрсытэт. У 1809 годзе горад быў абложаны, але ня ўзяты напалеонаўскімі войскамі. У нашы дні Грац зьяўляецца важным прамысловым, культурным і турыстычным цэнтрам. У горадзе знаходзяцца чатыры ўнівэрсытэты і дзьве вышэйшыя школы ў якіх вучацца каля 40 тыс. студэнтаў. У 2003 годзе Грац быў культурнай сталіцай [[Эўропа|Эўропы]]. У горадзе атрымалі разьвіцьцё броварная, машынабудаўнічая, хімічная, харчовая і тэкстыльная галіны прамысловасьці. [[Міжнародны кірмаш Грацу]] зьяўляецца важнай камэрцыйнай і прамысловай падзеяй паўднёва-ўсходняй Эўропы. У 1999 годзе цэнтар старога гораду быў аб’яўлены [[ЮНЭСКО]] сусьветнай культурнай спадчынай. == Крыніцы == {{Крыніцы}} [[Катэгорыя:Гарады Аўстрыі]] [[Катэгорыя:Штырыя]] bsms8mgadwqilayqbthavfo0obzj6jn 2332738 2332721 2022-08-16T09:41:24Z Taravyvan Adijene 1924 выдаленая [[Катэгорыя:Штырыя]]; дададзеная [[Катэгорыя:Грац]] з дапамогай [[Вікіпэдыя:Прылады/HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Населены пункт |Назва = Грац |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Грацу |Назва на мове краіны = Graz |Код мовы назвы краіны = de |Краіна = Аўстрыя |Герб = Wappen Graz.svg |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 881 |Статус з = 1281 |Былая назва = |Мясцовая назва = |Від адміністрацыйнай адзінкі 1 = Фэдэральная зямля |Назва адміністрацыйнай адзінкі 1 = [[Штырыя (зямля)|Штырыя]] |Від адміністрацыйнай адзінкі 2 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 2 = |Від адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = 127.6 |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 280200 |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Год падліку колькасьці = 2016 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Часавы пас = +1 |Летні час = +2 |Сьпіс тэлефонных кодаў = |Тэлефонны код = +43 316 |Паштовыя індэксы = A-801x, A-802x, A-803x, A-804x, A-805x |Назва лічбавага клясыфікатару = |Лічбавы клясыфікатар = |Аўтамабільны нумарны знак = |Назва аўтамабільнага нумарнога знаку = |Выява = Graz GKB Schlossberg vom Westen.JPG |Апісаньне выявы = |Шырата паўшар’е = паўночнае |Шырата градусаў = 47 |Шырата хвілінаў = 4 |Шырата сэкундаў = |Даўгата паўшар’е = усходняе |Даўгата градусаў = 15 |Даўгата хвілінаў = 26 |Даўгата сэкундаў = |Назва мапы2 = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = http://www.graz.at/ }} '''Грац''' ({{мова-de|Graz}}) — горад у паўднёва-ўсходняй [[Аўстрыя|Аўстрыі]], сталіца [[Штырыя (зямля)|Штырыі]]. Горад знаходзіцца на рацэ [[Мура|Муры]] каля падножжа [[Штырскія Альпы|Штырскіх Альпаў]]. Насельніцтва налічвае каля 250 тыс. чалавек, і па колькасьці насельніцтва гэта другі па велічыні горад Аўстрыі. Назва гораду пайшла ад славенскага слова ''Gradec'', якое азначае «малы замак». Гэта даказвае, што горад узьнік на месцы старажытнага славянскага паселішча. Першыя згадкі аб Грацы адносяцца да 881 году, які ў гэты час быў уласнасьцю уладароў Штырыі. У 1281 годзе Грац атрымаў гарадзкія правы ад [[Рудолф І Аўгуст|Рудальфа І Габсбурга]]. Зь першай паловы ХV стагодзьдзя і да XVII стагодзьдзя Грац быў сталіцай штырыйскай галіны дынастыі [[Габсбургі|Габсбургаў]]. Пад іх уладай горад атрымаў значнае разьвіцьцё, у XVI стагодзьдзі на гары Шлёсбэрг быў пабудаваны замак для абароны ад туркаў. У 1586 годзе ў Грацы ўзьнік першы ўнівэрсытэт. У 1809 годзе горад быў абложаны, але ня ўзяты напалеонаўскімі войскамі. У нашы дні Грац зьяўляецца важным прамысловым, культурным і турыстычным цэнтрам. У горадзе знаходзяцца чатыры ўнівэрсытэты і дзьве вышэйшыя школы ў якіх вучацца каля 40 тыс. студэнтаў. У 2003 годзе Грац быў культурнай сталіцай [[Эўропа|Эўропы]]. У горадзе атрымалі разьвіцьцё броварная, машынабудаўнічая, хімічная, харчовая і тэкстыльная галіны прамысловасьці. [[Міжнародны кірмаш Грацу]] зьяўляецца важнай камэрцыйнай і прамысловай падзеяй паўднёва-ўсходняй Эўропы. У 1999 годзе цэнтар старога гораду быў аб’яўлены [[ЮНЭСКО]] сусьветнай культурнай спадчынай. == Крыніцы == {{Крыніцы}} [[Катэгорыя:Гарады Аўстрыі]] [[Катэгорыя:Грац| ]] q18xfkwkdam209km9p15wq1elkpw9ti 0 44941 2332764 2330647 2022-08-16T10:54:16Z Taravyvan Adijene 1924 /* Вонкавыя спасылкі */ Commons wikitext text/x-wiki [[Файл:Red Wine Glas.jpg|міні|120пкс|Чырвонае віно]] '''Віно́''' ({{мова-la|vinum}}) — [[алькагольныя напоі|алькагольны напой]] (крэпасьць 9—20 % аб.), атрыманы поўным або частковым сьпіртовым [[закісаньне]]м [[вінаград]]нага або пладова-ягаднага соку (часам з даданьнем [[сьпірт]]у і іншых рэчываў). Прыродны хімічны балянс вінаграда дазваляе яму закісаць без даданьня [[цукар|цукру]], [[кісьля]]ў, фэрмэнтаў і іншых пажыўных рэчываў<ref>Johnson, H. (1989). Vintage: The Story of Wine. Simon & Schuster. pp. 11–6. {{ISBN|0671791826}}.</ref>. Вінаграднае віно вырабляецца шляхам закісаньня драбнёнага вінаграду з выкарыстаньнем розных віды [[дрожджы|дрожджаў]]. Дрожджы спажываюць цукар у вінаградзе й пераўтвараюць іх у [[алькаголь]]. Розныя гатункі вінаграда й штамаў дрожджаў вырабляюць розныя гатункі вінаў. Віна зь іншых [[садавіна]]ў, як то [[яблык]]і й іншых, як правіла, называюцца імём садавіны, зь якой яны вырабляюцца, як то [[яблычнае віно]]. Камэрцыйнае выкарыстаньне слова «wine» (і ягоны эквівалент у іншых мовах) ахоўваецца законам ў многіх юрысдыкцыях<ref>George, Rosemary (1991). The Simon & Schuster Pocket Wine Label Decoder. Fireside. {{ISBN|978-0671728977}}.</ref>. Віно мае багатую гісторыю, якая мае тысячы гадоў. Самыя раньнія вядомыя вытворчасьці знаходзіліся каля 8000 гадоў таму на тэрыторыі сучаснай [[Грузія|Грузіі]]. Упершыню віно зьявілася на Балканах каля [[4500 да н. э.]] і было вельмі распаўсюджана ў [[Старажытная Грэцыя|Старажытнай Грэцыі]], [[Тракія|Тракіі]] й [[Старажытны Рым|Рыме]]. Віно таксама гуляе важную ролю ў [[рэлігія|рэлігіі]] на працягу ўсёй сваёй гісторыі. Грэцкі бог [[Дыяніс]] і ягоны рымскі эквівалент [[Бахус]] ёсьць багамі віна й сьпіртных напояў, таксама віно выкарыстоўваецца ў такіх абрадах, як то хрысьціянскай [[Эўхарыстыя|Эўхарыстыі]] й габрэйскім [[Кідуш]]ы. == Гісторыя == [[Файл:29-autunno,Taccuino Sanitatis, Casanatense 4182..jpg|міні|230пкс|зьлева|Выціск вінаграду пасьля ягонага збору. XIV стагодзьдзе]] Археалягічныя дадзеныя сьведчаць аб тым, што самыя першыя месцы зь вядомых па вытворчасьці віна, пры закісаньні вінаграду, існавалі яшчэ 8 тысячаў гадоў таму ў [[Грузія|Грузіі]]<ref>Keys, David (28 December 2003). [https://web.archive.org/web/20080819032437/http://www.independent.co.uk/news/science/now-thats-what-you-call-a-real-vintage-professor-unearths-8000yearold-wine-577863.html "Now that's what you call a real vintage: professor unearths 8,000-year-old wine"]. The Independent</ref> і 6.1 тычячаў гадоў таму ў [[Армэнія|Армэніі]]<ref>Berkowitz, Mark (1996). [http://www.archaeology.org/9609/newsbriefs/wine.html "World's Earliest Wine"]. Archaeology (Archaeological Institute of America) 49 (5).</ref>. Гэтыя месцы знаходзяцца ў межах прыроднай тэрыторыі Эўрапейскага [[вінаград звычайны|вінаграду звычайнага]]. Паводле шырокага праекту, які правялі ў 2006 годзе доктар [[Патрык Джозэф Макговэрн|Макговэрн]] і ягоныя калегі, было прааналізавана больш за 110 сучасных гатункаў вінаграду, у выніку чаго быў высьветлены рэгіён паходжаньня вытворасьці віна. Ён знаходзіўся ў Грузіі, дзе былі знойдзены сьляды наяўнасьці віна на ўнутранай паверхні 8000-гадавой [[кераміка|керамічнай]] пасудзіне<ref>Keys, David (28 December 2003). [https://web.archive.org/web/20080819032437/http://www.independent.co.uk/news/science/now-thats-what-you-call-a-real-vintage-professor-unearths-8000yearold-wine-577863.html Now that's what you call a real vintage: professor unearths 8,000-year-old wine] The Independent (London)</ref>. Іншыя вядомыя галіны вытворчасьці віна былі выяўлены ў [[Грэцыя|Грэцыі]], яны ўзыходзяць да [[4500 да н. э.]]<ref>Bureau Report. [http://www.zeenews.com/articles.asp?aid=361797&sid=FTP "Mashed grapes find could re-write history of wine"]. Zee News.</ref>. 11 студзеня 2011 году ў правінцыі [[Ваёц-Дзор]] у Армэніі быў знойдзены вінаробчы прэс, які датуецца прыкладна [[4000 да н. э.|4000 годам да н. э.]]<ref>News.am [http://news.am/eng/news/44129.html «World’s oldest winery discovered in Armenian cave»]</ref>. У [[Старажытны Эгіпет|Эгіпце]], шэсьць з 36 амфараў віна былі знойдзены ў грабніцы [[Тутанхамон]]а з подпісам на іх галоўнага [[фараон]]скага вінароба «Kha'y». Сьляды вырабу віна таксама былі знойдзены ў [[Цэнтральная Азія|Цэнтральнай Азіі]] ў рэгіёне [[Сіньцьзян]], яны датуюцца пачынаючы з другога й першага тысячагодзьдзя да нашай эры. Вінаградзтва ў [[Індыя|Індыі]] мае доўгую гісторыю, якая сыходзіць да часоў [[Цывілізацыя даліны Інду|цывілізацыі даліны Інду]], калі вінаград, як мяркуюць, быў ўвезены з [[Пэрсія|Пэрсіі]] ў [[5000 да н. э.|5000 г. да н. э]]. Першая вядомая згадка аб віне датуецца [[4 стагодзьдзе да н. э.|4 стагодзьдзем да н. э.]] у працах [[Чанак'я|Чанак'і]], які быў галоўным міністрам імпэратара [[Чандрагупта|Чандрагупты Мауры]]. У сваіх працах Чанак’я асуджаў ужываньне [[алькаголь|алькаголю]]. У дакладзе 2003 году археолягаў паказана магчымасьць, што вінаград зьмяшвалі з [[рыс]]ам для атрыманьня зброджаных напояў у [[Кітай|Кітаі]] ў першыя гады [[7 тысячагодзьдзе да н. э.|7 тысячагодзьдзя да нашай эры]]. Кераміка банкі эпохі [[нэаліт]]у, якая была знойдзена ў [[Хэнань|Хэнані]], зьмяшчала сьляды [[вінная кісьля|віннай кісьлі]] й іншых арганічных злучэньняў, якія звычайна сустракаюцца ў віне. Аднак, няма дастатковых доказаў гэтай тэорыі<ref>Patrick E. McGovern, et al. (30 September 2003). [https://web.archive.org/web/20190707133356/http://www.pnas.org/content/101/51/17593.full?sid=deed5ba2-d55a-40a6-89f0-e4051226b236 «Fermented beverages of pre- and proto-historic China».] Proceedings of the National Academy of Sciences (The National Academy of Sciences).</ref>. У [[Эўропа|Эўропе]] вінакурэньне было закладзена яшчэ ў часы існаваньня старажытнай [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] ў землях, якія сёньня вядомыя ва ўсім сьвеце як вінаробныя рэгіёны. Рымляне разьвівалі вінакурэньне ў месцах знаходжаньня сваіх гарнізонаў, як то [[Бардо]], [[Трыр]] і [[Колчэстэр]], дзеля забесьпячэньня мясцовага попыту й зьніжэньня выдаткаў на транспартыроўку<ref>H. Johnson Vintage: The Story of Wine pg 82–89 Simon and Schuster 1989 {{ISBN|0-671-68702-6}}</ref>. У сярэднявечнай Эўропе [[рымска-каталіцкая царква]] рашуча падтрымлівала вінакурэньне, бо ейныя вырабы патрабаваліся для мэсаў манахаў на працягу многіх гадоў. == Вытворчасьць == Вытворчасьць прыроднага віна без даданьня [[сьпірт]]у займае ад 64 дзён да году. Даданьне сьпірту скарачае тэрмін вытворчасьці да 12—50 дзён<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Сяргей Грыб]].|загаловак=Бывай, чарніла|спасылка=http://www.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=34856|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=[[Газэта]]|год=14 траўня 2009|нумар=[http://www.zviazda.by/ru/archive/index.php?idate=2009-05-14 86 (26444)]|старонкі=[http://www.zviazda.by/a2ttachments/34862/12maj-5.pdf 5]|issn=1990-763x}}</ref>. {| class="wikitable" |+'''Вытворчасьць віна ў 2007 годзе па краінах'''<ref>[https://web.archive.org/web/20120619130038/http://faostat.fao.org/site/567/DesktopDefault.aspx?PageID=567 Food and Agriculture Organization of the United Nations] production statistics</ref> ! Месца !! Краіна<br /> !! Вытворчасьць<br /><small>у [[тона]]х</small> |- !1 | [[Францыя]] || style="text-align:right;"|4,711,600 |- !2 | [[Італія]] || style="text-align:right;"|4,251,380 |- !3 | [[Гішпанія]] || style="text-align:right;"|3,645,000 |- !4 | [[ЗША]] || style="text-align:right;"|2,300,000 |- !5 | [[Аргентына]] || style="text-align:right;"|1,550,000 |- !6 | [[Кітай]] || style="text-align:right;"|1,450,000 |- !7 | [[Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка]] || style="text-align:right;"|1,050,000 |- !8 | [[Аўстралія]] || style="text-align:right;"|961,972 |- !9 | [[Нямеччына]] || style="text-align:right;"|891,600 |- !10 | [[Чылі]] || style="text-align:right;"|827,746 |} == Крыніцы == {{Крыніцы}} [[Катэгорыя:Віны| ]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]] fgpsyb8o46o73cfa6ihwmdabfs7sfab 4 45992 2332654 2329535 2022-08-15T18:21:38Z W 11741 /* Цяперашні добры артыкул */ +[[Бяседа]] wikitext text/x-wiki {{Панэль індэксу ўнутраных матэрыялаў|колер={{Колер|Добрыя артыкулы}}}} __БЯЗЬ_ЗЬМЕСТУ__ {{/Шапка}} <!-- ЦЯПЕРАШНІ ДОБРЫ АРТЫКУЛ --> {| width="80%" style="margin: 0 10% 0 10%; background: transparent;" | [[Файл:P_cal_euro-blue.png|32пкс]] | width="100%"|<div style="border-bottom: solid 2px {{Колер|Фон добрых артыкулаў}};"></div> |} <div style="width=80%; float: center; margin: 0 10% 5em 10%; border-bottom: solid 2px {{Колер|Фон добрых артыкулаў}};"> === Цяперашні добры артыкул === {{Цяперашні добры артыкул}} </div> <!-- УСЕ ДОБРЫЯ АРТЫКУЛЫ --> {| width="100%" |- | style="vertical-align:top; padding-right: 1em; width:50%" | [[Файл:P ps-blue.png|32пкс|зьлева|Навука]] <h3 style="margin-left:40px; padding-bottom:6px; border-bottom:solid 2px {{Колер|Фон добрых артыкулаў}};">Навука</h3> * '''Біялёгія:''' [[Звычайная пустальга]]{{*}}[[Цягліцы]] * '''Геральдыка:''' * '''Мовы:''' [[Праўральская мова]]{{*}}[[Пушту]]{{*}}[[Саамскія мовы]]{{*}}[[Чэская мова]]{{*}}[[Шатляндзкая мова (кельцкая)]] * '''Установы:''' [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі]] * '''Філязофія:''' [[Файл:P_countries-blue.png|32пкс|зьлева|Геаграфія]] <h3 style="margin-left:40px; padding-bottom:6px; border-bottom:solid 2px {{Колер|Фон добрых артыкулаў}};">Геаграфія</h3> * '''Вадаёмы:''' [[Проня]] * '''Краіны:''' [[Беларусь]]{{*}}[[Рэльеф Беларусі]]{{*}}[[Этнічная тэрыторыя беларусаў]]{{*}}[[Жамойць]]{{*}}[[Малая Летува]]{{*}}[[Аўкштота]] * '''Населеныя пункты:''' [[Берасьце]]{{*}}[[Віцебск]]{{*}}[[Горадня]]{{*}}[[Дзераўная (Драгічынскі раён)]]{{*}}[[Лёзна]]{{*}}[[Магілёў]]{{*}}[[Пружаны]]{{*}}[[Салігорск]]{{*}}[[Слуцак]]{{*}}[[Хвойнікі]]{{*}}[[Брагін]] * '''Часткі гарадоў, вуліцы:''' [[Койданаўская вуліца (Менск)]]{{*}}[[Вуліца Валадарскага (Менск)]]{{*}}[[Першамайскі раён (Менск)]]{{*}}[[Савецкі раён (Менск)]] [[Файл:P_history-blue.png|32пкс|зьлева|Гісторыя]] <h3 style="margin-left:40px; padding-bottom:6px; border-bottom:solid 2px {{Колер|Фон добрых артыкулаў}};">Гісторыя</h3> * '''Гісторыя Беларусі:''' [[Беларуска-польская адміністрацыя Менску]]{{*}}[[Вайна Расеі з Рэччу Паспалітай 1792 году]]{{*}}[[Грамадзянская вайна ў Вялікім Княстве Літоўскім 1381—1384 гадоў]]{{*}}[[Грамадзянская вайна ў Вялікім Княстве Літоўскім 1389—1392 гадоў]]{{*}}[[Загляне сонца і ў наша аконца]]{{*}}[[Маладэчна ў складзе Польшчы]]{{*}}[[Пружанскае гета]]{{*}}[[Ліцьвіны]] * '''Гісторыя Эўропы:''' [[Бітва на Косавым полі (1389)]]{{*}}[[Бітва пры Гастынгсе]]{{*}}[[Гісторыя Беларусі]]{{*}}[[Кніганошы]] * '''Гісторыя Азіі:''' [[Гісторыя Ізраілю]] [[Файл:P art-blue.png|32пкс|зьлева|Мастацтва]] <h3 style="margin-left:40px; padding-bottom:6px; border-bottom:solid 2px {{Колер|Фон добрых артыкулаў}};">Мастацтва</h3> * '''Архітэктура:''' [[Грабніца антыпапы Яна XXIII]]{{*}}[[Замак]]{{*}}[[Калізэй]]{{*}}[[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і Сьвятога Яна Апостала і Эвангеліста (Вільня)]] * '''Архітэктура Беларусі: '''[[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)]]{{*}}[[Пружанскі палацык]]{{*}}[[Царква Сьвятога Духа (Менск)]]{{*}}[[Сабор Пакрова Багародзіцы (Горадня)]] * '''Літаратура Беларусі:''' [[Беларускі лемантар або першая навука чытаньня]]{{*}}[[Новая зямля]]{{*}}[[Як вада, як агонь]] * '''Музыка:''' [[Martin S.]]{{*}}[[Jitters]]{{*}}[[Gentleman]]{{*}}[[Юзары]]{{*}}[[Нізкіз]]{{*}}[[Split Before, Together Now]]{{*}}[[Бяседа]] | style="vertical-align:top;" | [[Файл:P social sciences-blue.png|32пкс|зьлева|Культура і грамадзтва]] <h3 style="margin-left:40px; padding-bottom:6px; border-bottom:solid 2px {{Колер|Фон добрых артыкулаў}};">Культура і грамадзтва</h3> * '''Палітыка:''' [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2006 году]]{{*}}[[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2010 году]]{{*}}[[Дзяржаўны камітэт судовых экспэртызаў Рэспублікі Беларусь]]{{*}}[[Усеўкраінскае аб’яднаньне «Свабода»]]{{*}}[[Эўрамайдан]]{{*}}[[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году]] {{*}} [[Мясцовыя выбары ў Беларусі 2014 году]] * '''Мерапрыемствы:''' [[Дзень Волі]]{{*}}[[Сьвяткаваньне 600-годзьдзя Грунвальдзкай бітвы]]{{*}}[[Захад-2013]]{{*}}[[Захад-2017]]{{*}}[[Саюзная рашучасьць-2022]] * '''Культура:''' [[Адукацыя ў Беларусі]]{{*}}[[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт транспарту]]{{*}}[[Менская міжнародная кніжная выстава-кірмаш]] * '''Грамадзтва:''' [[Беларускія немцы]]{{*}}[[Жыве Беларусь!]]{{*}}[[Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны]] * '''Войска:''' [[Вайсковая акадэмія Рэспублікі Беларусь]]{{*}}[[Генэральны штаб Узброеных сілаў Беларусі]]{{*}}[[61-я зьнішчальная авіябаза]]{{*}}[[Служба вонкавай выведкі Расеі]]{{*}}[[Вузел Баранавічы]] [[Файл:Персоналії 4.png|32пкс|зьлева|Пэрсаналіі]] <h3 style="margin-left:40px; padding-bottom:6px; border-bottom:solid 2px {{Колер|Фон добрых артыкулаў}};">Пэрсаналіі</h3> * '''Вайсковыя дзеячы:''' [[Станіслаў Булак-Балаховіч]]{{*}}[[Ян Караль Хадкевіч]] * '''Кіраўнікі і манархі:''' [[Юзэф Пілсудзкі]]{{*}}[[Міндоўг]] * '''Мастакі:''' [[Рэмбрант]] * '''Навукоўцы:''' [[Нікола Тэсла]] * '''Палітыкі:''' [[Ежы Чапскі]]{{*}}[[Пётар Сталыпін]]{{*}}[[Юры Сянько]]{{*}}[[Аляксандар Церахаў]]{{*}}[[Аляксандар Шумілін]]{{*}}[[Дзьмітры Піневіч]] * '''Пісьменьнікі:''' [[Зоська Верас]]{{*}}[[Міхась Чарот]]{{*}}[[Тамаш Зан]]{{*}}[[Францішак Аляхновіч]]{{*}}[[Францішак Багушэвіч]]{{*}}[[Юзэф Ігнацы Крашэўскі]]{{*}}[[Янка Купала]]{{*}}[[Кірыл Стаселька]] * '''Рэлігійныя дзеячы:''' [[Афанасі Філіповіч]]{{*}}[[Павал (Панамароў)]] * '''Іншыя:''' [[Робэрт Бадэн-Паўэл]] [[Файл:P economy blue.png|32пкс|зьлева|Эканоміка й фінансы]] <h3 style="margin-left:40px; padding-bottom:6px; border-bottom:solid 2px {{Колер|Фон добрых артыкулаў}};">Эканоміка й фінансы</h3> * '''Арганізацыі:''' [[Агенцтва шматбаковай аховы інвэстыцыяў]]{{*}}[[Варшаўская фондавая біржа]]{{*}}[[Міжнародная фінансавая карпарацыя]]{{*}}[[Сусьветная гандлёвая арганізацыя]]{{*}}[[Сусьветны банк]]{{*}}[[Беларуская гандлёва-прамысловая палата]] * '''Паслугі:''' [[Транспарт у Беларусі]]{{*}}[[Турызм у Беларусі]] * '''Прадпрыемствы:''' [[Дзяржаўная нафтавая кампанія Азэрбайджанскай Рэспублікі]]{{*}}[[Менскі завод колавых цягачоў]]{{*}}[[Volkswagen (канцэрн)]]{{*}}[[Гомсельмаш]]{{*}}[[Інтэграл (кампанія)]]{{*}}[[Бабруйскаграмаш]]{{*}}[[Віцязь (прадпрыемства)]] * '''Энэргетыка:''' [[АЭС-2006]] [[Файл:P religion-blue.png|32пкс|зьлева|Рэлігія]] <h3 style="margin-left:40px; padding-bottom:6px; border-bottom:solid 2px {{Колер|Фон добрых артыкулаў}};">Рэлігія</h3> * '''Хрысьціянства:''' [[Рэфармацыя]]{{*}}[[Беларуская аўтакефальная праваслаўная царква]] [[Файл:P sport-blue.png|32пкс|зьлева|Спорт і забавы]] <h3 style="margin-left:40px; padding-bottom:6px; border-bottom:solid 2px {{Колер|Фон добрых артыкулаў}};">Спорт і забавы</h3> * '''Гульні''': [[Шахматы]] * '''Спаборніцтвы''': [[Міжнародная алімпіяда па матэматыцы]]{{*}}[[Міжнародная алімпіяда па інфарматыцы]] <!-- [[Файл:P transport-blue.png|32пкс|зьлева|Тэхніка й тэхналёгіі]] <h3 style="margin-left:40px; padding-bottom:6px; border-bottom:solid 2px {{Колер|Фон добрых артыкулаў}};">Тэхніка й тэхналёгіі</h3> --> [[Файл:P_icon_q.png|32пкс|зьлева|Рознае]] <h3 style="margin-left:40px; padding-bottom:6px; border-bottom:solid 2px {{Колер|Фон добрых артыкулаў}};">Рознае</h3> * '''Рамяство:''' [[Бортніцтва]]{{*}}[[Бортны промысел у Беларусі]] * '''Філятэлія:''' [[Гісторыя пошты і паштовых марак Эстоніі]] * '''Тэхніка:''' [[Вагон 81-717/714]]{{*}}[[Дарожныя знакі Беларусі]]{{*}}[[Міжнародны саюз электрасувязі]]{{*}}[[Палянэз (зброя)]]{{*}}[[Сувязь Беларусі]]{{*}}[[Цягнік]] |} [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Афармленьне добрых артыкулаў]] qp62hw0pnrzfhu2rgn5cr4r7tk36miy 4 45993 2332650 2330393 2022-08-15T18:16:50Z W 11741 /* Кандыдаты ў добрыя */ +[[Бяседа]]: артыкул абраны добрым wikitext text/x-wiki {{Панэль індэксу ўнутраных матэрыялаў}} __БЯЗЬ_ЗЬМЕСТУ__ {{/Шапка}} {{/Працэдура}} <inputbox> type=create editintro=Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Памятка preload=Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Шаблён заяўкі default=Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Назва артыкула buttonlabel=Стварыць </inputbox> == Кандыдаты ў добрыя == {| class="wikitable" ! Дата вылучэньня ! Падстаронка абмеркаваньня ! Хада абмеркаваньня |- {{Намінацыя/Добры|Бяседа|30.07.2022|пачатак|абраньне}} |} * <big>З завершанымі абмеркаваньнямі можна азнаёміцца ў [[Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Архіў#Завершаныя абмеркаваньні|архіве абмеркаваньняў]].</big> == На пазбаўленьне статусу == Абмеркаваньні аб пазбаўленьні статусу добрых артыкулаў адбываюцца на старонцы [[/На пазбаўленьне статусу|На пазбаўленьне статусу]]. Тут коратка прадстаўлены сьпіс такіх артыкулаў ([http://be-x-old.wikipedia.org/w/index.php?title=Вікіпэдыя:Кандыдаты_ў_добрыя_артыкулы/На_пазбаўленьне_статусу/Сьпіс&action=edit правіць сьпіс]): {{/На пазбаўленьне статусу/Сьпіс}} == Каардынатарам на зацемку == Каардынатары павінны сачыць за выкананьнем правілаў намінаваньня і абмеркаваньня, пэрыядычна абіраць адзін з артыкулаў, аднаўляць табліцу бягучых кандыдатаў, а таксама сачыць за тым, каб выбраныя артыкулы ня ўтрымлівалі матэрыялаў, абароненых аўтарскімі правамі. Калі вы зьяўляецеся асноўным аўтарам артыкула, рашэньне пытаньня аб яго абраньні даручыце іншым каардынатарам ці аднаму з адміністратараў. ==== Які артыкул выбраць? ==== * Артыкул павінен быць на абмеркаваньні '''ня меней за два тыдні'''. Зь іншага боку, артыкул, які ня быў абраны цягам 3-х месяцаў і мае нявыпраўленыя недахопы, можа здымацца з галасаваньня і не павінен паўторна высоўвацца, пакуль яны ня будуць выпраўленыя. * У падтрымку артыкула павінна прагаласаваць '''ня меней за 4 удзельнікі''' (3 акрамя ініцыятару) і пры гэтым '''ня меней за палову ўсіх прагаласаваўшых'''. * Артыкул павінен адпавядаць [[Вікіпэдыя:Крытэры добрых артыкулаў|крытэрам]]. * Неабходна ўважліва азнаёміцца зь меркаваньнямі і аргумэнтамі ўдзельнікаў. Напрыклад, артыкул могуць адхіляць таму, што не падабаецца тэма, аднак гэта не зьяўляецца аргумэнтам. * Не выбіраць заўсёды артыкулы «ўверсе сьпісу», — выдатныя артыкулы могуць быць забытыя і заставацца ў канцы табліцы. * Не выбіраць толькі артыкулы, дзе «ўсе за»: бывае, што артыкул з дробнымі заўвагамі лепшы, чым артыкул зусім без заўваг, таму што, можа стацца, у ягоным абмеркаваньні ўдзельнічала больш людзей. ==== Працэдура абраньня артыкула ==== * Падвесьці вынік на падстаронцы, што артыкул абраны. Закрыць абмеркаваньне. * Адзначыць у агульнай табліцы колерам і запісам «Артыкул абраны» ў калёнцы «Хада абмеркаваньня». * Прыбраць з табліцы папярэдні абраны і перанесьці гэты радок табліцы ў [[Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Архіў|архіў]]. * Зьмясьціць унізе артыкула шаблён {{Ш|Добры артыкул}}. * Зьмясьціць вытрымку з артыкула і 1 выяву на [[Галоўная старонка|Галоўную старонку]] праз рэдагаваньне шаблёна {{Ш|Цяперашні добры артыкул}}. Лепш за ўсё браць уводзіны ў артыкул і першую выяву ў ім. Але гэта ня догма, галоўнае, каб вытрымка была збалянсаванай і цікавай. Малюнак павінен быць толькі пад свабоднай ліцэнзіяй. * Зьмясьціць запіс пра артыкул на старонцы [[Вікіпэдыя:Добрыя артыкулы]]. * Дадаць запіс у табліцу [[Вікіпэдыя:Сьпіс добрых артыкулаў]]. [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Ацэньваньне артыкулаў|Кандыдаты ў добрыя артыкулы]] a64iwogyuvdjmd03rnv5vvbq40rej4k 2332651 2332650 2022-08-15T18:17:40Z W 11741 . wikitext text/x-wiki {{Панэль індэксу ўнутраных матэрыялаў}} __БЯЗЬ_ЗЬМЕСТУ__ {{/Шапка}} {{/Працэдура}} <inputbox> type=create editintro=Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Памятка preload=Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Шаблён заяўкі default=Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Назва артыкула buttonlabel=Стварыць </inputbox> == Кандыдаты ў добрыя == {| class="wikitable" ! Дата вылучэньня ! Падстаронка абмеркаваньня ! Хада абмеркаваньня |- {{Намінацыя/Добры|Бяседа|30.07.2022|абраньне}} |} * <big>З завершанымі абмеркаваньнямі можна азнаёміцца ў [[Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Архіў#Завершаныя абмеркаваньні|архіве абмеркаваньняў]].</big> == На пазбаўленьне статусу == Абмеркаваньні аб пазбаўленьні статусу добрых артыкулаў адбываюцца на старонцы [[/На пазбаўленьне статусу|На пазбаўленьне статусу]]. Тут коратка прадстаўлены сьпіс такіх артыкулаў ([http://be-x-old.wikipedia.org/w/index.php?title=Вікіпэдыя:Кандыдаты_ў_добрыя_артыкулы/На_пазбаўленьне_статусу/Сьпіс&action=edit правіць сьпіс]): {{/На пазбаўленьне статусу/Сьпіс}} == Каардынатарам на зацемку == Каардынатары павінны сачыць за выкананьнем правілаў намінаваньня і абмеркаваньня, пэрыядычна абіраць адзін з артыкулаў, аднаўляць табліцу бягучых кандыдатаў, а таксама сачыць за тым, каб выбраныя артыкулы ня ўтрымлівалі матэрыялаў, абароненых аўтарскімі правамі. Калі вы зьяўляецеся асноўным аўтарам артыкула, рашэньне пытаньня аб яго абраньні даручыце іншым каардынатарам ці аднаму з адміністратараў. ==== Які артыкул выбраць? ==== * Артыкул павінен быць на абмеркаваньні '''ня меней за два тыдні'''. Зь іншага боку, артыкул, які ня быў абраны цягам 3-х месяцаў і мае нявыпраўленыя недахопы, можа здымацца з галасаваньня і не павінен паўторна высоўвацца, пакуль яны ня будуць выпраўленыя. * У падтрымку артыкула павінна прагаласаваць '''ня меней за 4 удзельнікі''' (3 акрамя ініцыятару) і пры гэтым '''ня меней за палову ўсіх прагаласаваўшых'''. * Артыкул павінен адпавядаць [[Вікіпэдыя:Крытэры добрых артыкулаў|крытэрам]]. * Неабходна ўважліва азнаёміцца зь меркаваньнямі і аргумэнтамі ўдзельнікаў. Напрыклад, артыкул могуць адхіляць таму, што не падабаецца тэма, аднак гэта не зьяўляецца аргумэнтам. * Не выбіраць заўсёды артыкулы «ўверсе сьпісу», — выдатныя артыкулы могуць быць забытыя і заставацца ў канцы табліцы. * Не выбіраць толькі артыкулы, дзе «ўсе за»: бывае, што артыкул з дробнымі заўвагамі лепшы, чым артыкул зусім без заўваг, таму што, можа стацца, у ягоным абмеркаваньні ўдзельнічала больш людзей. ==== Працэдура абраньня артыкула ==== * Падвесьці вынік на падстаронцы, што артыкул абраны. Закрыць абмеркаваньне. * Адзначыць у агульнай табліцы колерам і запісам «Артыкул абраны» ў калёнцы «Хада абмеркаваньня». * Прыбраць з табліцы папярэдні абраны і перанесьці гэты радок табліцы ў [[Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Архіў|архіў]]. * Зьмясьціць унізе артыкула шаблён {{Ш|Добры артыкул}}. * Зьмясьціць вытрымку з артыкула і 1 выяву на [[Галоўная старонка|Галоўную старонку]] праз рэдагаваньне шаблёна {{Ш|Цяперашні добры артыкул}}. Лепш за ўсё браць уводзіны ў артыкул і першую выяву ў ім. Але гэта ня догма, галоўнае, каб вытрымка была збалянсаванай і цікавай. Малюнак павінен быць толькі пад свабоднай ліцэнзіяй. * Зьмясьціць запіс пра артыкул на старонцы [[Вікіпэдыя:Добрыя артыкулы]]. * Дадаць запіс у табліцу [[Вікіпэдыя:Сьпіс добрых артыкулаў]]. [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Ацэньваньне артыкулаў|Кандыдаты ў добрыя артыкулы]] o5k0z7r0e1a74mvdx6z10tpls57pnxz 2332670 2332651 2022-08-15T18:55:01Z W 11741 /* Кандыдаты ў добрыя */ +[[Мясцовыя выбары ў Беларусі 2018 году]] wikitext text/x-wiki {{Панэль індэксу ўнутраных матэрыялаў}} __БЯЗЬ_ЗЬМЕСТУ__ {{/Шапка}} {{/Працэдура}} <inputbox> type=create editintro=Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Памятка preload=Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Шаблён заяўкі default=Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Назва артыкула buttonlabel=Стварыць </inputbox> == Кандыдаты ў добрыя == {| class="wikitable" ! Дата вылучэньня ! Падстаронка абмеркаваньня ! Хада абмеркаваньня |- {{Намінацыя/Добры|Мясцовыя выбары ў Беларусі 2018 году|15.08.2022|пачатак|1}} {{Намінацыя/Добры|Бяседа|30.07.2022|абраньне}} |} * <big>З завершанымі абмеркаваньнямі можна азнаёміцца ў [[Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Архіў#Завершаныя абмеркаваньні|архіве абмеркаваньняў]].</big> == На пазбаўленьне статусу == Абмеркаваньні аб пазбаўленьні статусу добрых артыкулаў адбываюцца на старонцы [[/На пазбаўленьне статусу|На пазбаўленьне статусу]]. Тут коратка прадстаўлены сьпіс такіх артыкулаў ([http://be-x-old.wikipedia.org/w/index.php?title=Вікіпэдыя:Кандыдаты_ў_добрыя_артыкулы/На_пазбаўленьне_статусу/Сьпіс&action=edit правіць сьпіс]): {{/На пазбаўленьне статусу/Сьпіс}} == Каардынатарам на зацемку == Каардынатары павінны сачыць за выкананьнем правілаў намінаваньня і абмеркаваньня, пэрыядычна абіраць адзін з артыкулаў, аднаўляць табліцу бягучых кандыдатаў, а таксама сачыць за тым, каб выбраныя артыкулы ня ўтрымлівалі матэрыялаў, абароненых аўтарскімі правамі. Калі вы зьяўляецеся асноўным аўтарам артыкула, рашэньне пытаньня аб яго абраньні даручыце іншым каардынатарам ці аднаму з адміністратараў. ==== Які артыкул выбраць? ==== * Артыкул павінен быць на абмеркаваньні '''ня меней за два тыдні'''. Зь іншага боку, артыкул, які ня быў абраны цягам 3-х месяцаў і мае нявыпраўленыя недахопы, можа здымацца з галасаваньня і не павінен паўторна высоўвацца, пакуль яны ня будуць выпраўленыя. * У падтрымку артыкула павінна прагаласаваць '''ня меней за 4 удзельнікі''' (3 акрамя ініцыятару) і пры гэтым '''ня меней за палову ўсіх прагаласаваўшых'''. * Артыкул павінен адпавядаць [[Вікіпэдыя:Крытэры добрых артыкулаў|крытэрам]]. * Неабходна ўважліва азнаёміцца зь меркаваньнямі і аргумэнтамі ўдзельнікаў. Напрыклад, артыкул могуць адхіляць таму, што не падабаецца тэма, аднак гэта не зьяўляецца аргумэнтам. * Не выбіраць заўсёды артыкулы «ўверсе сьпісу», — выдатныя артыкулы могуць быць забытыя і заставацца ў канцы табліцы. * Не выбіраць толькі артыкулы, дзе «ўсе за»: бывае, што артыкул з дробнымі заўвагамі лепшы, чым артыкул зусім без заўваг, таму што, можа стацца, у ягоным абмеркаваньні ўдзельнічала больш людзей. ==== Працэдура абраньня артыкула ==== * Падвесьці вынік на падстаронцы, што артыкул абраны. Закрыць абмеркаваньне. * Адзначыць у агульнай табліцы колерам і запісам «Артыкул абраны» ў калёнцы «Хада абмеркаваньня». * Прыбраць з табліцы папярэдні абраны і перанесьці гэты радок табліцы ў [[Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Архіў|архіў]]. * Зьмясьціць унізе артыкула шаблён {{Ш|Добры артыкул}}. * Зьмясьціць вытрымку з артыкула і 1 выяву на [[Галоўная старонка|Галоўную старонку]] праз рэдагаваньне шаблёна {{Ш|Цяперашні добры артыкул}}. Лепш за ўсё браць уводзіны ў артыкул і першую выяву ў ім. Але гэта ня догма, галоўнае, каб вытрымка была збалянсаванай і цікавай. Малюнак павінен быць толькі пад свабоднай ліцэнзіяй. * Зьмясьціць запіс пра артыкул на старонцы [[Вікіпэдыя:Добрыя артыкулы]]. * Дадаць запіс у табліцу [[Вікіпэдыя:Сьпіс добрых артыкулаў]]. [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Ацэньваньне артыкулаў|Кандыдаты ў добрыя артыкулы]] iqi9nks4ko2v5gl4xlvjrsp1sc576l9 14 52572 2332734 1947070 2022-08-16T09:36:56Z Taravyvan Adijene 1924 выдаленая [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Аўстрыі]]; дададзеная [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Аўстрыі паводле гарадоў]] з дапамогай [[Вікіпэдыя:Прылады/HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Асобы па месцы нараджэньня|Вена]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Аўстрыі паводле гарадоў|Вена]] [[Катэгорыя:Асобы Вены]] i8yswvodo2gyr7j4ryuwq3a20jhwpiv 0 59466 2332631 1693949 2022-08-15T17:47:39Z Pierre L'iserois 66839 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Мурзы}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Мурзы |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Мурзоў |Трансьлітараваная назва = Murzy |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Віцебская вобласьць|Віцебская]] |Раён = [[Глыбоцкі раён|Глыбоцкі]] |Сельсавет = [[Удзелаўскі сельсавет|Удзелаўскі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 3 |Год падліку колькасьці = 2010 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = 211823 |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 55 |Шырата хвілінаў = 10 |Шырата сэкундаў = 52 |Даўгата градусаў = 27 |Даўгата хвілінаў = 25 |Даўгата сэкундаў = 41.4 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Мурзы́'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Віцебская вобласьць}} С. 234</ref> — [[вёска]] ў [[Глыбоцкі раён|Глыбоцкім раёне]] [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]]. Мурзы ўваходзяць у склад [[Удзелаўскі сельсавет|Удзелаўскага сельсавету]]. == Гісторыя == У міжваенны час вёска знаходзілася вёска ў складзе [[Верхняе (гміна)|гміны Верхняе]], пазней у (1929) складзе гміны [[Казлоўшчына (гміна)|гміны Казлоўшчына]], Дзісенскага павету, Віленскага ваяводзтва Польскай Рэспублікі<ref>Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 6.</ref><ref>https://www.senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senatopracowania/70/plik/m-631.pdf</ref><ref>https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3950665</ref><ref>Piotr Eberhardt, ''Formowanie się polskiej granicy wschodniej po II wojnie światowej'', „Dzieje Najnowsze”, Rocznik L – 2018 (2), 2018, s. 95–100.</ref>. == Насельніцтва == * 2010 год — 3 чалавекі * 1999 год — 6 чалавек * 1931 год — 160 чалавек<ref>Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 40.</ref> * 1921 год — 156 чалавек<ref>Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej — Tom VII — Część II — Ziemia Wileńska — Powiaty: Brasław, Duniłowicze, Brasław i Wilejka, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923, s 76.</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{SgKP|VI|813|Murzy, wieś, powiat dzisieński, gmina Wierzchnie}} {{Удзелаўскі сельсавет}} {{Глыбоцкі раён}} [[Катэгорыя:Удзелаўскі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Глыбоцкага раёну]] 8npxqq1be4cqy4flyptz4unr32h6m06 2332720 2332631 2022-08-16T09:09:50Z Taravyvan Adijene 1924 артаграфія, пунктуацыя wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Мурзы}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Мурзы |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Мурзоў |Трансьлітараваная назва = Murzy |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Віцебская вобласьць|Віцебская]] |Раён = [[Глыбоцкі раён|Глыбоцкі]] |Сельсавет = [[Удзелаўскі сельсавет|Удзелаўскі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 3 |Год падліку колькасьці = 2010 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = 211823 |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 55 |Шырата хвілінаў = 10 |Шырата сэкундаў = 52 |Даўгата градусаў = 27 |Даўгата хвілінаў = 25 |Даўгата сэкундаў = 41.4 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Мурзы́'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Віцебская вобласьць}} С. 234</ref> — [[вёска]] ў [[Глыбоцкі раён|Глыбоцкім раёне]] [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]]. Мурзы ўваходзяць у склад [[Удзелаўскі сельсавет|Удзелаўскага сельсавету]]. == Гісторыя == У міжваенны час вёска знаходзілася вёска ў складзе [[Верхняе (гміна)|гміны Верхняе]], пазьней у (1929) складзе гміны [[Казлоўшчына (гміна)|гміны Казлоўшчына]] Дзісенскага павету Віленскага ваяводзтва Польскай Рэспублікі<ref>Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 6.</ref><ref>https://www.senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senatopracowania/70/plik/m-631.pdf</ref><ref>https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3950665</ref><ref>Piotr Eberhardt, ''Formowanie się polskiej granicy wschodniej po II wojnie światowej'', «Dzieje Najnowsze», Rocznik L — 2018 (2), 2018, s. 95-100.</ref>. == Насельніцтва == * 2010 год — 3 чалавекі * 1999 год — 6 чалавек * 1931 год — 160 чалавек<ref>Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 40.</ref> * 1921 год — 156 чалавек<ref>Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej — Tom VII — Część II — Ziemia Wileńska — Powiaty: Brasław, Duniłowicze, Brasław i Wilejka, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923, s 76.</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{SgKP|VI|813|Murzy, wieś, powiat dzisieński, gmina Wierzchnie}} {{Удзелаўскі сельсавет}} {{Глыбоцкі раён}} [[Катэгорыя:Удзелаўскі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Глыбоцкага раёну]] 3z5tgqlzuchzh2ogzpr78vcfo9clqew 0 63094 2332759 1695774 2022-08-16T10:07:37Z Taravyvan Adijene 1924 /* Вонкавыя спасылкі */ Commons wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|тып=артыкул|Грыбаўцы|вёску ў [[Польшча|Польшчы]]|вёску ў [[Гарадзенская вобласьць|Гарадзенскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]}} {{Населены пункт/Польшча |Назва = Грыбаўцы |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Грыбаўцаў |Назва на мове краіны = Grzybowce |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Ваяводзтва = [[Падляскае ваяводзтва|Падляскае]] |Павет = [[Беластоцкі павет|Беластоцкі]] |Гміна = [[Гарадок (гміна)|Гарадок]] |Прэзыдэнт места = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |Тэлефонны код = (+48) 85 |Аўтамабільны нумарны знак = BIA |TERYT = |Выява = Podlaskie - Gródek - Grzybowce 20120501 02.JPG |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 6 |Шырата сэкундаў = 55.9 |Даўгата градусаў = 23 |Даўгата хвілінаў = 43 |Даўгата сэкундаў = 1.3 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = }} '''Грыбаўцы''' ({{мова-pl|Grzybowce}}) — [[вёска]] ў [[Беластоцкі павет|Беластоцкім павеце]] [[Падляскае ваяводзтва|Падляскага ваяводзтва]] [[Польшча|Польшчы]]. Знаходзіцца ў гміне [[Гарадок (гміна)|Гарадок]]. {{Гміна Гарадок}} {{Беластоцкі павет}} [[Катэгорыя:Гміна Гарадок]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Падляскага ваяводзтва]] 3b7w2eifmpwoofpc9kkr9vhfor1q7co 14 65900 2332624 1645236 2022-08-15T17:13:16Z Wikisaurus 55002 wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Нацыяналісты паводле народаў]] [[Катэгорыя:Украінскія палітыкі|Нацыяналісты]] [[Катэгорыя:Украінскі нацыяналізм|Нацыяналісты]] djnqsgnditzlndcdquk5l1l6chdqhuo 14 65901 2332628 1696512 2022-08-15T17:13:44Z Wikisaurus 55002 Перанакіроўвае на [[Катэгорыя:Нацыяналісты паводле народаў]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Катэгорыя:Нацыяналісты паводле народаў]] mo5evm9xf9z9vrgoun3jbxqq4wn33an 2332719 2332628 2022-08-16T09:08:06Z Taravyvan Adijene 1924 да выдаленьня wikitext text/x-wiki {{Выдаліць|Перанакіраваньні на катэгорыі не працуюць}} #перанакіраваньне [[Катэгорыя:Нацыяналісты паводле народаў]] 0xy7qowcb3cmrbys9bznv0uzyt743fk 14 65953 2332625 1593825 2022-08-15T17:13:18Z Wikisaurus 55002 wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Нацыяналісты паводле народаў]] i1gs5do3rqoc3anyyhz5bdz6c5ay12g 10 66393 2332632 2049890 2022-08-15T17:50:45Z W 11741 https://india.mfa.gov.by/be/bilateral_relations/political/ wikitext text/x-wiki {{Навігацыйная табліца2 | назва = Амбасадары Беларусі ў Індыі | назва_шаблёну = Амбасадары Беларусі ў Індыі | выява = | стыль_карткі = background-color: #ffffff; text-align: center; | стыль_загалоўка = background-color: {{Колер|Беларусь}}; | стыль_групаў = background-color: {{Колер|Беларусь}}; width: 200px; text-align: right; | стыль_сьпісаў = background: #FAFAFA; text-align: left; | кляса_карткі = hlist | група_інфармацыі1 = Пачатак дыпадносінаў<br/>Адкрыцьцё амбасады | сьпіс1 = {{Дата пачатку|17|4|1992|1}}<br/>{{Дата пачатку|13|7|1994|1}} | група_інфармацыі2 = Амбасадары | сьпіс2 = * [[Уладзімер Сакалоўскі (дыплямат)|Уладзімер Сакалоўскі]] (1998—2004) * [[Алег Лапцёнак]] (2004—2011) * [[Уладзімер Гошын]] (2011) * [[Віталь Прыма]] (2012—2018) * [[Андрэй Ржэўскі]] (з 2018) <noinclude> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Амбасадары Беларусі|Індыя]]</noinclude> }} c6kv0lgeqfkpixiwqm22p6cfvvrvejj 2332633 2332632 2022-08-15T17:51:21Z W 11741 https://india.mfa.gov.by/be/embassy/ambassador/ wikitext text/x-wiki {{Навігацыйная табліца2 | назва = Амбасадары Беларусі ў Індыі | назва_шаблёну = Амбасадары Беларусі ў Індыі | выява = | стыль_карткі = background-color: #ffffff; text-align: center; | стыль_загалоўка = background-color: {{Колер|Беларусь}}; | стыль_групаў = background-color: {{Колер|Беларусь}}; width: 200px; text-align: right; | стыль_сьпісаў = background: #FAFAFA; text-align: left; | кляса_карткі = hlist | група_інфармацыі1 = Пачатак дыпадносінаў<br/>Адкрыцьцё амбасады | сьпіс1 = {{Дата пачатку|17|4|1992|1}}<br/>{{Дата пачатку|13|7|1994|1}} | група_інфармацыі2 = Амбасадары | сьпіс2 = * [[Уладзімер Сакалоўскі (дыплямат)|Уладзімер Сакалоўскі]] (1998—2004) * [[Алег Лапцёнак]] (2004—2011) * [[Уладзімер Гошын]] (2011) * [[Віталь Прыма]] (2012—2018) * [[Андрэй Ржавускі]] (з 2018) <noinclude> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Амбасадары Беларусі|Індыя]]</noinclude> }} 2sxjm77s003m5q45enxmp5urf1fe85a 2332634 2332633 2022-08-15T17:51:52Z W 11741 +[[Беларуска-індыйскія дачыненьні]] wikitext text/x-wiki {{Навігацыйная табліца2 | назва = Амбасадары Беларусі ў Індыі | назва_шаблёну = Амбасадары Беларусі ў Індыі | выява = | стыль_карткі = background-color: #ffffff; text-align: center; | стыль_загалоўка = background-color: {{Колер|Беларусь}}; | стыль_групаў = background-color: {{Колер|Беларусь}}; width: 200px; text-align: right; | стыль_сьпісаў = background: #FAFAFA; text-align: left; | кляса_карткі = hlist | група_інфармацыі1 = Пачатак дып[[Беларуска-індыйскія дачыненьні|адносінаў]]<br/>Адкрыцьцё амбасады | сьпіс1 = {{Дата пачатку|17|4|1992|1}}<br/>{{Дата пачатку|13|7|1994|1}} | група_інфармацыі2 = Амбасадары | сьпіс2 = * [[Уладзімер Сакалоўскі (дыплямат)|Уладзімер Сакалоўскі]] (1998—2004) * [[Алег Лапцёнак]] (2004—2011) * [[Уладзімер Гошын]] (2011) * [[Віталь Прыма]] (2012—2018) * [[Андрэй Ржавускі]] (з 2018) <noinclude> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Амбасадары Беларусі|Індыя]]</noinclude> }} e3g7y935zfya5wrmdkn2k2uawu9zlkk 2332638 2332634 2022-08-15T17:58:02Z W 11741 +Першасная спасылка wikitext text/x-wiki {{Навігацыйная табліца2 | назва = Амбасадары Беларусі ў Індыі | назва_шаблёну = Амбасадары Беларусі ў Індыі | выява = | стыль_карткі = background-color: #ffffff; text-align: center; | стыль_загалоўка = background-color: {{Колер|Беларусь}}; | стыль_групаў = background-color: {{Колер|Беларусь}}; width: 200px; text-align: right; | стыль_сьпісаў = background: #FAFAFA; text-align: left; | кляса_карткі = hlist | група_інфармацыі1 = Пачатак дып[[Беларуска-індыйскія дачыненьні|адносінаў]]<br/>Адкрыцьцё амбасады | сьпіс1 = {{Дата пачатку|17|4|1992|1}}<br/>{{Дата пачатку|13|7|1994|1}} | група_інфармацыі2 = Амбасадары | сьпіс2 = * [[Уладзімер Аркадзевіч Сакалоўскі|Уладзімер Сакалоўскі]] (1998—2004) * [[Алег Лапцёнак]] (2004—2011) * [[Уладзімер Гошын]] (2011) * [[Віталь Прыма]] (2012—2018) * [[Андрэй Ржавускі]] (з 2018) <noinclude> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Амбасадары Беларусі|Індыя]]</noinclude> }} e0x2st2z6ldkw4ovh89z4s0yo46rtwv 10 66398 2332641 1674545 2022-08-15T18:05:53Z W 11741 +1 wikitext text/x-wiki {{Навігацыйная табліца | назва = Надзвычайныя і Паўнамоцныя Амбасадары Рэспублікі Беларусь у Народнай Рэспубліцы Банґлядэш | назва_шаблёну = Амбасадары Беларусі ў Банґлядэшу | выява = | стыль_карткі = background-color: #ffffff; text-align: center; | стыль_загалоўка = background-color: {{Колер|Беларусь}}; | стыль_групаў = background-color: {{Колер|Беларусь}}; width: 200px; text-align: right; | стыль_сьпісаў = background: #FAFAFA; text-align: left; | група_інфармацыі1 = Пачатак дыпадносінаў <br/> Адкрыцьцё пасольства | сьпіс1 = | група_інфармацыі2 = Амбасадары | сьпіс2 = [[Уладзімер Аркадзевіч Сакалоўскі|Уладзімер Сакалоўскі]] (1999—2004) • [[Віталь Прыма]] (2013—2018) • [[Андрэй Ржавускі]] (з 2018-га) <noinclude> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Амбасадары Беларусі|Банґлядэш]]</noinclude> }} 34wk01bqt5wzf1iuvh20j3k7z6iex1f 0 66400 2332635 2316652 2022-08-15T17:54:21Z W 11741 W перанёс старонку [[Уладзімер Сакалоўскі (дыплямат)]] у [[Уладзімер Аркадзевіч Сакалоўскі]]: +[[Вікіпэдыя:Праект:Злучнасьць]]: поўнае імя wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|тып=прозьвішча|Сакалоўскі}} {{Палітык | імя = Уладзімер Сакалоўскі | жанчына = | выява = | подпіс_пад_выявай = | пасада = Надзвычайны і Паўнамоцны Амбасадар Рэспублікі Беларусь у Рэспубліцы Індыя | пачатак_тэрміну = [[13 сакавіка]] [[1998]] | канец_тэрміну = [[20 ліпеня]] [[2004]] | віцэ-прэзыдэнт = | прэзыдэнт = [[Аляксандар Лукашэнка]] | прэм'ер-міністар = [[Сяргей Лінг]], [[Уладзімер Ярмошын]], [[Генадзь Навіцкі]], [[Сяргей Сідорскі]] | папярэднік = --- | наступнік = [[Алег Лапцёнак]] | пасада2 = | пачатак_тэрміну2 = | канец_тэрміну2 = | папярэднік2 = | наступнік2 = | прэзыдэнт2 = | дата_нараджэньня = | месца_нараджэньня = | дата_сьмерці = | месца_сьмерці = | выбарчая_акруга = | нацыянальнасьць = | партыя = | жонка = | прафэсія = | рэлігія = | подпіс = | камэнтар = }} '''Уладзі́мер Арка́дзевіч Сакало́ўскі''' — беларускі дыплямат. [[13 сакавіка]] [[1998]] году прызначаны быў Надзвычайным і Паўнамоцным Амбасадарам Рэспублікі Беларусь у [[Індыя|Рэспубліцы Індыя]] <ref>[https://web.archive.org/web/20120627234229/http://old.bankzakonov.com/d2008/time67/lav67943.htm Указ Президента Республики Беларусь от 13 марта 1998 г. №110 «О назначении В. А. Соколовского Чрезвычайным и Полномочным Послом Республики Беларусь в Республике Индия и присвоении ему дипломатического ранга Чрезвычайного и Полномочного Посла»] {{ref-ru}}</ref>. [[17 сьнежня]] [[1999]] году стаў таксама амбасадарам у [[Банглядэш|Народнай Рэспубліцы Банглядэш]]<ref>[http://www.pravo.by/webnpa/text.asp?start=1&RN=P39900732 Указ Президента Республики Беларусь от 17 снежня 1999 г. N 732 «АБ НАЗНАЧЭННІ У. А.САКАЛОЎСКАГА НАДЗВЫЧАЙНЫМ І ПАЎНАМОЦНЫМ ПАСЛОМ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ У НАРОДНАЙ РЭСПУБЛІЦЫ БАНГЛАДЭШ»]{{Недаступная спасылка|date=May 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Адстаўлены з гэтых пасадаў быў [[20 ліпеня]] [[2004]] году <ref>[http://old.bankzakonov.com/d2008/time31/lav31516.htm Указ Президента Республики Беларусь от 20 июля 2004 г. №335 «Об освобождении В. А. Соколовского от должности Чрезвычайного и Полномочного Посла Республики Беларусь в Республике Индия и Чрезвычайного и Полномочного Посла Республики Беларусь в Народной Республике Бангладеш по совместительству»]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{ref-ru}}</ref>. == Крыніцы == {{зноскі}} {{Амбасадары Беларусі ў Індыі}} {{Амбасадары Беларусі ў Банґлядэшу}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Сакалоўскі, Уладзімер Аркадзевіч}} [[Катэгорыя:Амбасадары Беларусі ў Банглядэшы]] [[Катэгорыя:Амбасадары Беларусі ў Індыі]] ofdo0a5s7pclkpkq2xihaxjo5dopfk4 2332637 2332635 2022-08-15T17:55:00Z W 11741 +Неадназначнасьць [[Уладзімер Сакалоўскі]] wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Уладзімер Сакалоўскі}} {{Палітык | імя = Уладзімер Сакалоўскі | жанчына = | выява = | подпіс_пад_выявай = | пасада = Надзвычайны і Паўнамоцны Амбасадар Рэспублікі Беларусь у Рэспубліцы Індыя | пачатак_тэрміну = [[13 сакавіка]] [[1998]] | канец_тэрміну = [[20 ліпеня]] [[2004]] | віцэ-прэзыдэнт = | прэзыдэнт = [[Аляксандар Лукашэнка]] | прэм'ер-міністар = [[Сяргей Лінг]], [[Уладзімер Ярмошын]], [[Генадзь Навіцкі]], [[Сяргей Сідорскі]] | папярэднік = --- | наступнік = [[Алег Лапцёнак]] | пасада2 = | пачатак_тэрміну2 = | канец_тэрміну2 = | папярэднік2 = | наступнік2 = | прэзыдэнт2 = | дата_нараджэньня = | месца_нараджэньня = | дата_сьмерці = | месца_сьмерці = | выбарчая_акруга = | нацыянальнасьць = | партыя = | жонка = | прафэсія = | рэлігія = | подпіс = | камэнтар = }} '''Уладзі́мер Арка́дзевіч Сакало́ўскі''' — беларускі дыплямат. [[13 сакавіка]] [[1998]] году прызначаны быў Надзвычайным і Паўнамоцным Амбасадарам Рэспублікі Беларусь у [[Індыя|Рэспубліцы Індыя]] <ref>[https://web.archive.org/web/20120627234229/http://old.bankzakonov.com/d2008/time67/lav67943.htm Указ Президента Республики Беларусь от 13 марта 1998 г. №110 «О назначении В. А. Соколовского Чрезвычайным и Полномочным Послом Республики Беларусь в Республике Индия и присвоении ему дипломатического ранга Чрезвычайного и Полномочного Посла»] {{ref-ru}}</ref>. [[17 сьнежня]] [[1999]] году стаў таксама амбасадарам у [[Банглядэш|Народнай Рэспубліцы Банглядэш]]<ref>[http://www.pravo.by/webnpa/text.asp?start=1&RN=P39900732 Указ Президента Республики Беларусь от 17 снежня 1999 г. N 732 «АБ НАЗНАЧЭННІ У. А.САКАЛОЎСКАГА НАДЗВЫЧАЙНЫМ І ПАЎНАМОЦНЫМ ПАСЛОМ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ У НАРОДНАЙ РЭСПУБЛІЦЫ БАНГЛАДЭШ»]{{Недаступная спасылка|date=May 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Адстаўлены з гэтых пасадаў быў [[20 ліпеня]] [[2004]] году <ref>[http://old.bankzakonov.com/d2008/time31/lav31516.htm Указ Президента Республики Беларусь от 20 июля 2004 г. №335 «Об освобождении В. А. Соколовского от должности Чрезвычайного и Полномочного Посла Республики Беларусь в Республике Индия и Чрезвычайного и Полномочного Посла Республики Беларусь в Народной Республике Бангладеш по совместительству»]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{ref-ru}}</ref>. == Крыніцы == {{зноскі}} {{Амбасадары Беларусі ў Індыі}} {{Амбасадары Беларусі ў Банґлядэшу}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Сакалоўскі, Уладзімер Аркадзевіч}} [[Катэгорыя:Амбасадары Беларусі ў Банглядэшы]] [[Катэгорыя:Амбасадары Беларусі ў Індыі]] 4lzstlt22cbvewbvt5jdxb2n1tp48ud 0 66403 2332640 491840 2022-08-15T18:04:33Z W 11741 +3 wikitext text/x-wiki * [[Уладзімер Аляксандравіч Сакалоўскі]] (1874—1959) — расейскі савецкі інжынэр * [[Уладзімер Аркадзевіч Сакалоўскі]] — беларускі дыплямат * [[Уладзімер Ігнатавіч Сакалоўскі]] (1808—1839) — расейскі паэт * [[Уладзімер Лявонцевіч Сакалоўскі]] (1930—2013) — беларускі літаратуразнавец * [[Уладзімер Рыгоравіч Сакалоўскі]] (1945—2011) — расейскі савецкі пісьменьнік * [[Уладзімер Эдуардавіч Сакалоўскі]] (1930—2004) — беларускі савецкі дойлід {{Неадназначнасьць}} p3ts8m70z249pn1a59r0uw7n1br6bgq 4 69295 2332655 2329536 2022-08-15T18:23:05Z W 11741 +[[Бяседа]] wikitext text/x-wiki Тут зьмяшчаецца сьпіс артыкулаў, якія калі-небудзь былі на галоўнай старонцы ў якасьці [[Вікіпэдыя:Добрыя артыкулы|добрых]]. {{Аўтанумарацыя табліцы | {{ {| class="wikitable sortable" |- ! № ! Дата абраньня ! Назва артыкула ! Тэрмін знаходжаньня на галоўнай старонцы ! На галоўнай <!-- |- | нумар | дата | [[назва артыкула]] | --> |- | 1 | 16 чэрвеня 2010{{Заўвага|name="zabranaha"}} | [[Янка Купала]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2013-02|люты 2013 г.]], жнівень 2016 г. | 2 месяцы |- | 1 | 13 ліпеня 2010 | [[Сусьветная гандлёвая арганізацыя]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2016-02|люты 2016 г.]], верасень 2016 г. | 2 месяцы |- | 1 | 20 жніўня 2010 | [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2006 году]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2016-03|сакавік 2016 г.]], кастрычнік 2016 г. | 2 месяцы |- | 1 | 11 верасьня 2010 | [[Сьвяткаваньне 600-годзьдзя Грунвальдзкай бітвы]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2010-09|верасень 2010 г.]], лістапад 2016 г. | 2 месяцы |- | 1 | 22 лістапада 2010 | [[Пагоня]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2010-12|сьнежань 2010 г.]], сьнежань 2016 г. | 2 месяцы |- | 1 | 8 студзеня 2011 | [[Робэрт Бадэн-Паўэл]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2011-03|сакавік 2011 г.]], студзень 2017 г. | 2 месяцы |- | 1 | 8 студзеня 2011 | [[Царква Сьвятога Духа (Менск)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2011-04|красавік 2011 г.]], сакавік 2017 г. | 2 месяцы |- | 1 | 31 траўня 2011 | [[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2011-06|чэрвень 2011 г.]], верасень 2017 г. | 2 месяцы |- | 1 | 28 верасьня 2011 | [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2010 году]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2011-10|кастрычнік 2011 г. — студзень 2012 г.]] | 4 месяцы |- | 1 | 29 лютага 2012 | [[Бітва пры Гастынгсе]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2012-03|сакавік — красавік 2012 г.]] | 2 месяцы |- | 1 | 12 красавіка 2012 | [[Тамаш Зан]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2012-05|травень — чэрвень 2012 г.]] | 2 месяцы |- | 1 | 30 чэрвеня 2012 | [[Бортны промысел у Беларусі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2012-07|ліпень 2012 г.]], лістапад 2017 г. | 2 месяцы |- | 1 | 23 ліпеня 2012 | [[Беларуска-польская адміністрацыя Менску]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2012-08|жнівень 2012 г.]], люты 2018 г. | 2 месяцы |- | 1 | 25 жніўня 2012{{Заўвага|Статус артыкула паніжаны з абранага|name="zabranaha"}} | [[Дзераўная (Дарагічынскі раён)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2016-04|красавік 2016 г.]], сакавік 2018 г. | 2 месяцы |- | 1 | 27 жніўня 2012 | [[Чэская мова]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2012-09|верасень 2012 г.]], чэрвень 2018 г. | 2 месяцы |- | 1 | 1 кастрычніка 2012 | [[Францішак Аляхновіч]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2012-10|кастрычнік — лістапад 2012 г.]] | 2 месяцы |- | 1 | 26 лютага 2013 | [[Юзэф Ігнацы Крашэўскі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2013-03|сакавік 2013 г.]], студзень 2019 г. | 2 месяцы |- | 1 | 16 сакавіка 2013 | [[Цягліцы]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2013-04|красавік 2013 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 4 красавіка 2013 | [[Зоська Верас]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2013-05|травень 2013 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 13 траўня 2013 | [[Вайна Расеі з Рэччу Паспалітай 1792 году]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2013-06|чэрвень 2013 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 13 траўня 2013 | [[Афанасі Філіповіч]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2013-08|жнівень 2013 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 13 траўня 2013 | [[Саамскія мовы]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2013-10|кастрычнік 2013 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 18 траўня 2013 | [[Рэфармацыя]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2013-11|лістапад 2013 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 25 чэрвеня 2013 | [[Нікола Тэсла]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2013-07|ліпень 2013 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 18 ліпеня 2013 | [[Новая зямля]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2013-12|сьнежань 2013 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 21 ліпеня 2013 | [[Францішак Багушэвіч]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2014-01|студзень 2014 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 30 ліпеня 2013 | [[Беларускі лемантар або першая навука чытаньня]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2013-09|верасень 2013 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 25 жніўня 2013 | [[Грамадзянская вайна ў Вялікім Княстве Літоўскім 1389—1392 гадоў]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2014-02|люты 2014 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 25 жніўня 2013 | [[Пружанскі палацык]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2014-03|сакавік 2014 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 31 жніўня 2013 | [[Загляне сонца і ў наша аконца]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2014-04|красавік 2014 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 27 кастрычніка 2013 | [[Проня]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2014-05|травень 2014 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 30 лістапада 2013 | [[Грамадзянская вайна ў Вялікім Княстве Літоўскім 1381—1384 гадоў]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2014-06|чэрвень 2014 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 30 лістапада 2013 | [[Пушту]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2014-07|ліпень 2014 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 8 сьнежня 2013 | [[Калізэй]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2014-08|жнівень 2014 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 16 сьнежня 2013 | [[Гісторыя пошты і паштовых марак Эстоніі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2014-10|кастрычнік 2014 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 12 студзеня 2014 | [[Бітва на Косавым полі (1389)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2014-11|лістапад 2014 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 30 студзеня 2014 | [[Юзэф Пілсудзкі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2014-12|сьнежань 2014 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 15 лютага 2014 | [[Праўральская мова]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2015-01|студзень 2015 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 3 чэрвеня 2014 | [[Маладэчна ў складзе Польшчы]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2015-02|люты 2015 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 20 ліпеня 2014 | [[Міхась Чарот]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2015-03|сакавік 2015 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 8 жніўня 2014 | [[Ежы Чапскі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2015-04|красавік 2015 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 18 жніўня 2014 | [[Пружаны]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2015-05|травень 2015 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 18 жніўня 2014 | [[Пружанскае гета]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2015-06|чэрвень 2015 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 18 жніўня 2014 | [[Шатляндзкая мова (кельцкая)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2015-07|ліпень 2015 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 19 жніўня 2014 | [[Вуліца Рэвалюцыйная (Менск)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2014-09|верасень 2014 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 28 верасьня 2014{{Заўвага|name="zabranaha"}} | [[Ян Караль Хадкевіч]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2016-05|травень 2016 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 30 верасьня 2014{{Заўвага|name="zabranaha"}} | [[Звычайная пустальга]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2016-06|чэрвень 2016 г.]] | 1 месяц |- |1 | 2 лістапада 2014{{Заўвага|name="zabranaha"}} | [[Шахматы]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2016-07|ліпень 2016 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 27 лістапада 2014 | [[Рэмбрант]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2015-08|жнівень 2015 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 27 лістапада 2014 | [[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і Сьвятога Яна Апостала і Эвангеліста (Вільня)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2015-09|верасень 2015 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 27 лістапада 2014 | [[Грабніца антыпапы Яна XXIII]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2015-10|кастрычнік 2015 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 16 сьнежня 2014 | [[Вуліца Валадарскага (Менск)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2015-11|лістапад 2015 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 10 студзеня 2015 | [[Кніганошы]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2015-12|сьнежань 2015 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 17 лютага 2015 | [[Станіслаў Булак-Балаховіч]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2016-01|студзень 2016 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 26 студзеня 2017 | [[Белы кій]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2017-02|люты 2017 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 2 сакавіка 2017 | [[Агенцтва шматбаковай аховы інвэстыцыяў]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2017-04|красавік 2017 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 9 сакавіка 2017 | [[Пётар Сталыпін]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2017-05|травень 2017 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 16 сакавіка 2017 | [[АЭС-2006]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2017-06|чэрвень 2017 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 23 сакавіка 2017 | [[Адукацыя ў Беларусі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2017-07|ліпень 2017 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 5 траўня 2017 | [[Варшаўская фондавая біржа]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2017-08|жнівень 2017 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 12 верасьня 2017 | [[Салігорск]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2017-10|кастрычнік 2017 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 13 лістапада 2017 | [[Захад-2017]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2017-12|сьнежань 2017 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 11 сьнежня 2017 | [[Беларуская аўтакефальная праваслаўная царква]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2018-01|студзень 2018 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 26 сакавіка 2018{{Заўвага|name="zabranaha"}} | [[Замак]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2018-04|красавік 2018 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 26 сакавіка 2018{{Заўвага|name="zabranaha"}} | [[Бортніцтва]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2018-05|травень 2018 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 6 чэрвеня 2018 | [[Генэральны штаб Узброеных сілаў Беларусі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2018-07|ліпень 2018 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 9 ліпеня 2018 | [[Volkswagen (канцэрн)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2018-08|жнівень 2018 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 23 жніўня 2018 | [[Першамайскі раён (Менск)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2018-09|верасень 2018 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 11 верасьня 2018 | [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2018-10|кастрычнік 2018 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 25 верасьня 2018 | [[Міжнародная алімпіяда па матэматыцы]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2018-11|лістапад 2018 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 9 кастрычніка 2018 | [[Міжнародны саюз электрасувязі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2018-12|сьнежань 2018 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 22 кастрычніка 2018 | [[Вайсковая акадэмія Рэспублікі Беларусь]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2019-02|люты 2019 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 5 лістапада 2018 | [[Беларускія немцы]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2019-03|сакавік 2019 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 20 сьнежня 2018 | [[Дзяржаўны камітэт судовых экспэртызаў Рэспублікі Беларусь]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2019-04|красавік 2019 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 9 студзеня 2019 | [[Горадня]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2019-06|чэрвень 2019 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 9 студзеня 2019 | [[Захад-2013]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2019-07|ліпень 2019 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 2 лютага 2019 | [[Сусьветны банк]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2019-08|жнівень 2019 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 5 лютага 2019 | [[Слуцак]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2019-09|верасень 2019 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 4 сакавіка 2019 | [[Гісторыя Ізраілю]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2019-10|кастрычнік 2019 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 9 сакавіка 2019 | [[Лёзна]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2019-11|лістапад 2019 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 11 красавіка 2019 | [[Martin S.]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2019-12|сьнежань 2019 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 9 траўня 2019 | [[Вагон 81-717/714]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2020-01|студзень 2020 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 9 траўня 2019 | [[Jitters]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2020-02|люты 2020 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 13 траўня 2019 | [[Віцебск]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2020-03|сакавік 2020 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 5 чэрвеня 2019 | [[Юры Сянько]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2020-04|красавік 2020 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 23 ліпеня 2019 | [[Аляксандар Шумілін]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2020-05|травень 2020 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 22 жніўня 2019 | [[Міжнародная фінансавая карпарацыя]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2020-06|чэрвень 2020 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 24 жніўня 2019 | [[Gentleman]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2020-07|ліпень 2020 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 5 верасьня 2019 | [[Менскі завод колавых цягачоў]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2020-08|жнівень 2020 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 21 верасьня 2019 | [[Аляксандар Церахаў]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2020-09|верасень 2020 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 6 кастрычніка 2019 | [[Палянэз (зброя)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2020-10|кастрычнік 2020 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 20 кастрычніка 2019 | [[Юзары]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2020-11|лістапад 2020 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 5 сьнежня 2019 | [[Транспарт у Беларусі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2020-12|сьнежань 2020 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 9 студзеня 2020 | [[Дарожныя знакі Беларусі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2021-01|студзень 2021 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 23 студзеня 2020 | [[Усеўкраінскае аб’яднаньне «Свабода»]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2021-02|люты 2021 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 7 лютага 2020 | [[Беларусь]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2021-03|сакавік 2021 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 28 сакавіка 2020 | [[Савецкі раён (Менск)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2021-04|красавік 2021 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 25 красавіка 2020 | [[Нізкіз]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2021-05|травень 2021 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 20 траўня 2020 | [[Дзяржаўная нафтавая кампанія Азэрбайджанскай Рэспублікі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2021-06|чэрвень 2021 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 16 чэрвеня 2020 | [[Цягнік]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2021-07|ліпень 2021 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 2 ліпеня 2020 | [[61-я зьнішчальная авіябаза]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2021-08|жнівень 2021 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 2 жніўня 2020 | [[Магілёў]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2021-09|верасень 2021 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 8 жніўня 2020 | [[Рэльеф Беларусі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2021-10|кастрычнік 2021 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 6 верасьня 2020 | [[Этнічная тэрыторыя беларусаў]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2021-11|лістапад 2021 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 18 лістапада 2020 | [[Эўрамайдан]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2021-12|сьнежань 2021 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 22 лістапада 2020 | [[Split Before, Together Now]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2022-01|студзень 2022 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 7 сьнежня 2020 | [[Гомсельмаш]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2022-02|люты 2022 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 23 сьнежня 2020 | [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2022-03|сакавік 2022 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 12 студзеня 2021 | [[Сувязь Беларусі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2022-04|красавік 2022 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 27 студзеня 2021 | [[Інтэграл (кампанія)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2022-05|травень 2022 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 14 лютага 2021 | [[Кірыл Стаселька]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2022-06|чэрвень 2022 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 24 лютага 2021 | [[Берасьце]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2022-07|ліпень 2022 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 11 сакавіка 2021 | [[Жыве Беларусь!]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2022-08|жнівень 2022 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 25 сакавіка 2021 | [[Гісторыя Беларусі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2022-09|верасень 2022 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 6 красавіка 2021 | [[Дзень Волі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2022-10|кастрычнік 2022 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 23 красавіка 2021 | [[Хвойнікі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2022-11|лістапад 2022 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 22 траўня 2021 | [[Як вада, як агонь]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2022-12|сьнежань 2022 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 22 чэрвеня 2021 | [[Служба вонкавай выведкі Расеі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2023-01|студзень 2023 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 28 ліпеня 2021 | [[Сабор Пакрова Багародзіцы (Горадня)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2023-02|люты 2023 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 11 жніўня 2021 | [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт транспарту]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2023-03|сакавік 2023 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 18 жніўня 2021 | [[Міндоўг]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2023-04|красавік 2023 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 27 жніўня 2021 | [[Павал (Панамароў)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2023-05|травень 2023 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 23 верасьня 2021 | [[Міжнародная алімпіяда па інфарматыцы]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2023-06|чэрвень 2023 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 8 кастрычніка 2021 | [[Бабруйскаграмаш]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2023-07|ліпень 2023 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 7 лістапада 2021 | [[Ліцьвіны]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2023-08|жнівень 2023 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 24 лістапада 2021 | [[Турызм у Беларусі]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2023-09|верасень 2023 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 22 сьнежня 2021 | [[Мясцовыя выбары ў Беларусі 2014 году]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2023-10|кастрычнік 2023 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 20 студзеня 2022 | [[Віцязь (прадпрыемства)]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2023-11|лістапад 2023 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 14 лютага 2022 | [[Брагін]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2023-12|сьнежань 2023 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 15 сакавіка 2022 | [[Дзьмітры Піневіч]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2024-01|студзень 2024 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 16 сакавіка 2022 | [[Жамойць]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2024-02|люты 2024 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 30 сакавіка 2022 | [[Саюзная рашучасьць-2022]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2024-03|сакавік 2024 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 28 красавіка 2022 | [[Менская міжнародная кніжная выстава-кірмаш]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2024-04|красавік 2024 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 13 траўня 2022 | [[Малая Летува]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2024-05|травень 2024 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 12 чэрвеня 2022 | [[Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2024-06|чэрвень 2024 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 15 чэрвеня 2022 | [[Аўкштота]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2024-07|ліпень 2024 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 7 ліпеня 2022 | [[Вузел Баранавічы]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2024-08|жнівень 2024 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 23 ліпеня 2022 | [[Беларуская гандлёва-прамысловая палата]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2024-09|верасень 2024 г.]] | 1 месяц |- | 1 | 15 жніўня 2022 | [[Бяседа]] | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2024-10|кастрычнік 2024 г.]] | 1 месяц |} }}}} === Былыя добрыя артыкулы === {| class="wikitable sortable" |- ! Назва артыкула ! Дата абраньня ! Дата пазбаўленьня ! Тэрмін на галоўнай ! На галоўнай |- | [[Зьмітрок Бядуля]] | 17 траўня 2010 | 19 верасьня 2014 | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2012-12|сьнежань 2012 г.]] | 1 месяц |- | [[Беларуская дуда]] | 16 чэрвеня 2010 | 12 верасьня 2014 | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2013-01|студзень 2013 г.]] | 1 месяц |- | [[Выбух і пажар на заводзе «Пінскдрэў-ДСП» (2010)]] | 8 студзеня 2011 | 1 кастрычніка 2013{{Заўвага|Нададзены статус абранага|name="abrany"}} | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2011-01|студзень 2011 г.]] | 1 месяц |- | [[Беларускі клясычны правапіс]] | 8 студзеня 2011 | 1 траўня 2011{{Заўвага|name="abrany"}} | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2011-02|люты 2011 г.]] | 1 месяц |- | [[Тэрарыстычны акт у менскім мэтро]] | 1 траўня 2011 | 1 кастрычніка 2013{{Заўвага|name="abrany"}} | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2011-05|травень 2011 г.]] | 1 месяц |- | [[Аляксандар Мароз]] | 1 ліпеня 2011 | 23 верасьня 2014 | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2011-07|ліпень — жнівень 2011 г.]] | 2 месяцы |- | [[Слуцкі аўтобус]] | 1 верасьня 2011 | 12 верасьня 2014 | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2011-09|верасень 2011 г.]] | 1 месяц |- | [[Польскае таварыства «Асьвета» (Менск)]] | 25 лістапада 2013 | 15 сьнежня 2013{{Заўвага|name="abrany"}} | | |- | [[Старабеларуская мова]] | 22 кастрычніка 2018 | 9 лістапада 2018{{Заўвага|name="abrany"}} | | |- | [[Бел-чырвона-белы сьцяг]] | 20 сьнежня 2018 | 30 студзеня 2021{{Заўвага|name="abrany"}} | [[Шаблён:Цяперашні добры артыкул/2019-05|травень 2019 г.]] | 1 месяц |} == Заўвагі == {{Заўвагі}} [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Афармленьне добрых артыкулаў|Сьпіс]] lddp6i1ti60inw7ij9ky2r3mkkpxjej 10 71702 2332648 2222529 2022-08-15T18:13:15Z W 11741 +Першасная спасылка wikitext text/x-wiki {{Навігацыйная табліца2 |назва_шаблёну = Транспарт Менску |базавы_стыль = background: {{Колер|Беларусь}}; |кляса_карткі = hlist |назва = [[Транспартная сыстэма Менску|Транспарт у Менску]] |state = {{{state<includeonly>|autocollapse</includeonly>}}} |верх = * '''Прадпрыемства-кіраўнік''': «[[Менсктранс]]» * '''Рухомы склад''': «[[Менскі аўтамабільны завод|МАЗ]]» * [[Белкамунмаш]] * '''Транспартныя артэрыі''': [[Менская кальцавая аўтамабільная дарога|МКАД]] {{Таблічка-by|М|9}} |стыль_групаў = width: 150px; |стыль_сьпісаў = width: auto; |група_інфармацыі1 = Дарожны транспарт |сьпіс1 = * [[Менскі аўтобус|Аўтобус]] * [[Менскі тралейбус|Тралейбус]] * [[Менскае маршрутнае таксі|Маршрутнае таксі]] * Аўтавакзалы ** ''[[Маскоўскі аўтавакзал (Менск)|Маскоўскі]]'' ** ''[[Усходні аўтавакзал (Менск)|Усходні]]'' ** [[Цэнтральны аўтавакзал (Менск)|Цэнтральны]] |група_інфармацыі2 = Чыгуначны транспарт |сьпіс2 = * [[Менскі трамвай|Трамвай]] * [[Менскі мэтрапалітэн|Мэтро]] * [[Гарадзкія лініі|Гарадзкая электрычка]] * [[Менская дзіцячая чыгунка імя К. С. Заслонава|Дзіцячая чыгунка]] |група_інфармацыі3 = Паветраны транспарт |сьпіс3 = * «[[Менск-1 (аэрапорт)|Менск-1]]» * «[[Менск (аэрапорт)|Менск]]» }}<noinclude> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Навігацыя:Транспарт]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Менск]] </noinclude> 0wkl1utpv4bap6bjhjmhmyp8ndewtoc 0 78306 2332642 2256907 2022-08-15T18:08:11Z W 11741 W перанёс старонку [[Менск (нацыянальны аэрапорт)]] у [[Менск (аэрапорт)]]: +Больш сьціслая назва як у іншых аэрапортаў у [[:Катэгорыя:Аэрапорты Беларусі]] wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Менск (неадназначнасьць){{!}}Менск}} {{Аэрапорт |назва = Нацыянальны аэрапорт «Менск» |IATA = MSQ |ICAO = UMMS |выява = Miensk national airport. Аэрапорт Менск - panoramio.jpg |тып = грамадзянскі |абслуга = [[Менск]], [[Беларусь]] |месцазнаходжаньне = [[Менск]], [[Беларусь]] |адкрыты = 1982 |вузел = {{Просты сьпіс| * [[Белавія]] * [[Ґенэкс]] * [[Рубістар]] * [[Трансавіяэкспарт]] }} |пабудаваны = 1979 |вышыня = 204 |камандзір=[[Вячаслаў Харанека]] (дырэктар)}} '''Нацыяна́льны аэрапо́рт «Менск»'''<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Менскі аэрапорт прызнаны адным з самых пунктуальных у Эўропе|спасылка=https://www.racyja.com/vandrouki/menski-aeraport-pryznany-adnym-z-samy/|выдавец=[[Беларускае Радыё Рацыя|Радыё «Рацыя»]]|дата публікацыі=14 красавіка 2018|дата доступу=9 траўня 2019}}</ref> (раней «Менск-2») — галоўны міжнародны [[аэрапорт]] [[Беларусь|Беларусі]], які месьціцца за 42 кілямэтры на [[усход|ўсход]] ад [[Менск]]у. Падпарадкаваны [[Кастрычніцкі раён (Менск)|Кастрычніцкаму раёну]] Менску, але ґеаґрафічна знаходзіцца ў [[Смалявіцкі раён|Смалявіцкім раёне]]. Зьяўляецца вузлом для найбуйнейшага беларускага авіяперавозьніка «[[Белавія]]», а таксама грузавых авіяперавозьнікаў «[[Трансавіяэкспарт]]», «[[Рубістар]]» і «[[Ґенэкс]]». На 2021 год меў 2 узьлётна-пасадачныя паласы: 1) даўжынёй 3641 мэтру і шырынёй 60 мэтраў, 2) даўжынёй 3700 мэтраў і шырынёй 60 мэтраў. Для абслугоўваньня пасажыраў у аэрапорце дзейнічалі: мытны кантроль па «зялёным» і «чырвоным» калідорах, мэдычныя [[Страхаваньне|страхаўнікі]], аддзел апрацоўкі багажу, залі бізнэс-клясы, [[тэлефон]]ная сувязь, урадавы сэктар з заляй дэлегацыяў, прадстаўніцтвы авіяперавозьнікаў, [[банкамат]]ы і аддзяленьні банкаў, [[Кавярня|кавярні]] і страўні, крамы і [[бар]]ы, сыстэма апавяшчэньня, пакой маці і [[дзіця]], [[цырульня]] і майстэрня рамонту [[Адзеньне|адзеньня]], [[Гасьцініца|гасьцінічныя]] нумары і [[трэнажор]]ная заля, паслугі перавозкі аўтобусам і мікрааўтобусам, [[таксі]], аўтапракат і аўтастаянкі<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Аб аэрапорце|спасылка=https://airport.by/be/aeroport/ob-aeroporte|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт «Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=27 траўня 2021}}</ref>. == Вылет == === Рэгістрацыя === Ад 11 траўня 2020 году пры знаходжаньні ў Нацыянальным аэрапорце «Менск» патрабавалася нашэньне [[Мэдычная маска|мэдычных масак]], як і ў аўтобусах, тэле[[трап]]ах і на борце самалёта цягам усяго палёту. На 2021 год рэгістрацыя пачыналася прынамсі за 2 гадзіны і сканчалася за 40 хвілінаў да адпраўленьня рэйса. Зарэгістравацца было магчыма: 1) празь Сеціва яшчэ да прыбыцьця ў аэрапорт, 2) з дапамогай кіёскаў і на стойках у аэрапорце. Пасьля рэгістрацыі і афармленьня багажу перадпалётны надгляд праходзілі ў пункце надгляду, пазначаным у пасадачным талёне<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Рэгістрацыя|спасылка=https://airport.by/be/vyletausim/Registratsiya|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 траўня 2021}}</ref>. Пры дапамозе [[смартфон]]а, [[Пэрсанальны кампутар|пэрсанальнага кампутара]], [[пляншэт]]а або [[Мабільны тэлефон|мабільнага тэлефона]] было магчыма зарэгістравацца на вэб-бачыне авіяперавозчыка. Пры канцы такой рэгістрацыі пасадачны талён дасылаўся на [[Электронная пошта|электронную пошту]], [[Паслуга кароткага паведамленьня|паслугай кароткага паведамленьня]] на мабільны тэлефон або [[штрыхкод]]ам на пляншэт. Тады на стойцы дастаткова падаць [[пашпарт]] і багаж, паведаміўшы пра зарэгістраванасьць для раздрукоўкі талёна<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Рэгістрацыя анлайн|спасылка=https://airport.by/upload/files/d2b24fc4788707dce4f6f604bce5391d.pdf|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 траўня 2021}}</ref>. На рэйсы авіякампаніі «[[Белавія]]» было магчыма зарэгістравацца ў [[кіёск]]ах на 3-м паверсе [[аэравакзал]]у перад стойкамі. Для гэтага патрабаваўся пашпарт і зьвесткі кода броні або нумара авіябілета. Пасьля рэгістрацыі кіёск выдаваў пасадачны талён, зь якім можна было здаць багаж на стойцы<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Кіёскі самастойнай рэгістрацыі|спасылка=https://airport.by/upload/files/e97daa6f13340c2552179c029ef19aa2.pdf|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 траўня 2021}}</ref>. На 3-м паверсе аэравакзалу месьціліся стойкі, дзе варта было падаць пашпарт і білет. Маршрут-квітанцыя пацьвярджала набыцьцё электроннага білета. Яна патрабавалася пры палёце за мяжу ў час праходжаньня пашпартнага кантролю для доказу наяўнасьці зваротнага білету або далейшага палёту па маршруце<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Стойкі рэгістрацыі ў аэравакзале|спасылка=https://airport.by/upload/files/732bbd55e7f46c4529f0013ca8d2a1cb.pdf|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 траўня 2021}}</ref>. === Багаж === На 2021 год у Нацыянальным аэрапорце «Менск» дзейнічала [[кампутар]]нае сартаваньне багажу па бірках на дакладны рэйс, што прадухіляла яго страту і нясвоечасовую загрузку. Пры ўліку багажу на стужку-транспартэр забаранялася ставіць: круглыя [[Валіза|валізы]], мячы і тубусы, якія могуць скаціцца; мяккія [[плястык]]авыя пакеты і сумкі з доўгімі рамянямі, якія матляюцца; электроннае абсталяваньне і ломкае [[шкло]]; жывёлаў і мэталічныя вазкі. З багажу варта было прыбраць біркі і штрыхкоды ад папярэдніх рэйсаў. Для перамяшчэньня багажу прапаноўваліся бясплатныя вазкі. У зоне прылёту сэктару 5-6 знаходзіліся камэры захоўваньня, якія былі ў [[падвал]]ьным памяшканьні. На 3-м паверсе аэравакзалу месьціліся пункты ўпакоўкі багажу ў засьцерагальную плёнку, каб захаваць яго чысьціню пры перавозцы ў багажным адсеку самалёта. Для зьверкі ўласнага багажу нумар біркі на ім меў супадаць з нумарам адрыўнога талёна ў білеце па прылёце ў аэрапорт. Таксама ўпакаванымі ў багажы мелі быць шкляныя бутэлькі і [[слоік]]і, а таксама іншыя ломкія рэчы, каб забясьпечыць іх захаванасьць пры дастаўцы на самалёт і з самалёта ў аэравакзал. У якасьці ручной паклажы ў салён самалёта раілі браць: [[грошы]] і ўпрыгожваньні, [[каштоўныя мэталы]] і срэбраныя вырабы, пасьведчаньні і мэдычныя даведкі, [[каштоўныя паперы]] і [[лекі]], справавыя і тэхнічныя дакумэнты, фотаздымачы і [[Відэакамэры|відэакамэры]], кампутары і электронныя носьбіты зьвестак, ключы і [[акуляры]], [[Мастацкі твор|творы мастацтвы]] і [[футра]]ныя вырабы, крохкія і хуткапсавальныя рэчы, а таксама незаменныя і непаўторныя рэчы<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Багаж|спасылка=https://airport.by/be/vyletausim/bagaz|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 траўня 2021}}</ref>. Бясплатна прапаноўваліся звыш 590 багажных вазкоў, якія знаходзіліся ў зале вылету каля ўваходаў сэктары 1-2, 3-4 і 5-6, каля [[ліфт]]аў і ў зоне выдачы багажу, на прывакзальнай плошчы і на платных аўтастаянках<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Багажныя вазкі|спасылка=https://airport.by/be/uslugi/bagaz/bagaznye-telezki|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 траўня 2021}}</ref>. Камэры захоўваньня на цокальным паверсе ў зоне прылёту сэктара 5-6 працавалі а: 1:00—6:00, 6:30—12:00, 13:00—18:00, 18:30—20:40 і 21:10—0:00. Захоўваньне ў камэры ручной паклажы за каляндарны дзень каштавала: 6 [[Беларускі рубель|рублёў]] (2,4 даляра ЗША) — для багажу вагой да 50 кг пры памеры да 50х50х100 см, 7 рублёў (2,8 $) — пры вазе да 100 кг і 8 рублёў (3,2 $) — для багажу памерам звыш 50х50х100 см. Ад 1 сакавіка 2017 году можна было пакінуць паклажу на імя атрымальніка пры падачы пашпарта пасьля праверкі яе бясьпечнасьці на 1-м паверсе ў зоне прылёту сэктара 6. Захоўваньне такога багажу каштавала: пры вазе да 1 кг і памеры да 40х40х20 см — 2 рублі (0,8 $) за каляндарны дзень, да 5 кг — 3 рублі (1,2 $) і да 10 кг — 4 рублі (1,6 $), а пры вазе да 50 кг і памеры да 50х50х100 см — 5 рублёў (2 $) за дзень. Са складу часовага захоўваньня (СЧЗ) багаж вадавалі ўладальніку пасьля размытненьня пры падачы пашпарта і багажнай біркі (або квітанцыі аб вышуку багажу). Захоўваньне багажу на СЧЗ каштавала: 6 рублёў — пры вазе да 50 кг і памеры да 50х50х100 см, 7 рублёў — да 100 кг і 10 рублёў (4 $) — для багажу памерам звыш 50х50х100 см<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Камера захоўваньня|спасылка=https://airport.by/be/uslugi/magaziny-kafe-restorany/kamery-hranenia|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 траўня 2021}}</ref>. Упакоўка багажу на 3-м паверсе ў залях вылету каштавала 10 рублёў за валізу<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Упакоўка багажу|спасылка=https://airport.by/be/uslugi/bagaz/upakovka-bagaza|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 траўня 2021}}</ref>. Агульны аб'ём перавозімых вадкасьцяў меў складаць да 1 [[Літар|літру]]. У ручной паклажы дазвалялася правозіць вадкасьці ([[Гель|гелі]], [[Аэразоль|аэразолі]] і [[крэм]]ы) з аб'ёмам ёмістасьці да 100 мілілітраў. У якасьці зарэгістраванага багажу ў багажным адсеку самалёта забаранялася правозіць: едкія і каразійныя рэчывы, сьціснутыя і звадкаваныя газы, [[Атрута|атруту]] і адбельвальнікі, акісьляльнікі і [[перакіс]]ы, выбуховыя рэчывы і радыяактыўныя матэрыялы, лёгказагаральныя вадкасьці і цьвёрдыя рэчывы. У дадатак у ручной паклажы забаранялі праносіць колючыя і рэжучыя прадметы<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Правілы правозу|спасылка=https://airport.by/upload/files/b359ace67ae52b35451a99e11a6dbd59.pdf|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 траўня 2021}}</ref>. У эканом-клясе бясплатна правозілі каля 20 кг багажу і да 8 кг ручной паклажы. У бізнэс-клясе — каля 40 кг багажу і да 10–15 кг ручной паклажы. Перавозку звышнарматыўнага багажу аплочвалі ў касе на 3-м паверсе аэравакзалу згодна з расцэнкамі авіяперавозчыка. Атрыманую ў касе квітанцыю платнага багажу падавалі на стойцы для выдачы пасадачнага талёна. Найбольшы памер стандартнага багажу складаў да 50 кг вагой і да 100х70х45,6 см габарытамі. Багаж вагой да 125 кг і памерам да 250х98х90 см афармляўся ў якасьці негабарытнага на 3-м паверсе аэравакзалу зьлева ад 1-й стойкі. Перад яго здачай змацоўвалі між сабой ручкі, лямкі і раменьчыкі, а таксама здымалі доўгія плечавыя рамяні. Пагатоў, негабарытны багаж здавалі прынамсі за гадзіну да вылету. Надгляд і разьмяшчэньне багажу яшчэ большага памеру ўзгадняліся з прадстаўнікамі аэрапорту і авіяперавозчыка на стойцы<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Нормы правозу багажу|спасылка=https://airport.by/upload/files/d6054abcda9325b0632a6c34d9fbe1db.pdf|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 траўня 2021}}</ref>. == Гісторыя == [[Файл:!Выхад з 6-й брамы лётнішча Менск (2021 год).jpg|значак|270пкс|Рэклямны шчыт [[Беларускі клясычны правапіс|беларускім клясычным правапісам]] на выхадзе з 6-й брамы лётнішча (2021 год)]] У 1977 годзе ў [[Смалявіцкі раён|Смалявіцкім раёне]] (Менская вобласьць, [[Беларуская ССР]]) пачалі будаваць аэрапорт «Менск-2». У 1979 годзе адчынілі ўзьлётна-пасадачную паласу даўжынёй 3640 мэтраў і шырынёй 60 мэтраў. У 1982 годзе выканалі 1-ы пасажырскі рэйс на самалёце «[[Ту-134]]» пад кіраваньнем Васіля Тоўсьціка. У ліпені 1983 году пачаліся рэгулярныя рэйсы. 27 сакавіка 1989 году выканалі 1-ы міжнародны рэйс у [[Бэрлін]] (Нямеччына). У 1990 годзе, калі дабудавалі аэрапорт, пасажырапаток дасягнуў 2,2 млн чалавек. У 1997-м аэрапорт атрымаў статус нацыянальнага. У 2000-м яго перайменавалі ў Нацыянальны аэрапорт «Менск». Адначасна ўкаранілі нямецкае сьвятлосыгнальнае абсталяваньне «[[Сымэнс]]», што дазволіла прымаць самалёты 2-й катэгорыі ў клясыфікацыі [[Міжнародная арганізацыя грамадзянскай авіяцыі|Міжнароднай арганізацыі грамадзянскай авіяцыі]] (МАГА; [[Манрэаль]], Канада). У 2005—2007 годзе ў аэрапорце ўкаранілі паслугі ў адпаведнасьці са стандартам 9001 [[Міжнародная арганізацыя стандартызацыі|Міжнароднай арганізацыі стандартызацыі]] (МАС; [[Жэнэва]], Швайцарыя): рэгулярнасьць і бясьпека палётаў; забесьпячэньне палётаў ратавальнай і [[пажар]]най службамі, адмысловым аўтатранспартам, [[аэрадром]]нымі паслугамі, электрычным асьвятленьнем і [[радыёсувязь]]зю; харчаваньне на борце і апрацоўка грузаў; абслугоўваньне багажу і пасажыраў на вылет і прылёт; прыём самалётаў на [[пэрон]]е аэрапорта. У 2008 годзе лік абслужаных пасажыраў аднавіўся да мільёна асобаў. Таксама ўкаранілі Агульны доступ да тэрмінальнага абсталяваньня (АДТА) «Міжнароднага таварыства паветранай сувязі» («МТПС»; Жэнэва), што дазволіла самастойную рэгістрацыю пасажыраў<ref name="а">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гісторыя|спасылка=https://airport.by/be/aeroport/istoria|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт «Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=27 траўня 2021}}</ref>. У 2013 годзе інструктары паветранай бясьпекі аэрапорта атрымалі пасьведчаньне Рэгіянальнага бюро МАГА (Францыя). У 2014-м Нацыянальны аэрапорт «Менск» прыняў звыш 2 млн пасажыраў. Грузавы комплекс аэрапорта пераўтварылі ў Транспартна-лягістычны цэнтар, які стаў аказваць паслугі апрацокі грузаў і мытнага афармленьня, складзкія і экспэдыцыйныя паслугі. У сьнежні 2014 году скончылі перабудову [[аэравакзал]]а. У 2015 годзе Нацыянальны аэрапорт «Менск» стаў сябрам [[Міжнародная рада аэрапортаў|Міжнароднай рады эарапортаў]] (МРА; Манрэаль). Цэнтар прафэсійнай падрыхтоўкі ў авіябясьпецы аэрапорта «Менск» атрымаў пасьведчаньне Навучальнага цэнтру авіябясьпекі МАГА. 10 ліпеня 2016 году аэрапорт «Менск» упершыню прыняў 3-мільённага ад пачатку году пасажыра. У 2016 годзе пачалі будаваць 2-ю ўзьлётна-пасадачную паласу з абсталяваньнем дакладнага заходу 3-й катэгорыі пад францускі самалёт «[[А-380]]». 19 сьнежня 2017 году абслужылі 4-мільённага ад пачатку году пасажыра. За 2018 год абслужылі 4,5 млн пасажыраў. Па выніках 2018 году Нацыянальны аэрапорт «Менск» заняў 1-е месца ў сьвеце паводле пунктуальнасьці палётаў сярод аэрапортаў зь лікам абслужаных пасажыраў ад 2,5 да 5 млн за год. Паказьнік пунктуальнасьці склаў 92,35 %<ref name="а"/>. З нагоды сьвяткаваньня 500-годзьдзя беларускага і ўсходнеэўрапейскага кнігадрукарства ў 2017 годзе, беларускаю інтэліґенцыяй была зроблена прапанова надаць Нацыянальнаму аэрапорту імя Францыска Скарыны<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Інтэлігенцыя заклікала надаць аэрапорту «Менск-2» імя Скарыны|спасылка=https://m.nn.by/articles/172027/|выдавец=Газэта «[[Наша ніва]]»|дата публікацыі=16 чэрвеня 2016|дата доступу=27 траўня 2021}}</ref>. == Авіякампаніі і кірункі == На 2021 год свае прадстаўніцтвы ў Нацыянальным аэрапорце «Менск» мелі 23 паветраныя перавозчыкі з 15 краінаў: * 7 з 6 краінаў Азіі — [[Аб'яднаныя Арабскія Эміраты]] («[[Дубайская авіякампанія]]»), [[Ірак]] («[[Ірацкія авіялініі]]», «[[Флай Багдад]]»), Кітай («[[Кітайская міжнародная авіякампанія]]»), [[Туркмэністан]] («[[Туркмэнскія авіялініі]]»), [[Турэччына]] («[[Турэцкія авіялініі]]») і [[Узбэкістан|Ўзбэкістан]] («[[Узбэцкія авіялініі]]»); * 16 зь 9 краінаў Эўропы — Беларусь (3; «[[Белавія]]», «[[Рубістар]]» і «[[Трансавіяэкспарт]]»), Латвія («[[Эйр Балтыка]]»), Летува («[[Трансавіябалтыка]]»), Польшча («[[LOT|Лёт]]»), Расея (6; «[[Азімут (прадпрыемства)|Азімут]]», «[[Аэрафлёт]]», «[[Нордвінд]]», «[[Расея (прадпрыемства)|Расея]]», «[[Уральскія авіялініі]]» і «[[Ютэйр]]») і Ўкраіна («[[Матор Сеч]]»), а таксама Аўстрыя («[[Аўстрыйскія авіялініі]]»), [[Гішпанія]] («[[Бўэлін]]») і [[Нямеччына]] («[[Люфтганза]]»)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Авіякампаніі|спасылка=https://airport.by/be/aeroport/aviakompanii|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт «Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=27 траўня 2021}}</ref>. === Пасажырскія === Наступныя авіякампаніі выконваюць лёты ў Нацыянальны аэрапорт «Менск»: {| class="wikitable toccolours" |- !Авіякампаніі !Кірункі |- |[[Aeroflot]] |[[Аэрапорт Шарамецьцева|Масква-Шарамецьцева]] |- |[[airBaltic]] |[[Рыґа (аэрапорт)|Рыґа]] |- |[[Air China]] |[[Пэкін (аэрапорт)|Пэкін]] (Пэкін — Менск — Будапэшт) |- |[[Arkia Israeli Airlines]] |[[Бэн-Ґурыён (аэрапорт)|Тэль-Авіў-Бэн-Ґурыён]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Ізраільская авіякампанія «Аркія» пачынае выконваць палёты з Тэль-Авіва ў Менск|спасылка=https://blr.belta.by/society/view/izrailskaja-avijakampanija-arkia-pachynae-vykonvats-palety-z-tel-aviva-u-minsk-45931-2016/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=16 красавіка 2016|дата доступу=27 траўня 2021}}</ref>. |- |[[Austrian Airlines]] |[[Аэрапорт Вена-Швэхат|Вена-Швэхат]] |- |[[Azerbaijan Airlines]] |[[Аэрапорт імя Гейдара Аліева|Баку]] |- |[[Белавія]] |[[Абу Дабі (аэрапорт)|Абу Дабі]], [[Адэса (аэрапорт)|Адэса]], [[Алматы (аэрапорт)|Алматы]], [[Амстэрдамскі аэрапорт Схіпхол|Амстэрдам]], [[Астана (аэрапорт)|Астана]], [[Аэрапорт імя Сапармурата Туркмэнбашы|Ашґабад]], [[Аэрапорт імя Гейдара Аліева|Баку]], [[Барсэлёна (аэрапорт)|Барсэлёна]], [[Батумі (аэрапорт)|Батумі]], [[Будапэшт (аэрапорт)|Будапэшт]], [[Бэйрут (аэрапорт)|Бэйрут]], [[Бэрлін-Шэнэфэльд]], [[Бялград (аэрапорт)|Бялград]], [[Варшава-Шапэн]], [[Вена-Швэхат]], [[Вільня (аэрапорт)|Вільня]], [[Гановэр (аэрапорт)|Гановэр]], [[Жэнэва (аэрапорт)|Жэнэва]], [[Калінінград (аэрапорт)|Калінінград]], [[Барыспаль (аэрапорт)|Кіеў-Барыспаль]], [[Кіеў-Жуляны]], [[Краснадар (аэрапорт)|Краснадар]], [[Лярнака (аэрапорт)|Лярнака]], [[Лёндан-Ґэтвік]], [[Дамадзедава (аэрапорт)|Масква-Дамадзедава]], [[Мілян-Мальпэнса]], [[Ніцца (аэрапорт)|Ніцца]], [[Парыж-Шарль-дэ-Ґоль]], [[Прага (аэрапорт)|Прага]], [[Рыґа (аэрапорт)|Рыґа]], [[Рым (аэрапорт)|Рым]], [[Санкт-Пецярбург (аэрапорт)|Санкт-Пецярбург]], [[Сочы (аэрапорт)|Сочы]], [[Стакгольм-Арлянда (аэрапорт)|Стакгольм-Арлянда]], [[Стамбул-Атацюрк]], [[Тбілісі (аэрапорт)|Тбілісі]], [[Тэгеран (аэрапорт)|Тэгеран]], [[Тэль-Авіў-Бэн-Ґурыён]], [[Франкфурт-на-Майне (аэрапорт)|Франкфурт-на-Майне]], [[Харкаў (аэрапорт)|Харкаў]], [[Хэльсынкі (аэрапорт)|Хэльсынкі]]<br />'''Сэзонныя:''' [[Гомель (аэрапорт)|Гомель]], [[Караганда (аэрапорт)|Караганда]], [[Кастанай (аэрапорт)|Кастанай]], [[Кіеў-Жуляны]]<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 25 красавіка 2016 | url = https://charter97.org/be/news/2016/4/25/201186/ | загаловак = «Белавія» будзе лётаць у Кіеў 5 разоў на дзень | фармат = | назва праекту = | выдавец = Хартыя’97 | дата = 25 красавіка 2016 | камэнтар = }}</ref>, [[Манчэстэр (аэрапорт)|Манчэстэр]], [[Паланґа (аэрапорт)|Паланґа]] (з 19 чэрвеня 2016)<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 19 чэрвеня 2016 | url = https://charter97.org/be/news/2016/6/19/209640/ | загаловак = «Белавія» адкрыла штотыднёвы рэйс у Палангу | фармат = | назва праекту = | выдавец = Хартыя’97 | дата = 23 чэрвеня 2016 | камэнтар = }}</ref>, [[Паўладар (аэрапорт)|Паўладар]]<br />'''Сэзонныя чартэрныя:''' Алікантэ, [[Анталья (аэрапорт)|Анталья]], Атэны, Бургас, Варна, [[Закінтас (аэрапорт)|Закінтас]], [[Іракліян (аэрапорт)|Іракліян]], [[Іаан Кападыстрыя (аэрапорт)|Керкіра]], [[Араксас (аэрапорт)|Патры]], Родас, [[Тэнэрыфэ-Паўднёвы (аэрапорт)|Тэнэрыфэ-Паўднёвы]], [[Македонія (аэрапорт)|Тэсалёнікі]], [[Хурґада (аэрапорт)|Хурґада]], [[Ціват (аэрапорт)|Ціват]], [[Шарм-эш-Шэйх (аэрапорт)|Шарм-эш-Шэйх]]<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 20 красавіка 2016 | url = https://charter97.org/be/news/2016/4/20/200538/ | загаловак = «Белавія» аднавіла палёты ў Шарм-эш-Шэйх | фармат = | назва праекту = | выдавец = Хартыя’97 | дата = 20 красавіка 2016 | камэнтар = }}</ref> |- |[[Dniproavia]] |[[Аэрапорт Івана-Франкоўск|Івана-Франкоўск]] |- |[[Etihad Airways]] |[[Абу Дабі (аэрапорт)|Абу Дабі]] |- |[[LOT|LOT Polish Airlines]] |[[Аэрапорт імя Фрыдэрыка Шапэна|Варшава-Шапэн]] |- |[[Lufthansa]] |[[Аэрапорт Франкфурт-на-Майне|Франкфурт-на-Майне]] |- |[[Motor Sich Airlines]] |[[Аэрапорт Запарожжа|Запарожжа]] |- |[[Turkish Airlines]] |[[Аэрапорт імя Атацюрка|Стамбул-Атацюрк]] |- |[[Turkmenistan Airlines]] |[[Аэрапорт імя Сапармурата Туркмэнбашы|Ашґабад]] |- | style="white-space: nowrap;" |[[Ukraine International Airlines]] |[[Барыспаль (аэрапорт)|Кіеў-Барыспаль]] |- |[[UTair Aviation]] |[[Аэрапорт Унукава|Масква-Ўнукава]] |- |[[Uzbekistan Airways]] |[[Ташкент (аэрапорт)|Ташкент]]<ref>{{Спасылка| дата публікацыі = 2 ліпеня 2015 | url = http://blr.belta.by/society/view/uzbekskaja-avijakampanija-pachala-vykonvats-palety-z-tashkenta-u-minsk-34989-2015/ | загаловак = Узбекская авіякампанія пачала выконваць палёты з Ташкента ў Мінск| назва праекту = Грамадства | выдавец = Беларускае тэлеграфнае агенцтва | дата = 12 красавіка 2016}}</ref> |- |[[Vueling]] |'''Сэзонны:''' [[Барсэлёна (аэрапорт)|Барсэлёна]] |} === Грузавыя === {| class="wikitable toccolours" |- !Авіякампаніі !Кірункі |- |[[Turkish Cargo]] |[[Аэрапорт імя Атацюрка|Стамбул-Атацюрк]] |} == Акцыі == Зь лютага 2016 году ў Нацыянальным аэрапорце «Менск» стартаваў конкурс «Самая пунктуальная авіякампанія». Конкурс праводзіцца ў дзьвюх намінацыях як да частаты выконваемых рэйсаў. Паводле вынікаў работы за сакавік у намінацыі «Авіякампаніі, якія выконваюць 100 і болей рэйсаў штомесяц» самым пунктуальным перавозьнікам прызнаная «ЮТЭйр», выканаўшая 114 з 124 рэйсаў без затрымак. У намінацыі «Авіякампаніі, якія выконваюць меней за 100 рэйсаў штомесяц» за мінулы месяц пераможцам стала авіякампанія LOT, якая выканала без затрымак 41 з 44 рэйсаў.<ref>{{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 25 красавіка 2016 | url = http://www.belta.by/society/view/natsionalnyj-aeroport-minsk-budet-ezhemesjachno-opredeljat-samye-punktualnye-aviakompanii-190996-2016/ | загаловак = Национальный аэропорт Минск будет ежемесячно определять самые пунктуальные авиакомпании | фармат = | назва праекту = Общество | выдавец = Беларускае тэлеграфнае агенцтва | дата = 27 красавіка 2016 | мова = ru | камэнтар = }}</ref> == Крытыка == * Пэўныя факты сьведчаць пра наўмысную палітыку аэрапорту дзеля стварэньня неспрыяльных умоваў для іншых авіякампаніяў, захоўваючы высокія кошты на лёты і такім чынам забясьпечваючы штучны попыт на рэйсы «[[Белавія]]». У прыватнасьці, 7 красавіка 2016 году зьявіліся зьвесткі, што Беларусь прыстрашыла спыніць лёты [[Azerbaijan Airlines]] у Менск праз продаж квіткоў нізкімі коштамі. Са словаў віцэ-прэзыдэнта Azerbaijan Airlines Арыфа Мамедава, свае дзеяньні беларускі бок арґумэнтуе тым, што зьніжэньне коштаў квіткоў стварае для «[[Белавія]]» пэўныя праблемы.<ref>{{Спасылка| дата публікацыі = 7 красавіка 2016| url = https://charter97.org/be/news/2016/4/7/198552/| загаловак = Беларусь прыстрашыла спыніць палёты «азербайджанскіх авіяліній» у Менск| выдавец = Хартыя’97| дата = 7 красавіка 2016}}</ref> * 23 траўня 2016 году стала вядома пра распачатую крымінальную справу супраць супрацоўніка аэрапорту які падазраецца ў крадзяжы наручнага гадзіньніка ў пасажыркі ў зоне перадпалётнага надгляду.<ref>{{Спасылка| дата публікацыі = 23 траўня 2016 | url = https://charter97.org/be/news/2016/5/23/205629/ | загаловак = Супрацоўнік менскага аэрапорта скраў гадзіннік у пасажыркі | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Хартыя’97]] | дата = 23 траўня 2016}}</ref> == Санкцыі ЗША == 9 жніўня 2021 году з-за датычнасьці да [[Захоп самалёта рэйсу Ryanair 4978|захопу самалёта рэйсу Ryanair 4978]], які быў пасаджаны ў аэрапорце, у [[сьпіс спэцыяльна вызначаных грамадзянаў і заблякаваных асобаў]] [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] быў дададзены ягоны дырэктар [[Вячаслаў Харанека]]<ref>{{Cite web|date=2021-08-09|title=Treasury Holds the Belarusian Regime to Account on Anniversary of Fraudulent Election|url=https://home.treasury.gov/news/press-releases/jy0315|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210809161340/https://home.treasury.gov/news/press-releases/jy0315|archivedate=2021-08-09|accessdate=2021-08-10|website=|publisher={{артыкул у іншым разьдзеле|Міністэрства фінансаў ЗША|Міністэрства фінансаў ЗША|en|United States Department of the Treasury}}|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-08-09|title=США расширили санкции в отношении официального Минска. Полный список|url=https://news.zerkalo.io/economics/1392.html|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20210809213314/https://news.zerkalo.io/economics/1392.html|archivedate=2021-08-09|accessdate=2021-08-10|website=|publisher={{артыкул у іншым разьдзеле|zerkalo.io||be|zerkalo.io}}|language=ru}}</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Катастрофа Ту-134А пад Менскам]] == Крыніцы == {{Крыніцы|1=2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Кантакты аддзелаў|спасылка=https://airport.by/be/kontakty/kontakty-otdelov|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 траўня 2021}} ** [https://airport.by/be/uslugi/ Паслугі] ** [https://airport.by/be#appeal-ind Электронны зварот] ** [https://airport.by/be/raspisanie-rejsov/prilety Расклад прылётаў] і [https://airport.by/be/raspisanie-rejsov/vylety вылетаў] * [http://realt.onliner.by/2011/11/26/darriuss-7 Районы, кварталы: Национальный аэропорт Минск] {{Транспарт Менску}} [[Катэгорыя:Транспарт Менску]] [[Катэгорыя:Аэрапорты Беларусі]] [[Катэгорыя:Кастрычніцкі раён (Менск)]] [[Катэгорыя:Смалявіцкі раён]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1982 годзе]] 81yg6plh2nktvmjdtsejwnpl2wxtz3r 2332647 2332642 2022-08-15T18:12:39Z W 11741 +Паводле назвы ў «» wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Менск (неадназначнасьць){{!}}Менск}} {{Аэрапорт |назва = «Менск» |IATA = MSQ |ICAO = UMMS |выява = Miensk national airport. Аэрапорт Менск - panoramio.jpg |тып = грамадзянскі |абслуга = [[Менск]], [[Беларусь]] |месцазнаходжаньне = [[Менск]], [[Беларусь]] |адкрыты = 1982 |вузел = {{Просты сьпіс| * [[Белавія]] * [[Ґенэкс]] * [[Рубістар]] * [[Трансавіяэкспарт]] }} |пабудаваны = 1979 |вышыня = 204 |камандзір=[[Вячаслаў Харанека]] (дырэктар)}} '''«Менск»''' — нацыянальны [[аэрапорт]] Беларусі, адкрыты ў 1982 годзе пад назвай «Менск-2»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Менскі аэрапорт прызнаны адным з самых пунктуальных у Эўропе|спасылка=https://www.racyja.com/vandrouki/menski-aeraport-pryznany-adnym-z-samy/|выдавец=[[Беларускае Радыё Рацыя|Радыё «Рацыя»]]|дата публікацыі=14 красавіка 2018|дата доступу=9 траўня 2019}}</ref>. Ёсьць галоўным міжнародным аэрапортам [[Беларусь|Беларусі]], які месьціцца за 42 кілямэтры на [[усход|ўсход]] ад [[Менск]]у. Падпарадкаваны [[Кастрычніцкі раён (Менск)|Кастрычніцкаму раёну]] Менску, але ґеаґрафічна знаходзіцца ў [[Смалявіцкі раён|Смалявіцкім раёне]]. Зьяўляецца вузлом для найбуйнейшага беларускага авіяперавозьніка «[[Белавія]]», а таксама грузавых авіяперавозьнікаў «[[Трансавіяэкспарт]]», «[[Рубістар]]» і «[[Ґенэкс]]». На 2021 год меў 2 узьлётна-пасадачныя паласы: 1) даўжынёй 3641 мэтру і шырынёй 60 мэтраў, 2) даўжынёй 3700 мэтраў і шырынёй 60 мэтраў. Для абслугоўваньня пасажыраў у аэрапорце дзейнічалі: мытны кантроль па «зялёным» і «чырвоным» калідорах, мэдычныя [[Страхаваньне|страхаўнікі]], аддзел апрацоўкі багажу, залі бізнэс-клясы, [[тэлефон]]ная сувязь, урадавы сэктар з заляй дэлегацыяў, прадстаўніцтвы авіяперавозьнікаў, [[банкамат]]ы і аддзяленьні банкаў, [[Кавярня|кавярні]] і страўні, крамы і [[бар]]ы, сыстэма апавяшчэньня, пакой маці і [[дзіця]], [[цырульня]] і майстэрня рамонту [[Адзеньне|адзеньня]], [[Гасьцініца|гасьцінічныя]] нумары і [[трэнажор]]ная заля, паслугі перавозкі аўтобусам і мікрааўтобусам, [[таксі]], аўтапракат і аўтастаянкі<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Аб аэрапорце|спасылка=https://airport.by/be/aeroport/ob-aeroporte|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт «Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=27 траўня 2021}}</ref>. == Вылет == === Рэгістрацыя === Ад 11 траўня 2020 году пры знаходжаньні ў Нацыянальным аэрапорце «Менск» патрабавалася нашэньне [[Мэдычная маска|мэдычных масак]], як і ў аўтобусах, тэле[[трап]]ах і на борце самалёта цягам усяго палёту. На 2021 год рэгістрацыя пачыналася прынамсі за 2 гадзіны і сканчалася за 40 хвілінаў да адпраўленьня рэйса. Зарэгістравацца было магчыма: 1) празь Сеціва яшчэ да прыбыцьця ў аэрапорт, 2) з дапамогай кіёскаў і на стойках у аэрапорце. Пасьля рэгістрацыі і афармленьня багажу перадпалётны надгляд праходзілі ў пункце надгляду, пазначаным у пасадачным талёне<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Рэгістрацыя|спасылка=https://airport.by/be/vyletausim/Registratsiya|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 траўня 2021}}</ref>. Пры дапамозе [[смартфон]]а, [[Пэрсанальны кампутар|пэрсанальнага кампутара]], [[пляншэт]]а або [[Мабільны тэлефон|мабільнага тэлефона]] было магчыма зарэгістравацца на вэб-бачыне авіяперавозчыка. Пры канцы такой рэгістрацыі пасадачны талён дасылаўся на [[Электронная пошта|электронную пошту]], [[Паслуга кароткага паведамленьня|паслугай кароткага паведамленьня]] на мабільны тэлефон або [[штрыхкод]]ам на пляншэт. Тады на стойцы дастаткова падаць [[пашпарт]] і багаж, паведаміўшы пра зарэгістраванасьць для раздрукоўкі талёна<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Рэгістрацыя анлайн|спасылка=https://airport.by/upload/files/d2b24fc4788707dce4f6f604bce5391d.pdf|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 траўня 2021}}</ref>. На рэйсы авіякампаніі «[[Белавія]]» было магчыма зарэгістравацца ў [[кіёск]]ах на 3-м паверсе [[аэравакзал]]у перад стойкамі. Для гэтага патрабаваўся пашпарт і зьвесткі кода броні або нумара авіябілета. Пасьля рэгістрацыі кіёск выдаваў пасадачны талён, зь якім можна было здаць багаж на стойцы<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Кіёскі самастойнай рэгістрацыі|спасылка=https://airport.by/upload/files/e97daa6f13340c2552179c029ef19aa2.pdf|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 траўня 2021}}</ref>. На 3-м паверсе аэравакзалу месьціліся стойкі, дзе варта было падаць пашпарт і білет. Маршрут-квітанцыя пацьвярджала набыцьцё электроннага білета. Яна патрабавалася пры палёце за мяжу ў час праходжаньня пашпартнага кантролю для доказу наяўнасьці зваротнага білету або далейшага палёту па маршруце<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Стойкі рэгістрацыі ў аэравакзале|спасылка=https://airport.by/upload/files/732bbd55e7f46c4529f0013ca8d2a1cb.pdf|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 траўня 2021}}</ref>. === Багаж === На 2021 год у Нацыянальным аэрапорце «Менск» дзейнічала [[кампутар]]нае сартаваньне багажу па бірках на дакладны рэйс, што прадухіляла яго страту і нясвоечасовую загрузку. Пры ўліку багажу на стужку-транспартэр забаранялася ставіць: круглыя [[Валіза|валізы]], мячы і тубусы, якія могуць скаціцца; мяккія [[плястык]]авыя пакеты і сумкі з доўгімі рамянямі, якія матляюцца; электроннае абсталяваньне і ломкае [[шкло]]; жывёлаў і мэталічныя вазкі. З багажу варта было прыбраць біркі і штрыхкоды ад папярэдніх рэйсаў. Для перамяшчэньня багажу прапаноўваліся бясплатныя вазкі. У зоне прылёту сэктару 5-6 знаходзіліся камэры захоўваньня, якія былі ў [[падвал]]ьным памяшканьні. На 3-м паверсе аэравакзалу месьціліся пункты ўпакоўкі багажу ў засьцерагальную плёнку, каб захаваць яго чысьціню пры перавозцы ў багажным адсеку самалёта. Для зьверкі ўласнага багажу нумар біркі на ім меў супадаць з нумарам адрыўнога талёна ў білеце па прылёце ў аэрапорт. Таксама ўпакаванымі ў багажы мелі быць шкляныя бутэлькі і [[слоік]]і, а таксама іншыя ломкія рэчы, каб забясьпечыць іх захаванасьць пры дастаўцы на самалёт і з самалёта ў аэравакзал. У якасьці ручной паклажы ў салён самалёта раілі браць: [[грошы]] і ўпрыгожваньні, [[каштоўныя мэталы]] і срэбраныя вырабы, пасьведчаньні і мэдычныя даведкі, [[каштоўныя паперы]] і [[лекі]], справавыя і тэхнічныя дакумэнты, фотаздымачы і [[Відэакамэры|відэакамэры]], кампутары і электронныя носьбіты зьвестак, ключы і [[акуляры]], [[Мастацкі твор|творы мастацтвы]] і [[футра]]ныя вырабы, крохкія і хуткапсавальныя рэчы, а таксама незаменныя і непаўторныя рэчы<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Багаж|спасылка=https://airport.by/be/vyletausim/bagaz|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 траўня 2021}}</ref>. Бясплатна прапаноўваліся звыш 590 багажных вазкоў, якія знаходзіліся ў зале вылету каля ўваходаў сэктары 1-2, 3-4 і 5-6, каля [[ліфт]]аў і ў зоне выдачы багажу, на прывакзальнай плошчы і на платных аўтастаянках<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Багажныя вазкі|спасылка=https://airport.by/be/uslugi/bagaz/bagaznye-telezki|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 траўня 2021}}</ref>. Камэры захоўваньня на цокальным паверсе ў зоне прылёту сэктара 5-6 працавалі а: 1:00—6:00, 6:30—12:00, 13:00—18:00, 18:30—20:40 і 21:10—0:00. Захоўваньне ў камэры ручной паклажы за каляндарны дзень каштавала: 6 [[Беларускі рубель|рублёў]] (2,4 даляра ЗША) — для багажу вагой да 50 кг пры памеры да 50х50х100 см, 7 рублёў (2,8 $) — пры вазе да 100 кг і 8 рублёў (3,2 $) — для багажу памерам звыш 50х50х100 см. Ад 1 сакавіка 2017 году можна было пакінуць паклажу на імя атрымальніка пры падачы пашпарта пасьля праверкі яе бясьпечнасьці на 1-м паверсе ў зоне прылёту сэктара 6. Захоўваньне такога багажу каштавала: пры вазе да 1 кг і памеры да 40х40х20 см — 2 рублі (0,8 $) за каляндарны дзень, да 5 кг — 3 рублі (1,2 $) і да 10 кг — 4 рублі (1,6 $), а пры вазе да 50 кг і памеры да 50х50х100 см — 5 рублёў (2 $) за дзень. Са складу часовага захоўваньня (СЧЗ) багаж вадавалі ўладальніку пасьля размытненьня пры падачы пашпарта і багажнай біркі (або квітанцыі аб вышуку багажу). Захоўваньне багажу на СЧЗ каштавала: 6 рублёў — пры вазе да 50 кг і памеры да 50х50х100 см, 7 рублёў — да 100 кг і 10 рублёў (4 $) — для багажу памерам звыш 50х50х100 см<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Камера захоўваньня|спасылка=https://airport.by/be/uslugi/magaziny-kafe-restorany/kamery-hranenia|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 траўня 2021}}</ref>. Упакоўка багажу на 3-м паверсе ў залях вылету каштавала 10 рублёў за валізу<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Упакоўка багажу|спасылка=https://airport.by/be/uslugi/bagaz/upakovka-bagaza|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 траўня 2021}}</ref>. Агульны аб'ём перавозімых вадкасьцяў меў складаць да 1 [[Літар|літру]]. У ручной паклажы дазвалялася правозіць вадкасьці ([[Гель|гелі]], [[Аэразоль|аэразолі]] і [[крэм]]ы) з аб'ёмам ёмістасьці да 100 мілілітраў. У якасьці зарэгістраванага багажу ў багажным адсеку самалёта забаранялася правозіць: едкія і каразійныя рэчывы, сьціснутыя і звадкаваныя газы, [[Атрута|атруту]] і адбельвальнікі, акісьляльнікі і [[перакіс]]ы, выбуховыя рэчывы і радыяактыўныя матэрыялы, лёгказагаральныя вадкасьці і цьвёрдыя рэчывы. У дадатак у ручной паклажы забаранялі праносіць колючыя і рэжучыя прадметы<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Правілы правозу|спасылка=https://airport.by/upload/files/b359ace67ae52b35451a99e11a6dbd59.pdf|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 траўня 2021}}</ref>. У эканом-клясе бясплатна правозілі каля 20 кг багажу і да 8 кг ручной паклажы. У бізнэс-клясе — каля 40 кг багажу і да 10–15 кг ручной паклажы. Перавозку звышнарматыўнага багажу аплочвалі ў касе на 3-м паверсе аэравакзалу згодна з расцэнкамі авіяперавозчыка. Атрыманую ў касе квітанцыю платнага багажу падавалі на стойцы для выдачы пасадачнага талёна. Найбольшы памер стандартнага багажу складаў да 50 кг вагой і да 100х70х45,6 см габарытамі. Багаж вагой да 125 кг і памерам да 250х98х90 см афармляўся ў якасьці негабарытнага на 3-м паверсе аэравакзалу зьлева ад 1-й стойкі. Перад яго здачай змацоўвалі між сабой ручкі, лямкі і раменьчыкі, а таксама здымалі доўгія плечавыя рамяні. Пагатоў, негабарытны багаж здавалі прынамсі за гадзіну да вылету. Надгляд і разьмяшчэньне багажу яшчэ большага памеру ўзгадняліся з прадстаўнікамі аэрапорту і авіяперавозчыка на стойцы<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Нормы правозу багажу|спасылка=https://airport.by/upload/files/d6054abcda9325b0632a6c34d9fbe1db.pdf|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 траўня 2021}}</ref>. == Гісторыя == [[Файл:!Выхад з 6-й брамы лётнішча Менск (2021 год).jpg|значак|270пкс|Рэклямны шчыт [[Беларускі клясычны правапіс|беларускім клясычным правапісам]] на выхадзе з 6-й брамы лётнішча (2021 год)]] У 1977 годзе ў [[Смалявіцкі раён|Смалявіцкім раёне]] (Менская вобласьць, [[Беларуская ССР]]) пачалі будаваць аэрапорт «Менск-2». У 1979 годзе адчынілі ўзьлётна-пасадачную паласу даўжынёй 3640 мэтраў і шырынёй 60 мэтраў. У 1982 годзе выканалі 1-ы пасажырскі рэйс на самалёце «[[Ту-134]]» пад кіраваньнем Васіля Тоўсьціка. У ліпені 1983 году пачаліся рэгулярныя рэйсы. 27 сакавіка 1989 году выканалі 1-ы міжнародны рэйс у [[Бэрлін]] (Нямеччына). У 1990 годзе, калі дабудавалі аэрапорт, пасажырапаток дасягнуў 2,2 млн чалавек. У 1997-м аэрапорт атрымаў статус нацыянальнага. У 2000-м яго перайменавалі ў Нацыянальны аэрапорт «Менск». Адначасна ўкаранілі нямецкае сьвятлосыгнальнае абсталяваньне «[[Сымэнс]]», што дазволіла прымаць самалёты 2-й катэгорыі ў клясыфікацыі [[Міжнародная арганізацыя грамадзянскай авіяцыі|Міжнароднай арганізацыі грамадзянскай авіяцыі]] (МАГА; [[Манрэаль]], Канада). У 2005—2007 годзе ў аэрапорце ўкаранілі паслугі ў адпаведнасьці са стандартам 9001 [[Міжнародная арганізацыя стандартызацыі|Міжнароднай арганізацыі стандартызацыі]] (МАС; [[Жэнэва]], Швайцарыя): рэгулярнасьць і бясьпека палётаў; забесьпячэньне палётаў ратавальнай і [[пажар]]най службамі, адмысловым аўтатранспартам, [[аэрадром]]нымі паслугамі, электрычным асьвятленьнем і [[радыёсувязь]]зю; харчаваньне на борце і апрацоўка грузаў; абслугоўваньне багажу і пасажыраў на вылет і прылёт; прыём самалётаў на [[пэрон]]е аэрапорта. У 2008 годзе лік абслужаных пасажыраў аднавіўся да мільёна асобаў. Таксама ўкаранілі Агульны доступ да тэрмінальнага абсталяваньня (АДТА) «Міжнароднага таварыства паветранай сувязі» («МТПС»; Жэнэва), што дазволіла самастойную рэгістрацыю пасажыраў<ref name="а">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гісторыя|спасылка=https://airport.by/be/aeroport/istoria|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт «Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=27 траўня 2021}}</ref>. У 2013 годзе інструктары паветранай бясьпекі аэрапорта атрымалі пасьведчаньне Рэгіянальнага бюро МАГА (Францыя). У 2014-м Нацыянальны аэрапорт «Менск» прыняў звыш 2 млн пасажыраў. Грузавы комплекс аэрапорта пераўтварылі ў Транспартна-лягістычны цэнтар, які стаў аказваць паслугі апрацокі грузаў і мытнага афармленьня, складзкія і экспэдыцыйныя паслугі. У сьнежні 2014 году скончылі перабудову [[аэравакзал]]а. У 2015 годзе Нацыянальны аэрапорт «Менск» стаў сябрам [[Міжнародная рада аэрапортаў|Міжнароднай рады эарапортаў]] (МРА; Манрэаль). Цэнтар прафэсійнай падрыхтоўкі ў авіябясьпецы аэрапорта «Менск» атрымаў пасьведчаньне Навучальнага цэнтру авіябясьпекі МАГА. 10 ліпеня 2016 году аэрапорт «Менск» упершыню прыняў 3-мільённага ад пачатку году пасажыра. У 2016 годзе пачалі будаваць 2-ю ўзьлётна-пасадачную паласу з абсталяваньнем дакладнага заходу 3-й катэгорыі пад францускі самалёт «[[А-380]]». 19 сьнежня 2017 году абслужылі 4-мільённага ад пачатку году пасажыра. За 2018 год абслужылі 4,5 млн пасажыраў. Па выніках 2018 году Нацыянальны аэрапорт «Менск» заняў 1-е месца ў сьвеце паводле пунктуальнасьці палётаў сярод аэрапортаў зь лікам абслужаных пасажыраў ад 2,5 да 5 млн за год. Паказьнік пунктуальнасьці склаў 92,35 %<ref name="а"/>. З нагоды сьвяткаваньня 500-годзьдзя беларускага і ўсходнеэўрапейскага кнігадрукарства ў 2017 годзе, беларускаю інтэліґенцыяй была зроблена прапанова надаць Нацыянальнаму аэрапорту імя Францыска Скарыны<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Інтэлігенцыя заклікала надаць аэрапорту «Менск-2» імя Скарыны|спасылка=https://m.nn.by/articles/172027/|выдавец=Газэта «[[Наша ніва]]»|дата публікацыі=16 чэрвеня 2016|дата доступу=27 траўня 2021}}</ref>. == Авіякампаніі і кірункі == На 2021 год свае прадстаўніцтвы ў Нацыянальным аэрапорце «Менск» мелі 23 паветраныя перавозчыкі з 15 краінаў: * 7 з 6 краінаў Азіі — [[Аб'яднаныя Арабскія Эміраты]] («[[Дубайская авіякампанія]]»), [[Ірак]] («[[Ірацкія авіялініі]]», «[[Флай Багдад]]»), Кітай («[[Кітайская міжнародная авіякампанія]]»), [[Туркмэністан]] («[[Туркмэнскія авіялініі]]»), [[Турэччына]] («[[Турэцкія авіялініі]]») і [[Узбэкістан|Ўзбэкістан]] («[[Узбэцкія авіялініі]]»); * 16 зь 9 краінаў Эўропы — Беларусь (3; «[[Белавія]]», «[[Рубістар]]» і «[[Трансавіяэкспарт]]»), Латвія («[[Эйр Балтыка]]»), Летува («[[Трансавіябалтыка]]»), Польшча («[[LOT|Лёт]]»), Расея (6; «[[Азімут (прадпрыемства)|Азімут]]», «[[Аэрафлёт]]», «[[Нордвінд]]», «[[Расея (прадпрыемства)|Расея]]», «[[Уральскія авіялініі]]» і «[[Ютэйр]]») і Ўкраіна («[[Матор Сеч]]»), а таксама Аўстрыя («[[Аўстрыйскія авіялініі]]»), [[Гішпанія]] («[[Бўэлін]]») і [[Нямеччына]] («[[Люфтганза]]»)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Авіякампаніі|спасылка=https://airport.by/be/aeroport/aviakompanii|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт «Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=27 траўня 2021}}</ref>. === Пасажырскія === Наступныя авіякампаніі выконваюць лёты ў Нацыянальны аэрапорт «Менск»: {| class="wikitable toccolours" |- !Авіякампаніі !Кірункі |- |[[Aeroflot]] |[[Аэрапорт Шарамецьцева|Масква-Шарамецьцева]] |- |[[airBaltic]] |[[Рыґа (аэрапорт)|Рыґа]] |- |[[Air China]] |[[Пэкін (аэрапорт)|Пэкін]] (Пэкін — Менск — Будапэшт) |- |[[Arkia Israeli Airlines]] |[[Бэн-Ґурыён (аэрапорт)|Тэль-Авіў-Бэн-Ґурыён]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Ізраільская авіякампанія «Аркія» пачынае выконваць палёты з Тэль-Авіва ў Менск|спасылка=https://blr.belta.by/society/view/izrailskaja-avijakampanija-arkia-pachynae-vykonvats-palety-z-tel-aviva-u-minsk-45931-2016/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=16 красавіка 2016|дата доступу=27 траўня 2021}}</ref>. |- |[[Austrian Airlines]] |[[Аэрапорт Вена-Швэхат|Вена-Швэхат]] |- |[[Azerbaijan Airlines]] |[[Аэрапорт імя Гейдара Аліева|Баку]] |- |[[Белавія]] |[[Абу Дабі (аэрапорт)|Абу Дабі]], [[Адэса (аэрапорт)|Адэса]], [[Алматы (аэрапорт)|Алматы]], [[Амстэрдамскі аэрапорт Схіпхол|Амстэрдам]], [[Астана (аэрапорт)|Астана]], [[Аэрапорт імя Сапармурата Туркмэнбашы|Ашґабад]], [[Аэрапорт імя Гейдара Аліева|Баку]], [[Барсэлёна (аэрапорт)|Барсэлёна]], [[Батумі (аэрапорт)|Батумі]], [[Будапэшт (аэрапорт)|Будапэшт]], [[Бэйрут (аэрапорт)|Бэйрут]], [[Бэрлін-Шэнэфэльд]], [[Бялград (аэрапорт)|Бялград]], [[Варшава-Шапэн]], [[Вена-Швэхат]], [[Вільня (аэрапорт)|Вільня]], [[Гановэр (аэрапорт)|Гановэр]], [[Жэнэва (аэрапорт)|Жэнэва]], [[Калінінград (аэрапорт)|Калінінград]], [[Барыспаль (аэрапорт)|Кіеў-Барыспаль]], [[Кіеў-Жуляны]], [[Краснадар (аэрапорт)|Краснадар]], [[Лярнака (аэрапорт)|Лярнака]], [[Лёндан-Ґэтвік]], [[Дамадзедава (аэрапорт)|Масква-Дамадзедава]], [[Мілян-Мальпэнса]], [[Ніцца (аэрапорт)|Ніцца]], [[Парыж-Шарль-дэ-Ґоль]], [[Прага (аэрапорт)|Прага]], [[Рыґа (аэрапорт)|Рыґа]], [[Рым (аэрапорт)|Рым]], [[Санкт-Пецярбург (аэрапорт)|Санкт-Пецярбург]], [[Сочы (аэрапорт)|Сочы]], [[Стакгольм-Арлянда (аэрапорт)|Стакгольм-Арлянда]], [[Стамбул-Атацюрк]], [[Тбілісі (аэрапорт)|Тбілісі]], [[Тэгеран (аэрапорт)|Тэгеран]], [[Тэль-Авіў-Бэн-Ґурыён]], [[Франкфурт-на-Майне (аэрапорт)|Франкфурт-на-Майне]], [[Харкаў (аэрапорт)|Харкаў]], [[Хэльсынкі (аэрапорт)|Хэльсынкі]]<br />'''Сэзонныя:''' [[Гомель (аэрапорт)|Гомель]], [[Караганда (аэрапорт)|Караганда]], [[Кастанай (аэрапорт)|Кастанай]], [[Кіеў-Жуляны]]<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 25 красавіка 2016 | url = https://charter97.org/be/news/2016/4/25/201186/ | загаловак = «Белавія» будзе лётаць у Кіеў 5 разоў на дзень | фармат = | назва праекту = | выдавец = Хартыя’97 | дата = 25 красавіка 2016 | камэнтар = }}</ref>, [[Манчэстэр (аэрапорт)|Манчэстэр]], [[Паланґа (аэрапорт)|Паланґа]] (з 19 чэрвеня 2016)<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 19 чэрвеня 2016 | url = https://charter97.org/be/news/2016/6/19/209640/ | загаловак = «Белавія» адкрыла штотыднёвы рэйс у Палангу | фармат = | назва праекту = | выдавец = Хартыя’97 | дата = 23 чэрвеня 2016 | камэнтар = }}</ref>, [[Паўладар (аэрапорт)|Паўладар]]<br />'''Сэзонныя чартэрныя:''' Алікантэ, [[Анталья (аэрапорт)|Анталья]], Атэны, Бургас, Варна, [[Закінтас (аэрапорт)|Закінтас]], [[Іракліян (аэрапорт)|Іракліян]], [[Іаан Кападыстрыя (аэрапорт)|Керкіра]], [[Араксас (аэрапорт)|Патры]], Родас, [[Тэнэрыфэ-Паўднёвы (аэрапорт)|Тэнэрыфэ-Паўднёвы]], [[Македонія (аэрапорт)|Тэсалёнікі]], [[Хурґада (аэрапорт)|Хурґада]], [[Ціват (аэрапорт)|Ціват]], [[Шарм-эш-Шэйх (аэрапорт)|Шарм-эш-Шэйх]]<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 20 красавіка 2016 | url = https://charter97.org/be/news/2016/4/20/200538/ | загаловак = «Белавія» аднавіла палёты ў Шарм-эш-Шэйх | фармат = | назва праекту = | выдавец = Хартыя’97 | дата = 20 красавіка 2016 | камэнтар = }}</ref> |- |[[Dniproavia]] |[[Аэрапорт Івана-Франкоўск|Івана-Франкоўск]] |- |[[Etihad Airways]] |[[Абу Дабі (аэрапорт)|Абу Дабі]] |- |[[LOT|LOT Polish Airlines]] |[[Аэрапорт імя Фрыдэрыка Шапэна|Варшава-Шапэн]] |- |[[Lufthansa]] |[[Аэрапорт Франкфурт-на-Майне|Франкфурт-на-Майне]] |- |[[Motor Sich Airlines]] |[[Аэрапорт Запарожжа|Запарожжа]] |- |[[Turkish Airlines]] |[[Аэрапорт імя Атацюрка|Стамбул-Атацюрк]] |- |[[Turkmenistan Airlines]] |[[Аэрапорт імя Сапармурата Туркмэнбашы|Ашґабад]] |- | style="white-space: nowrap;" |[[Ukraine International Airlines]] |[[Барыспаль (аэрапорт)|Кіеў-Барыспаль]] |- |[[UTair Aviation]] |[[Аэрапорт Унукава|Масква-Ўнукава]] |- |[[Uzbekistan Airways]] |[[Ташкент (аэрапорт)|Ташкент]]<ref>{{Спасылка| дата публікацыі = 2 ліпеня 2015 | url = http://blr.belta.by/society/view/uzbekskaja-avijakampanija-pachala-vykonvats-palety-z-tashkenta-u-minsk-34989-2015/ | загаловак = Узбекская авіякампанія пачала выконваць палёты з Ташкента ў Мінск| назва праекту = Грамадства | выдавец = Беларускае тэлеграфнае агенцтва | дата = 12 красавіка 2016}}</ref> |- |[[Vueling]] |'''Сэзонны:''' [[Барсэлёна (аэрапорт)|Барсэлёна]] |} === Грузавыя === {| class="wikitable toccolours" |- !Авіякампаніі !Кірункі |- |[[Turkish Cargo]] |[[Аэрапорт імя Атацюрка|Стамбул-Атацюрк]] |} == Акцыі == Зь лютага 2016 году ў Нацыянальным аэрапорце «Менск» стартаваў конкурс «Самая пунктуальная авіякампанія». Конкурс праводзіцца ў дзьвюх намінацыях як да частаты выконваемых рэйсаў. Паводле вынікаў работы за сакавік у намінацыі «Авіякампаніі, якія выконваюць 100 і болей рэйсаў штомесяц» самым пунктуальным перавозьнікам прызнаная «ЮТЭйр», выканаўшая 114 з 124 рэйсаў без затрымак. У намінацыі «Авіякампаніі, якія выконваюць меней за 100 рэйсаў штомесяц» за мінулы месяц пераможцам стала авіякампанія LOT, якая выканала без затрымак 41 з 44 рэйсаў.<ref>{{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 25 красавіка 2016 | url = http://www.belta.by/society/view/natsionalnyj-aeroport-minsk-budet-ezhemesjachno-opredeljat-samye-punktualnye-aviakompanii-190996-2016/ | загаловак = Национальный аэропорт Минск будет ежемесячно определять самые пунктуальные авиакомпании | фармат = | назва праекту = Общество | выдавец = Беларускае тэлеграфнае агенцтва | дата = 27 красавіка 2016 | мова = ru | камэнтар = }}</ref> == Крытыка == * Пэўныя факты сьведчаць пра наўмысную палітыку аэрапорту дзеля стварэньня неспрыяльных умоваў для іншых авіякампаніяў, захоўваючы высокія кошты на лёты і такім чынам забясьпечваючы штучны попыт на рэйсы «[[Белавія]]». У прыватнасьці, 7 красавіка 2016 году зьявіліся зьвесткі, што Беларусь прыстрашыла спыніць лёты [[Azerbaijan Airlines]] у Менск праз продаж квіткоў нізкімі коштамі. Са словаў віцэ-прэзыдэнта Azerbaijan Airlines Арыфа Мамедава, свае дзеяньні беларускі бок арґумэнтуе тым, што зьніжэньне коштаў квіткоў стварае для «[[Белавія]]» пэўныя праблемы.<ref>{{Спасылка| дата публікацыі = 7 красавіка 2016| url = https://charter97.org/be/news/2016/4/7/198552/| загаловак = Беларусь прыстрашыла спыніць палёты «азербайджанскіх авіяліній» у Менск| выдавец = Хартыя’97| дата = 7 красавіка 2016}}</ref> * 23 траўня 2016 году стала вядома пра распачатую крымінальную справу супраць супрацоўніка аэрапорту які падазраецца ў крадзяжы наручнага гадзіньніка ў пасажыркі ў зоне перадпалётнага надгляду.<ref>{{Спасылка| дата публікацыі = 23 траўня 2016 | url = https://charter97.org/be/news/2016/5/23/205629/ | загаловак = Супрацоўнік менскага аэрапорта скраў гадзіннік у пасажыркі | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Хартыя’97]] | дата = 23 траўня 2016}}</ref> == Санкцыі ЗША == 9 жніўня 2021 году з-за датычнасьці да [[Захоп самалёта рэйсу Ryanair 4978|захопу самалёта рэйсу Ryanair 4978]], які быў пасаджаны ў аэрапорце, у [[сьпіс спэцыяльна вызначаных грамадзянаў і заблякаваных асобаў]] [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] быў дададзены ягоны дырэктар [[Вячаслаў Харанека]]<ref>{{Cite web|date=2021-08-09|title=Treasury Holds the Belarusian Regime to Account on Anniversary of Fraudulent Election|url=https://home.treasury.gov/news/press-releases/jy0315|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210809161340/https://home.treasury.gov/news/press-releases/jy0315|archivedate=2021-08-09|accessdate=2021-08-10|website=|publisher={{артыкул у іншым разьдзеле|Міністэрства фінансаў ЗША|Міністэрства фінансаў ЗША|en|United States Department of the Treasury}}|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|date=2021-08-09|title=США расширили санкции в отношении официального Минска. Полный список|url=https://news.zerkalo.io/economics/1392.html|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20210809213314/https://news.zerkalo.io/economics/1392.html|archivedate=2021-08-09|accessdate=2021-08-10|website=|publisher={{артыкул у іншым разьдзеле|zerkalo.io||be|zerkalo.io}}|language=ru}}</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Катастрофа Ту-134А пад Менскам]] == Крыніцы == {{Крыніцы|1=2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Кантакты аддзелаў|спасылка=https://airport.by/be/kontakty/kontakty-otdelov|выдавец=УП «Нацыянальны аэрапорт Менск»|дата публікацыі=2021|дата доступу=23 траўня 2021}} ** [https://airport.by/be/uslugi/ Паслугі] ** [https://airport.by/be#appeal-ind Электронны зварот] ** [https://airport.by/be/raspisanie-rejsov/prilety Расклад прылётаў] і [https://airport.by/be/raspisanie-rejsov/vylety вылетаў] * [http://realt.onliner.by/2011/11/26/darriuss-7 Районы, кварталы: Национальный аэропорт Минск] {{Транспарт Менску}} [[Катэгорыя:Транспарт Менску]] [[Катэгорыя:Аэрапорты Беларусі]] [[Катэгорыя:Кастрычніцкі раён (Менск)]] [[Катэгорыя:Смалявіцкі раён]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1982 годзе]] dc4o7nerhdjecgah7625p6qqumyxcl5 0 78407 2332712 1895882 2022-08-16T08:42:49Z Taravyvan Adijene 1924 /* Вонкавыя спасылкі */ Commons wikitext text/x-wiki {{Адміністрацыйная адзінка |Назва = Цьвярская вобласьць |Назва ў родным склоне = Цьвярской вобласьці |Арыгінальная назва = Тверская область |Герб = Coat of Arms of Tver oblast.svg |Сьцяг = Flag of Tver Oblast.svg |Краіна = [[Расея]] |Гімн = |Статус = |Уваходзіць у = [[Цэнтральная фэдэральная акруга]]<br />[[Цэнтральная эканамічная акруга]] |Улучае = 36 раёнаў |Цэнтар = [[Цьвер]] |БуйныГорад = |БуйныяГарады = |ДатаЎтварэньня = 29 студзеня 1935 |Кіраўнік = Дзьмітры Зяленін |Назва пасады кіраўніка = |АфіцыйныяМовы = |Насельніцтва = 1 360 377 |Год перапісу = 2010 |Адсотак ад насельніцтва = |Месца паводле насельніцтва = |Шчыльнасьць = 16,2 |Месца паводле шчыльнасьці = |Нацыянальны склад = |Канфэсійны склад = |Плошча = 84 100 |Адсотак ад плошчы = |Месца паводле плошчы = 39 |Максымальная вышыня = |Сярэдняя вышыня = |Мінімальная вышыня = |Шырата = |Даўгата = |Мапа = Russia - Tver Oblast (2008-01).svg |Часавы пас = [[GMT]] +3 |Скарачэньне = |ISO = |FIPS = |Тэлефонны код = |Паштовыя індэксы = |Інтэрнэт-дамэн = |Код аўтамабільных нумароў = 69 |Сайт = http://www.region.tver.ru/ |Парамэтр1 = |Назва парамэтру 1 = |Дадаткі = |Мапа адміністрацыйнай адзінкі = Tver-oblast.svg |Памер мапы аа = |Колер фону парамэтраў = {{Колер|Расея}} |Колер фону герб-сьцяг = }} '''Цьвярска́я во́бласьць''' ({{мова-ru|Тверская область}}) — [[вобласьць]] у [[Расея|Расеі]]. Адміністрацыйны цэнтар — [[места]] [[Цьвер]]. Мяжуе з [[Маскоўская вобласьць|Маскоўскай]], [[Яраслаўская вобласьць|Яраслаўскай]], [[Валагодзкая вобласьць|Валагодзкай]], [[Наўгародзкая вобласьць|Наўгародзкай]], [[Смаленская вобласьць|Смаленскай]] і [[Пскоўская вобласьць|Пскоўскай]] абласьцямі. Была ўтвораная 29 студзеня 1935 як ''Калінінская вобласьць'' (назоў Цьвярская мае ад 1990). == Геаграфічныя зьвесткі == === Месцазнаходжаньне === Разьмяшчаецца на захадзе Эўрапейскай частцы Расеі Працягласьці вобласьці з поўначы на поўдзень 260 км, з захаду на ўсход — 450 км. === Клімат === Клімат [[умерана кантынэнтальны клімат|умерана кантынэнтальны]]. Сярэдняя тэмпэратура ліпеня +17 — +18°С, студзеня -9 — -7°С. Сярэдняя колькасьць ападкаў — 650 мм. === Рэльеф === Знаходзіцца на захадзе сярэдняй частцы [[Усходне-Эўрапейская раўніна|Ўсходне-Эўрапейскай раўніны]]. На паўночным усходзе пралягае [[Авінішчанскае ўзвышша]]. === Водныя аб'екты === Вобласьць налічвае больш за 800 рэчак, агульнай даўжынёй каля 17 тысячаў кілямэтраў. Асноўная рака — [[Волга]]. Іншыя значныя рэкі: Заходняя Дзьвіна (262 км), Цьверца (188 км), Мядзьведзіца (269 км), Малога (280 км) і Мяжа (259 км). Па тэрыторыі вобласьці праходзіць водападзел [[Касьпійскае мора|Касьпійскага]] і [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мораў]]. == Гісторыя == Была ўтвораная 29 студзеня 1935. == Насельніцтва == Паводле зьвестак за 2002 у Цьвярской вобласьці жыло 8581 беларусаў (0,6 %, 5-е месца). == Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел == У склад вобласьці ўваходзяць 12 местаў абласнога падпарадкаваньня і 36 муніцыпальных раёнаў. {{Цьвярская вобласьць}} {{Цэнтральная фэдэральная акруга}} {{Суб’екты Расеі}} [[Катэгорыя:Цьвярская вобласьць| ]] gc8phs7iom4fko1h3bd532m63s6l8oy 4 80643 2332652 2329533 2022-08-15T18:18:09Z W 11741 /* Завершаныя абмеркаваньні */ +[[Бяседа]] wikitext text/x-wiki ''Гэтая старонка зьмяшчае сьпісы ўжо скончаных абмеркаваньняў. Абмеркаваньні пакінутыя ў гістарычных мэтах.'' == Завершаныя абмеркаваньні == <!-- Падчас пераносу ва ўсе спасылкі з адноснай адрасацыяй (кшт. '/Артыкул') мусіць дадавацца прэфікс '..'. --> {| class="wikitable" ! Дата вылучэньня ! Падстаронка абмеркаваньня ! Вынік абмеркаваньня {{Намінацыя/Добры|Бяседа|30.07.2022|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Беларуская гандлёва-прамысловая палата|09.07.2022|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Вузел Баранавічы|23.06.2022|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Аўкштота|30.05.2022|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны|28.05.2022|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Малая Летува|21.04.2022|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Менская міжнародная кніжная выстава-кірмаш|14.04.2022|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Саюзная рашучасьць-2022|16.03.2022|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Дзьмітры Піневіч|01.03.2022|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Брагін|31.01.2022|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Віцязь (прадпрыемства)|06.01.2022|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Жамойць|28.12.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Мясцовыя выбары ў Беларусі 2014 году|08.12.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Турызм у Беларусі|10.11.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Ліцьвіны|24.10.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Бабруйскаграмаш|23.09.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Міжнародная алімпіяда па інфарматыцы|09.09.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Павал (Панамароў)|12.08.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Міндоўг|6.06.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт транспарту|28.07.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Сабор Пакрова Багародзіцы (Горадня)|14.07.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Служба вонкавай выведкі Расеі|8.06.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Як вада, як агонь|18.04.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Хвойнікі|09.04.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Дзень Волі|23.03.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Гісторыя Беларусі|11.03.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Жыве Беларусь!|24.02.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Берасьце|08.02.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Кірыл Стаселька|31.01.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Інтэграл (кампанія)|13.01.2021|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Сувязь Беларусі|28.12.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|8.12.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Гомсельмаш|23.11.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Эўрамайдан|04.11.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Split Before, Together Now|07.09.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Этнічная тэрыторыя беларусаў|23.08.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Рэльеф Беларусі|25.07.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Магілёў|19.07.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|61-я зьнішчальная авіябаза|16.06.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Цягнік|02.06.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Дзяржаўная нафтавая кампанія Азэрбайджанскай Рэспублікі|06.05.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Нізкіз|11.04.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Савецкі раён (Менск)|14.03.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Беларусь|24.01.2020|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Усеўкраінскае аб’яднаньне «Свабода»|30.10.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Дарожныя знакі Беларусі|26.12.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Транспарт у Беларусі|21.11.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Юзары|06.10.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Палянэз (зброя)|21.09.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Аляксандар Церахаў|07.09.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Менскі завод колавых цягачоў|22.08.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Gentleman|22.07.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Міжнародная фінансавая карпарацыя|06.08.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Аляксандар Шумілін|24.06.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Юры Сянько|22.05.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Віцебск|09.03.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Jitters|25.04.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Вагон 81-717/714|24.04.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Martin S.|24.03.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Лёзна|22.02.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Гісторыя Ізраілю|18.02.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Слуцак|10.01.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Сусьветны банк|19.01.2019|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Захад-2013|25.12.2018|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Горадня|22.12.2018|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Бел-чырвона-белы сьцяг|07.12.2018|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Дзяржаўны камітэт судовых экспэртызаў Рэспублікі Беларусь|03.12.2018|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Беларускія немцы|22.10.2018|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Вайсковая акадэмія Рэспублікі Беларусь|09.10.2018|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Старабеларуская мова|05.10.2018|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Міжнародны саюз электрасувязі|25.09.2018|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Міжнародная алімпіяда па матэматыцы|11.09.2018|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|28.08.2018|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Першамайскі раён (Менск)|01.08.2018|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Volkswagen (канцэрн)|25.06.2018|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Генэральны штаб Узброеных сілаў Беларусі|21.05.2018|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Беларуская аўтакефальная праваслаўная царква|26.11.2017|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Захад-2017|30.10.2017|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Салігорск|16.08.2017|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Варшаўская фондавая біржа|21.04.2017|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Адукацыя ў Беларусі|16.03.2017|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|АЭС-2006|09.03.2017|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Пётар Сталыпін|02.03.2017|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Агенцтва шматбаковай аховы інвэстыцыяў|23.02.2017|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Белы кій|22.06.2016|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Станіслаў Булак-Балаховіч|9.12.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Кніганошы|7.10.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Грабніца антыпапы Яна XXIII|1.10.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і Сьвятога Яна Апостала і Эвангеліста (Вільня)|1.10.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Ансамбль Віленскага ўнівэрсытэту|1.10.2014|адмова|5|3}} {{Намінацыя/Добры|Рэмбрант|15.09.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Літоўска-маскоўская вайна 1512—1522 гадоў|10.09.2014|адмова|1|0}} {{Намінацыя/Добры|Вуліца Валадарскага (Менск)|01.09.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Юры Чапскі|30.07.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Шатляндзкая мова (кельцкая)|29.07.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Пружанскае гета|26.07.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Пружаны|26.07.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Вуліца Рэвалюцыйная (Менск)|20.07.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Міхась Чарот|6.07.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Маладэчна ў складзе Польшчы|29.03.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Праўральская мова|12.01.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Юзэф Пілсудзкі|11.01.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Бітва на Косавым полі (1389)|2.01.2014|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Пушту|16.11.2013|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Гісторыя пошты і паштовых марак Эстоніі|16.11.2013|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Грамадзянская вайна ў Вялікім Княстве Літоўскім 1381—1384 гадоў|11.11.2013|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Калізэй|02.11.2013|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Польскае таварыства «Асьвета» (Менск)|20.10.2013|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Проня|5.09.2013|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Міхась Чарот|5.09.2013|адмова|1|0}} {{Намінацыя/Добры|Загляне сонца і ў наша аконца|23.08.2013|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Пружанскі палацык|1.08.2013|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Грамадзянская вайна ў Вялікім Княстве Літоўскім 1389—1392 гадоў|22.07.2013|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Беларускі лемантар, або першая навука чытаньня|22.07.2013|абраньне}} {{Намінацыя/Добры|Дынама Дрэздэн|9.07.2013|адмова|1|4}} |- style="background-color: #f06859;" | 26 чэрвеня 2013 | [[../Бранск|Бранск]] | ''Вылучэньне не падтрыманае'' (1 — «за», 1 — «нэўтральна» 3 — «супраць») |- |- style="background:gold;" | 26 чэрвеня 2013 | [[../Новая зямля|Новая зямля]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 16 чэрвеня 2013 | [[../Францішак Багушэвіч|Францішак Багушэвіч]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 12 чэрвеня 2013 | [[../Нікола Тэсла|Нікола Тэсла]] | Артыкул абраны |- style="background:#AAA;" | 15 траўня 2013 | [[../Мяцеж Глінскіх|Мяцеж Глінскіх]] | Выстаўлены на галасаваньне ў абраныя |- style="background:gold;" | 21 красавіка 2013 | [[../Вайна Расеі з Рэччу Паспалітай 1792 году|Вайна Расеі з Рэччу Паспалітай 1792 году]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 14 красавіка 2013 | [[../Рэфармацыя|Рэфармацыя]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 5 сакавіка 2013 | [[../Зоська Верас|Зоська Верас]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 6 лютага 2013 | [[../Цягліцы|Цягліцы]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 17 жніўня 2012 | [[../Афанасі Філіповіч|Афанасі Філіповіч]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 23 ліпеня 2012 | [[../Саамскія мовы|Саамскія мовы]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 12 ліпеня 2012 | [[../Францішак Аляхновіч|Францішак Аляхновіч]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 10 ліпеня 2012 | [[../Юзэф Ігнацы Крашэўскі|Юзэф Ігнацы Крашэўскі]] | Артыкул абраны |- style="background-color: #f06859;" | 30 красавіка 2012 | [[../Узброеныя сілы Рэспублікі Беларусь|Узброеныя сілы Рэспублікі Беларусь]] | ''Вылучэньне не падтрыманае'' (2 — «за», 2 — «супраць») |- style="background:gold;" | 20 лютага 2012 | [[../Беларуска-польская адміністрацыя Менску|Беларуска-польская адміністрацыя Менску]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 29 сьнежня 2011 | [[../Чэская мова|Чэская мова]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 9 сьнежня 2011 | [[../Тамаш Зан|Тамаш Зан]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 29 верасьня 2011 | [[../Бортны промысел у Беларусі|Бортны промысел у Беларусі]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 21 верасьня 2011 | [[../Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2010 году|Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2010 году]] | Артыкул абраны |- style="background-color: #f06859;" | 13 ліпеня 2011 | [[../Польскае таварыства «Асьвета» (Менск)|Польскае таварыства «Асьвета» (Менск)]] | ''Вылучэньне не падтрыманае'' (1 — «за», 3 — «супраць») |- style="background:gold;" | 28 жніўня 2010 | [[../Бітва пры Гастынгсе|Бітва пры Гастынгсе]] | Артыкул абраны |- style="background:gold;" | 2 траўня 2011 | [[../Слуцкі аўтобус|Слуцкі аўтобус]] | Артыкул выбраны добрым |- style="background:gold;" | 18 красавіка 2011 | [[../Тэрарыстычны акт у менскім мэтро|Тэрарыстычны акт у менскім мэтро]] | Артыкул выбраны добрым |- style="background:gold;" | 3 сакавіка 2011 | [[../Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)]] | Артыкул выбраны добрым |- style="background:gold;" | 10 сьнежня 2010 | [[../Выбух і пажар на заводзе «Пінскдрэў-ДСП» (2010)|Выбух і пажар на заводзе «Пінскдрэў-ДСП» (2010)]] | Артыкул выбраны добрым |- style="background:red;" | 4 сьнежня 2010 | [[../Цягнік|Цягнік]] | Артыкул зьняты з намінацыі |- style="background:gold;" | 1 сьнежня 2010 | [[../Тарашкевіца|Тарашкевіца]] | Артыкул выбраны добрым, а неўзабаве і [[Вікіпэдыя:Кандыдаты ў абраныя артыкулы/Тарашкевіца|абраным]] |- style="background:gold;" | 23 кастрычніка 2010 | [[../Робэрт Бадэн-Паўэл|Робэрт Бадэн-Паўэл]] | Артыкул выбраны добрым |- style="background:gold;" | 19 кастрычніка 2010 | [[../Пагоня|Пагоня]] | Артыкул выбраны добрым |- style="background:gold;" | 15 жніўня 2010 | [[../Сьвяткаваньне 600-годзьдзя Грунвальдзкай бітвы|Сьвяткаваньне 600-годзьдзя Грунвальдзкай бітвы]] | Артыкул абраны ў добрыя |- style="background:gold;" | 8 жніўня 2010 | [[../Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2006 году|Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2006 году]] | Артыкул абраны ў добрыя |- style="background:gold;" | 28 чэрвеня 2010 | [[../Сусьветная гандлёвая арганізацыя|Сусьветная гандлёвая арганізацыя]] | Артыкул абраны ў добрыя |- style="background:gold;" | 26 траўня 2010 | [[../Царква Сьвятога Духа (Менск)|Царква Сьвятога Духа (Менск)]] | Артыкул абраны ў добрыя |- style="background:gold;" | 15 красавіка 2010 | [[../Дуда|Дуда]] | Артыкул абраны ў добрыя |- style="background:gold;" | 27 сакавіка 2010 | [[../Аляксандар Мароз|Аляксандар Мароз]] | Артыкул выбраны добрым |- style="background: gold;" | 21 сакавіка 2010 | [[../Зьмітрок Бядуля|Зьмітрок Бядуля]] | Артыкул абраны ў добрыя |} <noinclude>[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Афармленьне|{{НАЗВА_ПАДСТАРОНКІ}}]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Архіў| ]]</noinclude> 1f0ry1v2al1c8zg2f1kzb7hekt90nnu 0 83400 2332768 2331280 2022-08-16T11:32:16Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Зьнішчэньне помнікаў сакральнай архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага */ стыль wikitext text/x-wiki [[Файл:St.George church (Babrujsk).JPG|міні|280пкс|[[Царква сьвятога Георгія (Бабруйск)|Гарнізонная царква]] ў [[Бабруйск]]у з асноўнымі элемэнтамі мураўёвак ([[купал-цыбуліна|купалы-цыбуліны]] — сымбаль [[расейцы|расейскай]] культавай архітэктуры<ref name="bonkovska">Боньковська С. Церковна металева пластика // Історія декоративного мистецтва України: У 5 т. / НАН України, ІМФЕ ім. М. Т. Рильського; наук. ред. Т. Кара-Васильєва. Т. 3: Мистецтво XIX століття. — Київ, 2009. С. 245.</ref><ref>Block E. Garlic and Other Alliums: The Lore and the Science. — Royal Society of Chemistry, 2010. {{ISBN|9780854041909}}. — P. [https://books.google.de/books?id=6AB89RHV9ucC&pg=PA47&lpg=PA47&dq=Such+a+dome+is+larger+in+diameter+than+the+drum+it+is+set+upon+and+its+height&source=bl&ots=wuDj1u3rSp&sig=vl0CAr2zuKBSroJ3gQaID1vMUcY&hl=de&sa=X&ved=2ahUKEwj22c2w9KjfAhULzqQKHcR-DFEQ6AEwAHoECAkQAQ#v=onepage&q&f=false 47].</ref>, высокія шатровыя дахі, паясы какошнікаў)]] '''Мураўёўкі''' — цэрквы [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду]] [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]{{заўвага|У наш час — цэрквы [[Беларуская праваслаўная царква|Беларускага экзархату]] [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскага патрыярхату]]; адзінкавыя будынкі належаць да іншых канфэсіяў або знаходзяцца ў дзяржаўнай уласнасьці}}) на тэрыторыі [[Анэксія|анэксаванага]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], масавае будаваньне якіх разгарнулася па здушэньні [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]]. Назва паходзіць ад імя расейскага генэрал-губэрнатара [[Міхаіл Мураўёў|Міхаіла Мураўёва]]<ref>{{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)|к}} С. 186.</ref><ref>Самусік А. Помнікі гісторыі і культуры Беларусі: Вучэб. дапаможнік. — {{Менск (Мінск)}}: БДЭУ, 2014. С. 148.</ref> зь мянушкамі «вешальнік» і «людаед»<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 257.</ref>, які распрацаваў праграму ''«захадаў дзеля ўвядзеньня і перавагі ў Паўночна-Заходнім краі [[расейцы|расейскай]] [[Народнасьць|народнасьці]]»'' ({{мова-ru|«мероприятий, имевших в виду водворение и преобладание в Северо-Западном крае русской народности»|скарочана}}) і з гэтай мэтай запрасіў у маскоўскага гаспадара [[Аляксандар II (расейскі імпэратар)|Аляксандра II]] 500 тысячаў рублёў на аднаўленьне старых і будаваньне новых цэркваў у [[Віленская губэрня|Віленскай]] і [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] губэрнях. Яшчэ раней такія ж сродкі вылучылі [[Віцебская губэрня|Віцебскай]], [[Магілёўская губэрня|Магілеўскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрням<ref name="str_sp">{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 54</ref>. Сотні цэркваў-«мураўёвак» узводзіліся паводле тыповых праектаў<ref>[[Андрэй Самусік|Самусик А.]] [https://web.archive.org/web/20090131130322/http://belvirtclub.narod.ru/weekend/110_smolyany.htm Смоляны: славное прошлое и перспективное будущее] // Отдых и путешествия. № 10, 2002 г.</ref><ref>Сільвестрава С. Сілівановіч Нікадзім Юр’евіч // {{Літаратура/Памяць/Шчучынскі раён|к}}</ref> і мусілі ўвасобіць праваслаўна-[[Расея|расейскія]] і царкоўна-традыцыйныя рысы архітэктуры<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 8 т.|2к}} С. 177.</ref> [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]. Іхнае будаваньне мела вызначальную ідэйна-палітычную ролю<ref name="ReferenceA">{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 18.</ref> ў справе [[Русіфікацыя Беларусі|русіфікацыі беларусаў]]<ref>Зорина Л. Гродненские евреи — строители православных церквей (вторая половина XIX века) // Гарадзенскі соцыум. Чалавек у прасторы горада. XV—XX стст.: Матэрыялы міжнароднай навуковай канферэнцыі (Горадня, 7-8 лістапада 2014 г.) / Пад рэд. А. Смаленчука і А. Краўцэвіча. — {{Менск (Мінск)}}: Зміцер Колас, 2015. С. 196.</ref> (згодна з абвешчанай маскоўскім гаспадаром [[Мікалай I|Мікалаем I]] тэзай ''«самадзяржаўе, праваслаўе, народнасьць»''<ref name="caranovic">[[Сяргей Чарановіч|Чарановіч С.]] [http://media.catholic.by/nv/n21/art4.htm Ляхавіцкі касцёл Узвышэння Святога Крыжа] // [[Наша Вера]]. № 3 (21), 2002 г.</ref>). == Тыпалёгія == === Агульныя рысы === У 1865 годзе ўлады Расейскай імпэрыі выдалі адмысловыя ''«Правілы, якія трэба выконваць пры будаваньні праваслаўных цэркваў і прычэтніцкіх збудаваньняў у Паўночна-Заходнім краі»'' ({{мова-ru|«Правила, которые следует соблюдать при постройке православных церквей и причетнических сооружений в Северо-Западном крае»|скарочана}}), у якіх гісторыя беларускага народу тлумачылася з расейскіх манархічных і [[Расейская імпэрыя|імпэрскіх]] пазыцыяў<ref>{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 21.</ref>. [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавы сынод]] і Міністэрства ўнутраных справаў Расейскай імпэрыі зацьвердзілі сэрыю тыповых праектаў, згодна зь якімі трэба было ўзводзіць храмы. Тым часам забаранялася індывідуальнае царкоўнае будаваньне ў зямянскіх маёнтках, а таксама праектаваньне вясковых храмаў землямерамі ў абыход чыноўнікаў губэрнскіх будаўнічых камісіяў. Такім парадкам вызначалася адносная аднароднасьць і стылёвае адзінства цэркваў, што будаваліся на тэрыторыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага. Храмы мусілі мець аднолькавы плян і зьмяшчаць архітэктурныя элемэнты, уласьцівыя дойлідзтву [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]: [[цыбулепадобныя купалы]], [[шацёр (архітэктура)|высокія шатровыя завяршэньні]], [[какошнік (архітэктура)|какошнікі]], дэкаратыўную ўзорыстасьць ды іншае. === Сынадальны кірунак === Асноўная адметнасьць Сынадальнага кірунку — брак адвольнай архітэктурнай творчасьці і строгая прывязка да кананізаваных Урадавым сынодам Расейскай імпэрыі разьвязкаў<ref>{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 40.</ref>. <gallery widths=150 heights=150 caption="Сынадальны кірунак" class="center"> Braslav orthodox church.jpg|[[Царква Ўсьпеньня Багародзіцы (Браслаў)|Прачысьценская царква]] ў [[Браслаў|Браславе]] Belarus-Ula-Holy Trinity Orthodox Church-1.jpg|[[Царква Сьвятой Тройцы (Ула)|Траецкая царква]] ў [[Вула|Вуле]] Царква ў імя святой прападобнай Марыі Егіпецкай (Вілейка) 03.jpg|[[Царква Прападобнай Марыі Эгіпецкай (Вялейка)|Царква Прападобнай Марыі Эгіпецкай]] у [[Вялейка|Вялейцы]] Belarus-Haradok, MD-Holy Trinity Church-5.jpg|[[Царква Сьвятой Тройцы (Гарадок)|Траецкая царква]] ў [[Гарадок (Маладэчанскі раён)|Гарадку]] </gallery> === Маскоўска-Яраслаўскі кірунак === У часы кіраваньня Мікалая II у царкоўным будаваньні на ўзор было «''найвысачэйша загадана''» браць архітэктурныя помнікі [[Масква|Масквы]] і [[Яраслаўль|Яраслаўля]] XVI—XVII стагодзьдзяў, якія цаніліся паводле выказваньня {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ігар Грабар|Ігара Грабара|ru|Грабарь, Игорь Эммануилович}} за ''«непараўнальную казачнасьць»'' ({{мова-ru|«несравненную сказочность»|скарочана}}). Лічылася, што менавіта ''«лубочнае»'' маскоўска-яраслаўскае царкоўнае і церамнае дойлідзтва, у адрозьненьне ад бізантыйскага, было сапраўднай нацыянальнай расейскай архітэктурай<ref>{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 34.</ref>. <gallery widths=150 heights=150 caption="Маскоўска-Яраслаўскі кірунак" class="center"> Belarus-Barysau-ResurrectionChurch.jpg|[[Сабор Уваскрасеньня Хрыстова (Барысаў)|Уваскрасенскі сабор]] у [[Барысаў|Барысаве]] Kamyanets002.jpg|[[Царква Сьвятога Сімяона Стоўпніка (Камянец)|Царква Сьвятога Сімяона]] ў [[Камянец|Камянцы]] Belarus-Homel-Palace of Pashkevichs-16.jpg|[[Капліца-пахавальня Паскевічаў]] у [[Гомель|Гомлі]] Chapel of Monument-1812 in Polatsk.jpg|Помнік перамозе расейскага войска ў [[вайна 1812 году|вайне 1812 году]] ў [[Полацак|Полацку]] </gallery> === Расейска-бізантыйскі кірунак === Расейска-бізантыйскі (новабізантыйскі) кірунак галоўным парадкам арыентаваўся на старажытныя ўзоры [[канстантынопаль]]скіх цэркваў, «''адкуль пайшла расейская нацыянальная архітэктура''». Разам з тым адбывалася шмат пазычаньняў з архітэктурна-выразнага арсэналу ўладзімера-суздальскай і [[Маскоўскае княства|раньнемаскоўскай]] архітэктурных школаў<ref>{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 25.</ref>. <gallery widths=150 heights=150 caption="Расейска-бізантыйскі кірунак" class="center"> Amścisłaŭ, Tupičeŭščyna. Амсьціслаў, Тупічэўшчына (1906).jpg|Сабор [[Тупічэўскі манастыр|Тупічэўскага манастыра]] ў [[Амсьціслаў|Амсьціславе]] Homiel, Zamkavaja, Spaskaja. Гомель, Замкавая, Спаская (1911).jpg|[[Царква Сьвятога Спаса (Гомель)|Спаская царква]] ў [[Гомель|Гомелі]] Miensk, Karaleŭski. Менск, Каралеўскі (1907).jpg|[[Царква Маці Божай Казанскай (Менск)|Царква Маці Божай Казанскай]] у [[Менск]]у Polatsk-St. Euphrosine2.JPG|[[Царква Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа (Полацак)|Узьвіжанская царква]] (налева) у [[Полацак|Полацку]] </gallery> == Насаджэньне ўкосных крыжоў == {{Асноўны артыкул|Васьміканцовы крыж|Расейскі крыж}} Разам з будаваньнем мураўёвак, спраектаваных расейскімі архітэктарамі, у другой палове XIX стагодзьдзя замест традыцыйных высокамастацкіх [[Крыж#Грэцкі|сонцакрыжоў]], вырабленых мясцовымі майстрамі, на [[купал]]ы цэркваў на тэрыторыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага пачалі ставіць укосныя крыжы расейскай прамысловай вытворчасьці<ref name="sachuta">[[Яўген Сахута|Сахута Я.]] Беларускае народнае кавальства. — {{Менск (Мінск)}}: Беларусь, 2015. С. 110.</ref>. Упершыню на царкоўныя купалы крыжы падобнага тыпу пачалі ставіць у [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржаве]] з ініцыятывы [[Іван Жахлівы|Івана IV Тырана]]<ref>Русский крест: символика православного надглавного креста. — М., 2006. С. 149.</ref>. Тым часам не існуе праваслаўных канонаў, якія б рэглямэнтавалі абавязковасьць касой папярочкі на крыжы<ref>Боньковська С. Церковна металева пластика // Історія декоративного мистецтва України: У 5 т. / НАН України, ІМФЕ ім. М. Т. Рильського; наук. ред. Т. Кара-Васильєва. Т. 3: Мистецтво XIX століття. — Київ, 2009. С. 248.</ref>. Увогуле, не існуе «каталіцкіх» або «праваслаўных» крыжоў: крыжы ёсьць адзнакай мясцовай традыцыі, і ўкосныя крыжы — гэта ўласьцівасьць [[Расейская праваслаўная царква|Расейскай праваслаўнай царквы]]<ref name="dubianieckaja">Бурштын Я. [https://cet.eurobelarus.info/ru/news/2016/07/16/ryna-dubyanetskaya-dzyakuyuchy-namagannyam-rpts-pachynae.html Ірына Дубянецкая: Дзякуючы намаганням РПЦ пачынае мяняцца культурны ландшафт Беларусі (Фота і відэа)], Служба інфармацыі «ЕўраБеларусі», 16 ліпеня 2016 г.</ref>. Беларускі мастацтвазнаўца і этноляг [[Яўген Сахута]] зьвяртае ўвагу на тое, што сярод шматлікіх крыжоў, вырабленых мясцовымі беларускімі майстрамі ў другой палове XIX — пачатку XX стагодзьдзя, няма ніводнага з касой папярочкай<ref name="sachuta"/>. == Зьнішчэньне помнікаў сакральнай архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага == {{Вэртыкальныя выявы | разьмяшчэньне = | памер выяваў = 270 | выява 1 = Маскалізацыя (русіфікацыя). Менск. Петрапаўлаўская царква.jpg | подпіс выявы 1 = [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра й Паўла (Менск)|Петрапаўлаўская царква]] ў [[Менск]]у да (налева) і па (направа) маскоўскай перабудове | выява 2 = Маскалізацыя (русіфікацыя). Наваградак. Барысаглебская царква.jpg | подпіс выявы 2 = [[Царква Сьвятых Барыса і Глеба (Наваградак)|Барысаглебская царква]] ў [[Наваградак|Наваградку]] да (налева) і па (направа) маскоўскай перабудове | выява 3 = Маскалізацыя (русіфікацыя). Полацак. Спаская царква.jpg | подпіс выявы 3 = [[Царква Сьвятога Спаса (Полацак)|Спаскі манастыр]] у [[Полацак|Полацку]] да (налева) і па (направа) маскоўскай перабудове | выява 4 = Маскалізацыя (русіфікацыя). Магілёў. Узьвіжанская царква.jpg | подпіс выявы 4 = [[Царква Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа (Магілёў)|Узьвіжанская царква]] ў [[Магілёў|Магілёве]] да (налева) і па (направа) маскоўскай перабудове | выява 5 = Маскалізацыя (русіфікацыя). Віцебск. Царква Сьвятога Яна Хрысьціцеля.jpg | подпіс выявы 5 = [[Царква Сьвятога Яна Хрысьціцеля (Віцебск)|Прадцечанская царква]] ў [[Віцебск]]у да (налева) і па (направа) маскоўскай перабудове | выява 6 = Маскалізацыя (русіфікацыя). Кобрынь. Мікольская царква.jpg | подпіс выявы 6 = [[Царква Сьвятога Мікалая (Кобрынь)|Мікольская царква]] ў [[Кобрынь|Кобрыні]] да (налева) і па (направа) маскоўскай перабудове | выява 7 = Маскалізацыя (русіфікацыя). Моладаў. Ушэсьценская царква.jpg | подпіс выявы 7 = [[Царква Ўшэсьця Гасподняга (Кобрынь)|Ушэсьценская царква]] ў [[Моладава (Берасьцейская вобласьць)|Моладаве]] да (налева) і па (направа) маскоўскай перабудове }} {{Асноўны артыкул|Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі}} У другой палове XIX ст. ўчынялася масавае зьнішчэньне старажытных праваслаўных цэркваў Вялікага Княства Літоўскага<ref name="str_sp"/>, а таксама [[Эклектыка (архітэктура)|эклектычная]] перабудова ў стылістыцы дойлідзтва [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] колішніх рымска-каталіцкіх, уніяцкіх і нават спрадвеку праваслаўных ([[Канстантынопальскі патрыярхат]]) помнікаў сакральнай архітэктуры. Падобным парадкам [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўская царква]] імкнулася абазначыць «кананічную» тэрыторыю<ref>[https://web.archive.org/web/20100702202930/http://nn.by/?c=ar&i=40493 Архітэктар Папруга: Хочуць цыбуліны на царкве — няхай будуюць новы храм] // [[Наша Ніва]], 1 ліпеня 2010 г.</ref>. Фінансавалася гэтая справа з сродкаў, сабраных з удзельнікаў [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] ў выглядзе штрафаў і кантрыбуцыяў<ref name="ReferenceA"/><ref name="caranovic" />. Так, яшчэ ў 1863 годзе па аглядзе цэркваў [[Менская губэрня|Менскай губэрні]] падпалкоўнік Генэральнага штабу Расейскай імпэрыі архітэктар Зяленскі зацьвердзіў праекты на перабудову каля 100 будынкаў<ref>{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 40—41.</ref>. У выніку падобных рэканструкцыяў адбывалася зьнявечаньне кампазыцыяў і стылёвага разьвязку помнікаў архітэктуры, зьнішчаліся высокамастацкія фрэскі, алтары, амбоны ды іншае<ref>{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 65.</ref>. Паводле падлікаў кандыдата мастацтвазнаўства [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], расейскія ўлады агулам зьнішчылі або зьнявечылі каля 2 тысячаў помнікаў беларускай сакральнай архітэктуры<ref>[[Зянон Пазьняк]], [http://pazniak.info/page_fizichnae_znishchenne_belaruskay_natsyi Фiзiчнае зьнiшчэньне беларускай нацыi], Пэрсанальны сайт Зянона Пазьняка</ref>. Найбольш характэрныя прыклады: * Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі ў [[Алькенікі|Алькеніках]] * [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі Анёльскай і кляштар бэрнардынаў (Амсьціслаў)|Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі Анёльскай і кляштар бэрнардынаў]] у [[Амсьціслаў|Амсьціславе]] * [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Астроўна)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы]] ў [[Астроўна|Астроўне]] * [[Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа (Быстрыца)|Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа]] ў [[Быстрыца|Быстрыцы]] * Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы ў [[Вільня|Вільні]] * [[Царква Сьвятога Мікалая (Вільня)|Царква Сьвятога Мікалая]] ў Вільні * [[Царква Сьвятой Тройцы (Вільня)|Царква Сьвятой Тройцы]] ў Вільні * [[Касьцёл Апекі Маці Божай і кляштар трынітарыяў (Віцебск)|Касьцёл Апекі Маці Божай]] ў [[Віцебск]]у * [[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар езуітаў (Віцебск)|Касьцёл Сьвятога Язэпа]] ў Віцебску * [[Царква Зьвеставаньня Багародзіцы (Віцебск)|Царква Зьвеставаньня Багародзіцы]] ў Віцебску * [[Царква Раства Хрыстова (Віцебск)|Раства Хрыстова]] ў Віцебску * [[Царква Сьвятога Духа (Віцебск)|Царква Сьвятога Духа]] ў Віцебску * [[Царква Сьвятога Яна Хрысьціцеля (Віцебск)|Царква Сьвятога Яна Хрысьціцеля]] ў Віцебску * Касьцёл Сьвятога Дамініка ў [[Высокі Двор|Высокім Двары]] * [[Царква Сьвятога Яна Прадцечы (Гавязна)|Царква Сьвятога Яна Прадцечы]] ў [[Гавязна|Гавязьне]] * [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў (Глыбокае)|Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі]] у [[Глыбокае|Глыбокім]] * [[Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак (Горадня)|Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі]] у [[Горадня|Горадні]] * [[Фара Вітаўта (Горадня)|Фара Вітаўта]] ў Горадні * [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Дэмбрава)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы]] ў [[Дэмбрава|Дэмбраве]] * [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі (Заслаўе)|Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі]] ў [[Заслаўе|Заслаўі]] * [[Касьцёл Сьвятога Мікалая (Княжыцы)|Касьцёл Сьвятога Мікалая]] ў [[Княжыцы|Княжыцах]] * [[Царква Сьвятога Мікалая (Кобрынь)|Царква Сьвятога Мікалая]] ў [[Кобрынь|Кобрыні]] * Касьцёл Найсьвяцейшага Сакрамэнту ў [[Коўна|Коўне]] * [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі (Крывошын)|Касьцёл езуітаў]] у [[Крывошын]]е * Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі ў [[Кублічы|Кублічах]] * Царква Ўваскрасеньня Хрыстова ў [[Лёзна|Лёзьне]] * Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа ў [[Ляхавічы|Ляхавічах]] * [[Царква Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа (Магілёў)|Царква Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа]] ў [[Магілёў|Магілёве]] * [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынаў (Мазыр)|Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла]] ў [[Мазыр]]ы * Царква Раства Багародзіцы ў [[Масаляны|Масалянах]] * [[Касьцёл Сьвятога Войцеха і кляштар бэнэдыктынак (Менск)|Касьцёл Сьвятога Войцеха]] ў [[Менск]]у * [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|Царква Сьвятога Духа]] ў Менску * [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Менск)|Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]] ў Менску * Царква Сьвятога Мікалая ў [[Міжрэчча (горад)|Міжрэччы]] * [[Царква Сьвятой Тройцы (Мір)|Царква Сьвятой Тройцы]] ў Міры * [[Царква Ўшэсьця Гасподняга (Моладава)|Царква Ўшэсьця Гасподняга]] ў [[Моладава (Берасьцейская вобласьць)|Моладаве]] * [[Царква Сьвятых Барыса і Глеба (Наваградак)|Царква Сьвятых Барыса і Глеба]] ў [[Наваградак|Наваградку]] * Царква Прачыстай Багародзіцы ў [[Невель|Невелі]] * [[Касьцёл Сьвятой Кацярыны і кляштар бэрнардынаў (Нясьвіж)|Касьцёл Сьвятой Кацярыны]] ў [[Нясьвіж]]ы * [[Касьцёл Сьвятога Язэпа (Пагост Загародзкі)|Касьцёл Сьвятога Язэпа]] ў [[Пагост Загародзкі|Пагосьце Загародзкім]] * [[Царква Сьвятога Спаса (Полацак)|Царква Сьвятога Спаса]] ў [[Полацак|Полацку]] * [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Ружаны)|Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]] ў [[Ружаны|Ружанах]] * [[Касьцёл Божага Цела і кляштар канонікаў лятэранскіх (Слонім)|Касьцёл Божага Цела]] ў [[Слонім]]е * [[Смаргонскі кальвінскі збор|Кальвінскі збор]] у [[Смаргонь|Смаргоні]] * [[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля (Сноў)|Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля]] ў [[Сноў|Снове]] * [[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар янітаў (Сталовічы)|Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля]] ў [[Сталавічы|Сталавічах]] * [[Касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар дамініканаў (Стоўпцы)|Касьцёл Сьвятога Казімера]] ў [[Стоўпцы|Стоўпцах]] * Царква Прачыстай Багародзіцы ў Тадуліне * Царква Раства Багародзіцы ва [[Уладава|Ўладаве]] * [[Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і калегіюм езуітаў (Юравічы)|Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі]] ў [[Юравічы|Юравічах]] Перабудаваныя расейскімі ўладамі цэрквы таксама называюць мураўёўкамі<ref name="caranovic"/>. == Галерэя == === Зьнявечаныя помнікі === <gallery widths=150 heights=150 caption="Помнікі архітэктуры, мастацкае аблічча якіх пацярпела ад маскоўскіх перабудоваў" class=center> Маскалізацыя (русіфікацыя). Алькенікі. Касьцёл францішканаў.jpg|Касьцёл францішканаў у [[Алькенікі|Алькеніках]] Маскалізацыя (русіфікацыя). Баруны. Царква базылянаў.jpg|[[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базылянаў (Баруны)|Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]] ў [[Баруны|Барунах]] Маскалізацыя (русіфікацыя). Быстрыца. Касьцёл аўгустынаў.jpg|[[Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа (Быстрыца)|Касьцёл аўгустынаў]] у [[Быстрыца|Быстрыцы]] Маскалізацыя (русіфікацыя). Валынцы. Царква Сьвятых Барыса і Глеба.jpg|Царква Сьвятых Барыса і Глеба ў [[Валынцы|Валынцах]] </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class=center> Маскалізацыя (русіфікацыя). Вільня. Траецкі касьцёл.jpg|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы ў [[Вільня|Вільні]] Маскалізацыя (русіфікацыя). Вільня. Касьцёл трынітарыяў.jpg|Касьцёл трынітарыў у Вільні на [[Антокаль|Антокалі]] Маскалізацыя (русіфікацыя). Вільня, Трынапаль. Касьцёл трынітарыяў.jpg|Касьцёл трынітарыў у Вільні на [[Трынапаль|Трынапалі]] Маскалізацыя (русіфікацыя). Вільня. Касьцёл езуітаў.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Казімера (Вільня)|Касьцёл Сьвятога Казімера]] ў Вільні </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class=center> Маскалізацыя (русіфікацыя). Вільня. Мікольская царква.jpg|[[Царква Сьвятога Мікалая (Вільня)|Царква Сьвятога Мікалая]] ў Вільні Маскалізацыя (русіфікацыя). Вільня. Траецкая царква.jpg|[[Траецкая царква (Вільня)|Царква Сьвятой Тройцы]] ў Вільні Маскалізацыя (русіфікацыя). Віцебск. Калегіюм езуітаў.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар езуітаў (Віцебск)|Касьцёл езуітаў]] у [[Віцебск]]у Маскалізацыя (русіфікацыя). Віцебск. Касьцёл трынітарыяў.jpg|[[Касьцёл Апекі Маці Божай і кляштар трынітарыяў (Віцебск)|Касьцёл трынітарыяў]] у Віцебску </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class=center> Маскалізацыя (русіфікацыя). Віцебск. Царква Зьвеставаньня Багародзіцы.jpg|[[Царква Зьвеставаньня Багародзіцы (Віцебск)|Царква Зьвеставаньня Багародзіцы]] ў Віцебску Маскалізацыя (русіфікацыя). Віцебск. Царква Раства Хрыстова.jpg|[[Царква Раства Хрыстова (Віцебск)|Царква Раства Хрыстова]] ў Віцебску Маскалізацыя (русіфікацыя). Віцебск. Духаўская царква.jpg|[[Царква Сьвятога Духа (Віцебск)|Царква Сьвятога Духа]] ў Віцебску Маскалізацыя (русіфікацыя). Вялейка. Стары касьцёл.jpg|[[Стары касьцёл (Вялейка)|Стары касьцёл]] у Вялейцы </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class=center> Haradziec, Źviestavańnia. Гарадзец, Зьвеставаньня (1866).jpg|Касьцёл Зьвеставаньня ў [[Гарадзец (Кобрынскі раён)|Гарадцы]] Маскалізацыя (русіфікацыя). Глыбокае. Касьцёл і кляштар кармэлітаў.jpg|[[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў (Глыбокае)|Касьцёл кармэлітаў]] у [[Глыбокае|Глыбокім]] Маскалізацыя (русіфікацыя). Горадня. Касьцёл бэрнардынак.jpg|[[Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак (Горадня)|Касьцёл бэрнардынак]] у [[Горадня|Горадні]] Маскалізацыя (русіфікацыя). Горадня. Фара Вітаўта.jpg|[[Фара Вітаўта (Горадня)|Фара Вітаўта]] ў Горадні </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class=center> Маскалізацыя (русіфікацыя). Дзявяткавічы. Касьцёл Сьвятых Пятра і Паўла.jpg|[[Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Новадзявяткавічы)|Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]] ў [[Новадзявяткавічы|Новадзявяткавічах]] Маскалізацыя (русіфікацыя). Івянец. Касьцёл францішканаў.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар францішканаў (Івянец)|Касьцёл францішканаў]] ў [[Івянец|Івянцы]] Маскалізацыя (русіфікацыя). Заслаўе. Кальвінскі збор.jpg|[[Заслаўскі кальвінскі збор|Кальвінскі збор]] у [[Заслаўе|Заслаўі]] Маскалізацыя (русіфікацыя). Княжыцы. Касьцёл дамініканаў.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Мікалая (Княжыцы)|Касьцёл дамініканаў]] у [[Княжыцы|Княжыцах]] </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class=center> Маскалізацыя (русіфікацыя). Коўна. Касьцёл дамініканаў.jpg|Касьцёл дамініканаў у [[Коўна|Коўне]] Маскалізацыя (русіфікацыя). Кублічы. Касьцёл Зьвеставаньня.jpg|Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі ў [[Кублічы|Кублічах]] Маскалізацыя (русіфікацыя). Мазыр. Касьцёл бэрнардынаў.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынаў (Мазыр)|Касьцёл бэрнардынаў]] у [[Мазыр]]ы Маскалізацыя (русіфікацыя). Мазыр. Касьцёл цыстэрыянак.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар цыстэрыянак (Мазыр)|Касьцёл цыстэрыянак]] у [[Мазыр]]ы </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class=center> Маскалізацыя (русіфікацыя). Менск. Касьцёл бэнэдыктынак.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Войцеха і кляштар бэнэдыктынак (Менск)|Касьцёл бэнэдыктынак]] у [[Менск]]у Маскалізацыя (русіфікацыя). Менск. Царква Сьвятога Духа.jpg|[[Царква Сьвятога Духа (Менск)|Царква Сьвятога Духа]] ў Менску Маскалізацыя (Русіфікацыя). Мір. Фарны касьцёл.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Мікалая (Мір)|Касьцёл Сьвятога Мікалая]] ў [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Міры]] Маскалізацыя (русіфікацыя). Нясьвіж. Касьцёл бэрнардынаў.jpg|[[Касьцёл Сьвятой Кацярыны і кляштар бэрнардынаў (Нясьвіж)|Касьцёл бэрнардынаў]] у [[Нясьвіж]]ы </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class=center> Маскалізацыя (русіфікацыя). Нясьвіж. Касьцёл бэнэдыктынак.jpg|[[Касьцёл Сьвятой Яўхіміі і кляштар бэнэдыктынак (Нясьвіж)|Касьцёл бэнэдыктынак]] у Нясьвіжы Маскалізацыя (русіфікацыя). Пагост Загародзкі. Касьцёл Сьвятога Язэпа.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Язэпа (Пагост Загародзкі)|Касьцёл Сьвятога Язэпа]] ў [[Пагост Загародзкі|Пагосьце Загародзкім]] Маскалізацыя (русіфікацыя). Полацак. Касьцёл бэрнардынаў.jpg|[[Касьцёл Сьвятой Ганны і кляштар бэрнардынаў (Полацак)|Касьцёл бэрнардынаў]] у [[Полацак|Полацку]] Маскалізацыя (русіфікацыя). Ружаны. Петрапаўлаўская царква.jpg|[[Царква Сьвятых Пятра і Паўла (Ружаны)|Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]] ў [[Ружаны|Ружанах]] </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class=center> Маскалізацыя (русіфікацыя). Ружанасток. Касьцёл дамініканаў.jpg|[[Касьцёл Ахвяраваньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар дамініканаў (Ружанасток)|Касьцёл дамініканаў]] у [[Ружанасток]]у Маскалізацыя (русіфікацыя). Слонім. Касьцёл канонікаў лятэранскіх.jpg|[[Касьцёл Божага Цела і кляштар канонікаў лятэранскіх (Слонім)|Касьцёл канонікаў лятэранскіх]] у [[Слонім]]е Маскалізацыя (русіфікацыя). Смаргонь. Кальвінскі збор.jpg|[[Смаргонскі кальвінскі збор|Кальвінскі збор]] у [[Смаргонь|Смаргоні]] Маскалізацыя (русіфікацыя). Стоўпцы. Касьцёл дамініканаў.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар дамініканаў (Стоўпцы)|Касьцёл дамініканаў]] у [[Стоўпцы|Стоўпцах]] </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class=center> Маскалізацыя (русіфікацыя). Тэрэспаль. Царква Сьвятога Яна Багаслова.jpg|Царква Яна Багаслова ў [[Тэрэспаль|Тэрэспалі]] Маскалізацыя (русіфікацыя). Уладава. Царква Раства Багародзіцы.jpg|Царква Раства Багародзіцы ва [[Уладава|Ўладаве]] Маскалізацыя (русіфікацыя). Шкунцікі. Касьцёл.jpg|Касьцёл у [[Шкунцікі|Шкунціках]] Маскалізацыя (русіфікацыя). Юравічы. Касьцёл езуітаў.jpg|[[Касьцёл і калегіюм езуітаў (Юравічы)|Касьцёл езуітаў]] у [[Юравічы|Юравічах]] </gallery> === Зруйнаваныя помнікі === <gallery widths=150 heights=150 caption="Помнікі архітэктуры, часткова або поўнасьцю зруйнаваныя расейскімі ўладамі" class=center> Маскалізацыя (русіфікацыя). Балін Гарадок. Касьцёл.jpg|Касьцёл Провіду Божага ў Баліным Гарадку Маскалізацыя (русіфікацыя). Бабруйск. Касьцёл езуітаў.jpg|[[Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра й Паўла (Бабруйск)|Касьцёл езуітаў]] у [[Бабруйск]]у Маскалізацыя (русіфікацыя). Берасьце. Касьцёл брыгітак.jpg|[[Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар брыгітак (Берасьце)|Касьцёл брыгітак]] у [[Берасьце|Берасьці]] Маскалізацыя (русіфікацыя). Берасьце. Касьцёл бэрнардынак.jpg|[[Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак (Берасьце)|Касьцёл бэрнардынак]] у Берасьці </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class=center> Маскалізацыя (русіфікацыя). Берасьце. Касьцёл бэрнардынаў.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар бэрнардынаў (Берасьце)|Касьцёл бэрнардынаў]] у Берасьці Маскалізацыя (русіфікацыя). Берасьце. Царква Сьвятога Мікалая.jpg|[[Царква Сьвятога Міколы (Берасьце)|Царква Сьвятога Мікалая]] ў Берасьці Маскалізацыя (русіфікацыя). Быцень. Царква базылянаў.jpg|[[Царква Сьвятога Язафата (Быцень)|Царква Сьвятога Язафата]] ў [[Быцень|Быцені]] Маскалізацыя (русіфікацыя). Бяроза Картуская. Касьцёл картузаў.jpg|[[Бярозаўскі кляштар|Касьцёл картузаў]] у [[Бяроза (горад)|Бярозе Картускай]] </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class=center> Маскалізацыя (русіфікацыя). Вільня. Касьцёл кармэлітаў.jpg|Касьцёл кармэлітаў у Вільні Маскалізацыя (русіфікацыя). Віцебск. Фарны касьцёл.jpg|[[Фарны касьцёл (Віцебск)|Фарны касьцёл]] у Віцебску Маскалізацыя (русіфікацыя). Гарадзішча. Касьцёл бэнэдыктынаў.jpg|Касьцёл бэнэдыктынаў у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] Маскалізацыя (русіфікацыя). Друя. Касьцёл дамініканаў.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар дамініканаў (Друя)|Касьцёл дамініканаў]] у [[Друя|Друі]] </gallery> <gallery widths=150 heights=150 class=center> Маскалізацыя (русіфікацыя). Івянец. Фарны касьцёл.jpg|[[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Івянец)|Фарны касьцёл]] у [[Івянец|Івянцы]] Маскалізацыя (русіфікацыя). Магілёў. Касьцёл б.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар бэрнардынаў (Магілёў)|Касьцёл бэрнардынаў]] у [[Магілёў|Магілёве]] Маскалізацыя (русіфікацыя). Менск. Касьцёл дамініканаў.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|Касьцёл дамініканаў]] у Менску Маскалізацыя (русіфікацыя). Нясьвіж. Касьцёл дамініканаў.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Яна і кляштар дамініканаў (Нясьвіж)|Касьцёл дамініканаў]] у Нясьвіжы </gallery> == Ацэнкі == Яшчэ ў савецкі час збудаваныя на загад расейскіх уладаў аднатыпныя цэрквы ацэньваліся як матэрыяльны выраз [[Каляніялізм|каляніяльнай]] палітыкі царызму<ref>Кацер М. С. Белорусская архитектура. Исторический очерк / Ин-т литературы и искусства АН БССР. — Мн.: Гос. изд-во БССР, 1956. С. 114, 115.</ref>. Разам з тым беларускі філёзаф і тэоляг [[Ірына Дубянецкая]] зазначае, што кладка неатынкаваных цэркваў-мураўёвак, збудаваных з бутавага каменю, ёсьць прыкладам беларускага сакральнага мастацтва (калі ня браць пад увагу мураўёўскія атрыбуты)<ref>[[Зьміцер Бартосік|Бартосік З.]] [https://www.svaboda.org/a/kamiena/26711592.html Затычка сусьветнага патопу. Сакрэтная зброя Беларусі], [[Радыё Свабода]], 27 літапада 2014 г.</ref>. Мастак [[Мікола Купава]] зьвяртае ўвагу на тое, што ўлады СССР часьцей руйнавалі не расейскія цэрквы-мураўёўкі, а старажытныя помнікі беларускай сакральнай архітэктуры<ref>[[Мікола Купава|Купава М.]] [http://media.catholic.by/nv/n9/art10.htm?forprint=1 Аршанская бажніца Апекі Маці Божай] // [[Наша Вера]]. № 3 (9), 1999 г.</ref>. Напрыклад, у Воршы адзіная збудаваная расейскімі ўладамі царква-мураўёўка засталася некранутай, прытым савецкія ўлады зьнішчылі чатыры царквы і два касьцёлы, якія былі помнікамі архітэктуры [[барока]] часоў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]; у [[Шклоў|Шклове]] таксама захавалася толькі царква-мураўёўка, а пад руйнаваньне трапілі каштоўныя помнікі сакральнай архітэктуры [[магілёўскае барока|магілёўскага барока]] і [[клясыцызм]]у; у [[Магілёў|Магілёве]] захаваліся дзьве царквы-мураўёўкі, тым часам места страціла тры царквы і два касьцёлы, помнікі архітэктуры барока, а таксама тры царквы і касьцёл, помнікі архітэктуры клясыцызму. Падобная выпадкі таксама назіралася ў [[Лагойск]]у, [[Койданаў|Койданаве]], [[Дзісна|Дзісьне]], [[Горадня|Горадні]] ды іншых. Мастак і этнакультуроляг [[Тодар Кашкурэвіч]] праводзіць паралель паміж мураўёўкамі і царкоўнай архітэктурай [[Беларускі экзархат Расейскай праваслаўнай царквы|Беларускага экзархату]] [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскага патрыярхату]] ў Беларусі часоў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскага]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]]: {{Цытата|<...> гэта, я б сказаў, усьвядомлены культурны аспэкт. Мы маем справу з тэндэнцыяй: прасоўваньнем пэўнага стылістычнага моманту як вельмі істотнага ідэалягічнага. Карані цягнуцца з Масквы. Уся Беларусь — цэнтральныя гарады, цэнтральныя дарогі — застаўленыя рускай праваслаўнай царквой у псэўдарускім стылі. Амаль у тым жа кшталце, як у ХІХ ст. рабіліся «'''мураўёўкі'''». Яны вельмі добра разумеюць палітычны патэнцыял гэтага стылістычнага моманту: «грыбы» паставяць — пазначаць сваю тэрыторыю ўплыву. Як сабака меціць дрэвы. Гэта агромністы палітычны капітал, які вымяраецца нават грашовым эквівалентам.|[[Тодар Кашкурэвіч]]|[http://nmnby.eu/news/discussions/995.html Драма Гародні: нацыянальны праект як гульні ўлады] ([https://web.archive.org/web/20171113093324/https://nmnby.eu/news/discussions/995.html Архіўная копія]) // «Наше мнение», 12 чэрвеня 2007 г.}} == Глядзіце таксама == * [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных Маскоўскім патрыярхатам]] * [[Русіфікацыя Беларусі]] * [[Каляніялізм]] * [[Этнацыд]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.}} * {{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)}} * ''Носко М. М.'' Виленский генерал-губернатор М. Н. Муравьев и православное храмостроительство в Беларуси // Исторический поиск Беларуси: Альм. [постоянно действующего научного семинара имени И. В. Оржеховского]. — Минск, 2006. — С. 196—202 * ''[[Інэса Слюнькова|Слюнькова И. Н.]]'' Храмы и монастыри Беларуси XIX века в составе Российской империи: Пересоздание наследия. ― М.: Прогресс-Традиция, 2010. {{ISBN|978-5-89826-326-8}}. [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі (1795—1918)]] [[Катэгорыя:Праваслаўе на Беларусі]] [[Катэгорыя:Расейская праваслаўная царква]] kq1urxqz5lxpu2oahw837ej52ch76hj 1 83492 2332644 2058203 2022-08-15T18:08:11Z W 11741 W перанёс старонку [[Абмеркаваньне:Менск (нацыянальны аэрапорт)]] у [[Абмеркаваньне:Менск (аэрапорт)]]: +Больш сьціслая назва як у іншых аэрапортаў у [[:Катэгорыя:Аэрапорты Беларусі]] wikitext text/x-wiki Прапаную перанесьці або ў ''Мінск (Нацыянальны аэрапорт)'', або ў ''Нацыянальны аэрапорт «Мінск»'' з захаваньнем перанакіраваньня, бо двукосьсі, мне здаецца, тут граюць істотную ролю. —[[Удзельнік:Zedlik|zedlik]] 22:34, 28 ліпеня 2010 (UTC) : Я за першы варыянт. Толькі мо «нацыянальны» можна і з малой літары: ''Мінск (нацыянальны аэрапорт)''. --[[Удзельнік:Red Winged Duck|Red_Winged_Duck]] 10:25, 29 ліпеня 2010 (UTC) :: Ня супраць. Тым больш паглядзеў, афіцыйная назва прадпрыемства — ''РУП "Национальный аэропорт Минск"''. —[[Удзельнік:Zedlik|zedlik]] 00:42, 30 ліпеня 2010 (UTC) 4ky9o93mu2rhu80g9efkfm5zz89sjoj 0 97637 2332763 2290763 2022-08-16T10:14:50Z Taravyvan Adijene 1924 выдаленая [[Катэгорыя:Разьдзелы заалёгіі]]; дададзеная [[Катэгорыя:Кеталёгія]] з дапамогай [[Вікіпэдыя:Прылады/HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Файл:Tursiops truncatus 01.jpg|міні|[[Дэльфін]]]] {{Заалёгія}} '''Кеталёгія''' (ад грэцкага ''κῆτος'' ці ''cētus'' — «марская пачвара») — разьдзел [[заалёгія|заалёгіі]], які дасьледуе кітападобных ([[кіты|кітоў]], [[дэльфіны|дэльфінаў]] і іншых), у тым ліку [[сьпевы кітоў]], [[Мова дэльфінаў|мову дэльфінаў]] і ступень разумнасьці гэтых марскіх сысуноў. == Гісторыя == * [[Арыстотэль]] зрабіў першыя падрабязныя назіраньні за кітападобнымі, калі выходзіў у Эгэйскае мора з кітабоямі больш за 2300 гадоў назад. * Пліній * Pierre Belon (1517—1575), G. Rondelet (1507—1566), Georges Cuvier (1769—1832) [[Файл:Humpback stellwagen edit.jpg|міні|зьлева|350пкс|[[Гарбаты кіт]]]] == Вядомыя кетолягі == * [[Аляксей Яблакаў]] * Shiro Wada (Instituto Nacional de Ciência Pesqueira do Japão) * Richard Ellis * Louis Herman * Remington Kellogg * John C. Lilly * Herman Melville * Roger Payne * Paul Spong * John Struthers * Hal Whitehead == Сусьветны дзень кітоў ды дэльфінаў == * 19 лютага. Сьвяткаваньне гэтага дня пачынаецца з 1986 году, калі «Міжнародная кітовая камісія» ўпершыню цалкам забараніла кітовы промысел<ref>{{Спасылка|url=http://87.rpn.gov.ru/node/7109|загаловак=Календарь основных экологических дат 2013 года|мова=ru}}</ref>. == Таварыствы і арганізацыі == * European Cetacean Society (1987-) [http://www.europeancetaceansociety.eu/] * ''The European Association for Aquatic Mammals'' (E.A.A.M., зас. у 1972).[http://www.eaam.org/] * The Society for Marine Mammalogy (1981-, [[Сан-Францыска]], ЗША).[https://web.archive.org/web/20090209024026/http://marinemammalogy.org/index.php?option=com_content&view=article&id=46&Itemid=53] * The National Marine Mammal Laboratory (NMML) [http://www.afsc.noaa.gov/nmml/] * ''Alliance of Marine Mammal Parks and Aquariums''. * ''International Marine Animal Trainers' Association'' (IMATA). == Канфэрэнцыі == * ''The 18th Biennial Conference on the Biology of Marine Mammals'' (12-16 кастрычніка 2009, Québec City, [[Квэбэк]], [[Канада]]). * ''17th Biennial Conference on the Biology of Marine Mammals'', Cape Town, Паўднёвая Афрыка. * ''The First International Conference on Marine Mammal Protected Areas'' (30 сакавіка — 3 красавіка 2009, Grand Wailea Resort, Maui, [[Гаваі]], [[ЗША]])[http://www.icmmpa.org/] * ''The 23rd Annual Conference of the European Cetacean Society'' (2-4 сакавіка 2009, [[Стамбул]], Турэччына). == Часопісы == * ''Aquatic Mammals'' * ''Journal of the Marine Biological Association of the United Kingdom'' [http://journals.cambridge.org/action/displayJournal?jid=MBI] * ''Marine Mammal Science'' [http://www.marinemammalscience.org/index.php?option=com_content&view=article&id=65&Itemid=75] * ''Scientific Reports of the Whales Research Institute'' ([[Токіё]]) == Глядзіце таксама == * [[Экспэрымэнты Эванса і Бастыяна па выяўленьні мовы ў дэльфінаў]] * [[Песьні кітоў]] * [[Тэрыялёгія]] * [[Мова дэльфінаў]] * [[Сысуны]] == Крыніцы і заўвагі == {{Крыніцы}} == Літаратура == * Яблакаў А. В., Бяльковіч В. М., Барысаў В. І.. ''Кіты і дэльфіны''. М.; Наука. 1972. * Don E. Wilson & DeeAnn M. Reeder (eds.). 2005. Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (3rd ed), Johns Hopkins University Press, 2.142 pp. ([https://web.archive.org/web/20060115095616/http://www.press.jhu.edu/]) * Whales: Giants of the Sea, 2000 == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.rfemmr.org/ Марскія сысуны расейскага Далёкага Ўсходу]{{ref-ru}} * [http://www.russianorca.org/ Далёкаўсходні праект па касатцы]{{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20170214080407/http://www.whaletrackers.com/ www.whaletrackers.com]{{ref-en}} [[Катэгорыя:Кеталёгія| ]] rpbotnwf0xbmm9u2no602tuxu7a1z6q 0 112488 2332619 2109682 2022-08-15T15:42:14Z W 11741 /* Мінуўшчына */ +Крыніца wikitext text/x-wiki {{кампанія |назва = «Белкарт» |лягатып = |тып = [[Закрытае акцыянэрнае таварыства]] |лістынг на біржы = |дэвіз = |заснаваная = {{Дата пачатку|26|9|1995|1}} |заснавальнікі = [[Беларусбанк]], [[Белаграпрамбанк]], [[Белінвэстбанк]] |разьмяшчэньне = [[Менск]], вул. Мясьнікова, д. 32 |ключавыя фігуры = [[Аляксандар Сотнікаў]] ([[генэральны дырэктар]]) |галіна = Фінансавыя паслугі |прадукцыя = [[Аплатная сыстэма]] |абарачэньне = {{Рост}}8,5 [[трыльён]]аў [[Беларускі рубель|рублёў]] (2010) |апэрацыйны прыбытак = |чысты прыбытак = |лік супрацоўнікаў = |матчына кампанія = «[[Беларускі працэсінгавы цэнтар]]» |даччыныя кампаніі = |аўдытар = «Інфармабарона» |сайт = [http://www.belkart.by www.belkart.by] }} '''«Белкарт»''' — нацыянальная [[Міжбанкаўская сетка|сыстэма міжбанкаўскіх разьлікаў]] на аснове [[Аплатная картка|плястыкавых картак]] у [[Беларусь|Рэспубліцы Беларусь]], заснаваная ў 1995 годзе. == Мінуўшчына == Праца па стварэньні нацыянальнай аплатнай сыстэмы распачалася ў 1994 року [[НБ РБ|Нацбанкам]]. Першая фінансавая апэрацыя праведзеная 26 верасьня 1995 [[Белпрамбудбанк]]ам. У 1997 зарэгістраваны [[таварны знак]] сыстэмы «БелКарт». У 2002 ўведзеная магчымасьць аплаты камунальных паслуг у [[банкамат]]ах удзельнікаў сыстэмы. У 2007 сыстэма ўвайшла ў склад [[ААТ]] «[[Банкаўскі працэсінгавы цэнтар]]». У 2008 зьявіліся [[Аплатная картка|плястыкавыя карткі]] «Белкарт-М» з [[Картка з магнітнай палоскай|магнітнай палоскай]]<ref>{{Спасылка|дата публікацыі=|url=http://www.npc.by/belkart/about/history/| загаловак=История системы| назва праекту = Платежная система «БелКарт»| выдавец=ААТ «[[Банкаўскі працэсінгавы цэнтар]]»|дата=29 ліпеня 2011|мова=ru}}</ref>. На 2011 г. абслугоўваньне па картках ажыцьцяўлялі звыш 40 тысячаў [[банкамат]]аў, [[інфакіёск]]аў і плацежных тэрміналаў 11 банкаў<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Уладзімер Хількевіч]], Алена Даўжанок.|загаловак=«Плястыкавыя грошы» прыйшлі ў краіну ўсур’ёз і надоўга|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=73287|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=26 студзеня 2011|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2011-01-26 15 (26879)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/73302/26stu-4.indd.pdf 4]—[http://old.zviazda.by/a2ttachments/73302/26stu-5.indd.pdf 5]|issn=1990-763x}}</ref>. 1 кастрычніка 2012 г. з 10 млн. выпушчаных у Беларусі картак на БелКарт прыпадала 47,5%<ref>{{Навіна|аўтар=Ганна Кот|загаловак=Беларускую розьніцу прывучаць да безнаяўных разьлікаў|спасылка=http://blr.belta.by/person/comments/i_695.html|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=30 лістапада 2012|дата доступу=9 траўня 2014}}</ref>. 11 жніўня 2022 году «[[Банкаўскі працэсінгавы цэнтар]]» і аплатная сыстэма «Белкарт» запусьцілі дадатак [[Бескантактаная аплата|бескантактнай аплаты]] «Белкарт Пэй», які прызначаўся для [[смартфон]]а. Адпаведную паслугу маглі скарыстаць трымальнікі картак такіх 6 банкаў Беларусі, як «[[Беларусбанк]]» і «[[Белаграпрамбанк]]», «[[Парытэтбанк]]» і «[[Банк Рашэньне|Рашэньне]]», «[[Цэптар Банк]]» і «[[БТА Банк]]». Дадатак працаваў на смартфонах пад апэрацыйнай сыстэмай «[[Android|Андроід]]»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=У Беларусі запусьцілі дадатак бескантактавай аплаты «Белкарт Пэй»|спасылка=https://blr.belta.by/economics/view/u-belarusi-zapustsili-dadatak-beskantaktavaj-aplaty-belkart-pay-118453-2022/|выдавец=[[БелТА]]|дата публікацыі=11 жніўня 2022|дата доступу=15 жніўня 2022}}</ref>. == Банкі-ўдзельнікі == На 20 жніўня 2013 г. у склад удзельнікаў аплатнай сеткі ўваходзіла 20 банкаў. На Беларусбанк прыпадала 64% (3,3 млн) выдадзеных картак<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Сяргей Куркач]].|загаловак=Сыстэма «БелКарт» атрымала асобны юрыдычны статус|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=115708|выданьне=Зьвязда|тып=газэта|год=20 жніўня 2013|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2013-08-20 154 (27519)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/115701/20gni-2.indd.pdf 2]|issn=1990-763x}}</ref>. * [[Нацыянальны банк Рэспублікі Беларусь|Нацыянальны банк]] * [[Беларусбанк]] * [[БПБ-Банк]] * [[Белаграпрамбанк]] * [[Белінвэстбанк]] * [[Белгазпрамбанк]] * [[Парытэтбанк]] * [[Прыёрбанк]] * [[Дэльта Банк]] * [[Трастбанк]] * [[Белзьнешэканомбанк]] * [[МТБанк]] * [[БНБ-Банк]] * [[БелСьвісБанк]] * [[Банк Масква-Менск]] == Крыніцы і заўвагі == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Белкарт|спасылка=http://www.belarusbank.by/be/fizicheskim_licam/cards/belarus/10919|выдавец=[[Беларусбанк]]|дата публікацыі=|дата доступу=9 траўня 2014}} {{Накід:Беларусь}} [[Катэгорыя:Плацёжныя сыстэмы]] [[Катэгорыя:Эканоміка Беларусі]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1995 годзе]] bv57ycm1igj3x8fp1kgrwtd2tryu2vz 0 113165 2332613 2258676 2022-08-15T14:21:43Z Artekimus 63910 Гэта адзінае літературна слова, навошта відавочныя рэчы пацьвердзіваць wikitext text/x-wiki '''Прыме́тнік''' — [[Часьціна мовы|часьціна]] [[Беларуская мова|мовы]], якая абазначае прымету прадмета і адказвае на пытаньні '''''які?''''' '''''чый?'''''<br /> Да гэтай часьціны мовы належаць словы, якія абазначаюць: * якасьць прадмета (''зялёны сьцяг, цёмная ноч, адважны воін, чарговая зьмена''), * адносіны яго да іншых прадметаў ** паводле матэрыялу — ''залаты гадзіньнік, драўляны ложак''; ** паводле прызначэньня — ''студэнцкі інтэрнат, гарадзкая плошча''; ** паводле складу ўдзельнікаў — ''рабочы сход, настаўніцкая канфэрэнцыя''; ** паводле месцазнаходжаньня — ''гарадзенскія тэатры, сельскі сход''; ** паводле часу — ''сьвяточны канцэрт, восеньскі вечар'', * прыналежнасьць прадмета (''братаў дзёньнік, Верына кніга, буслава гняздо''). Прыметнік звычайна паясьняе [[назоўнік]] і граматычна залежыць ад яго. Прыметнікі зьмяняюцца па [[род]]ах, [[лік]]ах і [[склон]]ах. Роды, лікі й склоны прыметнікаў залежаць ад назоўніка: ''ясны дзень, ясная раніца, яснае неба, ясныя дні''. У сказе прыметнік часьцей за ўсё бывае [[азначэньне]]м: ''Ідзе вясна ў шумлівых водах, у звонкім срэбры ручаёў і разьлівае мяккі подых, як песьню нейкую бяз слоў''. ([[Якуб Колас]]). Прыметнік можа быць і [[выказьнік]]ам або можа ўваходзіць у склад выказьніка: ''Ночы ўлетку прыгожыя. (В. Каваль). Неба гэтымі днямі сінела чыстае й глыбокае''. ([[Іван Мележ]]). == Падзел прыметнікаў == Паводле свайго значэньня й граматычных асаблівасьцей прыметнікі падзяляюцца на тры разрады: * якасныя * адносныя * прыналежныя === Якасныя прыметнікі === {{Асноўны артыкул|Якасныя прыметнікі}} Якасныя прыметнікі абазначаюць такія прыметы, якія могуць праяўляцца ў прадметах у большай або меншай ступені: ''малады хлопец, брат маладзейшы за сястру, самы малады з настаўнікаў''. Якасныя прыметнікі характарызуюцца пэўнымі граматычнымі асаблівасьцямі. Яны могуць мець: * ступені параўнаньня — вышэйшую (''прыгожы — прыгажэйшы, больш прыгожы'') і найвышэйшую (''найпрыгажэйшы, самы прыгожы''); * ужываюцца з памяншальна-ласкавымі [[Устаўка|ўстаўкамі]] (''малы — маленькі, маленечкі, малюсенькі, малюпасенькі''); * абазначае непаўнату якасьці (''мутны — мутнаваты, бледны — бледнаваты, сіні — сіняваты''); * спалучацца з [[Прыслоўе|прыслоўямі]] (''вельмі добры, надзвычай важны''). Некаторыя якасныя прыметнікі могуць мець кароткую вымову{{Заўвага|або Форму}}: ''Узяўся за гуж — не кажы што ня '''дуж'''''. ([[Прыказка]]). '''''Повен''' падпечак белых авечак''. ([[Загадка]]). === Адносныя прыметнікі === Адносныя прыметнікі абазначаюць прыметы прадметаў паводле іх адносін да іншых прадметаў і зьяваў: ''каменная сьцяна'' (сьцяна з каменю), ''драўляныя лыжкі'' (лыжкі зь дзерава), ''пісьмовы стол'' (стол для пісьма), ''зарэчныя лугі'' (лугі за ракою), ''дзіцячы сьмех'' (сьмех дзяцей). Пры пераносным ужываньні адносныя прыметнікі могуць набываць значэньні якасных. Параўнайце: ''залаты пярсьцёнак'' і ''залатая восень'', ''каменны мост'' і ''каменнае сэрца''. === Прыналежныя прыметнікі === Прыналежныя прыметнікі абазначаюць прыналежнасьць прадмета пэўнай асобе або жывой істоце: ''матчына радасьць, Віцеў сшытак, вавёрчына дупло''. Такія прыметнікі ўтвараюцца ад асновы назоўнікаў мужчынскага роду пры дапамозе [[Устаўка|ўставак]] '''''-оў''''', '''''-ёў''''', '''''-аў''''', '''''-еў''''' (''бацькаў кажух, лесьнікоў дом, братаў сшытак, Андрэеў дзядзька'') і ад асновы назоўнікаў жаночага роду пры дапамозе [[Устаўка|ўставак]] '''''-ін''''', '''''-ын''''' (''Надзін партфель, сестрына сукенка, ластаўчына гняздо''). == Скланеньні прыметнікаў. Правапіс іх склонавых канчаткаў == Якасныя і адносныя прыметнікі скланяюцца аднолькава. Іх склонавыя канчаткі залежаць ад апошняга зычнага асновы і націску. Прыметнікі мужчынскага і ніякага роду ў адзіночным ліку ва ўсіх склонах, апрача назоўнага і вінавальнага, маюць аднолькавыя канчаткі. У родным склоне пасьля цьвердых і зацьвярдзелых зычных пішацца канчатак '''''-ога''''' (пад націскам) або '''''-ага''''' (не пад націскам), пасьля мяккіх — '''''-яга''''', а ў давальным склоне адпаведна — '''''-ому''''', '''''-аму''''', '''''-яму'''''. У творным і месным склонах пасьля цьвердых і зацьвярдзелых зычных пішацца '''''-ым''''', пасьля мяккіх і '''''г''''', '''''к''''', '''''х''''' — '''''-ім'''''. Прыметнікі жаночага роду ў родным, давальным, творным і месным склонах маюць канчаткі '''''-ой''''' (пад націскам), '''''-ай''''' (не пад націскам пасьля цьвёрдых і зацьвярдзелыхх зычных), '''''-яй''''' (пасьля мяккіх зычных). У родным склоне могуць быць розныя канчаткі '''''-ое''''' ('''''-ае'''''), '''''-яе''''': ''густое травы, вясёлае пары, раньняе вясны'', а ў творным — '''''-ою''''' ('''''-аю'''''), '''''-яю''''': ''густою травою, вясёлаю парою, раньняю вясною''. Поўныя канчаткі творнага склону прыметнікаў жаночага роду трэба адрозьніваць ад сугучных зь імі канчаткаў вінавальнага склону '''''-ую''''', '''''-юю'''''. Адрозьніць гэта дапамагае пытальны займеньнік: ''траву'' (якую?) ''сакавітую, летнюю''; ''травою'' (якою?) ''сакавітую, летняю''. У множным ліку канчаткі прыметнікаў залежаць ад характару асновы: * пасьля цьвердых і зацьвярдзелых зычных пішацца '''''-ыя''''' (''новыя, густыя, старыя''), * пасьля мяккіх і '''''г''''', '''''к''''', '''''х''''' — '''''-ія''''' (''раньнія, дарагія, блізкія, ціхія''), У родным і месным склонах пішуцца канчаткі '''''-ых''''', '''''-іх''''', у давальным '''''-ым''''', '''''-ім''''', у творным — '''''-ымі''''', '''''-імі'''''. === Прыналежныя прыметнікі === Прыналежныя прыметнікі мужчынскага роду ў назоўным склоне адзіночнага ліку маюць ніякі канчатак{{Заўвага|Або нулявы канчатак}} (''бацькаў падарунак, Зосьчын твар''), у вінавальным склоне іх канчатак залежыць ад адушаўлёнасьці — неадушаўлёнасьці назоўніка (''бачу бацькаў падарунак'', але ''бацькавага брата''; ''Зосьчын твар'', але ''Зосьчынага сына''). Прыналежныя прыметнікі ніякага роду ў назоўным склоне адзіночнага ліку маюць канчатак '''''-о''''' (пад націскам), '''''-а''''' (не пад націскам): ''даччыно паліто, дзедава пісьмо''; у жаночым родзе — '''''-а''''' (''матчына песьня, Андрэева радасьць''). Такія ж канчаткі маюць прыметнікі ў вінавальным склоне: ''прачытаў даччыно пісьмо, апрануў дзедава паліто'' (ніякі род), ''слухаў матчыну песьню, падзяляю Андрэеву радасьць'' (жаночы род). Ва ўсіх іншых склонах прыналежныя прыметнікі маюць канчаткі, ўласьцівыя якасным і адносным прыметнікам: ''бацькавага падарунка, бацькаваму падарунку, бацькавым падарункам, у бацькавым падарунку; матчынай песьні, матчынаю песьняю'' і г.д. == Правапіс некаторых уставак прыметнікаў == Прыметнікі могуць утварацца: * ад назоўнікаў, прыметнікаў, дзеясловаў і іншых часьцін мовы (''вёска — вясковы, крыніца — крынічны, мэтал — мэталічны, жах — жахлівы, пазнаваць — пазнавальны, працаваць — працоўны''), * для ўтварэньня ацэнкі (''стары — старэнькі; вялікі — вялізны, велізарны; шырокі — шырачэзны; высокі — высачэнны''). [[Устаўка|Устаўкі]] ацэнкі '''''-еньк-''''', '''''-эньк-''''', '''''-аньк-''''' пішуцца зь мяккім знакам: ''маладзенькі, старэнькі, прыгожанькі''. Мяккі знак пішацца таксама перад [[устаўка]]ю '''''-ск-''''' у прыметніках утвораных ад назваў [[Месяц (каляндар)|месяц]]аў і пор году на '''''-нь''''': ''[[студзень]]скі, [[ліпень]]скі, [[жнівень]]скі, [[чэрвень]]скі, [[восень]]скі''. У іншых прыметніках, утвораных ад назоўнікаў на '''''-нь''''', мяккі знак ня пішацца: ''[[Конь|конскі]], [[Любанскі раён|Любанскі]], [[Астраханскі раён|Астраханскі]], [[Смаргонскі раён|Смаргонскі]]''. У прыметніках, утвораных ад назоўнікаў, аснова каторых канчаецца на '''''[[н]]''''', а ад назоўнікаў на '''''-мя''''', пішацца ''''''нн''''': ''лімон — лімонны, камень — каменны, глыбіня — глыбінны, семя — семянны'' (але: ''полымя — палымяны''). Два знакі '''''н''''' пішуцца й ва [[Устаўка|ўстаўцы]] '''''-енн-''''' ('''''-энн-'''''): ''абедзенны, вогненны, страшэнны''. Прыметнікі з [[устаўка]]ю '''''-ан-''''' ('''''-ян-'''''), '''''-ін-''''' ('''''-ын-''''') пішуцца з адным '''''н''''': ''бляшаны, драўляны, духмяны, дзяціны, птушыны, пчаліны''. У прыметніках, утвораных пры дапамозе [[Устаўка|ўстаўкі]] '''''-ск-''''' ад назоўнікаў, аснова якіх канчаецца на '''''[[с]]''''', пішацца адзін знак '''''с''''' (адбываецца зьліцьцё зычных): ''беларус — беларускі, Кузбас — кузбаскі''. Зьліцьцё '''''с''''' з папярэднім зычным адбываецца і тады, калі аснова назоўніка канчаецца на '''''[[ц]]''''', '''''[[т]]''''', '''''[[ч]]''''', '''''[[к]]''''' (у такім выпадку пішацца '''''ц'''''): ''Камянец — камянецкі, рыбак — рыбацкі, брат — брацкі, ткач — ткацкі, [[Самойлавічы]] — [[Самойлавіцкі сельскі савет|самойлавіцкі]]''. У прыметніках утвораных ад земскіх назваў з асновай '''''[[г]]''''', '''''[[х]]''''', '''''[[з]]''''', '''''[[ж]]''''', '''''[[ш]]''''' пішацца [[Устаўка|ўстаўка]] '''''-ск-''''': ''[[Арэнбускі раён|арэнбурскі]], [[Казаская мова|казаская]], [[Француская мова|француская]], [[Нясьвіскі раён|нясьвіскі]], [[Добрускі раён|добрускі]]'' і г.д. З [[устаўка]]ю '''''-зк-''''' пішуцца прыметнікі, утвораныя ад назоўнікаў з асновай на '''''[[д]]''''': ''[[Швэдзкая мова|швэдзкая]], [[Гарадзкі выканаўчы камітэт|гарадзкі]], [[Пэрсыдзкая затока|пэрсыдзкая]], людзкі''. У прыналежных прыметніках і прозьвішчах, утвораных ад назоўнікаў мужчынскага роду зь мяккай асновай, пішацца [[Устаўка|ўстаўка]] '''''-еў''''' ('''''-ев-'''''): ''Пецеў сьцізорык, Сяргеевы канькі; Васільеў Іван Андрэевіч, Афанасьеў Мікалай Антонавіч''. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Часьціны мовы}} [[Катэгорыя:Часьціны мовы]] [[Катэгорыя:Прыметнік]] 11l39mg50pc0iw9i94ha1shomt5dk33 10 129736 2332714 2325658 2022-08-16T09:01:38Z W 11741 +1: [[Гомель — Горкі]] wikitext text/x-wiki * Пісьмовы і фотаконкурс '''«[[Вікіпэдыя:Праект:Вікі любіць Зямлю-2022|Вікі любіць Зямлю-2022]]»''' пра помнікі прыроды і маляўнічыя краявіды (''1 чэрвеня — 31 ліпеня''). * Дабудаваны нафтаправод «[[Гомель — Горкі]]» (''14 жніўня''). * «Абсалютбанк» пераўтварылі ў НКФА «[[АптыКурс]]» (''5 ліпеня''). * [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы]] запрасіла Фінляндыю і Швэцыю стаць сябрамі (''29 чэрвеня''). * [[Эўразьвяз]] скасаваў на год мыты з [[Украіна і Эўрапейскі Зьвяз|украінскіх]] тавараў (''4 чэрвеня''). * Батальён імя Кастуся Каліноўскага пераўтварылі ў [[Полк імя Кастуся Каліноўскага|полк]] (''21 траўня''). * 1-ы энэргаблёк [[Беларуская АЭС|Беларускай АЭС]] вывелі ў плянава-папераджальны [[рамонт]] {{Тэрмін у днях|25|4|2022}} дзён таму (''25 красавіка''). * [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]] працягваецца {{Тэрмін у днях|24|2|2022}} дзён (з ''24 лютага''). <noinclude>[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Галоўная старонка]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны актуальнасьці]]</noinclude> 358k2asplr2xnyz02g4bzoph1pmkzbe 10 135487 2332664 2331039 2022-08-15T18:34:40Z W 11741 +Першасная спасылка wikitext text/x-wiki {{Навігацыйная табліца | назва_шаблёну = Міжнародныя стасункі Беларусі | стыль_загалоўка = background-color: {{Колер|Беларусь}} | назва = {{Сьцяг Беларусі}} [[Зьнешняя палітыка Беларусі|Міжнародныя стасункі]] [[Беларусь|Рэспублікі Беларусь]] | стыль_карткі = | стыль_верх = | верх = | стыль_групаў = background-color: {{Колер|Беларусь}} | стыль_сьпісаў = | стыль_цотных_сьпісаў = | стыль_няцотных_сьпісаў = | выява = | стыль_калёнкі_выявы = | група_інфармацыі1 = | сьпіс1 = * {{Сьцяг Азэрбайджану}}&nbsp;[[Беларуска-азэрбайджанскія стасункі|Азэрбайджан]] * {{Сьцяг Армэніі}}&nbsp;[[Беларуска-армянскія стасункі|Армэнія]] * {{Сьцяг Бразыліі}}&nbsp;[[Беларуска-бразыльскія дачыненьні|Бразылія]] * {{Сьцяг Вэнэсуэлы}}&nbsp;[[Беларуска-вэнесуэльскія стасункі|Вэнэсуэла]] * {{Сьцяг Вялікабрытаніі}}&nbsp;[[Беларуска-брытанскія стасункі|Вялікабрытанія]] * {{Сьцяг Грузіі}}&nbsp;[[Беларуска-грузінскія стасункі|Грузія]] * {{Сьцяг Даніі}}&nbsp;[[Беларуска-дацкія стасункі|Данія]] * {{Сьцяг ЗША}}&nbsp;[[Беларуска-амэрыканскія стасункі|ЗША]] * {{Сьцяг Індыі}}&nbsp;[[Беларуска-індыйскія дачыненьні|Індыя]] * {{Сьцяг Ірану}}&nbsp;[[Беларуска-іранскія стасункі|Іран]] * {{Сьцяг Італіі}}&nbsp;[[Беларуска-італьянскія стасункі|Італія]] * {{Сьцяг Казахстану}}&nbsp;[[Беларуска-казаскія дачыненьні|Казахстан]] * {{Сьцяг Кітаю}}&nbsp;[[Беларуска-кітайскія дачыненьні|Кітай]] * {{Сьцяг Кубы}}&nbsp;[[Беларуска-кубінскія дачыненьні|Куба]] * {{Сьцяг Латвіі}}&nbsp;[[Беларуска-латвійскія стасункі|Латвія]] * {{Сьцяг Летувы}}&nbsp;[[Беларуска-летувіскія дачыненьні|Летува]] * {{Сьцяг Лібіі}}&nbsp;[[Беларуска-лібійскія стасункі|Лібія]] * {{Сьцяг Малдовы}}&nbsp;[[Беларуска-малдоўскія дачыненьні|Малдова]] * {{Сьцяг Манголіі}}&nbsp;[[Беларуска-мангольскія дачыненьні|Манголія]] * {{Сьцяг Нідэрляндаў}}&nbsp;[[Беларуска-нідэрляндзкія стасункі|Нідэрлянды]] * {{Сьцяг Нямеччыны}}&nbsp;[[Беларуска-нямецкія стасункі|Нямеччына]] * {{Сьцяг Пакістану}}&nbsp;[[Беларуска-пакістанскія дачыненьні|Пакістан]] * {{Сьцяг Польшчы}}&nbsp;[[Беларуска-польскія стасункі|Польшча]] * {{Сьцяг Расеі}}&nbsp;[[Беларуска-расейскія стасункі|Расея]] * {{Сьцяг Румыніі}}&nbsp;[[Беларуска-румынскія стасункі|Румынія]] * {{Сьцяг Славаччыны}}&nbsp;[[Беларуска-славацкія стасункі|Славаччына]] * {{Сьцяг Славеніі}}&nbsp;[[Беларуска-славенскія стасункі|Славенія]] * {{Сьцяг Сэрбіі}}&nbsp;[[Беларуска-сэрбскія стасункі|Сэрбія]] * {{Сьцяг Туркмэністану}}&nbsp;[[Беларуска-туркмэнскія стасункі|Туркмэністан]] * {{Сьцяг Турэччыны}}&nbsp;[[Беларуска-турэцкія дачыненьні|Турэччына]] * {{Сьцяг Украіны}}&nbsp;[[Беларуска-ўкраінскія стасункі|Украіна]] * {{Сьцяг Фінляндыі}}&nbsp;[[Беларуска-фінскія стасункі|Фінляндыя]] * {{Сьцяг Францыі}}&nbsp;[[Беларуска-францускія дачыненьні|Францыя]] * {{Сьцяг Харватыі}}&nbsp;[[Беларуска-харвацкія стасункі|Харватыя]] * {{Сьцяг Чылі}}&nbsp;[[Беларуска-чылійскія стасункі|Чылі]] * {{Сьцяг Чэхіі}}&nbsp;[[Беларуска-чэскія стасункі|Чэхія]] * {{Сьцяг Швайцарыі}}&nbsp;[[Беларуска-швайцарскія дачыненьні|Швайцарыя]] * {{Сьцяг Швэцыі}}&nbsp;[[Беларуска-швэдзкія стасункі|Швэцыя]] * {{Сьцяг Эстоніі}}&nbsp;[[Беларуска-эстонскія стасункі|Эстонія]] | група_інфармацыі2 = | сьпіс2 = | група_інфармацыі3 = Дыпляматычныя місіі | сьпіс3 = * [[Міністэрства замежных справаў Рэспублікі Беларусь|Міністэрства замежных справаў]] * [[Дыпляматычныя прадстаўніцтвы Беларусі]] / [[Дыпляматычныя прадстаўніцтвы ў Беларусі|у Беларусі]] * [[Беларуская дыяспара|Дыяспара]] | стыль_ніз = background-color: {{Колер|Беларусь}} | ніз = }}<noinclude> {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:{{НАЗВА_СТАРОНКІ}}}} [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Навігацыя:Палітыка]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Навігацыя:Беларусь]] </noinclude> 37umyzmkcqrmhttzuwmjs69oxx7itpz 0 140885 2332713 2035449 2022-08-16T08:49:03Z Taravyvan Adijene 1924 [[ВП:СТРАЗ]] wikitext text/x-wiki {{Адміністрацыйная адзінка | Назва = Ліванскі край | Арыгінальная назва = Līvānu novads | Герб = | Сьцяг = | Краіна = [[Латвія]] | Гімн = | Статус = Край | Уваходзіць у = [[Латгалія]] | Улучае = | Цэнтар = [[Ліваны]] | БуйныГорад = | БуйныяГарады = | ДатаЎтварэньня = | Кіраўнік = |Назва пасады кіраўніка = | АфіцыйныяМовы = | Насельніцтва = 14 046 |Год перапісу = 01.07.2010 |Адсотак ад насельніцтва = |Месца паводле насельніцтва = |Шчыльнасьць = |Месца паводле шчыльнасьці = |Нацыянальны склад = |Канфэсійны склад = | Плошча = 624,6 |Адсотак ад плошчы = |Месца паводле плошчы = | Максымальная вышыня = | Сярэдняя вышыня = | Мінімальная вышыня = | Шырата = | Даўгата = | Мапа = Līvānu novada karte.png | Памер мапы = | Часавы пас = | Скарачэньне = | ISO = | FIPS = | Тэлефонны код = | Паштовыя індэксы = | Інтэрнэт-дамэн = | Код аўтамабільных нумароў = | Сайт = | Катэгорыя ў Commons = | Парамэтр1 = | Назва парамэтру 1 = | Дадаткі = | Мапа адміністрацыйнай адзінкі = | Колер фону парамэтраў = {{Колер|Латвія}} }} '''Ліванскі край''' ({{мова-lv|Līvānu novads}}) — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка на ўсходзе Латвіі, у рэгіёне [[Латгалія]]. Край складаецца з 5 воласьцяў і гораду [[Ліваны]], які зьяўляецца цэнтрам краю. Насельніцтва на 1 студзеня 2010 году склала 14 046 чалавек. Плошча краю займае 624,6 км². {{Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Латвіі}} [[Катэгорыя:Ліванскі край| ]] 1q6t1upvv73l48jw4wf4iqdsoarcn5f 14 145445 2332750 1647482 2022-08-16T09:59:41Z Taravyvan Adijene 1924 выдаленая [[Катэгорыя:XXI стагодзьдзе ў навуцы]]; дададзеная [[Катэгорыя:XXI стагодзьдзе ў біялёгіі]] з дапамогай [[Вікіпэдыя:Прылады/HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:XXI стагодзьдзе ў біялёгіі]] [[Катэгорыя:Віды па гадох апісаньня|21 стагодзьдзе]] ju49v3w6kom4riesthlfiscaopzzxq6 14 163070 2332623 1761816 2022-08-15T17:13:08Z Wikisaurus 55002 wikitext text/x-wiki {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Нацыяналісты}} [[Катэгорыя:Нацыяналісты паводле народаў]] [[Катэгорыя:Фінскія палітыкі]] [[Катэгорыя:Фінскі нацыяналізм]] 6gc08rd7vsmyyas358b8bo6wwvzhovt 0 164643 2332612 2328439 2022-08-15T13:51:25Z 31.200.12.219 wikitext text/x-wiki {{Музычны гурт |Назва = Бакінская музычная акадэмія імя Гаджыбэкава<br>Bakı Musiqi Akademiyası |Фота = |памер = |Подпіс = |Гады = 1920 |Адкуль = [[Баку]], [[Азэрбайджан]] |Мова = |Жанр = [[кансэрваторыя]] |Выдавец = |Зьвязаныя праекты = |Афіцыйная старонка = [http://musakademiya.musigi-dunya.az Афіцыйная старонка] |Удзельнікі2 = |Удзельнікі = |Былыя ўдзельнікі = }} '''Бакінская музычная акадэмія імя Гаджыбэкава (БМА)''' ({{мова-az|Üzeyir Hacıbəyov adına Bakı Musiqi Akademiyası}}) — найвышэйшая музычная навучальная ўстанова ў [[Азэрбайджан]]е. Заснаваная 1920 годзе з ініцыятывы [[кампазытар]]а [[Узэір Гаджыбэкаў|Ўзэіра Гаджыбэкава]], як '''Азэрбайджанская дзяржаўная кансэрваторыя'''. Сам Гаджыбэкаў стаў яе выкладчыкам, а з 1939 году&nbsp;— рэктарам. Пасьля яго сьмерці ў 1948 г. кансэрваторыі прысвоена яго імя. У 1991 годзе кансэрваторыя была пераназваная ў Бакінскую музычную акадэмію. Акадэмія складаецца з 3 факультэтаў і 18 катэдраў, ёсьць [[магістратура]], [[асьпірантура]] і [[дактарантура]].<br /> Пры акадэміі дзейнічаюць асаблівыя падразьдзяленьні: * Спэцыяльная музычная школа імя [[Бюльбюль]] (з 1931 году), * Музычная школа-студыя (з 1980 году), * Опэрная студыя імя [[Шэўкет Мамэдава|Мамэдава]] (з 1984 году), а таксама 2 навуковыя лябараторыі. У 2002 годзе бібліятэка акадэміі налічвала 235&nbsp;000 матэрыялаў. Сярод выпускнікоў кансэрваторыі&nbsp;— [[Кара Караеў]], [[Мусьлім Магамаеў]], [[Вагіф Мустафазадэ]], [[Бюльбюль]], [[Уладзімер Шаінскі]]. == Вонкавыя спасылкі == * [http://musakademiya.musigi-dunya.az Афіцыйны сайт Бакінскай музычнай акадэміі імя Гаджыбекава] {{ref-az}} {{ref-ru}} {{ref-en}} {{Баку}} [[Катэгорыя:Азэрбайджанскія кансэрваторыі]] [[Катэгорыя:Мастацтва ў Баку]] [[Катэгорыя:Музычная адукацыя Азэрбайджану]] [[Катэгорыя:Азэрбайджанская культура]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1920 годзе]] oq0hjibr9uy58m09tnzinz7vi7jjae2 0 167640 2332766 2329486 2022-08-16T11:27:07Z Kazimier Lachnovič 1079 стыль wikitext text/x-wiki '''[[Русіфікацыя Беларусі]]''', дакладней<ref>[[Уладзімер Агіевіч (кандыдат філязофскіх навук)|Агіевіч У.]] Ідэалы і сімвалы беларускага шляху // Грамадскія ідэалы: Нацыянальныя традыцыі, сучасны стан, погляд у будучыню: Навук. збор. / Рэдкал.: Л. Уладыкоўская-Канаплянік (гал. рэд.) і інш. — Менск, 2000. — 224 с. — (Беларусіка = Albaruthenica; Кн. 13). С. 72.</ref> '''маскалізацыя'''<ref>Касяк І. Канстанца // «З гісторыяй на „Вы“» (артыкулы, дакументы, успаміны). Выпуск трэці. — Менск: «Мастацкая літаратура», 1994.</ref><ref>[[Валеры Буйвал]], Інфармацыйная камісія [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]]. [http://www.bielarus.net/archives/2005/09/01/312 Прэс-рэліз за жнівень 2005 г.]</ref><ref>[[Лідзія Савік|Савік Л.]] Рыцарам Айчыны прысвячаецца… // [[Народная Воля]]. № 17—18, 3 лютага 2009. С. 6.</ref><ref>[[Ніна Баршчэўская|Баршчэўская Н.]] [http://kamunikat.org/8309.html Суадносіны паміж мовай і нацыянальнай тоеснасьцю — 2], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё|Беларуская рэдакцыя Польскага радыё]], 13 траўня 2009 г.</ref>{{Заўвага|Паводле слоўнікаў [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]]<ref>{{Літаратура/Расейска-беларускі слоўнік (1928)}}</ref> і [[Ян Станкевіч|Яна Станкевіча]]<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Беларуска-расійскі (Вялікалітоўска-расійскі) слоўнік. — Нью-Ёрк, 1989. С. 677.</ref> — '''абмаскаленьне'''}} або '''расеіза́цыя'''<ref>[[Юры Пацюпа|Пацюпа Ю.]] [https://web.archive.org/web/20151020150826/http://arche.bymedia.net/2003-6/paciu603.html Занядбаная старонка правапісу: прапановы пісаньня прыназоўніка у/ў перад словамі, што пачынаюцца з галоснай] // [[Arche]]. № 6 (29), 2003.</ref><ref>Бекус Н. [https://web.archive.org/web/20151020151343/http://arche.bymedia.net/2004-2/bekus204.htm Тэрапія альтэрнатывай, або Беларусь, уяўленая інакш] // [[Arche]]. № 2 (31), 2004.</ref><ref>Клімчук Ф. [http://mowaznaustwa.ru/2009/02/26/fdklimchuk-staradaўnyaya-pismennasc-i-paleskiya-gavorki/ Старадаўняя пісьменнасць і палескія гаворкі] // Беларуская лінгвістыка. Вып. 50., 2001. С. 19—24.</ref> — мэтанакіраваная палітыка сьвядомага адрыву [[беларусы|беларускага народу]] ад гістарычных традыцыяў, роднай культуры і [[родная мова|мовы]] і насаджэньня [[Расейская мова|расейскай мовы]] і культуры<ref>[[Леанід Лыч|Лыч Л.]] Русіфікацыя // {{Літаратура/Беларусь: энцыкляпэдычны даведнік, 1995|к}} С. 630.</ref>. У другой палове XIX ст. улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] пачалі масава зьнішчаць старажытныя праваслаўныя цэрквы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]<ref name="str_sp">{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 54.</ref>, а таксама перабудоўваць паводле архітэктуры [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] колішнія рымска-каталіцкія, уніяцкія і нават спрадвеку праваслаўныя ([[Канстантынопальскі патрыярхат]]) сьвятыні. Падобным чынам [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскі патрыярхат]] ([[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавы сынод Расейскай імпэрыі]]) імкнуўся абазначыць «кананічную» тэрыторыю<ref>[https://web.archive.org/web/20100702202930/http://nn.by/?c=ar&i=40493 Архітэктар Папруга: Хочуць цыбуліны на царкве — няхай будуюць новы храм] // [[Наша Ніва]], 1 ліпеня 2010 г.</ref>. Фінансавалася гэтая справа з сродкаў, сабраных з удзельнікаў [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] ў выглядзе штрафаў і кантрыбуцыяў<ref name="ReferenceA">{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 18.</ref><ref name="caranovic">[[Сяргей Чарановіч|Чарановіч С.]] [http://media.catholic.by/nv/n21/art4.htm Ляхавіцкі касцёл Узвышэння Святога Крыжа] // [[Наша Вера]]. № 3 (21), 2002 г.</ref>. Так, яшчэ ў 1863 годзе па аглядзе цэркваў [[Менская губэрня|Менскай губэрні]] падпалкоўнік генэральнага штабу архітэктар Зяленскі зацьвердзіў праекты на перабудову каля 100 будынкаў<ref>{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 40—41.</ref>. У выніку падобных рэканструкцыяў адбывалася зьнявечаньне кампазыцыяў і стылёвага разьвязку помнікаў архітэктуры, зьнішчаліся высокамастацкія фрэскі, алтары, амбоны ды іншае<ref>{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 65.</ref>. У сьпісе прыводзяцца помнікі архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, поўнасьцю або часткова (у выніку перабудоваў) зруйнаваныя ўладамі Расейскай імпэрыі. == Вільня == {{Аўтанумарацыя табліцы | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Назва !! Адрас !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Вялейская брама|Брама Вялейская]] | Вуліца Вялейская | 1 верасьня 1799 году маскоўскі гаспадар [[Павал I |Павал I]] падпісаў загад аб разбурэньні абарончых муроў Вільні, дэмантаваньне якіх завяршылася ў 1805 годзе. | [[Файл:Vilijos vartai.jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Замкавая брама (Вільня)|Брама Замкавая]] | Вуліца Замкавая | 1 верасьня 1799 году маскоўскі гаспадар Павал I падпісаў загад аб разбурэньні абарончых муроў Вільні, дэмантаваньне якіх завяршылася ў 1805 годзе. | [[Файл:Vilnia, Zamkavaja brama. Вільня, Замкавая брама (S. Januševič, 1830-40).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Рудніцкая вежа|Вежа Рудніцкая]] | Вуліца Рудніцкая | 1 верасьня 1799 году маскоўскі гаспадар Павал I падпісаў загад аб разбурэньні абарончых муроў Вільні, дэмантаваньне якіх завяршылася ў 1805 годзе. | [[Файл:Vilnia, Rudnickaja vieža. Вільня, Рудніцкая вежа (F. Smuglevič, 1785-86).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Субацкая брама|Брама Субацкая]] | Вуліца Субацкая | 1 верасьня 1799 году маскоўскі гаспадар Павал I падпісаў загад аб разбурэньні абарончых муроў Вільні, дэмантаваньне якіх завяршылася ў 1805 годзе. | [[Файл:Vilnia, Subackaja brama. Вільня, Субацкая брама (F. Smuglevič, 1785-86).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Троцкая брама|Брама Троцкая]] | Вуліца Троцкая | 1 верасьня 1799 году маскоўскі гаспадар Павал I падпісаў загад аб разбурэньні абарончых муроў Вільні, дэмантаваньне якіх завяршылася ў 1805 годзе. | [[Файл:Vilnia, Trockaja brama. Вільня, Троцкая брама (F. Smuglevič, 1785-86).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар трынітарыяў (Вільня)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар трынітарыяў]] | Трынапаль | Помнік архітэктуры [[барока]]. Касьцёл пацярпеў ад [[Мураўёўкі|перабудовы]] пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]]. | [[Файл:Vilnia, Trynapal, Trynitarski. Вільня, Трынапаль, Трынітарскі (S. Fleury, 1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vilnia, Trynapal, Trynitarski. Вільня, Трынапаль, Трынітарскі (1916).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Baltupiai, Vilnius, Lithuania - panoramio (43).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Касьцёл Пана Езуса і кляштар трынітарыяў (Вільня)|Касьцёл Пана Езуса і кляштар трынітарыяў]] | Антокаль, вуліца Антокальская | Помнік архітэктуры [[барока]]. Касьцёл пацярпеў ад [[Мураўёўкі|перабудовы]] пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я гады яму вярнулі аўтэнтычнае аблічча. | [[Файл:Vilnia, Antokal, Trynitarski. Вільня, Антокаль, Трынітарскі (M. Januševič, 1835).jpg |цэнтар|150px]] | [[Файл:Vilnia, Antokal, Trynitarski. Вільня, Антокаль, Трынітарскі (V. Zacharčyk, 1865-79).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Baroque Church of Christ the Remeeder in Antakalnis, Vilnius, Lithuania.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Касьцёл Сьвятога Казімера (Вільня)|Касьцёл Сьвятога Казімера]] | Старое Места, вуліца Вялікая | Помнік архітэктуры [[барока]]. Касьцёл пацярпеў ад [[Мураўёўкі|перабудовы]] пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я гады яму вярнулі аўтэнтычнае аблічча. | [[Файл:Zaleski Town Hall in Vilnius (detail).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Church of St Kazimieras. Vilnius.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Church of St. Casimir in Vilnius (Wilno).JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар кармэлітак (Вільня)|Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар кармэлітак]] | Старое Места, вуліца Конская | Помнік архітэктуры [[барока]]. Мураваны будынак разабралі на загад расейскіх уладаў у 1877 годзе. | [[Файл:St Joseph Church before demolition.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:St Joseph Church demolition.jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Касьцёл Сэрца Езуса і кляштар візытак (Вільня)|Касьцёл Сэрца Езуса і кляштар візытак]] | Росы, вуліца Росы | Помнік архітэктуры [[барока]]. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | [[Файл:Vilnia, Rosy, Vizycki. Вільня, Росы, Візыцкі (F. Smuglevič, 1786).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vilnia, Vialikaja Rosa, Vizycki. Вільня, Вялікая Роса, Візыцкі (F. Krause, 1916).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:JesusHeartChurchVilnius.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў (Вільня)|Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў. Званіца]] | Старое Места, вуліца Троцкая | Помнік архітэктуры готыкі. Мураваную званіцу зруйнавалі ў 1872 годзе. | [[Файл:Vilnia, Piaski. Вільня, Пяскі (XIX).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vilnia, Piaski, Franciškanski. Вільня, Пяскі, Францішканскі (J. Čachovič, 1872).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Палац вялікіх князёў літоўскіх (Вільня)|Палац вялікіх князёў літоўскіх (Дольны замак)]] | Старое Места | Мураваны палац разабралі ў 1801 годзе. У наш час будынак адбудавалі з захаваньнем старых падмуркаў. | [[Файл:Vilnia, Dolny zamak. Вільня, Дольны замак (M. Hrabnicki, 1845).jpg|цэнтар|150px]] | | [[Файл:Palace of the Grand Dukes of Lithuania 2019 3.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Траецкая царква (Вільня)|Царква Сьвятой Тройцы]] | Старое Места, вуліца Астрабрамская | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | [[Файл:Vilnia, Vastrabramskaja. Вільня, Вастрабрамская (1863).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vilnia, Trajeckaja. Вільня, Траецкая (1889).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Basilian church, Vilnius.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Царква Прачыстай Багародзіцы (Вільня)|Царква Прачыстай Багародзіцы]] | Старое Места, вуліца Сьвятой Ганны | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | [[Файл:Vilnia, Pračyścienskaja. Вільня, Прачысьценская (XIX).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Dievo Motinos Ėmimo į Dangų katedra Vilnius (1877).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vilnius HMG Orthodox church.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Царква Сьвятога Міколы (Вільня)|Царква Сьвятога Міколы]] | Старое Места, вуліца Вялікая | Помнік архітэктуры [[віленскае барока|віленскага барока]]. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | [[Файл:Ivan Trutnev - Nikolayevskaya church old view.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Ivan Trutnev - Nikolayevskaya church.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:St. Nicholas Orthodox Church Exterior, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы (Вільня)|Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы]] | Старое Места, вуліца Вялікая | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | [[Файл:Vilnia, Vialikaja-Savič. Вільня, Вялікая-Савіч (1807).jpg|цэнтар|150px]] | | [[Файл:Vilnius. Cerkve Pilies g. 2006-08-08.jpg|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўшчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 17 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Амсьціслаў]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі Анёльскай і кляштар бэрнардынаў (Амсьціслаў)|Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі Анёльскай і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла перабудавалі на загад расейскіх уладаў пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] па 1870 годзе, мураваны будынак кляштару разабралі | [[Файл:Amścisłaŭ, Bernardynskaja. Амсьціслаў, Бэрнардынская (H. Lajbovič, 1760).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Amścisłaŭ, Bernardynski. Амсьціслаў, Бэрнардынскі (XIX) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Alexander Nevsky Cathedral in Mstislavl.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Клімавічы]] | [[Касьцёл і кляштар дамініканаў (Клімавічы)|Касьцёл і кляштар дамініканаў]] | Мураваныя будынкі зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці дзеля перабудовы пад вязьніцу. Да нашага часу захаваліся падмуркі, над якімі за савецкім часам збудавалі будынак адміністрацыі Клімавіцкага раёну. | | | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Пацкава (Магілёўская вобласьць)|Пацкава]] | [[Касьцёл і кляштар дамініканаў (Пацкава)|Касьцёл і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (1825 год). | | [[Файл:Packava, Daminikanski. Пацкава, Дамініканскі (1913).jpg|цэнтар|150пкс]] | |} }}}} == [[Аршанскі павет|Аршаншчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 20 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ворша]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынаў (Ворша)|Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1832 годзе). У перабудаваным выглядзе захаваўся мураваны кляштарны корпус | [[Файл:Vorša, Bernardynskaja. Ворша, Бэрнардынская (XVIII).jpg|цэнтар|150px]] | | [[Файл:Residential Building of Bernardinian Monastery in Orsha 03.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ворша]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар трынітарыяў (Ворша)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар трынітарыяў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]], канчаткова зруйнаваны ў 1950-я гады. Захаваўся кляштарны корпус, якому ў наш час вярнулі аўтэнтычнае аблічча. | | [[Файл:Vorša, Mahiloŭskaja. Ворша, Магілёўская (1901-18) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Residential Building of Trinitarian Monastery in Orsha 05.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Ворша]] | [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і калегіюм езуітаў (Ворша)|Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і калегіюм езуітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1832 годзе), мураваны калегіюм — зьнявечылі перабудоваю пад вязьніцу. У наш час колішняму калегіюму вярнулі аўтэнтычны выгляд. | [[Файл:Vorša, Jezuicki. Ворша, Езуіцкі (A. Kładnicki, 1835) (2).jpg|цэнтар|150px]] | | [[Файл:Orša, Belarus (by LastofAvari) — 32.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ворша]] | [[Куцеінскі манастыр Яўленьня Гасподняга (Ворша)|Царква Сьвятой Тройцы пры Куцеінскім манастыры Яўленьня Гасподняга]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. У наш час сьвятыні вярнулі аўтэнтычнае аблічча | | [[Файл:Vorša, Kuciejna, Bohajaŭlenski. Ворша, Куцейна, Богаяўленскі (M. Astankovič, 1905).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Траецкая царква. Орша.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Галоўчын]] | [[Касьцёл і кляштар дамініканаў (Галоўчын)|Касьцёл і кляштар дамініканаў]] | Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1832 годзе) | [[Файл:Hałoŭčyn, Daminikanski. Галоўчын, Дамініканскі (1839).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Княжыцы]] | [[Касьцёл Сьвятога Мікалая (Княжыцы)|Касьцёл Сьвятога Мікалая]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | [[Файл:Kniažycy, Daminikanski. Княжыцы, Дамініканскі (1869).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kniažycy, Daminikanski. Княжыцы, Дамініканскі (1913).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kniazhycy catholic church 2010.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Магілёў]] | [[Алейная брама|Брама Алейная]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | [[Файл:Mahiloŭ, Alejnaja brama. Магілёў, Алейная брама (J. Pieška, 1800).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Магілёў]] | [[Ветраная брама|Брама Ветраная]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Магілёў]] | [[Дубровенская брама|Брама Дубровенская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Магілёў]] | [[Каралеўская брама|Брама Каралеўская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | [[Файл:Mahiloŭ. Магілёў (V. Vaščanka, 1702).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Магілёў]] | [[Касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар бэрнардынаў (Магілёў)|Касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла часткова зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1870 годзе), канчаткова [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|зьнішчылі разам з будынкам кляштару]] ў 1950-я гады. | [[Файл:Mahiloŭ, Školišča. Магілёў, Школішча (1860-69).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Mahiloŭ, Školišča. Магілёў, Школішча (1901-17).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Магілёў]] | [[Мікольскі манастыр (Магілёў)|Царква Сьвятога Міколы]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. У наш час сьвятыні вярнулі аўтэнтычны выгляд | | [[Файл:Mahiloŭ, Padmikolle, Mikolskaja. Магілёў, Падмікольле, Мікольская (1917).jpg |цэнтар|150px]] | [[Файл:Царква сьв. Мікалая, Магілёў.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Магілёў]] | [[Царква Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа (Магілёў)|Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | [[Файл:Mahiloŭ, Hlebabarysaŭskaja. Магілёў, Глебабарысаўская (D. Strukov, 1864-67).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Mahiloŭ, Dubravienka-Hlebabarysaŭskaja. Магілёў, Дубравенка-Глебабарысаўская (1901-18).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Крыжаўзьдзьвіжанская царква ў Магілеве.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Смаляны]] | [[Смальянскі замак|Замак]] | У XIX ст. расейскі сэнатар Сямёнаў прадаў замак на цэглу<ref>{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 23.</ref>. | | [[Файл:Smaljany, Bieły Koviel. Смальяны, Белы Ковель (J. Pieška, 1800).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Belarus-Smalyany-Bely Kovel Castle-1.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Чавусы]] | [[Касьцёл і кляштар кармэлітаў (Чавусы)|Касьцёл і кляштар кармэлітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы па 1870 годзе, канчаткова зруйнаваны да 1945 году. | | [[Файл:Čavusy, Rynak. Чавусы, Рынак (1905).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Чавусы]] | [[Чавуская ратуша|Ратуша]] | Мураваны будынак разабралі па 1830 годзе | [[Файл:Čavuskaja ratuša. Чавуская ратуша (XIX).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Шклоў]] | [[Касьцёл і кляштар дамініканаў (Шклоў)|Касьцёл і кляштар дамініканаў]] | Мураваныя будынакі зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці кляштару (1833 год) | [[Файл:Škłoŭ, Staroje Miesta. Шклоў, Старое Места (XVIII).jpg|цэнтар|150px]] | | |} }}}} == [[Ашмянскі павет|Ашмяншчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 37 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Беніца]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар бэрнардынаў (Беніца)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, мураваны кляштар разабралі ў канцы XIX ст. | [[Файл:Bienica, Rynak. Беніца, Рынак (XVIII).jpg|150px]] | [[Файл:Bienica, Rynak. Беніца, Рынак (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bienica Trajecki kaścioł 550305.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Баруны]] | [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базылянаў (Баруны)|Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базылянаў]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы, у 1920-я гады сьвятыні вярнулі аўтэнтычнае аблічча. | [[Файл:Baruny. Баруны (1900).jpg|150px]] | [[Файл:Baruny, Rynak, Bazylanski. Баруны, Рынак, Базылянскі (1917) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Ансамбль былога манастыра базылян.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Вялейка]] | [[Стары касьцёл (Вялейка)|Стары касьцёл]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] помнік зруйнавалі савецкія ўлады. | [[Файл:Vialejka, Asipaŭskaja, Juraŭskaja. Вялейка, Асіпаўская, Юраўская (1861).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vialejka, Asipaŭskaja. Вялейка, Асіпаўская (1900).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Гальшаны]] | [[Гальшанскі замак|Замак]] | У 1880 годзе расейскі [[Сапраўдны стацкі саветнік|стацкі саветнік]] Гарбанёў пачаў узрываць вежы і муры дзеля будаваньня корчмаў<ref>{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 24.</ref>. | [[Файл:Halšany. Гальшаны (A. Adam, 1812).jpg|150px]] | [[Файл:Halšanski zamak. Гальшанскі замак (B. Tamaševič, 1896).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Halšanski zamak1.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Геранёны]] | [[Геранёнскі замак|Замак]] | У сярэдзіне ХІХ ст. замак разабралі дзеля ўзьвядзеньня ў [[Ліпнішкі (вёска, Іўеўскі раён)|Ліпнішках]] розных гаспадарчых пабудоваў<ref>[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Геранёнскі замак // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 527.</ref> | | [[Файл:Gieraniony. Геранёны (K. Rusiecki, 1846) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Геранёнскі замак.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Дунілавічы]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар дамініканаў (Дунілавічы)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры [[Віленскае барока|віленскага барока]]. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ў 1866 годзе, у 1920-я гады яму вярнулі аўтэнтычны выгляд. Мураваны кляштар зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1850 годзе). | | [[Файл:Duniłavičy, Rynak, Daminikanski. Дунілавічы, Рынак, Дамініканскі (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Касьцёл Найсьв. Тройцы.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Крэва]] | [[Крэўскі замак|Замак]] | 21 ліпеня 1917 году ў ходзе артылерыйскай атакі на нямецкія пазыцыі войскі Расейскае імпэрыі ўшчэнт разбурылі муры замка<ref>Цуба М. Аперацыя пад Крэвам як адна з буйнейшых ваенных бітваў на беларускіх землях падчас Першай сусветнай вайны // Веснік Палескага дзяржаўнага універсітэта. Серыя грамадскіх і гуманітарных навук. №1. 2012. С. 24—31.</ref>. | [[Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (N. Orda, 1880).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kreva. Крэва (J. Bułhak, 1930).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kreva. Крэва (2005).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Іўе]] | [[Кальвінскі збор (Іўе)|Кальвінскі збор («Сынодзік»)]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX — пачатку XX стагодзьдзя. | | [[Файл:Iviejski zbor. Івейскі збор (B. Tamaševič, 1898).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Смаргонь]] | [[Касьцёл Сьвятога Міхала (Смаргонь)|Касьцёл Сьвятога Міхала]] | Помнік архітэктуры [[рэнэсанс]]у. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі ў 1866 годзе, у 1920-я гады яму вярнулі аўтэнтычны выгляд. | [[Файл:Smarhonski zbor. Смаргонскі збор (K. Rusiecki, 1850) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Smarhonski zbor. Смаргонскі збор (1901-14).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Касьцёл, Смаргонь.jpg|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Берасьцейскі павет|Берасьцейшчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 46 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак (Берасьце)|Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак]] | Помнік архітэктуры [[віленскае барока|віленскага барока]]. Мураваныя касьцёл і кляштар часткова зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. Да нашага часу захаваліся руіны. Існуе магчымасьць аднаўленьня як помніка архітэктуры. | [[Файл:Catholic Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary in Bierascie, Belarus.jpg|цэнтар|150пкс]] | [[Файл:Bieraście, Bernardynski. Берасьце, Бэрнардынскі (1855) (2).jpg|цэнтар|150пкс]] | [[Файл:КЛЯШТАР БЕРНАРДЫНАК.jpg|цэнтар|150пкс]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Касьцёл Езуса і Сьвятога Казімера і калегіюм езуітаў (Берасьце)|Касьцёл Езуса і Сьвятога Казімера і калегіюм езуітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. | [[Файл:Bieraście, Rynak-Kavalskaja. Берасьце, Рынак-Кавальская (1835).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bieraście, Rynak-Kavalskaja, Jezuicki. Берасьце, Рынак-Кавальская, Езуіцкі (1928) (2).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар брыгітак (Берасьце)|Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар брыгітак]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. | [[Файл:Catholic Church and Convent in Bieraście.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bieraście, Pieski, Brygicki. Берасьце, Пескі, Брыгіцкі (1928) (2).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар аўгустынаў (Берасьце)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар аўгустынаў]] | Помнік архітэктуры барока. У 2-й палове XIX ст. мураваныя касьцёл і кляштар зьнішчылі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. Паводле некаторых зьвестак, у 1856—1879 гады касьцёл перабудавалі пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]]. | [[Файл:Bieraście, Rynak. Берасьце, Рынак (1830)..jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bieraście, Rynak. Берасьце, Рынак (1916).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Мікалаеўская царква (Берасьце). Вид с площади.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар бэрнардынаў (Берасьце)|Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя касьцёл і кляштар часткова зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. Да нашага часу захаваліся руіны. Існуе магчымасьць аднаўленьня як помніка архітэктуры. | [[Файл:Catholic Church of St. John the Baptist in Bierascie, Belarus.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bieraście, Bernardynski. Берасьце, Бэрнардынскі (1936) (2).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Касьцёл Сьвятой Барбары і кляштар трынітарыяў (Берасьце)|Касьцёл Сьвятой Барбары і кляштар трынітарыяў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. | [[Файл:Bieraście, Kobrynskaje pradmieście. Берасьце, Кобрынскае прадмесьце (1831).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Касьцёл Сьвятой Соф’і і кляштар дамініканаў (Берасьце)|Касьцёл Сьвятой Соф’і і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. | [[Файл:Bieraście, Zaŭhrynieckaje pradmieście. Берасьце, Заўгрынецкае прадмесьце (1830).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Берасьцейская ратуша|Ратуша]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Царква Сьвятога Міколы (Берасьце)|Царква Сьвятога Міколы]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваную царкву зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. | [[Файл:Church of St Mikola Bierascie.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bieraście, Unijacki, Sabornaja. Берасьце, Уніяцкі, Саборная (M. Zaleski, 1840).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базылянаў (Берасьце)|Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базылянаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя царкву і манастыр зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. | [[Файл:Bieraście, Bazylanskaja. Берасьце, Базылянская (1835).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bieraście, Bazylanskaja. Берасьце, Базылянская (1929).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Руины Белого Дворца.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Белая (горад)|Белая]] | [[Бельскі замак|Палац Радзівілаў]] | Помнік архітэктуры рэнэсансу. Мураваны палац разабралі ў 1883 годзе | [[Файл:Bielski zamak. Бельскі замак (E. Stumann, 1863).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Белая (горад)|Белая]] | [[Касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар рэфарматаў (Белая)|Касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар рэфарматаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. | | [[Файл:Biełaja, Refarmacki. Белая, Рэфармацкі (1915-18).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kościół św. Antoniego w Białej Podlaskiej - 01.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Белая (горад)|Белая]] | [[Царква Раства Багародзіцы і манастыр базылянаў (Белая)|Манастыр базылянаў]] | Помнік архітэктуры барока. Зруйнавалі мураваны будынак манастыра. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Бухавічы]] | [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі (Бухавічы)|Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Бяроза (горад)|Бяроза]] | [[Бярозаўскі кляштар|Касьцёл Сьвятога Крыжа і кляштар картузаў]] | Помнік архітэктуры барока. Па гвалтоўным закрыцьці ў 1866 годзе гарадзенскі губэрнатар выдаў пастанову перадаць пабудовы кляштару Ўрадаваму сыноду Расейскай імпэрыі «да злому і скарыстаньня годнага матэрыялу на ўладкаваньне званіцы і царквы ў Бярозе, а мядзяны дах скарыстаць на пабудову царквы Аляксандра Неўскага ў Горадні»<ref>{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 136.</ref>, у 1868 годзе будынак касьцёла разабралі. Захаваліся фрагмэнты касьцельнай вежы і руіны кляштару. | [[Файл:Biaroza Kartuskaja, Klaštarnaja. Бяроза Картуская, Кляштарная (1750) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Biaroza Kartuskaja, Klaštarnaja. Бяроза Картуская, Кляштарная (1906)..jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Агароджа зь вежамі.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Бяроза (горад)|Бяроза]] | [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Бяроза)|Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]] | Помнік архітэктуры барока. У 1867 годзе з ініцыятывы [[Мураўёў-вешальнік|Мураўёва-вешальніка]] царкву перабудавалі ў маскоўскім стылі<ref>Описания церквей и приходов. Гродненский православно-церковный календарь. Том 1. — Воронеж, 1899. С. 92.</ref>. У 2003 годзе царква [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных Маскоўскім патрыярхатам|зноў пацярпела ад маскоўскай перабудовы]]. | | [[Файл:Biaroza Kartuskaja, Carkoŭnaja, Pietrapaŭłaŭskaja. Бяроза Картуская, Царкоўная, Петрапаўлаўская (1915).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Бяроза. Царква.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Вістычы]] | [[Касьцёл Сьвятой Соф'і і кляштар цыстэрыянаў (Вістычы)|Касьцёл Сьвятой Соф'і і кляштар цыстэрыянаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны кляштар зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці ў 2-й палове XIX ст., мураваны касьцёл перарабілі пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (захаваўся). | [[Файл:Vistyčy. Вістычы (1830).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vistyčy. Вістычы (2.02.1916).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vistyčy. Вістычы (2007).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Высокае]] | [[Кляштар баніфратаў (Высокае)|Кляштар баніфратаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак часткова зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці кляштару. | [[Файл:Vysokaje, Marjampal, Banifracki. Высокае, Мар’ямпаль, Баніфрацкі (J. Becker, 1773).jpg|цэнтар|150px]] | | [[Файл:Высокае. Кляштар 3.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Гарадзец (Кобрынскі раён)|Гарадзец]] | Касьцёл Зьвеставаньня Панны Марыі | Помнік архітэктуры эклектыкі. Мураваны будынак перабудавалі ў маскоўскім стылі | | [[Файл:Haradziec, Źviestavańnia. Гарадзец, Зьвеставаньня (1866).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Кодань]] | [[Касьцёл Сьвятой Ганны (Кодань)|Касьцёл Сьвятой Ганны]] | Помнік архітэктуры барока. У выніку перабудовы над касьцёлам замест фігурнай бані паставілі вялізны купал-цыбуліну. | [[Файл:Kodań, Rynak, Śviatoj Hanny. Кодань, Рынак, Сьвятой Ганны (1850).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kodań, Rynak, Śviatoj Hanny. Кодань, Рынак, Сьвятой Ганны (F. Harbačeŭski, 1891).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kościół par. p.w. św. Anny (1 poł. XVII, 1709) Kodeń 01 JoannaPyka.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Кобрынь]] | [[Царква Сьвятога Мікалая (Кобрынь)|Царква Сьвятога Мікалая]] | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. У выніку перабудовы ў 2-й палове XIX ст. зруйнавалі дзьве бакавыя вежы, а над царквой паставілі вялізны купал-цыбуліну. | [[Файл:Kobryń, Muchaviec-Babrujskaja. Кобрынь, Мухавец-Бабруйская (N. Orda, 7.04.1864).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kobryń, Mikolskaja. Кобрынь, Мікольская (1901-39).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Кобрын. Драўляная царква.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Крупчыцы]] | [[Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў (Крупчыцы)|Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў]] | Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1866 годзе) | | [[Файл:Krupčycy, Karmelicki. Крупчыцы, Кармэліцкі (1899).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Міжрэчча (горад)|Міжрэчча]] | [[Царква Сьвятога Мікалая (Міжрэчча)|Царква Сьвятога Мікалая]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | | [[Файл:Mižrečča, Rynak, Mikolskaja. Міжрэчча, Рынак, Мікольская (1915).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kościół św. józefa międzyrzec dawna cerkiew.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Тэрэспаль]] | [[Царква Сьвятога Яна Багаслова (Тэрэспаль)|Царква Сьвятога Яна Багаслова]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. У выніку перабудовы ў 2-й палове XIX ст. над царквой паставілі вялізны купал-цыбуліну. | [[Файл:Terespal, Carkoŭnaja, Bahasłoŭskaja. Тэрэспаль, Царкоўная, Багаслоўская (1898).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Terespal, Carkoŭnaja, Bahasłoŭskaja. Тэрэспаль, Царкоўная, Багаслоўская (1915-18).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Cerkiew prawosławna p.w. św. Jana Teologa (k. XVIII) Terespol 01 JoannaPyka.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Уладава]] | [[Царква Раства Багародзіцы (Уладава)|Царква Раства Багародзіцы]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | [[Файл:Uładava, Carkoŭnaja, Baharodzickaja. Уладава, Царкоўная, Багародзіцкая (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Uładava, Carkoŭnaja, Baharodzickaja. Уладава, Царкоўная, Багародзіцкая (1915-18).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:A 132 38 z 02.06.1987 Cerkiew prawosławna p.w. Narodzenia Marii, mur., 1840-1842.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Янаў Падляскі|Янаў]] | [[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар дамініканаў (Янаў)|Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. | | [[Файл:Janaŭ, Rynak, Daminikanski. Янаў, Рынак, Дамініканскі (25.04.1916).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kościół dominikanów, ob. fil. p.w. św. Jana Chrzciciela (1790-1801, XIX) Janów Podlaski JoannaPyka.JPG|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Браслаўскі павет|Браслаўшчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 72 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Друя]] | [[Касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар дамініканаў (Друя)|Касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці | [[Файл:Druja, Daminikanski. Друя, Дамініканскі (XIX).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Druja, Daminikanski. Друя, Дамініканскі (1909).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Шкунцікі]] | [[Касьцёл (Шкунцікі)|Касьцёл]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы | [[Файл:Škunciki. Шкунцікі (1900).jpg|цэнтар|150px]] | | [[Файл:Шкунцікі. Царква Святога Ільі (07).jpg|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Ваўкавыскі павет|Ваўкавышчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 74 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Вердамічы]] | [[Палац Талочкаў (Вердамічы)|Палац Талочкаў]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак 15 верасьня 1915 году спалілі расейскія войскі<ref>Aftanazy R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Cz. 1 [Wielkie Księstwo Litewskie, Inflanty, Kurlandia]. T. 2, Województwa brzesko-litewskie, nowogródzkie. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1992. S. 398.</ref>. | [[Файл:Vierdamičy, Tałočka. Вердамічы, Талочка (1910).jpg |цэнтар|150px]] | [[Файл:Vierdamičy, Tałočka. Вердамічы, Талочка (1915-18).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Зэльва]] | [[Тэатар Сапегаў (Зэльва)|Тэатар]] | Мураваны будынак пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]]. У 2000-я гады будынак зноў пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. | | [[Файл:Zelva, Carkoŭnaja. Зэльва, Царкоўная (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Orthodox church of Zelva.jpeg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Грынявічы (Гарадзенская вобласьць)|Лапеніца Вялікая (Грынявічы)]] | [[Касьцёл і кляштар францішканаў (Грынявічы)|Касьцёл і кляштар францішканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, мураваны кляштар зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці. | | [[Файл:Łapienica Vialikaja, Franciškanski. Лапеніца Вялікая, Францішканскі (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Грынявічы. Касцёл (царква) былога кляштара францысканцаў (06).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Лыскаў]] | [[Царква Раства Багародзіцы (Лыскаў)|Царква Раства Багародзіцы]] | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. Царкву разабралі ў 1897 годзе. | [[Файл:Łyskaŭ, Bazylanski. Лыскаў, Базылянскі (1899).jpg|цэнтар|150px]] | | |} }}}} == [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 78 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Быстрыца]] | [[Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа (Быстрыца)|Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]], у 1920-я яму вярнулі аўтэнтычны выгляд. | [[Файл:Bystryca. Быстрыца (1871).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bystryca. Быстрыца (1904).jpg|цэнтар|150px]] | |} }}}} == [[Віцебскі павет|Віцебшчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 79 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Віцебск]] | [[Касьцёл Апекі Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар трынітарыяў (Віцебск)|Касьцёл Апекі Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар трынітарыяў]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]]. | [[Файл:Viciebsk, Trynitarskaja. Віцебск, Трынітарская (1873).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Viciebsk, Trynitarski. Віцебск, Трынітарскі (1941-44) (3).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vitebsk-pokrovcerkov.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Віцебск]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Віцебск)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Фарны)]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак касьцёла часткова зруйнавалі пры перабудове пад архіў, у 1950-я сьвятыню канчаткова зьнішчылі. | [[Файл:Viciebsk, Nižni Zamak, Fara. Віцебск, Ніжні Замак, Фара (J. Pieška, 1800).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Viciebsk, Dźvina-Nižni Zamak. Віцебск, Дзьвіна-Ніжні Замак (1905).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Віцебск]] | [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар дамініканаў (Віцебск)|Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1832) | [[Файл:Viciebsk, Zamkavaja, Daminikanski. Віцебск, Замкавая, Дамініканскі (W. Bojarski, 1873).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Віцебск]] | [[Касьцёл Сьвятога Язэпа і калегіюм езуітаў (Віцебск)|Касьцёл Сьвятога Язэпа і калегіюм езуітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, калегіюм — часткова зруйнавалі (вежу). Канчаткова комплекс зьнішчылі ў 1956. | [[Файл:Viciebsk, Vialikaja-Zadunaŭskaja. Віцебск, Вялікая-Задунаўская (1865) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Viciebsk, Vialikaja-Zadunaŭskaja. Віцебск, Вялікая-Задунаўская (1910).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Віцебск]] | [[Царква Дабравешчаньня Прасьвятой Багародзіцы (Віцебск)|Царква Зьвеставаньня Багародзіцы]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы, пазьней узарваная савецкімі ўладамі. | [[Файл:Viciebsk, Nižni Zamak, Źviestavańnia. Віцебск, Ніжні Замак, Зьвеставаньня (1833).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Viciebsk, Źviestavańnia. Віцебск, Зьвеставаньня (1890).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Віцебск]] | [[Царква Раства Хрыстова (Віцебск)|Царква Раства Хрыстова]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі | [[Файл:Viciebsk, Zaručaŭje. Віцебск, Заручаўе (1844).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Viciebsk, Zaručaŭje, Rastva Chrystova. Віцебск, Заручаўе, Раства Хрыстова (1910).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Віцебск]] | [[Царква Сьвятога Духа (Віцебск)|Царква Сьвятога Духа]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі | [[Файл:Viciebsk, Duchaŭskaja. Віцебск, Духаўская (1870) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Viciebsk, Duchaŭskaja. Віцебск, Духаўская (1914).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:ВИТЕБСК. Дворец нынешнего генерал-губернатора..jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Віцебск]] | [[Царква Сьвятога Яна Хрысьціцеля (Віцебск)|Царква Сьвятога Яна Хрысьціцеля]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі. | [[Файл:Viciebsk, Zadunaŭje. Віцебск, Задунаўе (1818).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Viciebsk, Zadunaŭje. Віцебск, Задунаўе (1878).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Віцебск]] | [[Царква Сьвятых Барыса і Глеба (Віцебск)|Царква Сьвятых Барыса і Глеба]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак царквы зьнішчылі ў 2-й палове XIX ст. | [[Файл:Viciebsk, Pieskavacik. Віцебск, Пескавацік (A. Miniat, 1866).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Астроўна]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Астроўна)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | | [[Файл:Astroŭna. Астроўна (1941-44) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Astroŭna. Астроўна (2007).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мікулін]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Мікулін)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Лёзна]] | [[Царква Ўваскрасеньня Хрыстова (Лёзна)|Царква Ўваскрасеньня Хрыстова]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, пазьней зьнішчаны савецкімі ўладамі. | | [[Файл:Lozna, Babinavickaja. Лёзна, Бабінавіцкая (1944-49).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | Тадулін ([[Янавічы]]) | [[Царква Прачыстай Багародзіцы (Тадулін)|Царква Прачыстай Багародзіцы]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, пазьней зьнішчаны савецкімі ўладамі | | [[Файл:Janavičy, Tadulin. Янавічы, Тадулін (1901-17).jpg|цэнтар|150px]] | |} }}}} == [[Гарадзенскі павет|Гарадзеншчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 92 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Горадня]] | [[Касьцёл Маці Божай Ружанцовай і кляштар дамініканаў (Горадня)|Касьцёл Маці Божай Ружанцовай]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зьнішчылі ў 2-й палове XIX ст., захаваўся мураваны кляштар | [[Файл:Horadnia, Kalučynskaja-Daminikanskaja. Горадня, Калючынская-Дамініканская (N. Orda, 1861-69).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Dominikanie Grodno.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Савецкая, 6.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Горадня]] | [[Фара Вітаўта (Горадня)|Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі (Фара Вітаўта)]] | Помнік архітэктуры рэнэсансу. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, канчаткова зьнішчаны ў 1961 | [[Файл:Horadnia, Stary Rynak, Fara Vitaŭta. Горадня, Стары Рынак, Фара Вітаўта (1891).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Софийский собор Гродно.jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Горадня]] | [[Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак (Горадня)|Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]], канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі. | [[Файл:Horadnia, Klaštarnaja. Горадня, Кляштарная (N. Orda, 1860-77).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Кляштар бернардзінак (Гародня).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Горадня]] | [[Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа і кляштар кармэлітаў (Горадня)|Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа і кляштар кармэлітаў]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак касьцёла зьнішчылі ў 1903 годзе дзеля будаваньня расейскіх кашараў. Захаваўся мураваны кляштар. | [[Файл:Horadnia, Mastavaja, Karmelicki. Горадня, Маставая, Кармэліцкі (1900-03) (2).jpg|цэнтар|150px]] | | [[Файл:Гродзенскія замалёўкі 08.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Капцёўка]] | [[Царква Прачыстай Багародзіцы (Капцёўка)|Царква Прачыстай Багародзіцы]] | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. Царкву зруйнавалі дзеля пабудовы мураванай [[мураўёўкі]] | [[Файл:Kapcioŭka, Pračyścienskaja. Капцёўка, Прачысьценская (1865).jpg|цэнтар|150пкс]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Масаляны]] | [[Царква Раства Багародзіцы (Масаляны)|Царква Раства Багародзіцы]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | | [[Файл:Masalany. Масаляны (1900).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ружанасток]] | [[Касьцёл Ахвяраваньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар дамініканаў (Ружанасток)|Касьцёл Ахвяраваньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я гады яму часткова вярнулі аўтэнтычны выгляд. | [[Файл:Ružanastok, Daminikanski. Ружанасток, Дамініканскі (1908).jpg|150px|значак|цэнтар]] | [[Файл:Ružanastok, Daminikanski. Ружанасток, Дамініканскі (1901-14).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Różanystok Sanctuary.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Сапоцкін]] | [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі (Сапоцкін)|Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я гады яму часткова вярнулі аўтэнтычны выгляд. | | [[Файл:Sapockin, Tealin, Uniebaŭziaćcia. Сапоцкін, Тэалін, Унебаўзяцьця (1914-16).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Сапоцкін. Касцёл Ушэсця Дзевы Марыі.jpg|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Лідзкі павет|Лідчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 100 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ліда]] | [[Лідзкі замак|Замак]] | Па 1891 годзе ўлады пачалі разборку і распродаж замкавых муроў, з адхонаў замкавага пагорка сталі браць пясок. У гэты час амаль цалкам зьнішчылі рэшткі паўднёва-заходняй вежы і разабралі частку заходняй сьцяны. | [[Файл:Lida. Ліда (J. Pieška, 1800).jpg|цэнтар|150пкс]] | [[Файл:Lidzki zamak. Лідзкі замак (1901-14, 1915).jpg|цэнтар|150пкс]] | [[Файл:Вугал.JPG|цэнтар|150пкс]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ліда]] | [[Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў (Ліда)|Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці, мураваны кляштар страчаны да 1945 году. | | [[Файл:Catholic Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary and the Monastary of Carmelits in Lida.jpg|цэнтар|150пкс]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ліда]] | [[Лідзкая ратуша|Ратуша]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваную ратушу зьнішчылі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Астрына]] | Царква Сьвятога Спаса | Помнік архітэктуры готыкі (?), зруйнаваны да канца XIX ст.<ref name="Trusau">[[Ігар Трусаў|Трусаў І.]] [http://gazeta.grodno.net/31_76/t7.htm Гродзенскія ваколіцы] // «Биржа информации» № 31 (76), 5 жніўня 1999.</ref> | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Беліца]] | [[Касьцёл Сьвятога Юрыя (Беліца)|Касьцёл Сьвятога Юрыя]] | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. Касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | | [[Файл:Bielica, Daminikanski. Беліца, Дамініканскі (1900).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Васілішкі]] | [[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля (Васілішкі)|Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я гады яму вярнулі аўтэнтычны выгляд. | | [[Файл:Vasiliški, Rynak. Васілішкі, Рынак (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Church of St. John the Baptist in Vasiliški (7.08.2010).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Дэмбрава]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Дэмбрава)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я гады яму вярнулі аўтэнтычны выгляд. | | [[Файл:Dembrava, Bahasłoŭskaja. Дэмбрава, Багаслоўская (1900).jpg|цэнтар|150px]] | |} }}}} == [[Мазырскі павет|Мазыршчына (Усходняе Палесьсе)]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 107 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мазыр]] | [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынаў (Мазыр)|Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад маскоўскай перабудовы | [[Файл:Mazyr, Zamkavaja, Bernardynski. Мазыр, Замкавая, Бэрнардынскі (1865) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Mazyr, Zamkavaja. Мазыр, Замкавая (1901-17) (3).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Church of Saint Michael Archangel, Mazyr.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мазыр]], Кімбараўка | [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар цыстэрыянак (Мазыр)|Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар цыстэрыянак]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, у наш час яму вярнулі аўтэнтычны выгляд. | [[Файл:Mazyr, Kimbaraŭka, Cysteryjanski. Мазыр, Кімбараўка, Цыстэрыянскі (1865).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Mazyr, Kimbaraŭka. Мазыр, Кімбараўка (1901-17).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Юравічы]] | [[Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і калегіюм езуітаў (Юравічы)|Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і калегіюм езуітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, у наш час яму вярнулі аўтэнтычны выгляд. | [[Файл:Juravičy. Юравічы (4.03.1865).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Juravičy. Юравічы (1926) .jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Юравіцкі кляштар езуітаў 10.jpg|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Менскі павет|Меншчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 110 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Менск]] | [[Касьцёл Сьвятога Войцеха і кляштар бэнэдыктынак (Менск)|Касьцёл Сьвятога Войцеха і кляштар бэнэдыктынак]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, канчаткова комплекс зруйнавалі ў 1950-я | [[Файл:Miensk, Zboravaja. Менск, Зборавая (1871).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Miensk, Zboravaja. Менск, Зборавая (1905).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Менск]] | [[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл часткова зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці, канчаткова комплекс зьнішчылі ў 1950. | [[Файл:Miensk, Daminikanskaja. Менск, Дамініканская (XIX) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Miensk, Daminikanski. Менск, Дамініканскі (1901-19).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Менск]] | [[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар бэрнардынаў (Менск)|Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл часткова зруйнавалі пры перабудове пад расейскі архіў, у наш час фасаду будынка вярнулі аўтэнтычны выгляд. | | [[Файл:Miensk, Vialikaja Bernardynskaja. Менск, Вялікая Бэрнардынская (1916).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Касьцёл Сьвятога Язэпа.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Менск]] | [[Касьцёл Сьвятога Яна і кляштар баніфратаў (Менск)|Касьцёл Сьвятога Яна і кляштар баніфратаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл зруйнавалі ў 1860-я<ref>[[Уладзімер Дзянісаў|Дзянісаў У.]] Менскі кляштар баніфратаў // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 291</ref>. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Менск]] | [[Касьцёл Сьвятой Марыі Магдалены і кляштар кармэлітаў (Менск)|Касьцёл Сьвятой Марыі Магдалены і кляштар кармэлітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл зруйнавалі ў 2-й палове XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Менск]] | [[Менская ратуша|Ратуша]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. У 1851 расейскі цар Мікалай І пастанавіў зруйнаваць будынак, што было зроблена ў 1857. У наш час ратушу адбудавалі на старым месцы. | [[Файл:Mienskaja ratuša. Менская ратуша (T. Kramer, 1800).jpg|цэнтар|150px]] | | [[Файл:Miensk - Ratuša.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Менск]] | [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|Царква Сьвятога Духа]] | Помнік архітэктуры готыкі і паўночнага рэнэсансу. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы, канчаткова яе зьнішчылі ў 1936. У наш час будынак адбудавалі з захаваньнем старых падмуркаў. | [[Файл:Miensk, Vysoki Rynak-Daminikanskaja. Менск, Высокі Рынак-Дамініканская (1843) (6).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Miensk, Vysoki Rynak, Bazylanski. Менск, Высокі Рынак, Базылянскі (M. Astankovič, 1903) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Царква Святога Духа Мінск.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Менск]] | [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Менск)|Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы, у наш час будынку вярнулі аўтэнтычны выгляд. | [[Файл:Miensk, Niamiha-Rakaŭskaja. Менск, Няміга-Ракаўская (D. Strukov, 1864).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Miensk, Rakaŭskaja, Sabornaja. Менск, Ракаўская, Саборная (1927).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Царква Сьвятых апосталаў Пятра й Паўла, Менск 01.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Заслаўе]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі (Заслаўе)|Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, у наш час будынку вярнулі аўтэнтычны выгляд. | | [[Файл:Zasłaŭje, Fara. Заслаўе, Фара (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Zaslavl-Kostel.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Івянец]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Івянец)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл зьнішчылі па гвалтоўным закрыцьці. | | [[Файл:Ivianiec, Fara. Івянец, Фара (1901-13).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Івянец]] | [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар францішканаў (Івянец)|Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, у наш час будынку вярнулі аўтэнтычны выгляд. | [[Файл:Ivianiec, Vilenskaja-Zaklaštarnaja. Івянец, Віленская-Закляштарная (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Ivianiec, Vilenskaja, Franciškanski. Івянец, Віленская, Францішканскі (B. Mihačoŭ, 1916).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kasciol Sv. Michala Archaniola (Ivianiec).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Лагойск]] | [[Царква Яўленьня Гасподняга і манастыр базылянаў (Лагойск)|Царква Яўленьня Гасподняга і манастыр базылянаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак царквы зруйнавалі ў 1841 годзе, неўзабаве на яе месцы збудавалі [[Мураўёўкі|мураўёўку]] | [[Файл:Łahojski zamak, Bazylanski. Лагойскі замак, Базылянскі (M. Januševič, 1850).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Łahojsk, Mikolskaja. Лагойск, Мікольская (1900).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Маладэчна]] | [[Касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар трынітарыяў (Маладэчна)|Касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар трынітарыяў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]], пазьней яго часткова зруйнавалі савецкія ўлады | | [[Файл:Maładečna, Zamkavaja, Trynitarski. Маладэчна, Замкавая, Трынітарскі (1876-1914).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Смалявічы]] | [[Царква Сьвятога Мікалая (Смалявічы)|Царква Сьвятога Мікалая]] | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. Царкву зруйнавалі па сакавіку 1909 году, нягледзячы на просьбу прыхаджанаў захаваць помнік<ref name="flikop-svita">Флікоп-Світа Г. Алтары з уніяцкіх часоў у царкве Св. Мікалая ў Смалявічах у пачатку ХХ ст. // Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі. Вып. 20 / Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі; навук. рэд. А. Лакотка. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2016. С. 555.</ref>. | [[Файл:Smalavičy, Carkoŭnaja, Mikolskaja. Смалявічы, Царкоўная, Мікольская (03.1909).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Стоўпцы]] | [[Касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар дамініканаў (Стоўпцы)|Касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]], пазьней яго зьнішчылі савецкія ўлады. Мураваны кляштар зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці. | [[Файл:Stoŭpcy, Rynak, Daminikanski. Стоўпцы, Рынак, Дамініканскі (J. Filipovič, 1751-70).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Stoŭpcy, Rynak. Стоўпцы, Рынак.jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Стоўпцы]] | [[Царква Сьвятой Ганны (Стоўпцы)|Царква Сьвятой Ганны]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. | | [[Файл:Stoŭpcy, Carkoŭnaja-Rubiaževickaja, Hańnienskaja. Стоўпцы, Царкоўная-Рубяжэвіцкая, Ганьненская (1930).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Stowbtsy7.JPG|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Наваградзкі павет|Наваградчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 126 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Наваградак]] | [[Наваградзкі замак|Замак]] | У 1802 гарадзенскі губэрнатар Бэнігсан даў дазвол наваградзкаму гараднічаму Скалову разабраць рэшткі замкавых вежаў. У канцы XIX ст. на тэрыторыю Замчышча праз пралом у мурах пачалі звозіць з усяго места сьмецьце, якое пакрыла больш як 2-мэтровых плястам руіны пабудоваў. У 1906 рухнула Касьцельная вежа<ref>{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 13—14.</ref>. | [[Файл:Navahradak_-_Rekanstrukcyja_(Viktar_Staščaniuk)_1.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1901-14).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Navahradzki zamak, ruiny.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Наваградак]] | [[Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі, сьвятых Язэпа і Станіслава Косткі і калегіюм езуітаў (Наваградак)|Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі, сьвятых Язэпа і Станіслава Косткі і калегіюм езуітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі па 1802 | [[Файл:Касьцёл і калегіюм езуітаў у Наваградку.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Navahradak, Trajeckaja, Jezuicki. Наваградак, Траецкая, Езуіцкі (1817).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Наваградак]] | [[Касьцёл і кляштар баніфратаў (Наваградак)|Касьцёл і кляштар баніфратаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі па 1800 | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Наваградак]] | [[Касьцёл і кляштар дамініканак (Наваградак)|Касьцёл і кляштар дамініканак]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зруйнавалі да 1916 году, кляштару — па 1944 годзе. | | [[Файл:Navahradak, Daminikanski. Наваградак, Дамініканскі (1900).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Наваградак]] | [[Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар францішканаў (Наваградак)|Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар францішканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] | | [[Файл:Navahradak, Franciškanskaja. Наваградак, Францішканская (J. Bułhak, 1919-39) (5).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Г. Наваградак - Мікалаеўская царква DSC07920.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Наваградак]] | [[Наваградзкая ратуша|Ратуша]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак зруйнавалі ў 1870-я | [[Файл:Navahradzkaja ratuša. Наваградзкая ратуша (XIX).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Наваградак]] | [[Царква Прачыстай Багародзіцы (Наваградак)|Царква Прачыстай Багародзіцы]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак царквы зруйнавалі ў 1870-я. | | [[Файл:Navahradak, Zamkavaja. Наваградак, Замкавая (K. Rusiecki, 1846).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Наваградак]] | [[Царква Сьвятых Барыса і Глеба (Наваградак)|Царква Сьвятых Барыса і Глеба]] | Помнік архітэктуры готыкі і рэнэсансу. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. | [[Файл:Navahradak, Bazylanskaja. Наваградак, Базылянская (V. Dmachoŭski, 1856).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Navahradak, Sabornaja. Наваградак, Саборная (1901-39) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Барыслаглебская царква ў Навагрудку 2.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ваўковічы (Наваградзкі раён)|Ваўковічы]] | Касьцёл (царква?) | Мураваны будынак зруйнавалі ў 2-й палове XIX ст. | | [[Файл:Vaŭkovičy. Ваўковічы (1900).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Гавязна]] | [[Царква Сьвятога Яна Прадцечы (Гавязна)|Царква Сьвятога Яна Прадцечы]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | | | [[Файл:Church of Saint John Precursor in Haviazna-Vishniavets 01.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Гарадзішча (Баранавіцкі раён)|Гарадзішча]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі (Гарадзішча)|Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | | [[Файл:Haradzišča, Maci Božaj. Гарадзішча, Маці Божай (1916).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Haradzišča. Гарадзішча (26.02.2009).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Крывошын]] | [[Касьцёл езуітаў (Крывошын)|Касьцёл езуітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | | [[Файл:Kryvošyn, Rynak, Jezuicki. Крывошын, Рынак, Езуіцкі (1914).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Пакроўская царква 1.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ляхавічы]] | [[Ляхавіцкая фартэцыя|Замак]] | У 1-й палове XIX ст. замак прадалі гандлярам, якія разабралі абмуроўку замка і замкавыя пабудовы<ref>{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 22.</ref>. | [[Файл:Lachavicki zamak. Ляхавіцкі замак (1660).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ляхавічы]] | [[Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа (Ляхавічы)|Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі. | | [[Файл:Lachavičy, Uzvyšeńnia Śviatoha Kryža. Ляхавічы, Узвышэньня Сьвятога Крыжа (1928).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мікалаеўшчына]]{{Заўвага|Касьцёл належаў да Наваградзкага дэканату, хоць само мястэчка ўваходзіла ў склад Менскага павету}} | [[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля (Мікалаеўшчына)|Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля]] | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю [[барока]], збудаваны з фундацыі [[Маршалак вялікі літоўскі|маршалка вялікага літоўскага]] [[Аляксандар Людвік Радзівіл|Аляксандра Людвіка Радзівіла]] ў 1652 годзе. Драўляны будынак касьцёла зруйнавалі па адабраньні ў каталікоў у 1866 годзе, хоць паводле сьведчаньня мясцовага сьвятара, ён быў прыдатным да перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі<ref>Янушкевіч Я. [http://media.catholic.by/nv/n21/art6.htm?forprint=1 Зямля волатаў] // [[Наша вера]]. №3, 2002 г.</ref>. Неўзабаве на месцы касьцёла збудавалі [[Мікалаеўская царква (Мікалаеўшчына)|новую драўляную царкву]]. | [[Файл:Запіс аб нараджэнні і хрышчэньні Казіміра Міцкевіча (дзеда Я.Коласа).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Мір]] | [[Віленская брама (Мір)|Брама Віленская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Мір]] | [[Менская брама|Брама Менская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Мір]] | [[Нясьвіская брама|Брама Нясьвіская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Мір]] | [[Слонімская брама|Брама Слонімская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Мір]] | [[Касьцёл Сьвятога Мікалая (Мір)|Касьцёл Сьвятога Мікалая]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, пазьней часткова зруйнаваны савецкімі ўладамі. У наш час сьвятыні вярнулі аўтэнтычны выгляд. | [[Файл:Mir, Rynak, Fara. Мір, Рынак. Фара (1882).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Mir, Rynak, Fara. Мір, Рынак. Фара (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kasciol s'viatoha Mikalaja, h.p. Mir.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Мір]] | [[Царква Сьвятой Тройцы (Мір)|Царква Сьвятой Тройцы]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | | [[Файл:Mir, Mienskaja. Мір, Менская (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Г.п. Мір - Троіцкая царква DSC07782.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Нясьвіж]] | [[Віленская брама (Нясьвіж)|Брама Віленская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Нясьвіж]] | [[Клецкая брама|Брама Клецкая]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Нясьвіж]] | [[Калегіюм езуітаў (Нясьвіж)|Калегіюм езуітаў]] | Помнік архітэктуры рэнэсансу. Мураваныя будынкі зруйнавалі па 1800 дзеля пабудовы расейскіх кашараў | [[Файл:Niaśviž, Studenckaja. Нясьвіж, Студэнцкая (1797) .jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Niaśviž, Jezuicki. Нясьвіж, Езуіцкі (1907-17) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Нясвіж. Будынак езуіцкага калегіума.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Нясьвіж]] | [[Касьцёл Сьвятога Крыжа і кляштар бэнэдыктынаў (Нясьвіж)|Касьцёл Сьвятога Крыжа і кляштар бэнэдыктынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя касьцёл і кляштар зьнішчылі па гвалтоўным закрыцьці | [[Файл:Niaśviž, Aniolskaja hara, Benedyktynski. Нясьвіж, Анёльская гара, Бэнэдыктынскі (N. Orda, 22.07.1876).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Niaśviž, Aniolskaja hara, Benedyktynski. Нясьвіж, Анёльская гара, Бэнэдыктынскі (1914) (2).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Нясьвіж]] | [[Касьцёл Сьвятога Яна і кляштар дамініканаў (Нясьвіж)|Касьцёл Сьвятога Яна і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл часткова зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці. Канчаткова комплекс зьнішчылі ў 1950-я | [[Файл:Niaśviž, Daminikanskaja. Нясьвіж, Дамініканская (1801-72, 1920-30).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Niaśviž, Daminikanskaja. Нясьвіж, Дамініканская (1906-14).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Нясьвіж]] | [[Касьцёл Сьвятой Кацярыны і кляштар бэрнардынаў (Нясьвіж)|Касьцёл Сьвятой Кацярыны і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, канчаткова яго зьнішчылі ў 1950-я. Кляштар захаваўся | [[Файл:Niaśviž, Bernardynskaja. Нясьвіж, Бэрнардынская (N. Orda, 1877).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Niaśviž, Bernardynskaja. Нясьвіж, Бэрнардынская (1901-17) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Нясвіж. Корпус кляштара бернардзінцаў.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Нясьвіж]] | [[Касьцёл Сьвятой Яўхіміі і кляштар бэнэдыктынак (Нясьвіж)|Касьцёл Сьвятой Яўхіміі і кляштар бэнэдыктынак]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл часткова зруйнавалі (вежа-званіца) у выніку перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. Кляштар захаваўся | [[Файл:Niaśviž, Benedyktynskaja. Нясьвіж, Бэнэдыктынская (N. Orda, 28.07.1876).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Niaśviž, Dziavočy, Benedyktynski. Нясьвіж, Дзявочы, Бэнэдыктынскі (1901-17).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Комплекс былога кляштара бэнэдыктынак3.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Нясьвіж]] | [[Палац Альба (Нясьвіж)|Палац Альба]] | Мураваны будынак зьнішчылі ў XIX ст. | [[Файл:Niaśviž, Alba. Нясьвіж, Альба (L. Lutnicki, 1784).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Нясьвіж]] | [[Нясьвіская ратуша|Ратуша]] | Помнік архітэктуры барока. У XIX ст. будынак часткова зруйнавалі (верхнія ярусы вежы), у наш час ратушы вярнулі аўтэнтычны выгляд | [[Файл:Niaśviskaja ratuša. Нясьвіская ратуша (1820-36).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Niaśviskaja ratuša. Нясьвіская ратуша (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Town Hall in Niasviz (2008).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Сноў]] | [[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля (Сноў)|Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я сьвятыні вярнулі аўтэнтычны выгляд | | [[Файл:Snoŭ, Niaśviskaja, Śviatoha Jana. Сноў, Нясьвіская, Сьвятога Яна (1918).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Сноўскі касцёл.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Сталовічы]] | [[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар янітаў (Сталовічы)|Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар янітаў]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. У 1866 годзе будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. Мураваны кляштар зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці. | | [[Файл:Stałavičy, Rynak. Сталавічы, Рынак (I. Atkinson, 1899).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Stałavičy. Сталавічы (16.08.2009).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Цялядавічы]] | [[Касьцёл і кляштар бэнэдыктынак (Цялядавічы)|Касьцёл і кляштар бэнэдыктынак]] | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. У 1866 годзе касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Шчорсы]] | [[Царква Сьвятога Дзьмітрыя Салунскага (Шчорсы)|Царква Сьвятога Дзьмітрыя Салунскага]] | Помнік архітэктуры барокавага клясыцызму. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. | | [[Файл:Ščorsy, Źmitraŭskaja. Шчорсы, Зьмітраўская (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:В. Шчорсы - Дзьмітрыеўская царква DSC07837.JPG|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляшша]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 160 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Высокае Мазавецкае|Высокае]] | Царква Сьвятых Казьмы і Дзям'яна | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | [[Файл:Wysokie Mazowieckie - cerkiew św. św. Kosmy i Damiana.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Wysokie Mazowieckie - widok na cerkiew 1918 r.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Wysokie Mazowieckie, kościół pw. Narodzenia NMP (01).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Бельск Падляскі]] | [[Касьцёл Маці Божай з Гары Кармэль і кляштар кармэлітаў (Бельск)|Касьцёл Маці Божай з Гары Кармэль і кляштар кармэлітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. | | [[Файл:Bielsk, Karmelicki. Бельск, Кармэліцкі (1916).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kościół p.w. Matki Boskiej z Góry Karmel w Bielsku Podlaskim 01.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Бельск Падляскі]] | [[Царква Раства Багародзіцы (Бельск)|Царква Раства Багародзіцы]] | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. Па гвалтоўным пераводзе ў юрысдыкцыю [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] над драўлянай царквой паставілі купал-цыбуліну. | | [[Файл:Bielsk, Baharodzickaja. Бельск, Багародзіцкая (1915-18).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bielsk Podlaski - Church of St. Mary's Birth.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мельнік]] | [[Прачысьценская царка ў Мельніку|Царква Прачыстай Багародзіцы]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваную царкву перабудавалі ў маскоўскім стылі ў 1910 годзе. | | [[Файл:Mielnik, Pračyścienskaja. Мельнік, Прачысьценская (1939).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Cerkiew greko-kat., ob. prawosławna par. p.w. Narodzenia Matki Boskiej Przeczystej, mur., 1821-1823, 1907-1910 Mielnik 01 JoannaPyka.JPG|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Рэчыцкі павет|Панізоўе (Рэчыччына)]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 164 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Бабруйск]] | [[Касьцёл і калегіюм езуітаў (Бабруйск)|Касьцёл і калегіюм езуітаў]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак касьцёла часткова зруйнавалі дзеля будаваньня расейскай фартэцыі. | [[Файл:Babrujsk, Rynak, Jezuicki. Бабруйск, Рынак, Езуіцкі (1800) (2).jpg|цэнтар|150px]] | | [[Файл:Roman-Catholic church of St. Peter and Paul (Babrujsk, modern condition)-2.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Бабруйск]] | Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Фарны) | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зруйнавалі дзеля будаваньня расейскай фартэцыі. | [[Файл:Babrujsk, Fara. Бабруйск, Фара (1823).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Вялікія Нямкі]] | Касьцёл | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока, зачынены і зруйнаваны па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]]. | | [[Файл:Vialikija Niamki. Вялікія Нямкі (1890).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Радага (Гомельская вобласьць)|Радага]] | Касьцёл Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі пры місіі езуітаў | Помнік архітэктуры клясыцызму, зачынены і часткова зруйнаваны ў выніку маскоўскай перабудовы па здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня. | | [[Файл:Radaha, Jezuicki. Радага, Езуіцкі (1869).jpg|цэнтар|150px]] | |} }}}} == [[Пінскі павет|Піншчына (Заходняе Палесьсе)]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 168 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Пінск]] | [[Замак Вішнявецкіх (Пінск)|Замак Вішнявецкіх]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | [[Файл:Pinsk, Karalin. Пінск, Каралін (N. Orda, 1875).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Пінск]] | [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынаў (Пінск)|Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]]. | | [[Файл:Pinsk, Bernardynski. Пінск, Бэрнардынскі (1918-39).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Царква Святой Барбары.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішча]] | [[Касьцёл Сьвятой Ганны і кляштар бэнэдыктынаў (Гарадзішча)|Касьцёл Сьвятой Ганны і кляштар бэнэдыктынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла часткова зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці, канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі. Захаваўся мураваны кляштар. | [[Файл:Haradzišča. Гарадзішча (N. Orda, 1875).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Haradzišča, Benedyktynski. Гарадзішча, Бэнэдыктынскі (1914).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Любяшоў]] | [[Касьцёл Сьвятога Яна Эвангеліста і калегіюм піяраў (Любяшоў)|Касьцёл Сьвятога Яна Эвангеліста і калегіюм піяраў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла часткова зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці, канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі. Захаваўся мураваны кляштар. | [[Файл:Lubiašoŭ, Rynak, Pijarski. Любяшоў, Рынак, Піярскі (1800).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Lubiašoŭ, Rynak, Pijarski. Любяшоў, Рынак, Піярскі (1915-18).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Внутрішній дворик (клуатр) кляштору оо. піарів у Любешові. Тут вчився Косьцюшко..jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Моладава (Берасьцейская вобласьць)|Моладава]] | Царква Ўшэсьця Гасподняга | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. У выніку перабудовы ў 2-й палове XIX ст. зруйнавалі дзьве бакавыя вежы, а над царквой паставілі купал-цыбуліну. | [[Файл:Moładaŭ, Ušeścienskaja. Моладаў, Ушэсьценская (N. Orda, 1864).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Moładaŭ, Ušeścienskaja. Моладаў, Ушэсьценская (1917).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Пагост Загародзкі]] | [[Касьцёл Сьвятога Язэпа (Пагост Загародзкі)|Касьцёл Сьвятога Язэпа]] | Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | [[Файл:Pahost Zaharodzki, Śviatoha Jazepa. Пагост Загародзкі, Сьвятога Язэпа (1900) (3).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Pahost Zaharodzki, Śviatoha Jazepa Пагост Загародзкі, Сьвятога Язэпа (1920-29) (2).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Столін]] | [[Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі (Столін)|Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі]] | Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, канчаткова зруйнаваны савецкімі ўладамі. | [[Файл:Stolin, Kaścielny. Столін, Касьцельны (1914).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Stolin, Kaścielny. Столін, Касьцельны (K. Niedabitoŭski, 1936).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Тураў]] | [[Тураўская вежа|Вежа]] | Фартыфікацыя [[Тураўскі замак|Тураўскага замка]], збудаваная ў 2-й палове XIII ст., пазьней узнаўлялася. Мураваную вежу зруйнавалі ў 1830 годзе. | | | |} }}}} == [[Полацкае ваяводзтва|Полаччына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 176 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Полацак]] | [[Касьцёл Сьвятой Ганны і кляштар бэрнардынаў (Полацак)|Касьцёл Сьвятой Ганны і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]], пазьней узарваны савецкімі ўладамі. Захаваліся руіны касьцёла і кляштару. | [[Файл:Połacak, Zadźvińnie. Полацак, Задзьвіньне (1838).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Połacak, Zadźvińnie. Полацак, Задзьвіньне (1901-17) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:ПОЛАЦК. Руіны касцёла кляштара бернардзінцаў — POLACK. Ruiny kaściola kliaštara biernardzincaŭ..jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Полацак]] | [[Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар францішканаў (Полацак)|Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар францішканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зруйнавалі неўзабаве па гвалтоўным закрыцьці. | [[Файл:Połacak, Vialikaja, Franciškanski. Полацак, Вялікая, Францішканскі (1862).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Полацак]] | [[Манастыр базылянаў (Полацак)|Манастыр базылянаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі зруйнавалі ў пачатку XX ст. | [[Файл:Połacak, Vierchni Zamak. Полацак, Верхні Замак (N. Orda, 1875).jpg |цэнтар|150px]] | [[Файл:Połacak, Vierchni Zamak. Полацак, Верхні Замак (1889-91).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Сафійскі сабор, Полацк.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Полацак]] | [[Полацкая ратуша|Ратуша]] | Мураваны будынак зруйнавалі па 1772 годзе. У 1780 годзе на месцы ратушы збудавалі дом генэрал-губэрнатара. | [[Файл:Połackaja ratuša. Полацкая ратуша (XVIII).jpg |цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Полацак]] | [[Царква Сьвятога Спаса (Полацак)|Царква Сьвятога Спаса]] | Помнік архітэктуры полацкай школы дойлідзтва з элемэнтамі клясыцызму. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. | [[Файл:Połacak, Spas, Spaskaja. Полацак, Спас, Спаская (1833).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Połacak, Spas, Spaskaja. Полацак, Спас, Спаская (1890).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:SЦарква.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Валынцы]] | Царква Сьвятых Барыса і Глеба | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю клясыцызму. Драўляны будынак пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | [[Файл:Vałyncy, Drysa. Валынцы, Дрыса (N. Orda, 25.06.1875-76).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vałyncy, Drysa. Валынцы, Дрыса (1913).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Глыбокае]] | [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў (Глыбокае)|Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў пры перабудове пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. Большую частку мураванага кляштару зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці. | [[Файл:Hłybokaje. Глыбокае (1878).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (J. Dulevič, 1920-29).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Глыбоцкія замалёўкі. Царква на плошчы (01).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Кублічы]] | [[Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі (Кублічы)|Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, зруйнаваны да 1945 году. | [[Файл:Kubličy. Кублічы (1903).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kubličy. Кублічы (1913).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Невель]] | [[Царква Прачыстай Багародзіцы (Невель)|Царква Прачыстай Багародзіцы]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы, канчаткова зьнішчаная савецкімі ўладамі. | | [[Файл:Nieviel, Rynak, Pračyścienskaja. Невель, Рынак, Прачысьценская (1942).jpg|цэнтар|150px]] | |} }}}} == [[Слонімскі павет|Слонімшчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 185 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Слонім]] | [[Касьцёл Божага Цела і кляштар канонікаў лятэранскіх (Слонім)|Касьцёл Божага Цела і кляштар канонікаў лятэранскіх]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, канчаткова зруйнаваны ў 1950-я. Мураваны кляштар зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці. | [[Файл:Słonim. Слонім (1884).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Słonim, Rynkavaja-Panasoŭskaja, Lateranski. Слонім, Рынкавая-Панасоўская, Лятэранскі (1901-14).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Краявіды Слоніма (14).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Слонім]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар бэрнардынаў (Слонім)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]]. | | [[Файл:Słonim, Bernardynskaja. Слонім, Бэрнардынская (1915-18).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Краявіды Слоніма (19).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Слонім]] | [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар дамініканаў (Слонім)|Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі зруйнавалі ў 1856. | [[Файл:Słonim, Ružanskaja. Слонім, Ружанская (1851).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Слонім]] | [[Палац Агінскіх (Слонім)|Палац Агінскіх]] | Мураваны палац зруйнавалі ў XIX ст. | | [[Файл:Słonim, Zamčyšča, Aginski. Слонім, Замчышча, Агінскі (1900).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Слонім]] | [[Слонімская ратуша|Ратуша]] | Мураваны будынак часткова зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Слонім]] | [[Тэатар Агінскіх (Слонім)|Тэатар Агінскіх]] | Мураваны тэатар зруйнавалі ў XIX ст. | [[Файл:Słonim, Opernaja. Слонім, Опэрная (1800).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Быцень]] | [[Царква Сьвятога Язафата (Быцень)|Царква Сьвятога Язафата]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. У 1914 годзе на загад генэрала Аляксеева расейскія войскі ўзарвалі царкву<ref>[http://www.rusalbom.ru/photo/default/11196 Старая Бытенская церковь], [http://www.rusalbom.ru/ Большой Русский Альбом]</ref>, канчаткова помнік зьнішчылі за савецкім часам. | [[Файл:Bycień, Rynak. Быцень, Рынак (1912).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bycień, Rynak. Быцень, Рынак (1919-39) (2).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Дзярэчын]] | [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар дамініканаў (Дзярэчын)|Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці кляштару (1866). | | [[Файл:Dziarečyn, Rynak, Daminikanski. Дзярэчын, Рынак, Дамініканскі (N. Orda, 21.05.1877).jpg |цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Новадзявяткавічы|Дзявяткавічы]] | [[Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Новадзявяткавічы)|Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | [[Файл:Dziaviatkavičy. Дзявяткавічы (1867) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Dziaviatkavičy, Śviatych Piatra i Paŭła. Дзявяткавічы, Сьвятых Пятра і Паўла (N. Tikhvinsky, 1867).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Novadzieviatkavičy. Новадзевяткавічы (3.04.2011).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Новадзявяткавічы|Дзявяткавічы]] | [[Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Новадзявяткавічы)|Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]]. Званіца | Помнік архітэктуры барока. Мураваная званіца пацярпела ад перабудовы касьцёла пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | [[Файл:Dziaviatkavičy. Дзявяткавічы (1867) (3).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Dziaviatkavičy, Śviatych Piatra i Paŭła. Дзявяткавічы, Сьвятых Пятра і Паўла (N. Tikhvinsky, 1867) (6).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Novadzieviatkavičy. Новадзевяткавічы (2011).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Зьдзецел]] | [[Палац Радзівілаў (Зьдзецел)|Палац Радзівілаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак часткова зруйнавалі па канфікацыі маёнткаў Солтанаў дзеля прыстасаваньня пад кашары. | [[Файл:Ździecieł, Radzivił. Зьдзецел, Радзівіл (1871).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Ździecieł, Radzivił. Зьдзецел, Радзівіл (1919-39).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Radzivił Palace in Ździecieł (6.06.2010).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Раготна]] | [[Касьцёл Анёлаў-Ахоўнікаў (Раготна)|Касьцёл Анёлаў-Ахоўнікаў]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак часткова пацярпеў ад перабудовы касьцёла пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | | [[Файл:Rahotna. Раготна (1915).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Косцел в Роготно после обновления фасада в 2016 году.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ружаны]] | [[Ружанская ратуша|Ратуша]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | [[Файл:Ružanskaja ratuša. Ружанская ратуша (J. Becker, 1762-88).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ружаны]] | [[Царква Сьвятых Пятра і Паўла (Ружаны)|Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базылянаў]] | Помнік архітэктуры барока. У XIX ст. мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы | [[Файл:Ružany, Bazylanski. Ружаны, Базылянскі (J. Becker, 1762-88).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Ružany, Rynak, Bazylanski. Ружаны, Рынак, Базылянскі (1915-18).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Ružany church of St. Peter and St. Paul 003.Jpeg|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Слуцкае княства|Случчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 199 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Слуцак]] | [[Віленская брама (Слуцак)|Брама Віленская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Слуцак]] | [[Востраўская брама|Брама Востраўская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Слуцак]] | [[Капыльская брама|Брама Капыльская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Раманаў (Менская вобласьць)|Раманаў]] | Царква Сьвятога Юрыя | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока, які пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. Канчаткова зруйнаваны за савецкім часам | [[Файл:Ramanaŭ, Rynak, Juraŭskaja. Раманаў, Рынак, Юраўская (D. Strukov, 1864-67).jpg|цэнтар|150пкс]] | [[Файл:Ramanaŭ, Morač-Rynak, Juraŭskaja. Раманаў, Морач-Рынак, Юраўская (1944-49) (3).jpg|цэнтар|150пкс]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Цімкавічы]] | Царква Сьвятога Міколы | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока, які пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. Канчаткова зруйнаваны за савецкім часам | | [[Файл:Cimkavičy, Niaśviskaja, Mikolskaja. Цімкавічы, Нясьвіская, Мікольская (J. Najman, 1917).jpg|цэнтар|150пкс]] | |} }}}} == [[Троцкі павет|Троччына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 204 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Трокі]] | Касцёл Сьвятога Мікалая і кляштар бэрнардынаў | Помнік архітэктуры барока. Па ліквідацыі кляштару ў 1865 годзе расейскія ўлады зруйнавалі вежы касьцёла, а каля 1880 году — рэшту будынка. | [[Файл:Troki, Bernardynski. Трокі, Бэрнардынскі (H. Lajbovič, 1760).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Troki, Bernardynskaja. Трокі, Бэрнардынская (J. Čachovič, 1865-80) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Traku buv bernardinu vienuolyno liekanos2011.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Алькенікі]] | Касцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]]. | [[Файл:Alkieniki, Franciškanski. Алькенікі, Францішканскі (1839).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Alkieniki, Franciškanski. Алькенікі, Францішканскі (1904-05).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Ruins of Valkininkai Monastery, 02.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Высокі Двор]] | Касьцёл Сьвятога Дамініка і кляштар дамініканаў | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | [[Файл:Vysoki Dvor, Daminikanski. Высокі Двор, Дамініканскі (1835).jpg|цэнтар|150пкс]] | [[Файл:Vysoki Dvor, Daminikanski. Высокі Двор, Дамініканскі (1904-05).jpg|цэнтар|150пкс]] | [[Файл:Aukstadvaris Dominikas church.jpg|цэнтар|150пкс]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мерач]] | Ратуша | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак ратушы зьнішчылі дзеля пабудовы царквы-[[мураўёўкі]] Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | [[Файл:Mierackaja ratuša. Мерацкая ратуша (1852).jpg|цэнтар|150пкс]] | [[Файл:Mierač, Uźvižanskaja. Мерач, Узьвіжанская (1901-39).jpg|цэнтар|150пкс]] | [[Файл:Merkinė, Lithuania - panoramio (16).jpg|цэнтар|150пкс]] |} }}}} == Глядзіце таксама == * [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР]] * [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных Маскоўскім патрыярхатам]] * [[Мураўёўкі]] * [[Купал-цыбуліна]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.}} * {{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)}} * [[Інэса Слюнькова|Слюнькова И. Н.]] Храмы и монастыри Беларуси XIX века в составе Российской империи: Пересоздание наследия. ― М.: Прогресс-Традиция, 2010. {{ISBN|978-5-89826-326-8}}. == Вонкавыя спасылкі == * {{Спасылка|аўтар =Павел Добровольский |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 11.07.2017 |url = https://news.tut.by/culture/550660.html |загаловак = Замки, храмы и ратуши. Кто, когда и зачем уничтожил исторический облик крупных городов Беларуси |фармат = |назва праекту = |выдавец = [[TUT.BY]] |дата = 15 лютага 2019 |мова = ru |камэнтар =}} * {{Спасылка|аўтар =Павел Добровольский |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 10.04.2017 |url = https://news.tut.by/culture/537521.html |загаловак = Семь белорусских городов, которые выглядели гораздо красивее |фармат = |назва праекту = |выдавец = [[TUT.BY]] |дата = 15 лютага 2019 |мова = ru |камэнтар =}} {{Русіфікацыя}} [[Катэгорыя:Архітэктура Вялікага Княства Літоўскага]] [[Катэгорыя:Сьпісы збудаваньняў]] 6hk8h38d34ze7sv39flto2dyq05imex 2332767 2332766 2022-08-16T11:30:02Z Kazimier Lachnovič 1079 стыль wikitext text/x-wiki '''[[Русіфікацыя Беларусі]]''', дакладней<ref>[[Уладзімер Агіевіч (кандыдат філязофскіх навук)|Агіевіч У.]] Ідэалы і сімвалы беларускага шляху // Грамадскія ідэалы: Нацыянальныя традыцыі, сучасны стан, погляд у будучыню: Навук. збор. / Рэдкал.: Л. Уладыкоўская-Канаплянік (гал. рэд.) і інш. — Менск, 2000. — 224 с. — (Беларусіка = Albaruthenica; Кн. 13). С. 72.</ref> '''маскалізацыя'''<ref>Касяк І. Канстанца // «З гісторыяй на „Вы“» (артыкулы, дакументы, успаміны). Выпуск трэці. — Менск: «Мастацкая літаратура», 1994.</ref><ref>[[Валеры Буйвал]], Інфармацыйная камісія [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]]. [http://www.bielarus.net/archives/2005/09/01/312 Прэс-рэліз за жнівень 2005 г.]</ref><ref>[[Лідзія Савік|Савік Л.]] Рыцарам Айчыны прысвячаецца… // [[Народная Воля]]. № 17—18, 3 лютага 2009. С. 6.</ref><ref>[[Ніна Баршчэўская|Баршчэўская Н.]] [http://kamunikat.org/8309.html Суадносіны паміж мовай і нацыянальнай тоеснасьцю — 2], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё|Беларуская рэдакцыя Польскага радыё]], 13 траўня 2009 г.</ref>{{Заўвага|Паводле слоўнікаў [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]]<ref>{{Літаратура/Расейска-беларускі слоўнік (1928)}}</ref> і [[Ян Станкевіч|Яна Станкевіча]]<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Беларуска-расійскі (Вялікалітоўска-расійскі) слоўнік. — Нью-Ёрк, 1989. С. 677.</ref> — '''абмаскаленьне'''}} або '''расеіза́цыя'''<ref>[[Юры Пацюпа|Пацюпа Ю.]] [https://web.archive.org/web/20151020150826/http://arche.bymedia.net/2003-6/paciu603.html Занядбаная старонка правапісу: прапановы пісаньня прыназоўніка у/ў перад словамі, што пачынаюцца з галоснай] // [[Arche]]. № 6 (29), 2003.</ref><ref>Бекус Н. [https://web.archive.org/web/20151020151343/http://arche.bymedia.net/2004-2/bekus204.htm Тэрапія альтэрнатывай, або Беларусь, уяўленая інакш] // [[Arche]]. № 2 (31), 2004.</ref><ref>Клімчук Ф. [http://mowaznaustwa.ru/2009/02/26/fdklimchuk-staradaўnyaya-pismennasc-i-paleskiya-gavorki/ Старадаўняя пісьменнасць і палескія гаворкі] // Беларуская лінгвістыка. Вып. 50., 2001. С. 19—24.</ref> — мэтанакіраваная палітыка сьвядомага адрыву [[беларусы|беларускага народу]] ад гістарычных традыцыяў, роднай культуры і [[родная мова|мовы]] і насаджэньня [[Расейская мова|расейскай мовы]] і культуры<ref>[[Леанід Лыч|Лыч Л.]] Русіфікацыя // {{Літаратура/Беларусь: энцыкляпэдычны даведнік, 1995|к}} С. 630.</ref>. У другой палове XIX ст. улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] пачалі масава зьнішчаць старажытныя праваслаўныя цэрквы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]<ref name="str_sp">{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 54.</ref>, а таксама перабудоўваць паводле архітэктуры [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] ([[Мураўёўкі|мураўёўкі]]) колішнія рымска-каталіцкія, уніяцкія і нават спрадвеку праваслаўныя ([[Канстантынопальскі патрыярхат]]) сьвятыні. Падобным чынам [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскі патрыярхат]] ([[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавы сынод Расейскай імпэрыі]]) імкнуўся абазначыць «кананічную» тэрыторыю<ref>[https://web.archive.org/web/20100702202930/http://nn.by/?c=ar&i=40493 Архітэктар Папруга: Хочуць цыбуліны на царкве — няхай будуюць новы храм] // [[Наша Ніва]], 1 ліпеня 2010 г.</ref>. Фінансавалася гэтая справа з сродкаў, сабраных з удзельнікаў [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]] ў выглядзе штрафаў і кантрыбуцыяў<ref name="ReferenceA">{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 18.</ref><ref name="caranovic">[[Сяргей Чарановіч|Чарановіч С.]] [http://media.catholic.by/nv/n21/art4.htm Ляхавіцкі касцёл Узвышэння Святога Крыжа] // [[Наша Вера]]. № 3 (21), 2002 г.</ref>. Так, яшчэ ў 1863 годзе па аглядзе цэркваў [[Менская губэрня|Менскай губэрні]] падпалкоўнік Генэральнага штабу Расейскай імпэрыі архітэктар Зяленскі зацьвердзіў праекты на перабудову каля 100 будынкаў<ref>{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 40—41.</ref>. У выніку падобных рэканструкцыяў адбывалася зьнявечаньне кампазыцыяў і стылёвага разьвязку помнікаў архітэктуры, зьнішчаліся высокамастацкія фрэскі, алтары, амбоны ды іншае<ref>{{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.|к}} С. 65.</ref>. У сьпісе прыводзяцца помнікі архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, поўнасьцю або часткова (у выніку перабудоваў) зруйнаваныя ўладамі Расейскай імпэрыі. == Вільня == {{Аўтанумарацыя табліцы | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Назва !! Адрас !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Вялейская брама|Брама Вялейская]] | Вуліца Вялейская | 1 верасьня 1799 году маскоўскі гаспадар [[Павал I |Павал I]] падпісаў загад аб разбурэньні абарончых муроў Вільні, дэмантаваньне якіх завяршылася ў 1805 годзе. | [[Файл:Vilijos vartai.jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Замкавая брама (Вільня)|Брама Замкавая]] | Вуліца Замкавая | 1 верасьня 1799 году маскоўскі гаспадар Павал I падпісаў загад аб разбурэньні абарончых муроў Вільні, дэмантаваньне якіх завяршылася ў 1805 годзе. | [[Файл:Vilnia, Zamkavaja brama. Вільня, Замкавая брама (S. Januševič, 1830-40).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Рудніцкая вежа|Вежа Рудніцкая]] | Вуліца Рудніцкая | 1 верасьня 1799 году маскоўскі гаспадар Павал I падпісаў загад аб разбурэньні абарончых муроў Вільні, дэмантаваньне якіх завяршылася ў 1805 годзе. | [[Файл:Vilnia, Rudnickaja vieža. Вільня, Рудніцкая вежа (F. Smuglevič, 1785-86).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Субацкая брама|Брама Субацкая]] | Вуліца Субацкая | 1 верасьня 1799 году маскоўскі гаспадар Павал I падпісаў загад аб разбурэньні абарончых муроў Вільні, дэмантаваньне якіх завяршылася ў 1805 годзе. | [[Файл:Vilnia, Subackaja brama. Вільня, Субацкая брама (F. Smuglevič, 1785-86).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Троцкая брама|Брама Троцкая]] | Вуліца Троцкая | 1 верасьня 1799 году маскоўскі гаспадар Павал I падпісаў загад аб разбурэньні абарончых муроў Вільні, дэмантаваньне якіх завяршылася ў 1805 годзе. | [[Файл:Vilnia, Trockaja brama. Вільня, Троцкая брама (F. Smuglevič, 1785-86).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар трынітарыяў (Вільня)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар трынітарыяў]] | Трынапаль | Помнік архітэктуры [[барока]]. Касьцёл пацярпеў ад [[Мураўёўкі|перабудовы]] пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]]. | [[Файл:Vilnia, Trynapal, Trynitarski. Вільня, Трынапаль, Трынітарскі (S. Fleury, 1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vilnia, Trynapal, Trynitarski. Вільня, Трынапаль, Трынітарскі (1916).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Baltupiai, Vilnius, Lithuania - panoramio (43).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Касьцёл Пана Езуса і кляштар трынітарыяў (Вільня)|Касьцёл Пана Езуса і кляштар трынітарыяў]] | Антокаль, вуліца Антокальская | Помнік архітэктуры [[барока]]. Касьцёл пацярпеў ад [[Мураўёўкі|перабудовы]] пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я гады яму вярнулі аўтэнтычнае аблічча. | [[Файл:Vilnia, Antokal, Trynitarski. Вільня, Антокаль, Трынітарскі (M. Januševič, 1835).jpg |цэнтар|150px]] | [[Файл:Vilnia, Antokal, Trynitarski. Вільня, Антокаль, Трынітарскі (V. Zacharčyk, 1865-79).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Baroque Church of Christ the Remeeder in Antakalnis, Vilnius, Lithuania.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Касьцёл Сьвятога Казімера (Вільня)|Касьцёл Сьвятога Казімера]] | Старое Места, вуліца Вялікая | Помнік архітэктуры [[барока]]. Касьцёл пацярпеў ад [[Мураўёўкі|перабудовы]] пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я гады яму вярнулі аўтэнтычнае аблічча. | [[Файл:Zaleski Town Hall in Vilnius (detail).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Church of St Kazimieras. Vilnius.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Church of St. Casimir in Vilnius (Wilno).JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар кармэлітак (Вільня)|Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар кармэлітак]] | Старое Места, вуліца Конская | Помнік архітэктуры [[барока]]. Мураваны будынак разабралі на загад расейскіх уладаў у 1877 годзе. | [[Файл:St Joseph Church before demolition.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:St Joseph Church demolition.jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Касьцёл Сэрца Езуса і кляштар візытак (Вільня)|Касьцёл Сэрца Езуса і кляштар візытак]] | Росы, вуліца Росы | Помнік архітэктуры [[барока]]. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | [[Файл:Vilnia, Rosy, Vizycki. Вільня, Росы, Візыцкі (F. Smuglevič, 1786).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vilnia, Vialikaja Rosa, Vizycki. Вільня, Вялікая Роса, Візыцкі (F. Krause, 1916).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:JesusHeartChurchVilnius.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў (Вільня)|Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў. Званіца]] | Старое Места, вуліца Троцкая | Помнік архітэктуры готыкі. Мураваную званіцу зруйнавалі ў 1872 годзе. | [[Файл:Vilnia, Piaski. Вільня, Пяскі (XIX).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vilnia, Piaski, Franciškanski. Вільня, Пяскі, Францішканскі (J. Čachovič, 1872).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Палац вялікіх князёў літоўскіх (Вільня)|Палац вялікіх князёў літоўскіх (Дольны замак)]] | Старое Места | Мураваны палац разабралі ў 1801 годзе. У наш час будынак адбудавалі з захаваньнем старых падмуркаў. | [[Файл:Vilnia, Dolny zamak. Вільня, Дольны замак (M. Hrabnicki, 1845).jpg|цэнтар|150px]] | | [[Файл:Palace of the Grand Dukes of Lithuania 2019 3.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Траецкая царква (Вільня)|Царква Сьвятой Тройцы]] | Старое Места, вуліца Астрабрамская | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | [[Файл:Vilnia, Vastrabramskaja. Вільня, Вастрабрамская (1863).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vilnia, Trajeckaja. Вільня, Траецкая (1889).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Basilian church, Vilnius.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Царква Прачыстай Багародзіцы (Вільня)|Царква Прачыстай Багародзіцы]] | Старое Места, вуліца Сьвятой Ганны | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | [[Файл:Vilnia, Pračyścienskaja. Вільня, Прачысьценская (XIX).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Dievo Motinos Ėmimo į Dangų katedra Vilnius (1877).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vilnius HMG Orthodox church.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Царква Сьвятога Міколы (Вільня)|Царква Сьвятога Міколы]] | Старое Места, вуліца Вялікая | Помнік архітэктуры [[віленскае барока|віленскага барока]]. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | [[Файл:Ivan Trutnev - Nikolayevskaya church old view.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Ivan Trutnev - Nikolayevskaya church.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:St. Nicholas Orthodox Church Exterior, Vilnius, Lithuania - Diliff.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы (Вільня)|Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы]] | Старое Места, вуліца Вялікая | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | [[Файл:Vilnia, Vialikaja-Savič. Вільня, Вялікая-Савіч (1807).jpg|цэнтар|150px]] | | [[Файл:Vilnius. Cerkve Pilies g. 2006-08-08.jpg|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўшчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 17 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Амсьціслаў]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі Анёльскай і кляштар бэрнардынаў (Амсьціслаў)|Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі Анёльскай і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла перабудавалі на загад расейскіх уладаў пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] па 1870 годзе, мураваны будынак кляштару разабралі | [[Файл:Amścisłaŭ, Bernardynskaja. Амсьціслаў, Бэрнардынская (H. Lajbovič, 1760).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Amścisłaŭ, Bernardynski. Амсьціслаў, Бэрнардынскі (XIX) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Alexander Nevsky Cathedral in Mstislavl.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Клімавічы]] | [[Касьцёл і кляштар дамініканаў (Клімавічы)|Касьцёл і кляштар дамініканаў]] | Мураваныя будынкі зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці дзеля перабудовы пад вязьніцу. Да нашага часу захаваліся падмуркі, над якімі за савецкім часам збудавалі будынак адміністрацыі Клімавіцкага раёну. | | | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Пацкава (Магілёўская вобласьць)|Пацкава]] | [[Касьцёл і кляштар дамініканаў (Пацкава)|Касьцёл і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (1825 год). | | [[Файл:Packava, Daminikanski. Пацкава, Дамініканскі (1913).jpg|цэнтар|150пкс]] | |} }}}} == [[Аршанскі павет|Аршаншчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 20 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ворша]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынаў (Ворша)|Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1832 годзе). У перабудаваным выглядзе захаваўся мураваны кляштарны корпус | [[Файл:Vorša, Bernardynskaja. Ворша, Бэрнардынская (XVIII).jpg|цэнтар|150px]] | | [[Файл:Residential Building of Bernardinian Monastery in Orsha 03.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ворша]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар трынітарыяў (Ворша)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар трынітарыяў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]], канчаткова зруйнаваны ў 1950-я гады. Захаваўся кляштарны корпус, якому ў наш час вярнулі аўтэнтычнае аблічча. | | [[Файл:Vorša, Mahiloŭskaja. Ворша, Магілёўская (1901-18) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Residential Building of Trinitarian Monastery in Orsha 05.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Ворша]] | [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і калегіюм езуітаў (Ворша)|Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і калегіюм езуітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1832 годзе), мураваны калегіюм — зьнявечылі перабудоваю пад вязьніцу. У наш час колішняму калегіюму вярнулі аўтэнтычны выгляд. | [[Файл:Vorša, Jezuicki. Ворша, Езуіцкі (A. Kładnicki, 1835) (2).jpg|цэнтар|150px]] | | [[Файл:Orša, Belarus (by LastofAvari) — 32.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ворша]] | [[Куцеінскі манастыр Яўленьня Гасподняга (Ворша)|Царква Сьвятой Тройцы пры Куцеінскім манастыры Яўленьня Гасподняга]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. У наш час сьвятыні вярнулі аўтэнтычнае аблічча | | [[Файл:Vorša, Kuciejna, Bohajaŭlenski. Ворша, Куцейна, Богаяўленскі (M. Astankovič, 1905).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Траецкая царква. Орша.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Галоўчын]] | [[Касьцёл і кляштар дамініканаў (Галоўчын)|Касьцёл і кляштар дамініканаў]] | Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1832 годзе) | [[Файл:Hałoŭčyn, Daminikanski. Галоўчын, Дамініканскі (1839).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Княжыцы]] | [[Касьцёл Сьвятога Мікалая (Княжыцы)|Касьцёл Сьвятога Мікалая]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | [[Файл:Kniažycy, Daminikanski. Княжыцы, Дамініканскі (1869).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kniažycy, Daminikanski. Княжыцы, Дамініканскі (1913).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kniazhycy catholic church 2010.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Магілёў]] | [[Алейная брама|Брама Алейная]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | [[Файл:Mahiloŭ, Alejnaja brama. Магілёў, Алейная брама (J. Pieška, 1800).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Магілёў]] | [[Ветраная брама|Брама Ветраная]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Магілёў]] | [[Дубровенская брама|Брама Дубровенская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Магілёў]] | [[Каралеўская брама|Брама Каралеўская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | [[Файл:Mahiloŭ. Магілёў (V. Vaščanka, 1702).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Магілёў]] | [[Касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар бэрнардынаў (Магілёў)|Касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла часткова зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1870 годзе), канчаткова [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|зьнішчылі разам з будынкам кляштару]] ў 1950-я гады. | [[Файл:Mahiloŭ, Školišča. Магілёў, Школішча (1860-69).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Mahiloŭ, Školišča. Магілёў, Школішча (1901-17).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Магілёў]] | [[Мікольскі манастыр (Магілёў)|Царква Сьвятога Міколы]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. У наш час сьвятыні вярнулі аўтэнтычны выгляд | | [[Файл:Mahiloŭ, Padmikolle, Mikolskaja. Магілёў, Падмікольле, Мікольская (1917).jpg |цэнтар|150px]] | [[Файл:Царква сьв. Мікалая, Магілёў.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Магілёў]] | [[Царква Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа (Магілёў)|Ўзьвіжаньня Сьвятога Крыжа]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | [[Файл:Mahiloŭ, Hlebabarysaŭskaja. Магілёў, Глебабарысаўская (D. Strukov, 1864-67).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Mahiloŭ, Dubravienka-Hlebabarysaŭskaja. Магілёў, Дубравенка-Глебабарысаўская (1901-18).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Крыжаўзьдзьвіжанская царква ў Магілеве.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Смаляны]] | [[Смальянскі замак|Замак]] | У XIX ст. расейскі сэнатар Сямёнаў прадаў замак на цэглу<ref>{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 23.</ref>. | | [[Файл:Smaljany, Bieły Koviel. Смальяны, Белы Ковель (J. Pieška, 1800).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Belarus-Smalyany-Bely Kovel Castle-1.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Чавусы]] | [[Касьцёл і кляштар кармэлітаў (Чавусы)|Касьцёл і кляштар кармэлітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы па 1870 годзе, канчаткова зруйнаваны да 1945 году. | | [[Файл:Čavusy, Rynak. Чавусы, Рынак (1905).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Чавусы]] | [[Чавуская ратуша|Ратуша]] | Мураваны будынак разабралі па 1830 годзе | [[Файл:Čavuskaja ratuša. Чавуская ратуша (XIX).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Шклоў]] | [[Касьцёл і кляштар дамініканаў (Шклоў)|Касьцёл і кляштар дамініканаў]] | Мураваныя будынакі зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці кляштару (1833 год) | [[Файл:Škłoŭ, Staroje Miesta. Шклоў, Старое Места (XVIII).jpg|цэнтар|150px]] | | |} }}}} == [[Ашмянскі павет|Ашмяншчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 37 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Беніца]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар бэрнардынаў (Беніца)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, мураваны кляштар разабралі ў канцы XIX ст. | [[Файл:Bienica, Rynak. Беніца, Рынак (XVIII).jpg|150px]] | [[Файл:Bienica, Rynak. Беніца, Рынак (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bienica Trajecki kaścioł 550305.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Баруны]] | [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базылянаў (Баруны)|Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базылянаў]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы, у 1920-я гады сьвятыні вярнулі аўтэнтычнае аблічча. | [[Файл:Baruny. Баруны (1900).jpg|150px]] | [[Файл:Baruny, Rynak, Bazylanski. Баруны, Рынак, Базылянскі (1917) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Ансамбль былога манастыра базылян.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Вялейка]] | [[Стары касьцёл (Вялейка)|Стары касьцёл]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайне]] помнік зруйнавалі савецкія ўлады. | [[Файл:Vialejka, Asipaŭskaja, Juraŭskaja. Вялейка, Асіпаўская, Юраўская (1861).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vialejka, Asipaŭskaja. Вялейка, Асіпаўская (1900).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Гальшаны]] | [[Гальшанскі замак|Замак]] | У 1880 годзе расейскі [[Сапраўдны стацкі саветнік|стацкі саветнік]] Гарбанёў пачаў узрываць вежы і муры дзеля будаваньня корчмаў<ref>{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 24.</ref>. | [[Файл:Halšany. Гальшаны (A. Adam, 1812).jpg|150px]] | [[Файл:Halšanski zamak. Гальшанскі замак (B. Tamaševič, 1896).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Halšanski zamak1.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Геранёны]] | [[Геранёнскі замак|Замак]] | У сярэдзіне ХІХ ст. замак разабралі дзеля ўзьвядзеньня ў [[Ліпнішкі (вёска, Іўеўскі раён)|Ліпнішках]] розных гаспадарчых пабудоваў<ref>[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Геранёнскі замак // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 527.</ref> | | [[Файл:Gieraniony. Геранёны (K. Rusiecki, 1846) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Геранёнскі замак.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Дунілавічы]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар дамініканаў (Дунілавічы)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры [[Віленскае барока|віленскага барока]]. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ў 1866 годзе, у 1920-я гады яму вярнулі аўтэнтычны выгляд. Мураваны кляштар зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1850 годзе). | | [[Файл:Duniłavičy, Rynak, Daminikanski. Дунілавічы, Рынак, Дамініканскі (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Касьцёл Найсьв. Тройцы.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Крэва]] | [[Крэўскі замак|Замак]] | 21 ліпеня 1917 году ў ходзе артылерыйскай атакі на нямецкія пазыцыі войскі Расейскае імпэрыі ўшчэнт разбурылі муры замка<ref>Цуба М. Аперацыя пад Крэвам як адна з буйнейшых ваенных бітваў на беларускіх землях падчас Першай сусветнай вайны // Веснік Палескага дзяржаўнага універсітэта. Серыя грамадскіх і гуманітарных навук. №1. 2012. С. 24—31.</ref>. | [[Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (N. Orda, 1880).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kreva. Крэва (J. Bułhak, 1930).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kreva. Крэва (2005).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Іўе]] | [[Кальвінскі збор (Іўе)|Кальвінскі збор («Сынодзік»)]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX — пачатку XX стагодзьдзя. | | [[Файл:Iviejski zbor. Івейскі збор (B. Tamaševič, 1898).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Смаргонь]] | [[Касьцёл Сьвятога Міхала (Смаргонь)|Касьцёл Сьвятога Міхала]] | Помнік архітэктуры [[рэнэсанс]]у. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі ў 1866 годзе, у 1920-я гады яму вярнулі аўтэнтычны выгляд. | [[Файл:Smarhonski zbor. Смаргонскі збор (K. Rusiecki, 1850) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Smarhonski zbor. Смаргонскі збор (1901-14).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Касьцёл, Смаргонь.jpg|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Берасьцейскі павет|Берасьцейшчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 46 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан |- style="background:#EEEEEE;" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак (Берасьце)|Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак]] | Помнік архітэктуры [[віленскае барока|віленскага барока]]. Мураваныя касьцёл і кляштар часткова зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. Да нашага часу захаваліся руіны. Існуе магчымасьць аднаўленьня як помніка архітэктуры. | [[Файл:Catholic Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary in Bierascie, Belarus.jpg|цэнтар|150пкс]] | [[Файл:Bieraście, Bernardynski. Берасьце, Бэрнардынскі (1855) (2).jpg|цэнтар|150пкс]] | [[Файл:КЛЯШТАР БЕРНАРДЫНАК.jpg|цэнтар|150пкс]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Касьцёл Езуса і Сьвятога Казімера і калегіюм езуітаў (Берасьце)|Касьцёл Езуса і Сьвятога Казімера і калегіюм езуітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. | [[Файл:Bieraście, Rynak-Kavalskaja. Берасьце, Рынак-Кавальская (1835).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bieraście, Rynak-Kavalskaja, Jezuicki. Берасьце, Рынак-Кавальская, Езуіцкі (1928) (2).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар брыгітак (Берасьце)|Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар брыгітак]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. | [[Файл:Catholic Church and Convent in Bieraście.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bieraście, Pieski, Brygicki. Берасьце, Пескі, Брыгіцкі (1928) (2).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар аўгустынаў (Берасьце)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар аўгустынаў]] | Помнік архітэктуры барока. У 2-й палове XIX ст. мураваныя касьцёл і кляштар зьнішчылі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. Паводле некаторых зьвестак, у 1856—1879 гады касьцёл перабудавалі пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]]. | [[Файл:Bieraście, Rynak. Берасьце, Рынак (1830)..jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bieraście, Rynak. Берасьце, Рынак (1916).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Мікалаеўская царква (Берасьце). Вид с площади.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар бэрнардынаў (Берасьце)|Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя касьцёл і кляштар часткова зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. Да нашага часу захаваліся руіны. Існуе магчымасьць аднаўленьня як помніка архітэктуры. | [[Файл:Catholic Church of St. John the Baptist in Bierascie, Belarus.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bieraście, Bernardynski. Берасьце, Бэрнардынскі (1936) (2).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Касьцёл Сьвятой Барбары і кляштар трынітарыяў (Берасьце)|Касьцёл Сьвятой Барбары і кляштар трынітарыяў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. | [[Файл:Bieraście, Kobrynskaje pradmieście. Берасьце, Кобрынскае прадмесьце (1831).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Касьцёл Сьвятой Соф’і і кляштар дамініканаў (Берасьце)|Касьцёл Сьвятой Соф’і і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. | [[Файл:Bieraście, Zaŭhrynieckaje pradmieście. Берасьце, Заўгрынецкае прадмесьце (1830).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Берасьцейская ратуша|Ратуша]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Царква Сьвятога Міколы (Берасьце)|Царква Сьвятога Міколы]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваную царкву зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. | [[Файл:Church of St Mikola Bierascie.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bieraście, Unijacki, Sabornaja. Берасьце, Уніяцкі, Саборная (M. Zaleski, 1840).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Берасьце]] | [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базылянаў (Берасьце)|Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базылянаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя царкву і манастыр зруйнавалі ў зьвязку з будаваньнем расейскай фартэцыі. | [[Файл:Bieraście, Bazylanskaja. Берасьце, Базылянская (1835).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bieraście, Bazylanskaja. Берасьце, Базылянская (1929).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Руины Белого Дворца.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Белая (горад)|Белая]] | [[Бельскі замак|Палац Радзівілаў]] | Помнік архітэктуры рэнэсансу. Мураваны палац разабралі ў 1883 годзе | [[Файл:Bielski zamak. Бельскі замак (E. Stumann, 1863).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Белая (горад)|Белая]] | [[Касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар рэфарматаў (Белая)|Касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар рэфарматаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. | | [[Файл:Biełaja, Refarmacki. Белая, Рэфармацкі (1915-18).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kościół św. Antoniego w Białej Podlaskiej - 01.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Белая (горад)|Белая]] | [[Царква Раства Багародзіцы і манастыр базылянаў (Белая)|Манастыр базылянаў]] | Помнік архітэктуры барока. Зруйнавалі мураваны будынак манастыра. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Бухавічы]] | [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі (Бухавічы)|Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Бяроза (горад)|Бяроза]] | [[Бярозаўскі кляштар|Касьцёл Сьвятога Крыжа і кляштар картузаў]] | Помнік архітэктуры барока. Па гвалтоўным закрыцьці ў 1866 годзе гарадзенскі губэрнатар выдаў пастанову перадаць пабудовы кляштару Ўрадаваму сыноду Расейскай імпэрыі «да злому і скарыстаньня годнага матэрыялу на ўладкаваньне званіцы і царквы ў Бярозе, а мядзяны дах скарыстаць на пабудову царквы Аляксандра Неўскага ў Горадні»<ref>{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 136.</ref>, у 1868 годзе будынак касьцёла разабралі. Захаваліся фрагмэнты касьцельнай вежы і руіны кляштару. | [[Файл:Biaroza Kartuskaja, Klaštarnaja. Бяроза Картуская, Кляштарная (1750) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Biaroza Kartuskaja, Klaštarnaja. Бяроза Картуская, Кляштарная (1906)..jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Агароджа зь вежамі.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Бяроза (горад)|Бяроза]] | [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Бяроза)|Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]] | Помнік архітэктуры барока. У 1867 годзе з ініцыятывы [[Мураўёў-вешальнік|Мураўёва-вешальніка]] царкву перабудавалі ў маскоўскім стылі<ref>Описания церквей и приходов. Гродненский православно-церковный календарь. Том 1. — Воронеж, 1899. С. 92.</ref>. У 2003 годзе царква [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных Маскоўскім патрыярхатам|зноў пацярпела ад маскоўскай перабудовы]]. | | [[Файл:Biaroza Kartuskaja, Carkoŭnaja, Pietrapaŭłaŭskaja. Бяроза Картуская, Царкоўная, Петрапаўлаўская (1915).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Бяроза. Царква.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Вістычы]] | [[Касьцёл Сьвятой Соф'і і кляштар цыстэрыянаў (Вістычы)|Касьцёл Сьвятой Соф'і і кляштар цыстэрыянаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны кляштар зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці ў 2-й палове XIX ст., мураваны касьцёл перарабілі пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (захаваўся). | [[Файл:Vistyčy. Вістычы (1830).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vistyčy. Вістычы (2.02.1916).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vistyčy. Вістычы (2007).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Высокае]] | [[Кляштар баніфратаў (Высокае)|Кляштар баніфратаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак часткова зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці кляштару. | [[Файл:Vysokaje, Marjampal, Banifracki. Высокае, Мар’ямпаль, Баніфрацкі (J. Becker, 1773).jpg|цэнтар|150px]] | | [[Файл:Высокае. Кляштар 3.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Гарадзец (Кобрынскі раён)|Гарадзец]] | Касьцёл Зьвеставаньня Панны Марыі | Помнік архітэктуры эклектыкі. Мураваны будынак перабудавалі ў маскоўскім стылі | | [[Файл:Haradziec, Źviestavańnia. Гарадзец, Зьвеставаньня (1866).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Кодань]] | [[Касьцёл Сьвятой Ганны (Кодань)|Касьцёл Сьвятой Ганны]] | Помнік архітэктуры барока. У выніку перабудовы над касьцёлам замест фігурнай бані паставілі вялізны купал-цыбуліну. | [[Файл:Kodań, Rynak, Śviatoj Hanny. Кодань, Рынак, Сьвятой Ганны (1850).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kodań, Rynak, Śviatoj Hanny. Кодань, Рынак, Сьвятой Ганны (F. Harbačeŭski, 1891).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kościół par. p.w. św. Anny (1 poł. XVII, 1709) Kodeń 01 JoannaPyka.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Кобрынь]] | [[Царква Сьвятога Мікалая (Кобрынь)|Царква Сьвятога Мікалая]] | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. У выніку перабудовы ў 2-й палове XIX ст. зруйнавалі дзьве бакавыя вежы, а над царквой паставілі вялізны купал-цыбуліну. | [[Файл:Kobryń, Muchaviec-Babrujskaja. Кобрынь, Мухавец-Бабруйская (N. Orda, 7.04.1864).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kobryń, Mikolskaja. Кобрынь, Мікольская (1901-39).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Кобрын. Драўляная царква.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Крупчыцы]] | [[Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў (Крупчыцы)|Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў]] | Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1866 годзе) | | [[Файл:Krupčycy, Karmelicki. Крупчыцы, Кармэліцкі (1899).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Міжрэчча (горад)|Міжрэчча]] | [[Царква Сьвятога Мікалая (Міжрэчча)|Царква Сьвятога Мікалая]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | | [[Файл:Mižrečča, Rynak, Mikolskaja. Міжрэчча, Рынак, Мікольская (1915).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kościół św. józefa międzyrzec dawna cerkiew.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Тэрэспаль]] | [[Царква Сьвятога Яна Багаслова (Тэрэспаль)|Царква Сьвятога Яна Багаслова]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. У выніку перабудовы ў 2-й палове XIX ст. над царквой паставілі вялізны купал-цыбуліну. | [[Файл:Terespal, Carkoŭnaja, Bahasłoŭskaja. Тэрэспаль, Царкоўная, Багаслоўская (1898).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Terespal, Carkoŭnaja, Bahasłoŭskaja. Тэрэспаль, Царкоўная, Багаслоўская (1915-18).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Cerkiew prawosławna p.w. św. Jana Teologa (k. XVIII) Terespol 01 JoannaPyka.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Уладава]] | [[Царква Раства Багародзіцы (Уладава)|Царква Раства Багародзіцы]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | [[Файл:Uładava, Carkoŭnaja, Baharodzickaja. Уладава, Царкоўная, Багародзіцкая (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Uładava, Carkoŭnaja, Baharodzickaja. Уладава, Царкоўная, Багародзіцкая (1915-18).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:A 132 38 z 02.06.1987 Cerkiew prawosławna p.w. Narodzenia Marii, mur., 1840-1842.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Янаў Падляскі|Янаў]] | [[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар дамініканаў (Янаў)|Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. | | [[Файл:Janaŭ, Rynak, Daminikanski. Янаў, Рынак, Дамініканскі (25.04.1916).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kościół dominikanów, ob. fil. p.w. św. Jana Chrzciciela (1790-1801, XIX) Janów Podlaski JoannaPyka.JPG|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Браслаўскі павет|Браслаўшчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 72 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Друя]] | [[Касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар дамініканаў (Друя)|Касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці | [[Файл:Druja, Daminikanski. Друя, Дамініканскі (XIX).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Druja, Daminikanski. Друя, Дамініканскі (1909).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Шкунцікі]] | [[Касьцёл (Шкунцікі)|Касьцёл]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы | [[Файл:Škunciki. Шкунцікі (1900).jpg|цэнтар|150px]] | | [[Файл:Шкунцікі. Царква Святога Ільі (07).jpg|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Ваўкавыскі павет|Ваўкавышчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 74 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Вердамічы]] | [[Палац Талочкаў (Вердамічы)|Палац Талочкаў]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак 15 верасьня 1915 году спалілі расейскія войскі<ref>Aftanazy R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Cz. 1 [Wielkie Księstwo Litewskie, Inflanty, Kurlandia]. T. 2, Województwa brzesko-litewskie, nowogródzkie. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1992. S. 398.</ref>. | [[Файл:Vierdamičy, Tałočka. Вердамічы, Талочка (1910).jpg |цэнтар|150px]] | [[Файл:Vierdamičy, Tałočka. Вердамічы, Талочка (1915-18).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Зэльва]] | [[Тэатар Сапегаў (Зэльва)|Тэатар]] | Мураваны будынак пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]]. У 2000-я гады будынак зноў пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. | | [[Файл:Zelva, Carkoŭnaja. Зэльва, Царкоўная (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Orthodox church of Zelva.jpeg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Грынявічы (Гарадзенская вобласьць)|Лапеніца Вялікая (Грынявічы)]] | [[Касьцёл і кляштар францішканаў (Грынявічы)|Касьцёл і кляштар францішканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, мураваны кляштар зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці. | | [[Файл:Łapienica Vialikaja, Franciškanski. Лапеніца Вялікая, Францішканскі (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Грынявічы. Касцёл (царква) былога кляштара францысканцаў (06).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Лыскаў]] | [[Царква Раства Багародзіцы (Лыскаў)|Царква Раства Багародзіцы]] | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. Царкву разабралі ў 1897 годзе. | [[Файл:Łyskaŭ, Bazylanski. Лыскаў, Базылянскі (1899).jpg|цэнтар|150px]] | | |} }}}} == [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 78 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Быстрыца]] | [[Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа (Быстрыца)|Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]], у 1920-я яму вярнулі аўтэнтычны выгляд. | [[Файл:Bystryca. Быстрыца (1871).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bystryca. Быстрыца (1904).jpg|цэнтар|150px]] | |} }}}} == [[Віцебскі павет|Віцебшчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 79 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Віцебск]] | [[Касьцёл Апекі Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар трынітарыяў (Віцебск)|Касьцёл Апекі Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар трынітарыяў]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]]. | [[Файл:Viciebsk, Trynitarskaja. Віцебск, Трынітарская (1873).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Viciebsk, Trynitarski. Віцебск, Трынітарскі (1941-44) (3).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vitebsk-pokrovcerkov.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Віцебск]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Віцебск)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Фарны)]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак касьцёла часткова зруйнавалі пры перабудове пад архіў, у 1950-я сьвятыню канчаткова зьнішчылі. | [[Файл:Viciebsk, Nižni Zamak, Fara. Віцебск, Ніжні Замак, Фара (J. Pieška, 1800).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Viciebsk, Dźvina-Nižni Zamak. Віцебск, Дзьвіна-Ніжні Замак (1905).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Віцебск]] | [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар дамініканаў (Віцебск)|Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці (па 1832) | [[Файл:Viciebsk, Zamkavaja, Daminikanski. Віцебск, Замкавая, Дамініканскі (W. Bojarski, 1873).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Віцебск]] | [[Касьцёл Сьвятога Язэпа і калегіюм езуітаў (Віцебск)|Касьцёл Сьвятога Язэпа і калегіюм езуітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, калегіюм — часткова зруйнавалі (вежу). Канчаткова комплекс зьнішчылі ў 1956. | [[Файл:Viciebsk, Vialikaja-Zadunaŭskaja. Віцебск, Вялікая-Задунаўская (1865) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Viciebsk, Vialikaja-Zadunaŭskaja. Віцебск, Вялікая-Задунаўская (1910).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Віцебск]] | [[Царква Дабравешчаньня Прасьвятой Багародзіцы (Віцебск)|Царква Зьвеставаньня Багародзіцы]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы, пазьней узарваная савецкімі ўладамі. | [[Файл:Viciebsk, Nižni Zamak, Źviestavańnia. Віцебск, Ніжні Замак, Зьвеставаньня (1833).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Viciebsk, Źviestavańnia. Віцебск, Зьвеставаньня (1890).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Віцебск]] | [[Царква Раства Хрыстова (Віцебск)|Царква Раства Хрыстова]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі | [[Файл:Viciebsk, Zaručaŭje. Віцебск, Заручаўе (1844).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Viciebsk, Zaručaŭje, Rastva Chrystova. Віцебск, Заручаўе, Раства Хрыстова (1910).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Віцебск]] | [[Царква Сьвятога Духа (Віцебск)|Царква Сьвятога Духа]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі | [[Файл:Viciebsk, Duchaŭskaja. Віцебск, Духаўская (1870) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Viciebsk, Duchaŭskaja. Віцебск, Духаўская (1914).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:ВИТЕБСК. Дворец нынешнего генерал-губернатора..jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Віцебск]] | [[Царква Сьвятога Яна Хрысьціцеля (Віцебск)|Царква Сьвятога Яна Хрысьціцеля]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі. | [[Файл:Viciebsk, Zadunaŭje. Віцебск, Задунаўе (1818).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Viciebsk, Zadunaŭje. Віцебск, Задунаўе (1878).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Віцебск]] | [[Царква Сьвятых Барыса і Глеба (Віцебск)|Царква Сьвятых Барыса і Глеба]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак царквы зьнішчылі ў 2-й палове XIX ст. | [[Файл:Viciebsk, Pieskavacik. Віцебск, Пескавацік (A. Miniat, 1866).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Астроўна]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Астроўна)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | | [[Файл:Astroŭna. Астроўна (1941-44) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Astroŭna. Астроўна (2007).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мікулін]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Мікулін)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Лёзна]] | [[Царква Ўваскрасеньня Хрыстова (Лёзна)|Царква Ўваскрасеньня Хрыстова]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, пазьней зьнішчаны савецкімі ўладамі. | | [[Файл:Lozna, Babinavickaja. Лёзна, Бабінавіцкая (1944-49).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | Тадулін ([[Янавічы]]) | [[Царква Прачыстай Багародзіцы (Тадулін)|Царква Прачыстай Багародзіцы]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, пазьней зьнішчаны савецкімі ўладамі | | [[Файл:Janavičy, Tadulin. Янавічы, Тадулін (1901-17).jpg|цэнтар|150px]] | |} }}}} == [[Гарадзенскі павет|Гарадзеншчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 92 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Горадня]] | [[Касьцёл Маці Божай Ружанцовай і кляштар дамініканаў (Горадня)|Касьцёл Маці Божай Ружанцовай]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зьнішчылі ў 2-й палове XIX ст., захаваўся мураваны кляштар | [[Файл:Horadnia, Kalučynskaja-Daminikanskaja. Горадня, Калючынская-Дамініканская (N. Orda, 1861-69).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Dominikanie Grodno.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Савецкая, 6.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Горадня]] | [[Фара Вітаўта (Горадня)|Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі (Фара Вітаўта)]] | Помнік архітэктуры рэнэсансу. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, канчаткова зьнішчаны ў 1961 | [[Файл:Horadnia, Stary Rynak, Fara Vitaŭta. Горадня, Стары Рынак, Фара Вітаўта (1891).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Софийский собор Гродно.jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Горадня]] | [[Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак (Горадня)|Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]], канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі. | [[Файл:Horadnia, Klaštarnaja. Горадня, Кляштарная (N. Orda, 1860-77).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Кляштар бернардзінак (Гародня).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Горадня]] | [[Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа і кляштар кармэлітаў (Горадня)|Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа і кляштар кармэлітаў]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак касьцёла зьнішчылі ў 1903 годзе дзеля будаваньня расейскіх кашараў. Захаваўся мураваны кляштар. | [[Файл:Horadnia, Mastavaja, Karmelicki. Горадня, Маставая, Кармэліцкі (1900-03) (2).jpg|цэнтар|150px]] | | [[Файл:Гродзенскія замалёўкі 08.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Капцёўка]] | [[Царква Прачыстай Багародзіцы (Капцёўка)|Царква Прачыстай Багародзіцы]] | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. Царкву зруйнавалі дзеля пабудовы мураванай [[мураўёўкі]] | [[Файл:Kapcioŭka, Pračyścienskaja. Капцёўка, Прачысьценская (1865).jpg|цэнтар|150пкс]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Масаляны]] | [[Царква Раства Багародзіцы (Масаляны)|Царква Раства Багародзіцы]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | | [[Файл:Masalany. Масаляны (1900).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ружанасток]] | [[Касьцёл Ахвяраваньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар дамініканаў (Ружанасток)|Касьцёл Ахвяраваньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я гады яму часткова вярнулі аўтэнтычны выгляд. | [[Файл:Ružanastok, Daminikanski. Ружанасток, Дамініканскі (1908).jpg|150px|значак|цэнтар]] | [[Файл:Ružanastok, Daminikanski. Ружанасток, Дамініканскі (1901-14).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Różanystok Sanctuary.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Сапоцкін]] | [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі (Сапоцкін)|Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я гады яму часткова вярнулі аўтэнтычны выгляд. | | [[Файл:Sapockin, Tealin, Uniebaŭziaćcia. Сапоцкін, Тэалін, Унебаўзяцьця (1914-16).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Сапоцкін. Касцёл Ушэсця Дзевы Марыі.jpg|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Лідзкі павет|Лідчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 100 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ліда]] | [[Лідзкі замак|Замак]] | Па 1891 годзе ўлады пачалі разборку і распродаж замкавых муроў, з адхонаў замкавага пагорка сталі браць пясок. У гэты час амаль цалкам зьнішчылі рэшткі паўднёва-заходняй вежы і разабралі частку заходняй сьцяны. | [[Файл:Lida. Ліда (J. Pieška, 1800).jpg|цэнтар|150пкс]] | [[Файл:Lidzki zamak. Лідзкі замак (1901-14, 1915).jpg|цэнтар|150пкс]] | [[Файл:Вугал.JPG|цэнтар|150пкс]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ліда]] | [[Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў (Ліда)|Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці, мураваны кляштар страчаны да 1945 году. | | [[Файл:Catholic Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary and the Monastary of Carmelits in Lida.jpg|цэнтар|150пкс]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ліда]] | [[Лідзкая ратуша|Ратуша]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваную ратушу зьнішчылі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Астрына]] | Царква Сьвятога Спаса | Помнік архітэктуры готыкі (?), зруйнаваны да канца XIX ст.<ref name="Trusau">[[Ігар Трусаў|Трусаў І.]] [http://gazeta.grodno.net/31_76/t7.htm Гродзенскія ваколіцы] // «Биржа информации» № 31 (76), 5 жніўня 1999.</ref> | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Беліца]] | [[Касьцёл Сьвятога Юрыя (Беліца)|Касьцёл Сьвятога Юрыя]] | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. Касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | | [[Файл:Bielica, Daminikanski. Беліца, Дамініканскі (1900).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Васілішкі]] | [[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля (Васілішкі)|Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я гады яму вярнулі аўтэнтычны выгляд. | | [[Файл:Vasiliški, Rynak. Васілішкі, Рынак (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Church of St. John the Baptist in Vasiliški (7.08.2010).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Дэмбрава]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Дэмбрава)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я гады яму вярнулі аўтэнтычны выгляд. | | [[Файл:Dembrava, Bahasłoŭskaja. Дэмбрава, Багаслоўская (1900).jpg|цэнтар|150px]] | |} }}}} == [[Мазырскі павет|Мазыршчына (Усходняе Палесьсе)]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 107 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мазыр]] | [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынаў (Мазыр)|Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад маскоўскай перабудовы | [[Файл:Mazyr, Zamkavaja, Bernardynski. Мазыр, Замкавая, Бэрнардынскі (1865) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Mazyr, Zamkavaja. Мазыр, Замкавая (1901-17) (3).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Church of Saint Michael Archangel, Mazyr.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мазыр]], Кімбараўка | [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар цыстэрыянак (Мазыр)|Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар цыстэрыянак]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, у наш час яму вярнулі аўтэнтычны выгляд. | [[Файл:Mazyr, Kimbaraŭka, Cysteryjanski. Мазыр, Кімбараўка, Цыстэрыянскі (1865).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Mazyr, Kimbaraŭka. Мазыр, Кімбараўка (1901-17).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Юравічы]] | [[Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і калегіюм езуітаў (Юравічы)|Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і калегіюм езуітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, у наш час яму вярнулі аўтэнтычны выгляд. | [[Файл:Juravičy. Юравічы (4.03.1865).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Juravičy. Юравічы (1926) .jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Юравіцкі кляштар езуітаў 10.jpg|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Менскі павет|Меншчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 110 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Менск]] | [[Касьцёл Сьвятога Войцеха і кляштар бэнэдыктынак (Менск)|Касьцёл Сьвятога Войцеха і кляштар бэнэдыктынак]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, канчаткова комплекс зруйнавалі ў 1950-я | [[Файл:Miensk, Zboravaja. Менск, Зборавая (1871).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Miensk, Zboravaja. Менск, Зборавая (1905).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Менск]] | [[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл часткова зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці, канчаткова комплекс зьнішчылі ў 1950. | [[Файл:Miensk, Daminikanskaja. Менск, Дамініканская (XIX) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Miensk, Daminikanski. Менск, Дамініканскі (1901-19).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Менск]] | [[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар бэрнардынаў (Менск)|Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл часткова зруйнавалі пры перабудове пад расейскі архіў, у наш час фасаду будынка вярнулі аўтэнтычны выгляд. | | [[Файл:Miensk, Vialikaja Bernardynskaja. Менск, Вялікая Бэрнардынская (1916).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Касьцёл Сьвятога Язэпа.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Менск]] | [[Касьцёл Сьвятога Яна і кляштар баніфратаў (Менск)|Касьцёл Сьвятога Яна і кляштар баніфратаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл зруйнавалі ў 1860-я<ref>[[Уладзімер Дзянісаў|Дзянісаў У.]] Менскі кляштар баніфратаў // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 291</ref>. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Менск]] | [[Касьцёл Сьвятой Марыі Магдалены і кляштар кармэлітаў (Менск)|Касьцёл Сьвятой Марыі Магдалены і кляштар кармэлітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл зруйнавалі ў 2-й палове XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Менск]] | [[Менская ратуша|Ратуша]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. У 1851 расейскі цар Мікалай І пастанавіў зруйнаваць будынак, што было зроблена ў 1857. У наш час ратушу адбудавалі на старым месцы. | [[Файл:Mienskaja ratuša. Менская ратуша (T. Kramer, 1800).jpg|цэнтар|150px]] | | [[Файл:Miensk - Ratuša.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Менск]] | [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|Царква Сьвятога Духа]] | Помнік архітэктуры готыкі і паўночнага рэнэсансу. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы, канчаткова яе зьнішчылі ў 1936. У наш час будынак адбудавалі з захаваньнем старых падмуркаў. | [[Файл:Miensk, Vysoki Rynak-Daminikanskaja. Менск, Высокі Рынак-Дамініканская (1843) (6).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Miensk, Vysoki Rynak, Bazylanski. Менск, Высокі Рынак, Базылянскі (M. Astankovič, 1903) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Царква Святога Духа Мінск.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Менск]] | [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Менск)|Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы, у наш час будынку вярнулі аўтэнтычны выгляд. | [[Файл:Miensk, Niamiha-Rakaŭskaja. Менск, Няміга-Ракаўская (D. Strukov, 1864).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Miensk, Rakaŭskaja, Sabornaja. Менск, Ракаўская, Саборная (1927).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Царква Сьвятых апосталаў Пятра й Паўла, Менск 01.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Заслаўе]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі (Заслаўе)|Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, у наш час будынку вярнулі аўтэнтычны выгляд. | | [[Файл:Zasłaŭje, Fara. Заслаўе, Фара (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Zaslavl-Kostel.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Івянец]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Івянец)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл зьнішчылі па гвалтоўным закрыцьці. | | [[Файл:Ivianiec, Fara. Івянец, Фара (1901-13).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Івянец]] | [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар францішканаў (Івянец)|Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, у наш час будынку вярнулі аўтэнтычны выгляд. | [[Файл:Ivianiec, Vilenskaja-Zaklaštarnaja. Івянец, Віленская-Закляштарная (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Ivianiec, Vilenskaja, Franciškanski. Івянец, Віленская, Францішканскі (B. Mihačoŭ, 1916).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kasciol Sv. Michala Archaniola (Ivianiec).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Лагойск]] | [[Царква Яўленьня Гасподняга і манастыр базылянаў (Лагойск)|Царква Яўленьня Гасподняга і манастыр базылянаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак царквы зруйнавалі ў 1841 годзе, неўзабаве на яе месцы збудавалі [[Мураўёўкі|мураўёўку]] | [[Файл:Łahojski zamak, Bazylanski. Лагойскі замак, Базылянскі (M. Januševič, 1850).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Łahojsk, Mikolskaja. Лагойск, Мікольская (1900).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Маладэчна]] | [[Касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар трынітарыяў (Маладэчна)|Касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар трынітарыяў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]], пазьней яго часткова зруйнавалі савецкія ўлады | | [[Файл:Maładečna, Zamkavaja, Trynitarski. Маладэчна, Замкавая, Трынітарскі (1876-1914).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Смалявічы]] | [[Царква Сьвятога Мікалая (Смалявічы)|Царква Сьвятога Мікалая]] | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. Царкву зруйнавалі па сакавіку 1909 году, нягледзячы на просьбу прыхаджанаў захаваць помнік<ref name="flikop-svita">Флікоп-Світа Г. Алтары з уніяцкіх часоў у царкве Св. Мікалая ў Смалявічах у пачатку ХХ ст. // Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі. Вып. 20 / Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі; навук. рэд. А. Лакотка. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2016. С. 555.</ref>. | [[Файл:Smalavičy, Carkoŭnaja, Mikolskaja. Смалявічы, Царкоўная, Мікольская (03.1909).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Стоўпцы]] | [[Касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар дамініканаў (Стоўпцы)|Касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]], пазьней яго зьнішчылі савецкія ўлады. Мураваны кляштар зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці. | [[Файл:Stoŭpcy, Rynak, Daminikanski. Стоўпцы, Рынак, Дамініканскі (J. Filipovič, 1751-70).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Stoŭpcy, Rynak. Стоўпцы, Рынак.jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Стоўпцы]] | [[Царква Сьвятой Ганны (Стоўпцы)|Царква Сьвятой Ганны]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. | | [[Файл:Stoŭpcy, Carkoŭnaja-Rubiaževickaja, Hańnienskaja. Стоўпцы, Царкоўная-Рубяжэвіцкая, Ганьненская (1930).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Stowbtsy7.JPG|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Наваградзкі павет|Наваградчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 126 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Наваградак]] | [[Наваградзкі замак|Замак]] | У 1802 гарадзенскі губэрнатар Бэнігсан даў дазвол наваградзкаму гараднічаму Скалову разабраць рэшткі замкавых вежаў. У канцы XIX ст. на тэрыторыю Замчышча праз пралом у мурах пачалі звозіць з усяго места сьмецьце, якое пакрыла больш як 2-мэтровых плястам руіны пабудоваў. У 1906 рухнула Касьцельная вежа<ref>{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 13—14.</ref>. | [[Файл:Navahradak_-_Rekanstrukcyja_(Viktar_Staščaniuk)_1.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1901-14).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Navahradzki zamak, ruiny.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Наваградак]] | [[Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі, сьвятых Язэпа і Станіслава Косткі і калегіюм езуітаў (Наваградак)|Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі, сьвятых Язэпа і Станіслава Косткі і калегіюм езуітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі па 1802 | [[Файл:Касьцёл і калегіюм езуітаў у Наваградку.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Navahradak, Trajeckaja, Jezuicki. Наваградак, Траецкая, Езуіцкі (1817).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Наваградак]] | [[Касьцёл і кляштар баніфратаў (Наваградак)|Касьцёл і кляштар баніфратаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі касьцёла і кляштару зруйнавалі па 1800 | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Наваградак]] | [[Касьцёл і кляштар дамініканак (Наваградак)|Касьцёл і кляштар дамініканак]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зруйнавалі да 1916 году, кляштару — па 1944 годзе. | | [[Файл:Navahradak, Daminikanski. Наваградак, Дамініканскі (1900).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Наваградак]] | [[Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар францішканаў (Наваградак)|Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар францішканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] | | [[Файл:Navahradak, Franciškanskaja. Наваградак, Францішканская (J. Bułhak, 1919-39) (5).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Г. Наваградак - Мікалаеўская царква DSC07920.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Наваградак]] | [[Наваградзкая ратуша|Ратуша]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак зруйнавалі ў 1870-я | [[Файл:Navahradzkaja ratuša. Наваградзкая ратуша (XIX).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Наваградак]] | [[Царква Прачыстай Багародзіцы (Наваградак)|Царква Прачыстай Багародзіцы]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак царквы зруйнавалі ў 1870-я. | | [[Файл:Navahradak, Zamkavaja. Наваградак, Замкавая (K. Rusiecki, 1846).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Наваградак]] | [[Царква Сьвятых Барыса і Глеба (Наваградак)|Царква Сьвятых Барыса і Глеба]] | Помнік архітэктуры готыкі і рэнэсансу. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. | [[Файл:Navahradak, Bazylanskaja. Наваградак, Базылянская (V. Dmachoŭski, 1856).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Navahradak, Sabornaja. Наваградак, Саборная (1901-39) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Барыслаглебская царква ў Навагрудку 2.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ваўковічы (Наваградзкі раён)|Ваўковічы]] | Касьцёл (царква?) | Мураваны будынак зруйнавалі ў 2-й палове XIX ст. | | [[Файл:Vaŭkovičy. Ваўковічы (1900).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Гавязна]] | [[Царква Сьвятога Яна Прадцечы (Гавязна)|Царква Сьвятога Яна Прадцечы]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | | | [[Файл:Church of Saint John Precursor in Haviazna-Vishniavets 01.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Гарадзішча (Баранавіцкі раён)|Гарадзішча]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі (Гарадзішча)|Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | | [[Файл:Haradzišča, Maci Božaj. Гарадзішча, Маці Божай (1916).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Haradzišča. Гарадзішча (26.02.2009).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Крывошын]] | [[Касьцёл езуітаў (Крывошын)|Касьцёл езуітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | | [[Файл:Kryvošyn, Rynak, Jezuicki. Крывошын, Рынак, Езуіцкі (1914).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Пакроўская царква 1.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ляхавічы]] | [[Ляхавіцкая фартэцыя|Замак]] | У 1-й палове XIX ст. замак прадалі гандлярам, якія разабралі абмуроўку замка і замкавыя пабудовы<ref>{{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 22.</ref>. | [[Файл:Lachavicki zamak. Ляхавіцкі замак (1660).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ляхавічы]] | [[Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа (Ляхавічы)|Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі. | | [[Файл:Lachavičy, Uzvyšeńnia Śviatoha Kryža. Ляхавічы, Узвышэньня Сьвятога Крыжа (1928).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мікалаеўшчына]]{{Заўвага|Касьцёл належаў да Наваградзкага дэканату, хоць само мястэчка ўваходзіла ў склад Менскага павету}} | [[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля (Мікалаеўшчына)|Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля]] | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю [[барока]], збудаваны з фундацыі [[Маршалак вялікі літоўскі|маршалка вялікага літоўскага]] [[Аляксандар Людвік Радзівіл|Аляксандра Людвіка Радзівіла]] ў 1652 годзе. Драўляны будынак касьцёла зруйнавалі па адабраньні ў каталікоў у 1866 годзе, хоць паводле сьведчаньня мясцовага сьвятара, ён быў прыдатным да перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі<ref>Янушкевіч Я. [http://media.catholic.by/nv/n21/art6.htm?forprint=1 Зямля волатаў] // [[Наша вера]]. №3, 2002 г.</ref>. Неўзабаве на месцы касьцёла збудавалі [[Мікалаеўская царква (Мікалаеўшчына)|новую драўляную царкву]]. | [[Файл:Запіс аб нараджэнні і хрышчэньні Казіміра Міцкевіча (дзеда Я.Коласа).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Мір]] | [[Віленская брама (Мір)|Брама Віленская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Мір]] | [[Менская брама|Брама Менская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Мір]] | [[Нясьвіская брама|Брама Нясьвіская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Мір]] | [[Слонімская брама|Брама Слонімская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Мір]] | [[Касьцёл Сьвятога Мікалая (Мір)|Касьцёл Сьвятога Мікалая]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, пазьней часткова зруйнаваны савецкімі ўладамі. У наш час сьвятыні вярнулі аўтэнтычны выгляд. | [[Файл:Mir, Rynak, Fara. Мір, Рынак. Фара (1882).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Mir, Rynak, Fara. Мір, Рынак. Фара (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kasciol s'viatoha Mikalaja, h.p. Mir.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Мір]] | [[Царква Сьвятой Тройцы (Мір)|Царква Сьвятой Тройцы]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | | [[Файл:Mir, Mienskaja. Мір, Менская (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Г.п. Мір - Троіцкая царква DSC07782.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Нясьвіж]] | [[Віленская брама (Нясьвіж)|Брама Віленская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Нясьвіж]] | [[Клецкая брама|Брама Клецкая]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Нясьвіж]] | [[Калегіюм езуітаў (Нясьвіж)|Калегіюм езуітаў]] | Помнік архітэктуры рэнэсансу. Мураваныя будынкі зруйнавалі па 1800 дзеля пабудовы расейскіх кашараў | [[Файл:Niaśviž, Studenckaja. Нясьвіж, Студэнцкая (1797) .jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Niaśviž, Jezuicki. Нясьвіж, Езуіцкі (1907-17) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Нясвіж. Будынак езуіцкага калегіума.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Нясьвіж]] | [[Касьцёл Сьвятога Крыжа і кляштар бэнэдыктынаў (Нясьвіж)|Касьцёл Сьвятога Крыжа і кляштар бэнэдыктынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя касьцёл і кляштар зьнішчылі па гвалтоўным закрыцьці | [[Файл:Niaśviž, Aniolskaja hara, Benedyktynski. Нясьвіж, Анёльская гара, Бэнэдыктынскі (N. Orda, 22.07.1876).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Niaśviž, Aniolskaja hara, Benedyktynski. Нясьвіж, Анёльская гара, Бэнэдыктынскі (1914) (2).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Нясьвіж]] | [[Касьцёл Сьвятога Яна і кляштар дамініканаў (Нясьвіж)|Касьцёл Сьвятога Яна і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл часткова зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці. Канчаткова комплекс зьнішчылі ў 1950-я | [[Файл:Niaśviž, Daminikanskaja. Нясьвіж, Дамініканская (1801-72, 1920-30).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Niaśviž, Daminikanskaja. Нясьвіж, Дамініканская (1906-14).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Нясьвіж]] | [[Касьцёл Сьвятой Кацярыны і кляштар бэрнардынаў (Нясьвіж)|Касьцёл Сьвятой Кацярыны і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, канчаткова яго зьнішчылі ў 1950-я. Кляштар захаваўся | [[Файл:Niaśviž, Bernardynskaja. Нясьвіж, Бэрнардынская (N. Orda, 1877).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Niaśviž, Bernardynskaja. Нясьвіж, Бэрнардынская (1901-17) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Нясвіж. Корпус кляштара бернардзінцаў.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Нясьвіж]] | [[Касьцёл Сьвятой Яўхіміі і кляштар бэнэдыктынак (Нясьвіж)|Касьцёл Сьвятой Яўхіміі і кляштар бэнэдыктынак]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл часткова зруйнавалі (вежа-званіца) у выніку перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. Кляштар захаваўся | [[Файл:Niaśviž, Benedyktynskaja. Нясьвіж, Бэнэдыктынская (N. Orda, 28.07.1876).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Niaśviž, Dziavočy, Benedyktynski. Нясьвіж, Дзявочы, Бэнэдыктынскі (1901-17).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Комплекс былога кляштара бэнэдыктынак3.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Нясьвіж]] | [[Палац Альба (Нясьвіж)|Палац Альба]] | Мураваны будынак зьнішчылі ў XIX ст. | [[Файл:Niaśviž, Alba. Нясьвіж, Альба (L. Lutnicki, 1784).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Нясьвіж]] | [[Нясьвіская ратуша|Ратуша]] | Помнік архітэктуры барока. У XIX ст. будынак часткова зруйнавалі (верхнія ярусы вежы), у наш час ратушы вярнулі аўтэнтычны выгляд | [[Файл:Niaśviskaja ratuša. Нясьвіская ратуша (1820-36).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Niaśviskaja ratuša. Нясьвіская ратуша (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Town Hall in Niasviz (2008).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Сноў]] | [[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля (Сноў)|Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, у 1920-я сьвятыні вярнулі аўтэнтычны выгляд | | [[Файл:Snoŭ, Niaśviskaja, Śviatoha Jana. Сноў, Нясьвіская, Сьвятога Яна (1918).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Сноўскі касцёл.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Сталовічы]] | [[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар янітаў (Сталовічы)|Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і кляштар янітаў]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. У 1866 годзе будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. Мураваны кляштар зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці. | | [[Файл:Stałavičy, Rynak. Сталавічы, Рынак (I. Atkinson, 1899).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Stałavičy. Сталавічы (16.08.2009).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Цялядавічы]] | [[Касьцёл і кляштар бэнэдыктынак (Цялядавічы)|Касьцёл і кляштар бэнэдыктынак]] | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. У 1866 годзе касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Шчорсы]] | [[Царква Сьвятога Дзьмітрыя Салунскага (Шчорсы)|Царква Сьвятога Дзьмітрыя Салунскага]] | Помнік архітэктуры барокавага клясыцызму. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. | | [[Файл:Ščorsy, Źmitraŭskaja. Шчорсы, Зьмітраўская (1900).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:В. Шчорсы - Дзьмітрыеўская царква DSC07837.JPG|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляшша]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 160 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Высокае Мазавецкае|Высокае]] | Царква Сьвятых Казьмы і Дзям'яна | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы. | [[Файл:Wysokie Mazowieckie - cerkiew św. św. Kosmy i Damiana.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Wysokie Mazowieckie - widok na cerkiew 1918 r.jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Wysokie Mazowieckie, kościół pw. Narodzenia NMP (01).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Бельск Падляскі]] | [[Касьцёл Маці Божай з Гары Кармэль і кляштар кармэлітаў (Бельск)|Касьцёл Маці Божай з Гары Кармэль і кляштар кармэлітаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. | | [[Файл:Bielsk, Karmelicki. Бельск, Кармэліцкі (1916).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kościół p.w. Matki Boskiej z Góry Karmel w Bielsku Podlaskim 01.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Бельск Падляскі]] | [[Царква Раства Багародзіцы (Бельск)|Царква Раства Багародзіцы]] | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. Па гвалтоўным пераводзе ў юрысдыкцыю [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] над драўлянай царквой паставілі купал-цыбуліну. | | [[Файл:Bielsk, Baharodzickaja. Бельск, Багародзіцкая (1915-18).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bielsk Podlaski - Church of St. Mary's Birth.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мельнік]] | [[Прачысьценская царка ў Мельніку|Царква Прачыстай Багародзіцы]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваную царкву перабудавалі ў маскоўскім стылі ў 1910 годзе. | | [[Файл:Mielnik, Pračyścienskaja. Мельнік, Прачысьценская (1939).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Cerkiew greko-kat., ob. prawosławna par. p.w. Narodzenia Matki Boskiej Przeczystej, mur., 1821-1823, 1907-1910 Mielnik 01 JoannaPyka.JPG|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Рэчыцкі павет|Панізоўе (Рэчыччына)]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 164 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Бабруйск]] | [[Касьцёл і калегіюм езуітаў (Бабруйск)|Касьцёл і калегіюм езуітаў]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак касьцёла часткова зруйнавалі дзеля будаваньня расейскай фартэцыі. | [[Файл:Babrujsk, Rynak, Jezuicki. Бабруйск, Рынак, Езуіцкі (1800) (2).jpg|цэнтар|150px]] | | [[Файл:Roman-Catholic church of St. Peter and Paul (Babrujsk, modern condition)-2.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Бабруйск]] | Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Фарны) | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зруйнавалі дзеля будаваньня расейскай фартэцыі. | [[Файл:Babrujsk, Fara. Бабруйск, Фара (1823).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Вялікія Нямкі]] | Касьцёл | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока, зачынены і зруйнаваны па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня]]. | | [[Файл:Vialikija Niamki. Вялікія Нямкі (1890).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Радага (Гомельская вобласьць)|Радага]] | Касьцёл Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі пры місіі езуітаў | Помнік архітэктуры клясыцызму, зачынены і часткова зруйнаваны ў выніку маскоўскай перабудовы па здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня. | | [[Файл:Radaha, Jezuicki. Радага, Езуіцкі (1869).jpg|цэнтар|150px]] | |} }}}} == [[Пінскі павет|Піншчына (Заходняе Палесьсе)]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 168 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Пінск]] | [[Замак Вішнявецкіх (Пінск)|Замак Вішнявецкіх]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | [[Файл:Pinsk, Karalin. Пінск, Каралін (N. Orda, 1875).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Пінск]] | [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынаў (Пінск)|Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]]. | | [[Файл:Pinsk, Bernardynski. Пінск, Бэрнардынскі (1918-39).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Царква Святой Барбары.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішча]] | [[Касьцёл Сьвятой Ганны і кляштар бэнэдыктынаў (Гарадзішча)|Касьцёл Сьвятой Ганны і кляштар бэнэдыктынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла часткова зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці, канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі. Захаваўся мураваны кляштар. | [[Файл:Haradzišča. Гарадзішча (N. Orda, 1875).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Haradzišča, Benedyktynski. Гарадзішча, Бэнэдыктынскі (1914).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Любяшоў]] | [[Касьцёл Сьвятога Яна Эвангеліста і калегіюм піяраў (Любяшоў)|Касьцёл Сьвятога Яна Эвангеліста і калегіюм піяраў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла часткова зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці, канчаткова зьнішчаны савецкімі ўладамі. Захаваўся мураваны кляштар. | [[Файл:Lubiašoŭ, Rynak, Pijarski. Любяшоў, Рынак, Піярскі (1800).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Lubiašoŭ, Rynak, Pijarski. Любяшоў, Рынак, Піярскі (1915-18).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Внутрішній дворик (клуатр) кляштору оо. піарів у Любешові. Тут вчився Косьцюшко..jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Моладава (Берасьцейская вобласьць)|Моладава]] | Царква Ўшэсьця Гасподняга | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока. У выніку перабудовы ў 2-й палове XIX ст. зруйнавалі дзьве бакавыя вежы, а над царквой паставілі купал-цыбуліну. | [[Файл:Moładaŭ, Ušeścienskaja. Моладаў, Ушэсьценская (N. Orda, 1864).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Moładaŭ, Ušeścienskaja. Моладаў, Ушэсьценская (1917).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Пагост Загародзкі]] | [[Касьцёл Сьвятога Язэпа (Пагост Загародзкі)|Касьцёл Сьвятога Язэпа]] | Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | [[Файл:Pahost Zaharodzki, Śviatoha Jazepa. Пагост Загародзкі, Сьвятога Язэпа (1900) (3).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Pahost Zaharodzki, Śviatoha Jazepa Пагост Загародзкі, Сьвятога Язэпа (1920-29) (2).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Столін]] | [[Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі (Столін)|Касьцёл Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі]] | Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, канчаткова зруйнаваны савецкімі ўладамі. | [[Файл:Stolin, Kaścielny. Столін, Касьцельны (1914).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Stolin, Kaścielny. Столін, Касьцельны (K. Niedabitoŭski, 1936).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Тураў]] | [[Тураўская вежа|Вежа]] | Фартыфікацыя [[Тураўскі замак|Тураўскага замка]], збудаваная ў 2-й палове XIII ст., пазьней узнаўлялася. Мураваную вежу зруйнавалі ў 1830 годзе. | | | |} }}}} == [[Полацкае ваяводзтва|Полаччына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 176 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Полацак]] | [[Касьцёл Сьвятой Ганны і кляштар бэрнардынаў (Полацак)|Касьцёл Сьвятой Ганны і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]], пазьней узарваны савецкімі ўладамі. Захаваліся руіны касьцёла і кляштару. | [[Файл:Połacak, Zadźvińnie. Полацак, Задзьвіньне (1838).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Połacak, Zadźvińnie. Полацак, Задзьвіньне (1901-17) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:ПОЛАЦК. Руіны касцёла кляштара бернардзінцаў — POLACK. Ruiny kaściola kliaštara biernardzincaŭ..jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Полацак]] | [[Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар францішканаў (Полацак)|Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар францішканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла зруйнавалі неўзабаве па гвалтоўным закрыцьці. | [[Файл:Połacak, Vialikaja, Franciškanski. Полацак, Вялікая, Францішканскі (1862).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Полацак]] | [[Манастыр базылянаў (Полацак)|Манастыр базылянаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі зруйнавалі ў пачатку XX ст. | [[Файл:Połacak, Vierchni Zamak. Полацак, Верхні Замак (N. Orda, 1875).jpg |цэнтар|150px]] | [[Файл:Połacak, Vierchni Zamak. Полацак, Верхні Замак (1889-91).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Сафійскі сабор, Полацк.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Полацак]] | [[Полацкая ратуша|Ратуша]] | Мураваны будынак зруйнавалі па 1772 годзе. У 1780 годзе на месцы ратушы збудавалі дом генэрал-губэрнатара. | [[Файл:Połackaja ratuša. Полацкая ратуша (XVIII).jpg |цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Полацак]] | [[Царква Сьвятога Спаса (Полацак)|Царква Сьвятога Спаса]] | Помнік архітэктуры полацкай школы дойлідзтва з элемэнтамі клясыцызму. Мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. | [[Файл:Połacak, Spas, Spaskaja. Полацак, Спас, Спаская (1833).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Połacak, Spas, Spaskaja. Полацак, Спас, Спаская (1890).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:SЦарква.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Валынцы]] | Царква Сьвятых Барыса і Глеба | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю клясыцызму. Драўляны будынак пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | [[Файл:Vałyncy, Drysa. Валынцы, Дрыса (N. Orda, 25.06.1875-76).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Vałyncy, Drysa. Валынцы, Дрыса (1913).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Глыбокае]] | [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў (Глыбокае)|Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў пры перабудове пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. Большую частку мураванага кляштару зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці. | [[Файл:Hłybokaje. Глыбокае (1878).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Hłybokaje, Karmelickaja. Глыбокае, Кармэліцкая (J. Dulevič, 1920-29).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Глыбоцкія замалёўкі. Царква на плошчы (01).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Кублічы]] | [[Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі (Кублічы)|Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі, зруйнаваны да 1945 году. | [[Файл:Kubličy. Кублічы (1903).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Kubličy. Кублічы (1913).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Невель]] | [[Царква Прачыстай Багародзіцы (Невель)|Царква Прачыстай Багародзіцы]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваная царква пацярпела ад маскоўскай перабудовы, канчаткова зьнішчаная савецкімі ўладамі. | | [[Файл:Nieviel, Rynak, Pračyścienskaja. Невель, Рынак, Прачысьценская (1942).jpg|цэнтар|150px]] | |} }}}} == [[Слонімскі павет|Слонімшчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 185 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Слонім]] | [[Касьцёл Божага Цела і кляштар канонікаў лятэранскіх (Слонім)|Касьцёл Божага Цела і кляштар канонікаў лятэранскіх]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, канчаткова зруйнаваны ў 1950-я. Мураваны кляштар зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці. | [[Файл:Słonim. Слонім (1884).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Słonim, Rynkavaja-Panasoŭskaja, Lateranski. Слонім, Рынкавая-Панасоўская, Лятэранскі (1901-14).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Краявіды Слоніма (14).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Слонім]] | [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар бэрнардынаў (Слонім)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і кляштар бэрнардынаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]]. | | [[Файл:Słonim, Bernardynskaja. Слонім, Бэрнардынская (1915-18).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Краявіды Слоніма (19).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Слонім]] | [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар дамініканаў (Слонім)|Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі зруйнавалі ў 1856. | [[Файл:Słonim, Ružanskaja. Слонім, Ружанская (1851).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Слонім]] | [[Палац Агінскіх (Слонім)|Палац Агінскіх]] | Мураваны палац зруйнавалі ў XIX ст. | | [[Файл:Słonim, Zamčyšča, Aginski. Слонім, Замчышча, Агінскі (1900).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Слонім]] | [[Слонімская ратуша|Ратуша]] | Мураваны будынак часткова зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Слонім]] | [[Тэатар Агінскіх (Слонім)|Тэатар Агінскіх]] | Мураваны тэатар зруйнавалі ў XIX ст. | [[Файл:Słonim, Opernaja. Слонім, Опэрная (1800).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Быцень]] | [[Царква Сьвятога Язафата (Быцень)|Царква Сьвятога Язафата]] | Помнік архітэктуры віленскага барока. У 1914 годзе на загад генэрала Аляксеева расейскія войскі ўзарвалі царкву<ref>[http://www.rusalbom.ru/photo/default/11196 Старая Бытенская церковь], [http://www.rusalbom.ru/ Большой Русский Альбом]</ref>, канчаткова помнік зьнішчылі за савецкім часам. | [[Файл:Bycień, Rynak. Быцень, Рынак (1912).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Bycień, Rynak. Быцень, Рынак (1919-39) (2).jpg|цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Дзярэчын]] | [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар дамініканаў (Дзярэчын)|Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар дамініканаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваныя будынкі зруйнавалі па гвалтоўным закрыцьці кляштару (1866). | | [[Файл:Dziarečyn, Rynak, Daminikanski. Дзярэчын, Рынак, Дамініканскі (N. Orda, 21.05.1877).jpg |цэнтар|150px]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Новадзявяткавічы|Дзявяткавічы]] | [[Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Новадзявяткавічы)|Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны касьцёл пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | [[Файл:Dziaviatkavičy. Дзявяткавічы (1867) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Dziaviatkavičy, Śviatych Piatra i Paŭła. Дзявяткавічы, Сьвятых Пятра і Паўла (N. Tikhvinsky, 1867).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Novadzieviatkavičy. Новадзевяткавічы (3.04.2011).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Новадзявяткавічы|Дзявяткавічы]] | [[Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Новадзявяткавічы)|Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]]. Званіца | Помнік архітэктуры барока. Мураваная званіца пацярпела ад перабудовы касьцёла пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | [[Файл:Dziaviatkavičy. Дзявяткавічы (1867) (3).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Dziaviatkavičy, Śviatych Piatra i Paŭła. Дзявяткавічы, Сьвятых Пятра і Паўла (N. Tikhvinsky, 1867) (6).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Novadzieviatkavičy. Новадзевяткавічы (2011).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Зьдзецел]] | [[Палац Радзівілаў (Зьдзецел)|Палац Радзівілаў]] | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак часткова зруйнавалі па канфікацыі маёнткаў Солтанаў дзеля прыстасаваньня пад кашары. | [[Файл:Ździecieł, Radzivił. Зьдзецел, Радзівіл (1871).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Ździecieł, Radzivił. Зьдзецел, Радзівіл (1919-39).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Radzivił Palace in Ździecieł (6.06.2010).jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Раготна]] | [[Касьцёл Анёлаў-Ахоўнікаў (Раготна)|Касьцёл Анёлаў-Ахоўнікаў]] | Помнік архітэктуры клясыцызму. Мураваны будынак часткова пацярпеў ад перабудовы касьцёла пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | | [[Файл:Rahotna. Раготна (1915).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Косцел в Роготно после обновления фасада в 2016 году.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ружаны]] | [[Ружанская ратуша|Ратуша]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | [[Файл:Ružanskaja ratuša. Ружанская ратуша (J. Becker, 1762-88).jpg|цэнтар|150px]] | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Ружаны]] | [[Царква Сьвятых Пятра і Паўла (Ружаны)|Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базылянаў]] | Помнік архітэктуры барока. У XIX ст. мураваны будынак царквы пацярпеў ад маскоўскай перабудовы | [[Файл:Ružany, Bazylanski. Ружаны, Базылянскі (J. Becker, 1762-88).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Ružany, Rynak, Bazylanski. Ружаны, Рынак, Базылянскі (1915-18).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Ružany church of St. Peter and St. Paul 003.Jpeg|цэнтар|150px]] |} }}}} == [[Слуцкае княства|Случчына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 199 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Слуцак]] | [[Віленская брама (Слуцак)|Брама Віленская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Слуцак]] | [[Востраўская брама|Брама Востраўская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Слуцак]] | [[Капыльская брама|Брама Капыльская]] | Мураваны будынак зруйнавалі ў XIX ст. | | | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Раманаў (Менская вобласьць)|Раманаў]] | Царква Сьвятога Юрыя | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока, які пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. Канчаткова зруйнаваны за савецкім часам | [[Файл:Ramanaŭ, Rynak, Juraŭskaja. Раманаў, Рынак, Юраўская (D. Strukov, 1864-67).jpg|цэнтар|150пкс]] | [[Файл:Ramanaŭ, Morač-Rynak, Juraŭskaja. Раманаў, Морач-Рынак, Юраўская (1944-49) (3).jpg|цэнтар|150пкс]] | |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Цімкавічы]] | Царква Сьвятога Міколы | Помнік традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры з элемэнтамі стылю барока, які пацярпеў ад маскоўскай перабудовы. Канчаткова зруйнаваны за савецкім часам | | [[Файл:Cimkavičy, Niaśviskaja, Mikolskaja. Цімкавічы, Нясьвіская, Мікольская (J. Najman, 1917).jpg|цэнтар|150пкс]] | |} }}}} == [[Троцкі павет|Троччына]] == {{Аўтанумарацыя табліцы | Старт = 204 | {{ {| cellspacing="1" cellpadding="10" style="width: 100%; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|ВКЛ}} align="center" ! № !! Месца !! Назва !! Камэнтар !! Выгляд да руйнаваньня !! Выгляд па руйнаваньні{{Заўвага|name="abo"|або ў час руйнаваньня}} !! Сучасны стан''' |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Трокі]] | Касцёл Сьвятога Мікалая і кляштар бэрнардынаў | Помнік архітэктуры барока. Па ліквідацыі кляштару ў 1865 годзе расейскія ўлады зруйнавалі вежы касьцёла, а каля 1880 году — рэшту будынка. | [[Файл:Troki, Bernardynski. Трокі, Бэрнардынскі (H. Lajbovič, 1760).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Troki, Bernardynskaja. Трокі, Бэрнардынская (J. Čachovič, 1865-80) (2).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Traku buv bernardinu vienuolyno liekanos2011.jpg|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Алькенікі]] | Касцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]]. | [[Файл:Alkieniki, Franciškanski. Алькенікі, Францішканскі (1839).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Alkieniki, Franciškanski. Алькенікі, Францішканскі (1904-05).jpg|цэнтар|150px]] | [[Файл:Ruins of Valkininkai Monastery, 02.JPG|цэнтар|150px]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Высокі Двор]] | Касьцёл Сьвятога Дамініка і кляштар дамініканаў | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак касьцёла пацярпеў ад перабудовы пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | [[Файл:Vysoki Dvor, Daminikanski. Высокі Двор, Дамініканскі (1835).jpg|цэнтар|150пкс]] | [[Файл:Vysoki Dvor, Daminikanski. Высокі Двор, Дамініканскі (1904-05).jpg|цэнтар|150пкс]] | [[Файл:Aukstadvaris Dominikas church.jpg|цэнтар|150пкс]] |- style="background:#EEEEEE" align="left" | 1 | [[Мерач]] | Ратуша | Помнік архітэктуры барока. Мураваны будынак ратушы зьнішчылі дзеля пабудовы царквы-[[мураўёўкі]] Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі. | [[Файл:Mierackaja ratuša. Мерацкая ратуша (1852).jpg|цэнтар|150пкс]] | [[Файл:Mierač, Uźvižanskaja. Мерач, Узьвіжанская (1901-39).jpg|цэнтар|150пкс]] | [[Файл:Merkinė, Lithuania - panoramio (16).jpg|цэнтар|150пкс]] |} }}}} == Глядзіце таксама == * [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР]] * [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных Маскоўскім патрыярхатам]] * [[Мураўёўкі]] * [[Купал-цыбуліна]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Эклектыка. Архітэктура Беларусі другой паловы XIX — пачатку XX ст.}} * {{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)}} * [[Інэса Слюнькова|Слюнькова И. Н.]] Храмы и монастыри Беларуси XIX века в составе Российской империи: Пересоздание наследия. ― М.: Прогресс-Традиция, 2010. {{ISBN|978-5-89826-326-8}}. == Вонкавыя спасылкі == * {{Спасылка|аўтар =Павел Добровольский |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 11.07.2017 |url = https://news.tut.by/culture/550660.html |загаловак = Замки, храмы и ратуши. Кто, когда и зачем уничтожил исторический облик крупных городов Беларуси |фармат = |назва праекту = |выдавец = [[TUT.BY]] |дата = 15 лютага 2019 |мова = ru |камэнтар =}} * {{Спасылка|аўтар =Павел Добровольский |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 10.04.2017 |url = https://news.tut.by/culture/537521.html |загаловак = Семь белорусских городов, которые выглядели гораздо красивее |фармат = |назва праекту = |выдавец = [[TUT.BY]] |дата = 15 лютага 2019 |мова = ru |камэнтар =}} {{Русіфікацыя}} [[Катэгорыя:Архітэктура Вялікага Княства Літоўскага]] [[Катэгорыя:Сьпісы збудаваньняў]] b9raaa4zni1ghhgntj69kgpvyo54uz3 14 170379 2332627 2117464 2022-08-15T17:13:27Z Wikisaurus 55002 wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Нацыяналісты паводле народаў]] [[Катэгорыя:Азэрбайджанскія палітыкі|Нацыяналісты]] [[Катэгорыя:Азэрбайджанскі нацыяналізм|Нацыяналісты]] [[Катэгорыя:Асобы Азэрбайджану паводле палітычных перакананьняў]] 58520a4kpboz3ehhb0zxvsawvyu1h5f 14 170745 2332715 2239926 2022-08-16T09:03:23Z Taravyvan Adijene 1924 Commons wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Кансэрваторыі паводле краінаў]] [[Катэгорыя:Эўрапейскія кансэрваторыі]] [[Катэгорыя:Адукацыя Гішпаніі|Кансэрваторыі]] [[Катэгорыя:Азэрбайджанскія музычныя арганізацыі|Кансэрваторыі]] [[Катэгорыя:Азэрбайджанская музыка|Кансэрваторыі]] 54d2b4cbxgxi0jsd97q8moz1p62sdv9 2332716 2332715 2022-08-16T09:03:41Z Taravyvan Adijene 1924 выдаленая [[Катэгорыя:Адукацыя Гішпаніі]]; дададзеная [[Катэгорыя:Адукацыя Азэрбайджану]] з дапамогай [[Вікіпэдыя:Прылады/HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Кансэрваторыі паводле краінаў]] [[Катэгорыя:Эўрапейскія кансэрваторыі]] [[Катэгорыя:Адукацыя Азэрбайджану|Кансэрваторыі]] [[Катэгорыя:Азэрбайджанскія музычныя арганізацыі|Кансэрваторыі]] [[Катэгорыя:Азэрбайджанская музыка|Кансэрваторыі]] 02s8gt2qbfge88amo3tg3jxc7zckhjc 14 174517 2332731 1945359 2022-08-16T09:33:14Z Taravyvan Adijene 1924 выдаленая [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Аўстрыі]]; дададзеная [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Аўстрыі паводле земляў]] з дапамогай [[Вікіпэдыя:Прылады/HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Аўстрыі паводле земляў|Верхняя Аўстрыя]] [[Катэгорыя:Асобы Верхняй Аўстрыі]] os4rbon3gl0jlg1xw9eqrx975io6kk3 14 177010 2332757 1862333 2022-08-16T10:05:21Z Taravyvan Adijene 1924 Commons wikitext text/x-wiki {{Болей}} {{Іншыя катэгорыі|Мэдыцынская інфарматыка}} [[Катэгорыя:Інфармацыйная навука]] [[Катэгорыя:Біяінжынэрыя]] [[Катэгорыя:Біятэхналёгія]] [[Катэгорыя:Біястатыстыка]] [[Катэгорыя:Вылічальная біялёгія]] [[Катэгорыя:Матэматычная і тэарэтычная біялёгія]] [[Катэгорыя:Фармальныя навукі]] 8937k1f5ybhqlrot1gpts9gzmtx5rh5 14 180672 2332626 1943308 2022-08-15T17:13:23Z Wikisaurus 55002 wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Асобы Беларусі паводле палітычных перакананьняў|Нацыяналісты]] [[Катэгорыя:Беларускі нацыяналізм| Нацыяналісты]] [[Катэгорыя:Нацыяналісты паводле народаў]] 2q5hgvjpmyjrthlbipegc6ell7cgug9 0 185181 2332629 2331626 2022-08-15T17:38:01Z Rodriguezd028 76526 Афіцыйны сайт абноўлены ў адпаведнасці з Facebook і Instagram клуба. wikitext text/x-wiki {{Футбольны клюб |Назва = Монс Кальпэ |Лягатып = |ПоўнаяНазва = Mons Calpe Sports Club |Заснаваны = 2013 |Горад = [[Гібральтар]] |Стадыён = [[Вікторыя (стадыён)|Вікторыя]] |Умяшчальнасьць = 2800 |Прэзыдэнт = |Трэнэр = |Чэмпіянат = [[Нацыянальная ліга чэмпіянату Гібральтару па футболе|Нацыянальная ліга]] |Сэзон = [[Чэмпіянат Гібральтару па футболе 2021—2022 гадоў|2021—2022]] |Месца = 6 месца |Сайт = https://vamons.com/ |Прыналежнасьць = Гібральтарскія }} «'''Монс Кальпэ'''» ({{мова-en|Mons Calpe}}) — футбольны клюб з [[Гібральтар]]у. Заснаваны ў 2013 годзе. == Вонкавыя спасылкі == * [https://vamons.com/ Афіцыйны сайт] {{Нацыянальная ліга чэмпіянату Гібральтару па футболе}} 4682tq9t54d70v6ambp3atz95417nq0 0 222292 2332687 2332595 2022-08-15T21:36:31Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Рэакцыя Летувы */ + wikitext text/x-wiki '''Ліцьві́нства''', '''ліцьвіні́зм''' (таксама '''літві́нства''', '''літвіні́зм''') — шырокая гістарыяграфічная, культурная і грамадзка-палітычная плынь, якая грунтуе гісторыю [[Беларусь|Беларусі]] на спадчыне [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і акцэнтуе беспасярэднюю повязь паміж гістарычнымі [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і сучаснымі [[Беларусы|беларусамі]]. Складовая частка [[Беларускі нацыяналізм|беларускага нацыяналізму]], таксама можа разглядацца як рэгіянальная самаідэнтыфікацыя або як этап у разьвіцьці беларускага народа і Беларусі<ref name="BielaruskiPartyzan-2017">[https://belaruspartisan.by/politic/368099/ Литвины vs белорусы: поиск своего места в истории или глупые разборки?], [[Беларускі партызан]], 19 студзеня 2017 г.</ref>. Гісторыкі [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць ўвагу на тое, што ліцьвінства ня можа быць альтэрнатывай [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускасьці]], бо ёсьць яе неад’емнай складовай часткай. Проціпастаўляць іх — значыць дэструктыўна перакручваць рэальную гісторыю і этнагенэз беларусаў<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/28920419.html Зноў пра ідэнтычнасьць Скарыны], [[Радыё Свабода]], 15 сьнежня 2017 г.</ref><ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. Як падкрэсьлівае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]] у кнізе «[[Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае]]», «''Мы — беларусы, але мы і ліцьвіны, спадкаемцы гісторыі і культуры магутнай эўрапейскай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага''»<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. == Гісторыя == [[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой [[Літва]] атаясамліваецца зь [[Белая Русь|Белай Русьсю]] («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам [[Жамойць]] (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]] === Вялікае Княства Літоўскае === {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Літва}} Існуе некалькі тэорыяў паходжаньня гістарычных [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]]: «заходнеславянская» — ад племяннога зьвязу [[Люцічы|люцічаў]] ([[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}}</ref>, [[Павал Урбан]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}</ref>, [[Алесь Жлутка]]<ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}}</ref>, [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]]<ref name="Arlou-2012">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}</ref> ды іншыя), блізкая да яе з улікам шэрагу яўна [[Германскія мовы|ўсходнегерманскіх]] імёнаў і тапонімаў люцічаў «усходнегерманская» (Алёхна Дайліда<ref>Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с.</ref>), а таксама «балтыйска-славянскага [[сымбіёз]]у» з паступовай мірнай і ахвотнай [[Славянскія мовы|славянізацыяй]] мясцовага [[Балтыйскія мовы|балтыйскага]] насельніцтва ([[Аляксандар Краўцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}</ref><ref>{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}}</ref>, Уладзімер Арлоў<ref name="Arlou-2012"/> ды іншыя). [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: Сапраўдная Літва ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «Літоўскай або Белай Русі», тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] У XIV—XVII ст. назва «ліцьвіны» тэрытарыяльна ахоплівала амаль усе землі [[Беларусь|Беларусі]]<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 94.</ref>. У XVI ст. літвой (ліцьвінамі) стабільна вызначалі сябе баяры [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]<ref>Янковіч А. Анталогія літвінізму: крыніцы, ідэя, рэалізацыя // Палітычная сфера. № 6, 2006. С. 11.</ref>. Умацаваньне гэтай формы самасьвядомасьці адбылося па аб’яднаньні Вялікага Княства Літоўскага з [[Польскае Каралеўства (1385—1569)|Каралеўствам Польскім]] у [[Рэч Паспалітая|Рэч Паспалітую]], якая разглядалася як аб’яднаньне «двух народаў» ([[Палякі|палякаў]] і ліцьвінаў). Па ўтварэньні Рэчы Паспалітай магнаты і шляхта Вялікага Княства Літоўскага доўгі час падкрэсьлівалі, што яны менавіта ліцьвіны, чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасьвядомасці<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.</ref>. У XVI—XVII стагодзьдзях назва ліцьвіны стала найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці беларускага народа і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнай кансалідацыі<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.</ref><ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.</ref>. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === {{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Беларусі|Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Краёўцы}} [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] Па [[анэксія|анэксіі]] земляў Вялікага Княства Літоўскага (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161"/>. Узьнікненьне ліцьвінства як культурнай плыні прымяркоўваюць да першай паловы ХІХ стагодзьдзя, калі ў межах гэтай традыцыі адбывалася [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускае культурнае назапашваньне]]. Тагачаснае ліцьвінства грунтавалася на гістарычных і культурных традыцыях Вялікага Княства Літоўскага, выяўлялася ў цікавасьці да народнай культуры, на ўсьведамленьні этнакультурнай адметнасьці як ад [[Расейцы|расейцаў]], так і ад [[Палякі|палякаў]]. Дзеячы ліцьвінства былі патрыётамі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], хоць і адрозьніваліся высокай ступеньню аўтаномнасьці. Паводле сваёй канфэсійнай прыналежнасьці большасьць прыхільнікаў гэтай традыцыі былі вернікамі-[[каталіцтва|каталікамі]], а паводле [[Стан (сацыяльная група)|стану]] належалі да шляхты<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] «Краёвая ідэя» ў беларускай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Зміцер Колас, 2017. С. 60—61.</ref>. У канцы ХІХ — пачатку ХХ стагодзьдзя сфармавалася суполка [[Краёўцы|краёўцаў]], якія вызначалі сябе формулай «ліцьвін паводле паходжаньня, паляк паводле нацыянальнасьці»{{Заўвага|Як зазначае польскі гісторык [[Юліюш Бардах]], «''„Так, напрыклад [[Рышард Радзік]] канстатаваў: Шляхецкія эліты Беларусі <…>, тыповае асяродзьдзе беларуска-польскага памежжа, [а менавіта] gente Lithuani (Rutheni), natione Poloni, былі людзьмі, якія паходзілі часьцей за ўсё зь беларускай грамадзкасьці, у тым ліку з баярства, і захоўвалі пачуцьцё лучнасьці зь мясцовым насельніцтвам, краем, яго гісторыяй і культурай. Іх малой Бацькаўшчынай было месца нараджэньня ў Беларусі; сярэдняй або рэгіянальнай — Вялікае Княства Літоўскае і тое, што па ім засталося; а вялікай або ідэалягічнай Бацькаўшчынай — Рэч Паспалітая і ўспаміны пра яе. Па паразе паўстаньня 1863 году гэтыя людзі ўсё мацней канфліктавалі з агрэсіўнай расейскасьцю, шукалі падтрымкі ў польскасьці як у рэальнай сіле“. Паступова ранейшае традыцыйнае вызначэньне „ліцьвін“ (беларус) замянялася прызнаньнем: „я — паляк“»<ref>[[Юліюш Бардах|Бардах Ю.]] Пра краёўцаў, краёвасць і лакальны патрыятызм — некалі і сёння // Homo Historicus 2019. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. [[Аляксандар Смалянчук|А. Смаленчука]]. — Вiльня: Палітычная сфера, 2019. С. 58.</ref>}} і намагаліся стварыць другую унію Польшчы і Літвы (Беларусі). У 1907 годзе краёўцы стварылі [[Краёвая партыя Літвы і Русі|Краёвую партыю Літвы і Русі]], але ўжо ў 1908 годзе партыя зьнікла з палітычнай арэны. Зноў актывізавалася ў час [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]]. З адраджэньнем [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшчы]] як незалежнай дзяржавы і адмовы ад канфэдэрацыйных плянаў краёвы рух амаль спыніў сваё існаваньне. У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзя нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў гістарычнай Літвы<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Аднак частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>. Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|[[Пагоня]] як сымбаль [[Белая Русь|Белай Русі]] (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] Разам з тым, усе дзеячы беларускага нацыянальна-вызвольнага руху (ад [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]] да [[Янка Купала|Янкі Купалы]]) бесьперапынна падкрэсьлівалі повязь Беларускай дзяржаўнасьці зь Вялікім Княства Літоўскім, а ўсе беларускія гісторыкі (ад [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]] да [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]]) называлі ВКЛ «Беларуска-Літоўскім гаспадарствам». Гэтая ж пазыцыя знайшла адлюстраваньне ў [[Другая Ўстаўная грамата|Другой Устаўной грамаце]] Беларускай Народнай Рэспублікі ад 9 сакавіка 1918 году («''Пасьля трох з паловаю вякоў няволі зноў на увесь сьвет кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве і будзе жыць''»), а гербу [[Пагоня|Пагоні]] («''старадаўняй Літоўскай Пагоні''»), які стаў дзяржаўным сымбалем БНР, прысьвяціў [[Пагоня (песьня)|свой верш]] клясык беларускай літаратуры [[Максім Багдановіч]]. Тым часам яшчэ ўлетку 1916 году [[Беларускі народны камітэт]] на чале з Антонам Луцкевічам падтрымаў і пашырыў ідэю [[Канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага]] да канцэпцыі «Злучаных Штатаў» ад [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] да [[Чорнае мора|Чорнага]] мораў, якія плянавалася ўтварыць зь незалежных [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летувы]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Украіна|Ўкраіны]]. Падобны зьвяз тлумачыўся найперш эканамічнымі прычынамі — атрыманьнем выйсьця да мора і патрэбамі нацыянальнай абароны. У 1917 годзе беларускія арганізацыі працягвалі выступаць за ўтварэньне Беларуска-Летувіскай дзяржавы (падтрымана ў верасьні 1917 году [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускім нацыянальным камітэтам]] у [[Менск]]у), прычым рабілі гэта, нягледзячы на пазыцыю [[Летувіская Тарыба|Летувіскай Тарыбы]], якая заявіла прэтэнзіі на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічныя тэрыторыі беларусаў]]. Пры канцы студзеня 1918 году ў Вільні прайшла [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларуская канфэрэнцыя]], якая прыняла рэзалюцыю аб імкненьні стварыць незалежную дэмакратычную дзяржаву зь дзьвюх асноўных нацыянальных тэрыторыяў — беларускай і летувіскай. Па абвяшчэньні ў лютым 1918 году незалежнасьці Летувы ў хаўрусе зь [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыяй]] (у ліпені 1918 году прапанову ад Тарыбы стаць [[Летува (каралеўства, 1918)|каралём Летувы]] пад імём «Міндаўгаса II» прыняў нямецкі прынц і вайсковец [[Вільгельм Карл фон Урах]]) ідэя канфэдэрацыі не ўздымалася<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 351—352.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Литвины из альбома Яна Левицкого 2.jpg|111|Biełarusy, Mahiloŭ. Беларусы, Магілёў (1882) (2).jpg|101|«Ліцьвіны. Сяляне з ваколіцаў [[Вільня|Вільні]]» (1841 г.) і «Тыпы беларусаў [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]]» (1882 г.)}} У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта беларуская мова, якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя ліцьвіны — гэта беларусы, а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: "''…"па-літоўску" г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''"{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. === Міжваенны час === У [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|міжваеннай Польшчы]] краёўцы склалі суполку [[Віленскія кансэрватары|віленскіх кансэрватараў]] (таксама вядомых як крэсавыя або віленскія зубры) і намагаліся стварыць польска-беларускую фэдэрацыю. Яны выказваліся за дэцэнтралізацыю кіраваньня дзяржавай і разьвіцьцё мясцовага самакіраваньня; за стымуляваньне эканамічнага разьвіцьця [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] і доступ беларусам на дзяржаўныя пасады, за падтрымку праваслаўнай царквы і ўвядзеньне [[Беларуская мова|беларускай мовы]] ў праваслаўнае набажэнства; прыхільна-нэўтральна ставіліся да фармаваньня беларускае нацыянальнае сьвядомасьці ў беларускамоўных сялянаў Польшчы. Уважалі сябе за нашчадкаў шляхты [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і носьбітаў ягоных традыцыяў. Але рух заняпаў з пачаткай [[Другая сусьветная вайна|Другой Сусьветнай вайны]]. Падпісаньне ў ліпені 1920 году савецка-летувіскай [[Маскоўская дамова (1920)|Маскоўскай дамовы]], згодна зь якой Летува атрымала значную частку гістарычных і этнаграфічных земляў беларусаў, выклікала пратэст з боку кіраўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 363—365.</ref>. Ужо ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі былы старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Язэп Лёсік]] апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»<ref>Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.</ref>, у якім зазначыў: «''Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. <…> Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. <…> А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. <…> Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. <…> Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя <…> і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі''». Неўзабаве, аднак, [[Беларусізацыя|беларусізацыю]] ў БССР спыніў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскі тэрор]], які цалкам зьнішчыў беларускую гістарычную школу (Язэпа Лёсіка арыштавалі ўжо ў 1930 годзе — увогуле жа, савецкія ўлады фізычна або духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк)<ref name="Katlarcuk-2009">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[ARCHE Пачатак]]. № 9, 2009.</ref>. У 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]], былы [[Міністры ўнутраных справаў БНР|міністар унутраных справаў БНР]] [[Тамаш Грыб]] у сваім артыкуле «[[wikisource:be:На два франты|На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)]]» падкрэсьліваў: «''Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! <…> Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»<ref>[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.</ref>. У 1939 годзе [[Ян Станкевіч]], які з 1927 году выкладаў у [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]], зазначыў: «''Трэба зацеміць, што з гледзішча нацыянальнага Беларусы ў гэтую пару звалі сябе Ліцьвінамі, гэтак-жа нас звалі ўсе нашыя суседзі, але з гледзішча рэлігійнага Беларусы ўсходняга абраду заўсёды зваліся [[Русіны (гістарычны этнонім)|Русінамі]]''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Гісторыя Беларускага языка. — Вільня, 1939. C. 6.</ref>. === Паваенны час === Па [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|зьнішчэньні беларускай гістарыяграфіі ў часы сталінскага тэрору]] адным зь першых дасьледнікаў, хто спрабаваў высьветліць, як назва «Літва» перамясьцілася на тэрыторыю суседняй дзяржавы і як славяне-ліцьвіны сталі беларусамі, быў [[Вацлаў Пануцэвіч]] (1911—1991), які выдаваў навуковы часопіс «[[Літва (часопіс)|Litva]]», а таксама апублікаваў некалькі манаграфічных публікацыяў, зь якіх асаблівую навуковую вартасьць маюць кнігі «Літва і Жмудзь» (Чыкага, 1953—1954 год) і «З гісторыі Беларусі або Крывіччыны-Літвы» (Чыкага, 1965 год). Гісторык мовы [[Алесь Жлутка]] адзначае засяроджанасьць Вацлава Пануцэвіча на гістарычных крыніцах і яго грунтоўную філялягічную падрыхтоўку<ref name="Zlutka-1998"/>. Погляды Вацлава Пануцэвіча падтрымаў і разьвіў гісторык [[Павал Урбан]] (1924—2011), які адзначыў разьмежаваньне ліцьвінаў і жамойтаў і што Жамойць была адасобленай ад Літвы моўна і этнічна. У рамках гэтай праграмы знаходзіцца сьцьверджаньне гісторыка, што «''ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жмудзкая мова пачынае звацца літоўскай''» («У сьвятле гістарычных фактаў», 1972 год). Ужо ў найноўшы пэрыяд у Беларусі выйшла чарговая праца П. Урбана «Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў» (1994 год), у якой аўтар сфармуляваў наступную тэзу: «''[[Аўкштота]] была асобнай зямлёй і ніколі не атаясамлівалася з уласна Літвой''». Пашыраны варыянт (у першую чаргу праз улучэньне дадаткаў) гэтай кнігі пад назвай «Старажытныя ліцьвіны» апублікавалі празь сем гадоў<ref name="Dziarnovic-2012">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.</ref>. Тым часам у паваеннай Беларусі да падобных высноваў у сваіх дасьледаваньнях, якія праводзіліся па-за афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй, прыйшоў [[Мікола Ермаловіч]] (1921—2000), які завяршыў у 1968 годзе працу над кнігай «Па сьлядах аднаго міта». Гэтая кніга доўгі час пашыралася пад закансьпіраванай назвай «Сто старонак» і ўпершыню легальна выйшла з друку толькі ў 1989 годзе. З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР ужо ў другой палове 1980-х гадоў канцэпцыя М. Ермаловіча атрымала інстытуцыянальнае, фармальнае акадэмічнае завяршэньне і пашырылася ў літаратуры<ref name="Dziarnovic-2012"/>. === Незалежная Беларусь === 22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]]. У звароце арганізацыйнага камітэту паведамляецца, што першы ўпамін назвы Літва (Lituae) у пісьмовых крыніцах — нямецкіх Квэдлінбурскіх аналах — належыць да 1009 году. Аўтары звароту адзначаюць, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі. «''Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь зьяўляецца галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, аб’ядналая ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае''», — гаворыцца ў звароце<ref>{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/01/22/279333_279363|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}</ref>. == Пытаньне назваў == {{Асноўны артыкул|Літва|Ліцьвіны|Белая Русь|Беларусь|Летува}} [[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — Літва, сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]] === Гістарычная Літва і сучасная Летува === Адной з прыкметаў прыхільнасьці да ліцьвінства часам называюць разьмежаваньне назваў Літвы і [[Летува|Летувы]], якія пачалі атаясамлівацца ў розных мовах у XX ст. — за часамі [[Русіфікацыя Беларусі|гвалтоўнай русіфікацыі Беларусі]] і [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|масавага зьнішчэньня беларускіх інтэлектуальных элітаў]]. Аднак на аб’ектыўную патрэбу тэрміналягічнага адрозьненьня гістарычнай Літвы і сучаснай Летувы зьвяртаюць увагу як беларускія гісторыкі і мовазнаўцы ([[Ян Станкевіч]]<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мінск)}}, 2003. С. 633—634.</ref>, [[Павал Урбан]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 5.</ref>, [[Мікола Ермаловіч]]<ref>[http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/ermalovich/Мікола_Ермаловіч._Успаміны,_творы,_фотаматэрыялы.html Яго чакала Беларусь чатыры стагоддзі: Зборнік дакументаў і матэрыялаў да 85-годдзя з дня нараджэння Міколы Ермаловіча. Успаміны, творы, фотаматэрыялы]. — {{Менск (Мн.)}}, 2007. — 360 с.</ref>, [[Аляксандар Краўцэвіч]]<ref name="Kraucevic-1993">[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.</ref><ref>[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Тэрміны «Літва» і «Летува» ў сучаснай беларускай гістарыяграфіі // [[Гістарычны Альманах]]. Том 9, 2004.</ref><ref>{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10—12.</ref>, [[Генадзь Сагановіч]]<ref>[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [http://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 237.</ref>, [[Ніна Баршчэўская]]<ref>[[Ніна Баршчэўская|Баршчэўская Н.]] Уплыў суседніх народаў на зьмену дзяржаўнага назову Беларусі ў ацэнцы беларускіх вучоных у дыяспары [http://kamunikat.org/7942.html 1—4], [http://kamunikat.org/7943.html 5—8] // Droga ku wzajemności. 50 lat białorutenistyki na Uniwersytecie Warszawskim. Redakcja naukowa Mikołaj Timoszuk i Mikołaj Chaustowicz. (Acta Albaruthenica 6). — Warszawa, 2007. S. 50—66.</ref>, [[Эдвард Зайкоўскі]]<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [https://web.archive.org/web/20111119082534/http://arche.by/by/page/science/7463 Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.</ref>, [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]]<ref name="Arlou-2012-33">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 33.</ref>, [[Зьміцер Санько]]<ref name="Sanko">[[Зьміцер Санько|Санько З.]] [https://www.svaboda.org/a/30464340.html?fbclid=IwAR0MY3o-M1iIg0RuSwvEu9OwMqJuVqVwTcjCPz7RGrb9VY-wBtCdjIuVgI0 І ўсё ж — Літва ці Летува?], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2020 г.</ref>), так і зусім не зьвязаныя зь беларускай нацыяй ([[Тымаці Снайдэр]]<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 50, 81.</ref>, [[Эндру Ўілсан]]{{зноска|Wilson|2012|Wilson|21–22}}, [[Норман Дэвіс]]<ref>[[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}.</ref>). === Беларусь-Літва === Сярод прыхільнікаў разьмежаваньня назваў Літвы і Летувы пытаньне афіцыйнага вяртаньня назвы Літвы побач з назвай Беларусі ўспрымаецца неадназначна. У працах гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», [[Літва старажытная|Літва]] — гэта Беларусь (як і [[ліцьвіны]] — гэта [[беларусы]], а літоўская мова — [[беларуская мова]])<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. Гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] (1891—1976), які таксама ўжываў датычна Беларусі назву Літва (як і да беларусаў — назву ліцьвіны, а да беларускай мовы — назву літоўская мова<ref>Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>), пазьней папулярызаваў назвы Вялікалітва, вялікаліцьвіны, вялікалітоўская мова<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.</ref>. З улікам гістарычнай дзяржаўнай пераемнасьці Беларусі зь Вялікім Княства Літоўскім лідэр [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] вылучаў у 2005 годзе прапанову прыняць поўную назву краіны Вялікае Княства Літоўскае Беларусь з захаваньнем скарочанай назвы — Беларусь<ref>[http://pazniak.info/page_belarus-litva Беларусь-Літва], Пэрсанальны сайт [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], 27 сьнежня 2016 г.</ref>. Гэтую прапанову падтрымаў гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]], аднак гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] бачыць магчымасьць зьмены назвы дзяржавы толькі ў далёкай пэрспэктыве («''не раней, чым кожны беларус будзе ўсьведамляць, што ў гістарычнай рэтраспэктыве Літва — гэта тое самае, што Беларусь''»)<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100976 Вялікае Княства Літоўскае Беларусь — пражэкцёрства ці візіянэрства?], [[Наша Ніва]], 11 лістапада 2005 г.</ref>. Тым часам беларускі гісторык права [[Таісія Доўнар]] зазначае, што «''менавіта ў зьвязку з гістарычнымі зьменамі назвы беларускага народа і цяпер часам узьнікае блытаніна датычна айчыннай гісторыі… магчыма, мелі рацыю навукоўцы, якія ў пачатку 90-х гадоў прапаноўвалі назваць нашу дзяржаву Вяліка-Літоўская Беларусь''»<ref>Доўнар Т. Асаблівасці і праблемы гісторыі дзяржавы і права Беларусі // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 4. Правазнаўства. № 2 (128), 2012. С. 33—38.</ref>. Існуюць таксама прыхільнікі тэрміновай зьмены назвы Беларусі на Літву, аргумэнтацыю якіх агучыў гісторык Ян Лялевіч. Ён мяркуе, што назва Літва «''легімітызуе нашую краіну ў мінуўшчыне, для сучаснасьці, дае легітымізацыю для нашай будучыні''», тым часам «''закладзенае дамінаваньне гістарычнага кантэксту Русі''» ў назьве Беларусі напраўду прыводзіць да дамінаваньня [[Расея|Расеі]] (праз афіцыйныя саманазвы [[Расейцы|расейцаў]] і [[Расейская мова|расейскай мовы]] — {{мова-ru|«русские»|скарочана}} і {{мова-ru|«русский язык»|скарочана}}, гвалтоўна ўведзеныя ў [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]] як «рускія» і «руская мова»). Адпаведна, на думку Яна Лялевіча, у назьве Беларусі крыецца «''праблема самаідэнтыфікацыі нашага народа''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017"/>. Гісторык Аляксандар Краўцэвіч, адзначаючы бясспрэчнасьць таго, што Літва і ліцьвіны ёсьць гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў, што пераняцьце гэтых назваў Летувой і летувісамі было гістарычна не правамерным і што «''наш народ прыняў сучасную назву, вядома, пад прымусам Расеі''»<ref name="Kraucevic-2017"/>, выступае катэгарычна супраць зьмены назвы краіны і нацыі, бо «''назва „Беларусь“ напоўненая вялікім і магутным сэнсам, увайшла ў масавую сьвядомасьць, мае моцную ідэалёгія і магутны мастацка-літаратурны падмурак''». Адпаведна, «''прыдумваць праекты па адмове ад гэтай назвы і прыняцьцю іншай — гэта значыць аслабляць нацыю, якая называецца беларускай''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017"/>. == Поклічы == Гістарычныя і сучасныя поклічы, зьвязаныя зь Літвой і ліцьвінамі: * «Жыве Літва!»<ref>[[LITWA: hłos monarchisty]]. [http://pdf.kamunikat.org/download.php?item=13000-2.pdf №. I (XXII)], 2008. С. 6.</ref>{{Заўвага|У разгорнутым выглядзе гэты выраз ужыў яшчэ ў 1859 годзе [[Уладзіслаў Сыракомля|Ўладзіслаў Сыракомля (Людвік Кандратовіч)]], які — як і яго сучасьнікі — называў Беларусь Літвой<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 4.</ref>: «''Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: Хай жыве наша Літва! Хай жывуць ліцьвіны!''» ({{мова-pl|«Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»|скарочана}}<ref>Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.</ref>)}} — адпаведнік «[[Жыве Беларусь!]]» * «За Літву!»<ref>[[LITWA: hłos monarchisty]]. [http://pdf.kamunikat.org/download.php?item=13000-2.pdf №. I (XXII)], 2008. С. 1.</ref> == Дзеячы і суполкі, якія аддзяляюць ліцьвінаў ад беларусаў == 20 траўня 2000 году ў [[Наваградак|Наваградку]] адбылося падпісаньне [[Акт абвяшчэньня ліцьвінскай нацыі|Акту абвяшчэньня ліцьвінскай нацыі]]. На ўстаноўчым сходзе 2000 году яго арганізатары [[Віктар Нагнібяда]] і [[Андрэй Юцкевіч]] у якасьці мэты назвалі адасабленьне [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] ў асобную дзяржаву або яе далучэньне да Польшчы, а таксама далучэньне да Расеі ўсёй астатняй Беларусі ([[Рыскі падзел]]). У 2005 годзе Нагнібяда і Юцкевіч стварылі па-расейску сайт «Літванія», які выдалілі ў 2009 годзе па ад’езьдзе ў Польшчу. У 2017 годзе журналіст газэты «[[Новы час (газэта)|Новы час]]» Валер Руселік параўнаў расейскамоўны праект Літваніі зь іншым крамлёўскім сэпаратысцкім праектам «[[Вейшнорыя]]» ў кірунку [[гета]]ізацыі нерасейцаў. Таксама Руселік заўважыў, што расейская выведка выкарыстала для прыкрыцьця правакацыі шчырыя памкненьні людзей, дзеля азначэньня якіх выкарыстоўвала абразьліва-функцыянальны тэрмін {{Артыкул у іншым разьдзеле|Карысны дурань|«карысныя ідыёты»|en|Useful idiot}}<ref>{{Навіна|аўтар=Руселік В.|загаловак=Вейшнорыя: сьмех скрозь сьлёзы|спасылка=https://novychas.by/palityka/krok-da-zahopu-belarusi-zrobleny-abo-smeh-skroz-s|выдавец=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|дата публікацыі=14 верасьня 2017|дата доступу=25 лютага 2020}}</ref>. У верасьні 2015 году старшыня [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-хрысьціянскай партыі БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] заўважыў, што ў расейскай прапагандзе дзеля [[Дэзынфармацыя|дэзынфармацыі]] «''спрабуюць выкарыстаць некаторых беларускіх маргіналаў, што па-юнацку мараць пра адраджэньне Вялікай Літвы''». Ён адзначыў, што расейскі [[тролінг]] «''замешаны на [[Беларусафобія|нянавісьці да Беларусі]]''». У сваім тлумачэньні Пазьняк згадаў: «''Адзін з прыёмаў цяперашняй рускай фашыстоўскай прапаганды і [[Інфармацыйная вайна|дэзінфармацыйнай вайны]] — унесьці „замутненьне“ ў сьвядомасьць самаідэнтыфікацыі на ніжэйшых, менш адукаванах пластах грамадзтва ў Беларусі і ва Ўкраіне і стварыць тут часовыя сацыяльныя апоры для акупацыі і [[Гібрыдная вайна|гібрыднай вайны]]. Любая нагода, любая ідэя, нават самая абсурдная становіцца прыдатнай для рускай дэзінфармацыі, калі яна накіравана на падважваньне і раскол беларускай і ўкраінскай [[Этнічная самасьвядомасьць|нацыянальнай ідэнтычнасьці]]''». Урэшце Зянон Пазьняк падкрэсьліў: «''Адмоўнасьць нашых „разумных дурняў“ у тым, што яны… клянуць беларусаў і ўсё беларускае, … думка не пра кансалідацыю, не пра разьвіцьцё Беларусі, а пра развал. Для Масквы такія думкі прыдатныя ў любым выглядзе''»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гэта слова сакральнае. Аб некаторых аспэктах Беларускага Адраджэньня і паразы рускай палітыкі|спасылка=http://pazniak.info/page_geta_slova_sakralnae__ab_nekatoryih_aspektah_belaruskaga__adradjennya_|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=13 верасьня 2015|копія=http://www.bielarus.net/archives/2015/09/15/4232|дата копіі=15 верасьня 2015|дата доступу=22 траўня 2020}}</ref>. У 2017 годзе гісторык [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвярнуў увагу на тое, што Расея з аднаго боку атакуе тое ліцьвінства, якое ёсьць сынонімам беларускасьці, а зь іншага — падтрымлівае тыя «ліцьвінскія» праекты, дзе сьцьвярджаецца, што беларусы — гэта летувісы, якія маюць вывучаць летувіскую мову і злучацца зь Летувой. Як прыклад такога дзеяча Аляксандар Краўцэвіч прыводзіць [[Аляксей Дзерман|Аляксея Дзермана (Дзерманта)]]<ref name="Kraucevic-2017"/>. Неўзабаве, у час здушэньня [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў супраць фальсыфікацыі выбараў, гвалту і беззаконьня]] Дзермант стаў адным з галоўных ідэолягаў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскага]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]]. == Рэакцыя Летувы == Часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў «ліцьвінізму» два артыкулы, разьмешчаныя ў самым пачатку першага і другога нумароў 2020 году (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму», які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»<ref>Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.</ref>{{Заўвага|Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]]}}, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), выхадца зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты і навучэнца [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], якую тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі<ref>Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/</ref>. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.</ref>. Разам з тым, імя Восіпа Сянкоўскага мае повязь з крытыкай штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы «літва» на частку [[жамойць|жамойцкага]] насельніцтва Расейскай імпэрыі (што летувіскі аўтар, аднак, ня згадвае), названую пазьней «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]» — насельнікамі этнаграфічнага рэгіёну «[[Аўкштота]]». Адпаведная крытычная нататка<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref> зьявілася ў 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся Вопісам Сянкоўскім разам з энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}, выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў{{Заўвага|Тым часам [[генэтыка]] сьцьвярджае блізкасьць між летувісамі і фінска-вугорскімі народамі: «''хоць балты (латышы і летувісы), у адрозьненьне ад нас, фіна-вуграў, гавораць на індаэўрапейскіх мовах, яны паказваюць той жа набор храмасомаў прыкладна з той жа частасьцю, як і фіны, карэлы, эстонцы, саамы ды іншыя фінска-вугорскія групы <br /> Адразу за польскай граніцай… ёсьць дзіўная генэтычная мяжа, нягледзячы на тое, што гэтыя дзьве нацыі суседзі… Той жа самы парадокс назіраецца на паўднёвым усходзе: балты і беларусы маюць паміж сабой аналягічную генэтычную сьцяну, і частасьць мутацыі Y-храмасомы ў Беларусі вельмі нізкая''» ({{мова-en|«Although the Balts (the Latvians and Lithuanians) each speak an Indo-European language, unlike us Finno-Ugrians, they exhibit this chromosome pattern roughly as often as do the Finns, the Karelians, the Estonians, the Sámi, and other Finno-Ugrian group. <br> Just across the border in Poland, however, it disappears abruptly. There's a very striking genetic frontier there... The same paradox exists to the south-east: the Balts and the Belarusians have a similar genetic wall between them, and the frequency of the Y chromosome mutation in Belarus is very low»|скарочана}})<ref>Rislakki J. [https://forum.skalman.nu/viewtopic.php?t=20080&start=150 The Finno-Ugric connection, genetics-wise, could be bigger than imagined] ([https://terijoki.spb.ru/history/templ.php?page=willems&lang=en расейскі пераклад артыкула]) // {{Артыкул у іншым разьдзеле|Helsingin Sanomat||en|Helsingin Sanomat}}. 24.01.2001.</ref>}}, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага{{Заўвага|Тым часам у ліпені 2022 году ў вёсцы на поўнач ад [[Ліда|Ліды]] знайшлі калекцыю срэбраных прадметаў, пакрытых пазалотай, якую, з усяго відаць, пакінулі па сабе готы: вайсковыя трафэі, вырабленыя на тэрыторыі позьняй [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] ў ІІ—IV стагодзьдзях нашай эры. Апроч таго, у Беларусі і на [[Падляшша|Падляшшы]] знаходзяць гоцкія мячы<ref>Алесь Кіркевіч, [https://budzma.org/news/unikalny-skarb-chaso-starazhytnykh.html Унікальны скарб часоў старажытных готаў знойдзены на Лідчыне. Што пра яго вядома?], [[Budzma.org]], 19 ліпеня 2022 г.</ref>}} і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне<ref>Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.</ref>. У сваім другім артыкуле аўтар разьвівае тэорыю «балтыйскай (летувіскай) [[рэканкіста|рэканкісты]]», сьцьвярджаючы, што валадары-«летувісы» ўвесь час пашыралі Вялікае Княства Літоўскае на былыя балтыйскія землі. Сярод іншага, адзначаецца бясспрэчнасьць таго, што вялікія князі літоўскія размаўлялі па-летувіску, прытым у якасьці пацьверджаньня гэтага гаворыцца, што «''[[Ягайла]], стаўшы каралём Польшчы, не хацеў, каб яго разумелі дваране, таму гаварыў па-летувіску з сваім стрыечным братам [[Вітаўт]]ам''»<ref>Sutkus D. Litvinizmas II: Baltarusija — ideologinės kovos laukas // Karys. Nr. 2, 2020. P. 6.</ref> (напраўду захавалася толькі адна згадка пра падобную размову «па-літоўску» — без удакладненьня, [[Ліцьвіны#Літоўская мова|што за мова разумелася тут пад «літоўскай»]], і не пры двары караля польскага, а на Луцкім зьездзе манархаў у студзені 1429 году, калі побач з братамі былі толькі [[Жыгімонт Люксэмбурскі]] і яго жонка<ref name="Urban-2001-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 106.</ref>{{Заўвага|Раней Вітаўт у лацінскай грамаце ад 1420 году да імпэратара Жыгімонта Люксэмбурскага двойчы ўжыў славянскія тэрміны (''Szomoyth'', ''Somoyth'' — {{мова-be-old|Жомойть|скарочана}}) у называньні [[Жамойць|Жамойці]] і [[жамойты|жамойтаў]] (хоць у тагачасных лацінскіх тэкстах да іх дастасоўвалі назвы ''Samogitia'' і ''Samogiti''), кажучы, што іх гэтак называлі «ў літоўскай мове» ({{мова-la|Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur <...> que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur|скарочана}})<ref name="Urban-2001-105-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.</ref>. Пагатоў пазьнейшае асабістае ліставаньне паміж Вітаўтам і Ягайлам вялося на беларускай («рускай») мове. Апроч таго, крыжацкі дыплямат Конрад Кібург, які ачольваў пасольства ў Вільню ў 1397 годзе, засьведчыў у сваіх нататках, пакінутых у форме дзёньніка, што вялікі князь Вітаўт і ўвесь яго двор карысталіся рускай мовай (а таксама дадаў, што Вітаўт някепска ведаў нямецкую мову)<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 107, 115.</ref>}}). 8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Ліга Манархічная Вялікага Княства Літоўскага]] * [[LITWA: hłos monarchisty]] * [[Міжмор’е]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} * [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}} * {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}} * [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}. * [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г. * Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303. * {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}} * {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}} * [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}} * [[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] «Краёвая ідэя» ў беларускай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Зміцер Колас, 2017. — 460 с. {{ISBN|978-985-7164-11-0}}. * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Сьвятлана Струкава|Струкава С.]] [https://rep.bntu.by/bitstream/handle/data/6488/%D0%A1.%2037-40.pdf?sequence=1&isAllowed=y Старажытныя найменні беларусаў] // [[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]]. № 8, 2009. С. 37—40. * [[Павал Урбан|Урбан П.]] Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў. — Менск: ВЦ «Бацькаўшчына»; МП «Бесядзь», 1994. — 107 с. * {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}} * [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 37—41. * Янковіч А. [http://palityka.org/pdf/06/0602.pdf Анталогія літвінізму: крыніцы, ідэя, рэалізацыя] // Палітычная сфера. № 6, 2006. С. 11—18. * [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}. * {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}} * {{Кніга |аўтар = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]] |частка = |загаловак = Belarus. The last European dictatorship |арыгінал = |спасылка = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}} |год = 2012 |том = |старонкі = |старонак = 384 |сэрыя = |isbn = 978-0-300-25921-6 |наклад = |ref = Wilson }} * {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}} == Вонкавыя спасылкі == * [[Дзяніс Марціновіч]], [https://budzma.org/news/dzyanis-marcinovich-chamu-licviny-stali-byelarusami.html Чаму ліцвіны сталі беларусамі?], [[Budzma.org]], 13 траўня 2014 г. * [[Зянон Пазьняк]], [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. * Алесь Кіркевіч, [https://belsat.eu/opinions/litsviny-patryyoty-sekta-abo-agenty-fsb/ «Ліцвіны»: патрыёты, секта або агенты ФСБ?], [[Белсат]], 19 студзеня 2017 г. * Алесь Кіркевіч, [https://novychas.online/kultura/jaszcze-ne-pozna-vjarnuc-kraine-sapraudnae-imja «Яшчэ не позна вярнуць краіне сапраўднае імя — Літва»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 29 студзеня 2017 г. * [https://www.facebook.com/litva.belarus Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі], [[Facebook]] * [https://nicolaev.livejournal.com/964176.html Пра літвінізм] * [https://www.facebook.com/groups/1560143570916561/ Суполка «Дрэва Літвінскае»], [[Facebook]] * [https://www.facebook.com/groups/361555473939008/ Суполка «Літвіны-беларусы»], [[Facebook]] * [https://www.facebook.com/groups/zyvielitva Суполка «Litva. Літвіны. Гісторыя і этналогія»], [[Facebook]] [[Катэгорыя:Ліцьвінства]] nmk5t5mcfl734ki48tyrzneuqjrx10n 2332688 2332687 2022-08-15T21:37:17Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Рэакцыя Летувы */ [[ВП:Вікіфікатар|вікіфікацыя]] wikitext text/x-wiki '''Ліцьві́нства''', '''ліцьвіні́зм''' (таксама '''літві́нства''', '''літвіні́зм''') — шырокая гістарыяграфічная, культурная і грамадзка-палітычная плынь, якая грунтуе гісторыю [[Беларусь|Беларусі]] на спадчыне [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і акцэнтуе беспасярэднюю повязь паміж гістарычнымі [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і сучаснымі [[Беларусы|беларусамі]]. Складовая частка [[Беларускі нацыяналізм|беларускага нацыяналізму]], таксама можа разглядацца як рэгіянальная самаідэнтыфікацыя або як этап у разьвіцьці беларускага народа і Беларусі<ref name="BielaruskiPartyzan-2017">[https://belaruspartisan.by/politic/368099/ Литвины vs белорусы: поиск своего места в истории или глупые разборки?], [[Беларускі партызан]], 19 студзеня 2017 г.</ref>. Гісторыкі [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць ўвагу на тое, што ліцьвінства ня можа быць альтэрнатывай [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускасьці]], бо ёсьць яе неад’емнай складовай часткай. Проціпастаўляць іх — значыць дэструктыўна перакручваць рэальную гісторыю і этнагенэз беларусаў<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/28920419.html Зноў пра ідэнтычнасьць Скарыны], [[Радыё Свабода]], 15 сьнежня 2017 г.</ref><ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. Як падкрэсьлівае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]] у кнізе «[[Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае]]», «''Мы — беларусы, але мы і ліцьвіны, спадкаемцы гісторыі і культуры магутнай эўрапейскай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага''»<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. == Гісторыя == [[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой [[Літва]] атаясамліваецца зь [[Белая Русь|Белай Русьсю]] («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам [[Жамойць]] (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]] === Вялікае Княства Літоўскае === {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Літва}} Існуе некалькі тэорыяў паходжаньня гістарычных [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]]: «заходнеславянская» — ад племяннога зьвязу [[Люцічы|люцічаў]] ([[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}}</ref>, [[Павал Урбан]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}</ref>, [[Алесь Жлутка]]<ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}}</ref>, [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]]<ref name="Arlou-2012">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}</ref> ды іншыя), блізкая да яе з улікам шэрагу яўна [[Германскія мовы|ўсходнегерманскіх]] імёнаў і тапонімаў люцічаў «усходнегерманская» (Алёхна Дайліда<ref>Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с.</ref>), а таксама «балтыйска-славянскага [[сымбіёз]]у» з паступовай мірнай і ахвотнай [[Славянскія мовы|славянізацыяй]] мясцовага [[Балтыйскія мовы|балтыйскага]] насельніцтва ([[Аляксандар Краўцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}</ref><ref>{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}}</ref>, Уладзімер Арлоў<ref name="Arlou-2012"/> ды іншыя). [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: Сапраўдная Літва ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «Літоўскай або Белай Русі», тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] У XIV—XVII ст. назва «ліцьвіны» тэрытарыяльна ахоплівала амаль усе землі [[Беларусь|Беларусі]]<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 94.</ref>. У XVI ст. літвой (ліцьвінамі) стабільна вызначалі сябе баяры [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]<ref>Янковіч А. Анталогія літвінізму: крыніцы, ідэя, рэалізацыя // Палітычная сфера. № 6, 2006. С. 11.</ref>. Умацаваньне гэтай формы самасьвядомасьці адбылося па аб’яднаньні Вялікага Княства Літоўскага з [[Польскае Каралеўства (1385—1569)|Каралеўствам Польскім]] у [[Рэч Паспалітая|Рэч Паспалітую]], якая разглядалася як аб’яднаньне «двух народаў» ([[Палякі|палякаў]] і ліцьвінаў). Па ўтварэньні Рэчы Паспалітай магнаты і шляхта Вялікага Княства Літоўскага доўгі час падкрэсьлівалі, што яны менавіта ліцьвіны, чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасьвядомасці<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.</ref>. У XVI—XVII стагодзьдзях назва ліцьвіны стала найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці беларускага народа і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнай кансалідацыі<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.</ref><ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.</ref>. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === {{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Беларусі|Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Краёўцы}} [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] Па [[анэксія|анэксіі]] земляў Вялікага Княства Літоўскага (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161"/>. Узьнікненьне ліцьвінства як культурнай плыні прымяркоўваюць да першай паловы ХІХ стагодзьдзя, калі ў межах гэтай традыцыі адбывалася [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускае культурнае назапашваньне]]. Тагачаснае ліцьвінства грунтавалася на гістарычных і культурных традыцыях Вялікага Княства Літоўскага, выяўлялася ў цікавасьці да народнай культуры, на ўсьведамленьні этнакультурнай адметнасьці як ад [[Расейцы|расейцаў]], так і ад [[Палякі|палякаў]]. Дзеячы ліцьвінства былі патрыётамі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], хоць і адрозьніваліся высокай ступеньню аўтаномнасьці. Паводле сваёй канфэсійнай прыналежнасьці большасьць прыхільнікаў гэтай традыцыі былі вернікамі-[[каталіцтва|каталікамі]], а паводле [[Стан (сацыяльная група)|стану]] належалі да шляхты<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] «Краёвая ідэя» ў беларускай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Зміцер Колас, 2017. С. 60—61.</ref>. У канцы ХІХ — пачатку ХХ стагодзьдзя сфармавалася суполка [[Краёўцы|краёўцаў]], якія вызначалі сябе формулай «ліцьвін паводле паходжаньня, паляк паводле нацыянальнасьці»{{Заўвага|Як зазначае польскі гісторык [[Юліюш Бардах]], «''„Так, напрыклад [[Рышард Радзік]] канстатаваў: Шляхецкія эліты Беларусі <…>, тыповае асяродзьдзе беларуска-польскага памежжа, [а менавіта] gente Lithuani (Rutheni), natione Poloni, былі людзьмі, якія паходзілі часьцей за ўсё зь беларускай грамадзкасьці, у тым ліку з баярства, і захоўвалі пачуцьцё лучнасьці зь мясцовым насельніцтвам, краем, яго гісторыяй і культурай. Іх малой Бацькаўшчынай было месца нараджэньня ў Беларусі; сярэдняй або рэгіянальнай — Вялікае Княства Літоўскае і тое, што па ім засталося; а вялікай або ідэалягічнай Бацькаўшчынай — Рэч Паспалітая і ўспаміны пра яе. Па паразе паўстаньня 1863 году гэтыя людзі ўсё мацней канфліктавалі з агрэсіўнай расейскасьцю, шукалі падтрымкі ў польскасьці як у рэальнай сіле“. Паступова ранейшае традыцыйнае вызначэньне „ліцьвін“ (беларус) замянялася прызнаньнем: „я — паляк“»<ref>[[Юліюш Бардах|Бардах Ю.]] Пра краёўцаў, краёвасць і лакальны патрыятызм — некалі і сёння // Homo Historicus 2019. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. [[Аляксандар Смалянчук|А. Смаленчука]]. — Вiльня: Палітычная сфера, 2019. С. 58.</ref>}} і намагаліся стварыць другую унію Польшчы і Літвы (Беларусі). У 1907 годзе краёўцы стварылі [[Краёвая партыя Літвы і Русі|Краёвую партыю Літвы і Русі]], але ўжо ў 1908 годзе партыя зьнікла з палітычнай арэны. Зноў актывізавалася ў час [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]]. З адраджэньнем [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшчы]] як незалежнай дзяржавы і адмовы ад канфэдэрацыйных плянаў краёвы рух амаль спыніў сваё існаваньне. У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзя нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў гістарычнай Літвы<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Аднак частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>. Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|[[Пагоня]] як сымбаль [[Белая Русь|Белай Русі]] (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] Разам з тым, усе дзеячы беларускага нацыянальна-вызвольнага руху (ад [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]] да [[Янка Купала|Янкі Купалы]]) бесьперапынна падкрэсьлівалі повязь Беларускай дзяржаўнасьці зь Вялікім Княства Літоўскім, а ўсе беларускія гісторыкі (ад [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]] да [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]]) называлі ВКЛ «Беларуска-Літоўскім гаспадарствам». Гэтая ж пазыцыя знайшла адлюстраваньне ў [[Другая Ўстаўная грамата|Другой Устаўной грамаце]] Беларускай Народнай Рэспублікі ад 9 сакавіка 1918 году («''Пасьля трох з паловаю вякоў няволі зноў на увесь сьвет кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве і будзе жыць''»), а гербу [[Пагоня|Пагоні]] («''старадаўняй Літоўскай Пагоні''»), які стаў дзяржаўным сымбалем БНР, прысьвяціў [[Пагоня (песьня)|свой верш]] клясык беларускай літаратуры [[Максім Багдановіч]]. Тым часам яшчэ ўлетку 1916 году [[Беларускі народны камітэт]] на чале з Антонам Луцкевічам падтрымаў і пашырыў ідэю [[Канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага]] да канцэпцыі «Злучаных Штатаў» ад [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] да [[Чорнае мора|Чорнага]] мораў, якія плянавалася ўтварыць зь незалежных [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летувы]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Украіна|Ўкраіны]]. Падобны зьвяз тлумачыўся найперш эканамічнымі прычынамі — атрыманьнем выйсьця да мора і патрэбамі нацыянальнай абароны. У 1917 годзе беларускія арганізацыі працягвалі выступаць за ўтварэньне Беларуска-Летувіскай дзяржавы (падтрымана ў верасьні 1917 году [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускім нацыянальным камітэтам]] у [[Менск]]у), прычым рабілі гэта, нягледзячы на пазыцыю [[Летувіская Тарыба|Летувіскай Тарыбы]], якая заявіла прэтэнзіі на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічныя тэрыторыі беларусаў]]. Пры канцы студзеня 1918 году ў Вільні прайшла [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларуская канфэрэнцыя]], якая прыняла рэзалюцыю аб імкненьні стварыць незалежную дэмакратычную дзяржаву зь дзьвюх асноўных нацыянальных тэрыторыяў — беларускай і летувіскай. Па абвяшчэньні ў лютым 1918 году незалежнасьці Летувы ў хаўрусе зь [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыяй]] (у ліпені 1918 году прапанову ад Тарыбы стаць [[Летува (каралеўства, 1918)|каралём Летувы]] пад імём «Міндаўгаса II» прыняў нямецкі прынц і вайсковец [[Вільгельм Карл фон Урах]]) ідэя канфэдэрацыі не ўздымалася<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 351—352.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Литвины из альбома Яна Левицкого 2.jpg|111|Biełarusy, Mahiloŭ. Беларусы, Магілёў (1882) (2).jpg|101|«Ліцьвіны. Сяляне з ваколіцаў [[Вільня|Вільні]]» (1841 г.) і «Тыпы беларусаў [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]]» (1882 г.)}} У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта беларуская мова, якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя ліцьвіны — гэта беларусы, а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: "''…"па-літоўску" г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''"{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. === Міжваенны час === У [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|міжваеннай Польшчы]] краёўцы склалі суполку [[Віленскія кансэрватары|віленскіх кансэрватараў]] (таксама вядомых як крэсавыя або віленскія зубры) і намагаліся стварыць польска-беларускую фэдэрацыю. Яны выказваліся за дэцэнтралізацыю кіраваньня дзяржавай і разьвіцьцё мясцовага самакіраваньня; за стымуляваньне эканамічнага разьвіцьця [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] і доступ беларусам на дзяржаўныя пасады, за падтрымку праваслаўнай царквы і ўвядзеньне [[Беларуская мова|беларускай мовы]] ў праваслаўнае набажэнства; прыхільна-нэўтральна ставіліся да фармаваньня беларускае нацыянальнае сьвядомасьці ў беларускамоўных сялянаў Польшчы. Уважалі сябе за нашчадкаў шляхты [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і носьбітаў ягоных традыцыяў. Але рух заняпаў з пачаткай [[Другая сусьветная вайна|Другой Сусьветнай вайны]]. Падпісаньне ў ліпені 1920 году савецка-летувіскай [[Маскоўская дамова (1920)|Маскоўскай дамовы]], згодна зь якой Летува атрымала значную частку гістарычных і этнаграфічных земляў беларусаў, выклікала пратэст з боку кіраўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 363—365.</ref>. Ужо ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі былы старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Язэп Лёсік]] апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»<ref>Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.</ref>, у якім зазначыў: «''Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. <…> Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. <…> А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. <…> Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. <…> Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя <…> і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі''». Неўзабаве, аднак, [[Беларусізацыя|беларусізацыю]] ў БССР спыніў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскі тэрор]], які цалкам зьнішчыў беларускую гістарычную школу (Язэпа Лёсіка арыштавалі ўжо ў 1930 годзе — увогуле жа, савецкія ўлады фізычна або духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк)<ref name="Katlarcuk-2009">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[ARCHE Пачатак]]. № 9, 2009.</ref>. У 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]], былы [[Міністры ўнутраных справаў БНР|міністар унутраных справаў БНР]] [[Тамаш Грыб]] у сваім артыкуле «[[wikisource:be:На два франты|На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)]]» падкрэсьліваў: «''Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! <…> Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»<ref>[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.</ref>. У 1939 годзе [[Ян Станкевіч]], які з 1927 году выкладаў у [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]], зазначыў: «''Трэба зацеміць, што з гледзішча нацыянальнага Беларусы ў гэтую пару звалі сябе Ліцьвінамі, гэтак-жа нас звалі ўсе нашыя суседзі, але з гледзішча рэлігійнага Беларусы ўсходняга абраду заўсёды зваліся [[Русіны (гістарычны этнонім)|Русінамі]]''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Гісторыя Беларускага языка. — Вільня, 1939. C. 6.</ref>. === Паваенны час === Па [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|зьнішчэньні беларускай гістарыяграфіі ў часы сталінскага тэрору]] адным зь першых дасьледнікаў, хто спрабаваў высьветліць, як назва «Літва» перамясьцілася на тэрыторыю суседняй дзяржавы і як славяне-ліцьвіны сталі беларусамі, быў [[Вацлаў Пануцэвіч]] (1911—1991), які выдаваў навуковы часопіс «[[Літва (часопіс)|Litva]]», а таксама апублікаваў некалькі манаграфічных публікацыяў, зь якіх асаблівую навуковую вартасьць маюць кнігі «Літва і Жмудзь» (Чыкага, 1953—1954 год) і «З гісторыі Беларусі або Крывіччыны-Літвы» (Чыкага, 1965 год). Гісторык мовы [[Алесь Жлутка]] адзначае засяроджанасьць Вацлава Пануцэвіча на гістарычных крыніцах і яго грунтоўную філялягічную падрыхтоўку<ref name="Zlutka-1998"/>. Погляды Вацлава Пануцэвіча падтрымаў і разьвіў гісторык [[Павал Урбан]] (1924—2011), які адзначыў разьмежаваньне ліцьвінаў і жамойтаў і што Жамойць была адасобленай ад Літвы моўна і этнічна. У рамках гэтай праграмы знаходзіцца сьцьверджаньне гісторыка, што «''ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жмудзкая мова пачынае звацца літоўскай''» («У сьвятле гістарычных фактаў», 1972 год). Ужо ў найноўшы пэрыяд у Беларусі выйшла чарговая праца П. Урбана «Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў» (1994 год), у якой аўтар сфармуляваў наступную тэзу: «''[[Аўкштота]] была асобнай зямлёй і ніколі не атаясамлівалася з уласна Літвой''». Пашыраны варыянт (у першую чаргу праз улучэньне дадаткаў) гэтай кнігі пад назвай «Старажытныя ліцьвіны» апублікавалі празь сем гадоў<ref name="Dziarnovic-2012">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.</ref>. Тым часам у паваеннай Беларусі да падобных высноваў у сваіх дасьледаваньнях, якія праводзіліся па-за афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй, прыйшоў [[Мікола Ермаловіч]] (1921—2000), які завяршыў у 1968 годзе працу над кнігай «Па сьлядах аднаго міта». Гэтая кніга доўгі час пашыралася пад закансьпіраванай назвай «Сто старонак» і ўпершыню легальна выйшла з друку толькі ў 1989 годзе. З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР ужо ў другой палове 1980-х гадоў канцэпцыя М. Ермаловіча атрымала інстытуцыянальнае, фармальнае акадэмічнае завяршэньне і пашырылася ў літаратуры<ref name="Dziarnovic-2012"/>. === Незалежная Беларусь === 22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]]. У звароце арганізацыйнага камітэту паведамляецца, што першы ўпамін назвы Літва (Lituae) у пісьмовых крыніцах — нямецкіх Квэдлінбурскіх аналах — належыць да 1009 году. Аўтары звароту адзначаюць, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі. «''Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь зьяўляецца галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, аб’ядналая ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае''», — гаворыцца ў звароце<ref>{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/01/22/279333_279363|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}</ref>. == Пытаньне назваў == {{Асноўны артыкул|Літва|Ліцьвіны|Белая Русь|Беларусь|Летува}} [[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — Літва, сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]] === Гістарычная Літва і сучасная Летува === Адной з прыкметаў прыхільнасьці да ліцьвінства часам называюць разьмежаваньне назваў Літвы і [[Летува|Летувы]], якія пачалі атаясамлівацца ў розных мовах у XX ст. — за часамі [[Русіфікацыя Беларусі|гвалтоўнай русіфікацыі Беларусі]] і [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|масавага зьнішчэньня беларускіх інтэлектуальных элітаў]]. Аднак на аб’ектыўную патрэбу тэрміналягічнага адрозьненьня гістарычнай Літвы і сучаснай Летувы зьвяртаюць увагу як беларускія гісторыкі і мовазнаўцы ([[Ян Станкевіч]]<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мінск)}}, 2003. С. 633—634.</ref>, [[Павал Урбан]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 5.</ref>, [[Мікола Ермаловіч]]<ref>[http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/ermalovich/Мікола_Ермаловіч._Успаміны,_творы,_фотаматэрыялы.html Яго чакала Беларусь чатыры стагоддзі: Зборнік дакументаў і матэрыялаў да 85-годдзя з дня нараджэння Міколы Ермаловіча. Успаміны, творы, фотаматэрыялы]. — {{Менск (Мн.)}}, 2007. — 360 с.</ref>, [[Аляксандар Краўцэвіч]]<ref name="Kraucevic-1993">[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.</ref><ref>[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Тэрміны «Літва» і «Летува» ў сучаснай беларускай гістарыяграфіі // [[Гістарычны Альманах]]. Том 9, 2004.</ref><ref>{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10—12.</ref>, [[Генадзь Сагановіч]]<ref>[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [http://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 237.</ref>, [[Ніна Баршчэўская]]<ref>[[Ніна Баршчэўская|Баршчэўская Н.]] Уплыў суседніх народаў на зьмену дзяржаўнага назову Беларусі ў ацэнцы беларускіх вучоных у дыяспары [http://kamunikat.org/7942.html 1—4], [http://kamunikat.org/7943.html 5—8] // Droga ku wzajemności. 50 lat białorutenistyki na Uniwersytecie Warszawskim. Redakcja naukowa Mikołaj Timoszuk i Mikołaj Chaustowicz. (Acta Albaruthenica 6). — Warszawa, 2007. S. 50—66.</ref>, [[Эдвард Зайкоўскі]]<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [https://web.archive.org/web/20111119082534/http://arche.by/by/page/science/7463 Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.</ref>, [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]]<ref name="Arlou-2012-33">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 33.</ref>, [[Зьміцер Санько]]<ref name="Sanko">[[Зьміцер Санько|Санько З.]] [https://www.svaboda.org/a/30464340.html?fbclid=IwAR0MY3o-M1iIg0RuSwvEu9OwMqJuVqVwTcjCPz7RGrb9VY-wBtCdjIuVgI0 І ўсё ж — Літва ці Летува?], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2020 г.</ref>), так і зусім не зьвязаныя зь беларускай нацыяй ([[Тымаці Снайдэр]]<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 50, 81.</ref>, [[Эндру Ўілсан]]{{зноска|Wilson|2012|Wilson|21–22}}, [[Норман Дэвіс]]<ref>[[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}.</ref>). === Беларусь-Літва === Сярод прыхільнікаў разьмежаваньня назваў Літвы і Летувы пытаньне афіцыйнага вяртаньня назвы Літвы побач з назвай Беларусі ўспрымаецца неадназначна. У працах гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», [[Літва старажытная|Літва]] — гэта Беларусь (як і [[ліцьвіны]] — гэта [[беларусы]], а літоўская мова — [[беларуская мова]])<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. Гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] (1891—1976), які таксама ўжываў датычна Беларусі назву Літва (як і да беларусаў — назву ліцьвіны, а да беларускай мовы — назву літоўская мова<ref>Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>), пазьней папулярызаваў назвы Вялікалітва, вялікаліцьвіны, вялікалітоўская мова<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.</ref>. З улікам гістарычнай дзяржаўнай пераемнасьці Беларусі зь Вялікім Княства Літоўскім лідэр [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] вылучаў у 2005 годзе прапанову прыняць поўную назву краіны Вялікае Княства Літоўскае Беларусь з захаваньнем скарочанай назвы — Беларусь<ref>[http://pazniak.info/page_belarus-litva Беларусь-Літва], Пэрсанальны сайт [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], 27 сьнежня 2016 г.</ref>. Гэтую прапанову падтрымаў гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]], аднак гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] бачыць магчымасьць зьмены назвы дзяржавы толькі ў далёкай пэрспэктыве («''не раней, чым кожны беларус будзе ўсьведамляць, што ў гістарычнай рэтраспэктыве Літва — гэта тое самае, што Беларусь''»)<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100976 Вялікае Княства Літоўскае Беларусь — пражэкцёрства ці візіянэрства?], [[Наша Ніва]], 11 лістапада 2005 г.</ref>. Тым часам беларускі гісторык права [[Таісія Доўнар]] зазначае, што «''менавіта ў зьвязку з гістарычнымі зьменамі назвы беларускага народа і цяпер часам узьнікае блытаніна датычна айчыннай гісторыі… магчыма, мелі рацыю навукоўцы, якія ў пачатку 90-х гадоў прапаноўвалі назваць нашу дзяржаву Вяліка-Літоўская Беларусь''»<ref>Доўнар Т. Асаблівасці і праблемы гісторыі дзяржавы і права Беларусі // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 4. Правазнаўства. № 2 (128), 2012. С. 33—38.</ref>. Існуюць таксама прыхільнікі тэрміновай зьмены назвы Беларусі на Літву, аргумэнтацыю якіх агучыў гісторык Ян Лялевіч. Ён мяркуе, што назва Літва «''легімітызуе нашую краіну ў мінуўшчыне, для сучаснасьці, дае легітымізацыю для нашай будучыні''», тым часам «''закладзенае дамінаваньне гістарычнага кантэксту Русі''» ў назьве Беларусі напраўду прыводзіць да дамінаваньня [[Расея|Расеі]] (праз афіцыйныя саманазвы [[Расейцы|расейцаў]] і [[Расейская мова|расейскай мовы]] — {{мова-ru|«русские»|скарочана}} і {{мова-ru|«русский язык»|скарочана}}, гвалтоўна ўведзеныя ў [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]] як «рускія» і «руская мова»). Адпаведна, на думку Яна Лялевіча, у назьве Беларусі крыецца «''праблема самаідэнтыфікацыі нашага народа''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017"/>. Гісторык Аляксандар Краўцэвіч, адзначаючы бясспрэчнасьць таго, што Літва і ліцьвіны ёсьць гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў, што пераняцьце гэтых назваў Летувой і летувісамі было гістарычна не правамерным і што «''наш народ прыняў сучасную назву, вядома, пад прымусам Расеі''»<ref name="Kraucevic-2017"/>, выступае катэгарычна супраць зьмены назвы краіны і нацыі, бо «''назва „Беларусь“ напоўненая вялікім і магутным сэнсам, увайшла ў масавую сьвядомасьць, мае моцную ідэалёгія і магутны мастацка-літаратурны падмурак''». Адпаведна, «''прыдумваць праекты па адмове ад гэтай назвы і прыняцьцю іншай — гэта значыць аслабляць нацыю, якая называецца беларускай''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017"/>. == Поклічы == Гістарычныя і сучасныя поклічы, зьвязаныя зь Літвой і ліцьвінамі: * «Жыве Літва!»<ref>[[LITWA: hłos monarchisty]]. [http://pdf.kamunikat.org/download.php?item=13000-2.pdf №. I (XXII)], 2008. С. 6.</ref>{{Заўвага|У разгорнутым выглядзе гэты выраз ужыў яшчэ ў 1859 годзе [[Уладзіслаў Сыракомля|Ўладзіслаў Сыракомля (Людвік Кандратовіч)]], які — як і яго сучасьнікі — называў Беларусь Літвой<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 4.</ref>: «''Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: Хай жыве наша Літва! Хай жывуць ліцьвіны!''» ({{мова-pl|«Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»|скарочана}}<ref>Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.</ref>)}} — адпаведнік «[[Жыве Беларусь!]]» * «За Літву!»<ref>[[LITWA: hłos monarchisty]]. [http://pdf.kamunikat.org/download.php?item=13000-2.pdf №. I (XXII)], 2008. С. 1.</ref> == Дзеячы і суполкі, якія аддзяляюць ліцьвінаў ад беларусаў == 20 траўня 2000 году ў [[Наваградак|Наваградку]] адбылося падпісаньне [[Акт абвяшчэньня ліцьвінскай нацыі|Акту абвяшчэньня ліцьвінскай нацыі]]. На ўстаноўчым сходзе 2000 году яго арганізатары [[Віктар Нагнібяда]] і [[Андрэй Юцкевіч]] у якасьці мэты назвалі адасабленьне [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] ў асобную дзяржаву або яе далучэньне да Польшчы, а таксама далучэньне да Расеі ўсёй астатняй Беларусі ([[Рыскі падзел]]). У 2005 годзе Нагнібяда і Юцкевіч стварылі па-расейску сайт «Літванія», які выдалілі ў 2009 годзе па ад’езьдзе ў Польшчу. У 2017 годзе журналіст газэты «[[Новы час (газэта)|Новы час]]» Валер Руселік параўнаў расейскамоўны праект Літваніі зь іншым крамлёўскім сэпаратысцкім праектам «[[Вейшнорыя]]» ў кірунку [[гета]]ізацыі нерасейцаў. Таксама Руселік заўважыў, што расейская выведка выкарыстала для прыкрыцьця правакацыі шчырыя памкненьні людзей, дзеля азначэньня якіх выкарыстоўвала абразьліва-функцыянальны тэрмін {{Артыкул у іншым разьдзеле|Карысны дурань|«карысныя ідыёты»|en|Useful idiot}}<ref>{{Навіна|аўтар=Руселік В.|загаловак=Вейшнорыя: сьмех скрозь сьлёзы|спасылка=https://novychas.by/palityka/krok-da-zahopu-belarusi-zrobleny-abo-smeh-skroz-s|выдавец=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|дата публікацыі=14 верасьня 2017|дата доступу=25 лютага 2020}}</ref>. У верасьні 2015 году старшыня [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-хрысьціянскай партыі БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] заўважыў, што ў расейскай прапагандзе дзеля [[Дэзынфармацыя|дэзынфармацыі]] «''спрабуюць выкарыстаць некаторых беларускіх маргіналаў, што па-юнацку мараць пра адраджэньне Вялікай Літвы''». Ён адзначыў, што расейскі [[тролінг]] «''замешаны на [[Беларусафобія|нянавісьці да Беларусі]]''». У сваім тлумачэньні Пазьняк згадаў: «''Адзін з прыёмаў цяперашняй рускай фашыстоўскай прапаганды і [[Інфармацыйная вайна|дэзінфармацыйнай вайны]] — унесьці „замутненьне“ ў сьвядомасьць самаідэнтыфікацыі на ніжэйшых, менш адукаванах пластах грамадзтва ў Беларусі і ва Ўкраіне і стварыць тут часовыя сацыяльныя апоры для акупацыі і [[Гібрыдная вайна|гібрыднай вайны]]. Любая нагода, любая ідэя, нават самая абсурдная становіцца прыдатнай для рускай дэзінфармацыі, калі яна накіравана на падважваньне і раскол беларускай і ўкраінскай [[Этнічная самасьвядомасьць|нацыянальнай ідэнтычнасьці]]''». Урэшце Зянон Пазьняк падкрэсьліў: «''Адмоўнасьць нашых „разумных дурняў“ у тым, што яны… клянуць беларусаў і ўсё беларускае, … думка не пра кансалідацыю, не пра разьвіцьцё Беларусі, а пра развал. Для Масквы такія думкі прыдатныя ў любым выглядзе''»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гэта слова сакральнае. Аб некаторых аспэктах Беларускага Адраджэньня і паразы рускай палітыкі|спасылка=http://pazniak.info/page_geta_slova_sakralnae__ab_nekatoryih_aspektah_belaruskaga__adradjennya_|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=13 верасьня 2015|копія=http://www.bielarus.net/archives/2015/09/15/4232|дата копіі=15 верасьня 2015|дата доступу=22 траўня 2020}}</ref>. У 2017 годзе гісторык [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвярнуў увагу на тое, што Расея з аднаго боку атакуе тое ліцьвінства, якое ёсьць сынонімам беларускасьці, а зь іншага — падтрымлівае тыя «ліцьвінскія» праекты, дзе сьцьвярджаецца, што беларусы — гэта летувісы, якія маюць вывучаць летувіскую мову і злучацца зь Летувой. Як прыклад такога дзеяча Аляксандар Краўцэвіч прыводзіць [[Аляксей Дзерман|Аляксея Дзермана (Дзерманта)]]<ref name="Kraucevic-2017"/>. Неўзабаве, у час здушэньня [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў супраць фальсыфікацыі выбараў, гвалту і беззаконьня]] Дзермант стаў адным з галоўных ідэолягаў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскага]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]]. == Рэакцыя Летувы == Часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў «ліцьвінізму» два артыкулы, разьмешчаныя ў самым пачатку першага і другога нумароў 2020 году (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму», які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»<ref>Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.</ref>{{Заўвага|Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]]}}, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), выхадца зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты і навучэнца [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], якую тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі<ref>Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/</ref>. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.</ref>. Разам з тым, імя Восіпа Сянкоўскага мае повязь з крытыкай штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы «літва» на частку [[жамойць|жамойцкага]] насельніцтва Расейскай імпэрыі (што летувіскі аўтар, аднак, ня згадвае), названую пазьней «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]» — насельнікамі этнаграфічнага рэгіёну «[[Аўкштота]]». Адпаведная крытычная нататка<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref> зьявілася ў 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся Вопісам Сянкоўскім разам з энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}, выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў{{Заўвага|Тым часам [[генэтыка]] сьцьвярджае блізкасьць між летувісамі і фінска-вугорскімі народамі: «''хоць балты (латышы і летувісы), у адрозьненьне ад нас, фіна-вуграў, гавораць на індаэўрапейскіх мовах, яны паказваюць той жа набор храмасомаў прыкладна з той жа частасьцю, як і фіны, карэлы, эстонцы, саамы ды іншыя фінска-вугорскія групы <…> Адразу за польскай граніцай… ёсьць дзіўная генэтычная мяжа, нягледзячы на тое, што гэтыя дзьве нацыі суседзі… Той жа самы парадокс назіраецца на паўднёвым усходзе: балты і беларусы маюць паміж сабой аналягічную генэтычную сьцяну, і частасьць мутацыі Y-храмасомы ў Беларусі вельмі нізкая''» ({{мова-en|«Although the Balts (the Latvians and Lithuanians) each speak an Indo-European language, unlike us Finno-Ugrians, they exhibit this chromosome pattern roughly as often as do the Finns, the Karelians, the Estonians, the Sámi, and other Finno-Ugrian group. <br> Just across the border in Poland, however, it disappears abruptly. There's a very striking genetic frontier there... The same paradox exists to the south-east: the Balts and the Belarusians have a similar genetic wall between them, and the frequency of the Y chromosome mutation in Belarus is very low»|скарочана}})<ref>Rislakki J. [https://forum.skalman.nu/viewtopic.php?t=20080&start=150 The Finno-Ugric connection, genetics-wise, could be bigger than imagined] ([https://terijoki.spb.ru/history/templ.php?page=willems&lang=en расейскі пераклад артыкула]) // {{Артыкул у іншым разьдзеле|Helsingin Sanomat||en|Helsingin Sanomat}}. 24.01.2001.</ref>}}, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага{{Заўвага|Тым часам у ліпені 2022 году ў вёсцы на поўнач ад [[Ліда|Ліды]] знайшлі калекцыю срэбраных прадметаў, пакрытых пазалотай, якую, з усяго відаць, пакінулі па сабе готы: вайсковыя трафэі, вырабленыя на тэрыторыі позьняй [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] ў ІІ—IV стагодзьдзях нашай эры. Апроч таго, у Беларусі і на [[Падляшша|Падляшшы]] знаходзяць гоцкія мячы<ref>Алесь Кіркевіч, [https://budzma.org/news/unikalny-skarb-chaso-starazhytnykh.html Унікальны скарб часоў старажытных готаў знойдзены на Лідчыне. Што пра яго вядома?], [[Budzma.org]], 19 ліпеня 2022 г.</ref>}} і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне<ref>Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.</ref>. У сваім другім артыкуле аўтар разьвівае тэорыю «балтыйскай (летувіскай) [[рэканкіста|рэканкісты]]», сьцьвярджаючы, што валадары-«летувісы» ўвесь час пашыралі Вялікае Княства Літоўскае на былыя балтыйскія землі. Сярод іншага, адзначаецца бясспрэчнасьць таго, што вялікія князі літоўскія размаўлялі па-летувіску, прытым у якасьці пацьверджаньня гэтага гаворыцца, што «''[[Ягайла]], стаўшы каралём Польшчы, не хацеў, каб яго разумелі дваране, таму гаварыў па-летувіску з сваім стрыечным братам [[Вітаўт]]ам''»<ref>Sutkus D. Litvinizmas II: Baltarusija — ideologinės kovos laukas // Karys. Nr. 2, 2020. P. 6.</ref> (напраўду захавалася толькі адна згадка пра падобную размову «па-літоўску» — без удакладненьня, [[Ліцьвіны#Літоўская мова|што за мова разумелася тут пад «літоўскай»]], і не пры двары караля польскага, а на Луцкім зьездзе манархаў у студзені 1429 году, калі побач з братамі былі толькі [[Жыгімонт Люксэмбурскі]] і яго жонка<ref name="Urban-2001-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 106.</ref>{{Заўвага|Раней Вітаўт у лацінскай грамаце ад 1420 году да імпэратара Жыгімонта Люксэмбурскага двойчы ўжыў славянскія тэрміны (''Szomoyth'', ''Somoyth'' — {{мова-be-old|Жомойть|скарочана}}) у называньні [[Жамойць|Жамойці]] і [[жамойты|жамойтаў]] (хоць у тагачасных лацінскіх тэкстах да іх дастасоўвалі назвы ''Samogitia'' і ''Samogiti''), кажучы, што іх гэтак называлі «ў літоўскай мове» ({{мова-la|Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur <...> que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur|скарочана}})<ref name="Urban-2001-105-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.</ref>. Пагатоў пазьнейшае асабістае ліставаньне паміж Вітаўтам і Ягайлам вялося на беларускай («рускай») мове. Апроч таго, крыжацкі дыплямат Конрад Кібург, які ачольваў пасольства ў Вільню ў 1397 годзе, засьведчыў у сваіх нататках, пакінутых у форме дзёньніка, што вялікі князь Вітаўт і ўвесь яго двор карысталіся рускай мовай (а таксама дадаў, што Вітаўт някепска ведаў нямецкую мову)<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 107, 115.</ref>}}). 8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Ліга Манархічная Вялікага Княства Літоўскага]] * [[LITWA: hłos monarchisty]] * [[Міжмор’е]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} * [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}} * {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}} * [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}. * [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г. * Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303. * {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}} * {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}} * [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}} * [[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] «Краёвая ідэя» ў беларускай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Зміцер Колас, 2017. — 460 с. {{ISBN|978-985-7164-11-0}}. * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Сьвятлана Струкава|Струкава С.]] [https://rep.bntu.by/bitstream/handle/data/6488/%D0%A1.%2037-40.pdf?sequence=1&isAllowed=y Старажытныя найменні беларусаў] // [[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]]. № 8, 2009. С. 37—40. * [[Павал Урбан|Урбан П.]] Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў. — Менск: ВЦ «Бацькаўшчына»; МП «Бесядзь», 1994. — 107 с. * {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}} * [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 37—41. * Янковіч А. [http://palityka.org/pdf/06/0602.pdf Анталогія літвінізму: крыніцы, ідэя, рэалізацыя] // Палітычная сфера. № 6, 2006. С. 11—18. * [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}. * {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}} * {{Кніга |аўтар = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]] |частка = |загаловак = Belarus. The last European dictatorship |арыгінал = |спасылка = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}} |год = 2012 |том = |старонкі = |старонак = 384 |сэрыя = |isbn = 978-0-300-25921-6 |наклад = |ref = Wilson }} * {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}} == Вонкавыя спасылкі == * [[Дзяніс Марціновіч]], [https://budzma.org/news/dzyanis-marcinovich-chamu-licviny-stali-byelarusami.html Чаму ліцвіны сталі беларусамі?], [[Budzma.org]], 13 траўня 2014 г. * [[Зянон Пазьняк]], [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. * Алесь Кіркевіч, [https://belsat.eu/opinions/litsviny-patryyoty-sekta-abo-agenty-fsb/ «Ліцвіны»: патрыёты, секта або агенты ФСБ?], [[Белсат]], 19 студзеня 2017 г. * Алесь Кіркевіч, [https://novychas.online/kultura/jaszcze-ne-pozna-vjarnuc-kraine-sapraudnae-imja «Яшчэ не позна вярнуць краіне сапраўднае імя — Літва»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 29 студзеня 2017 г. * [https://www.facebook.com/litva.belarus Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі], [[Facebook]] * [https://nicolaev.livejournal.com/964176.html Пра літвінізм] * [https://www.facebook.com/groups/1560143570916561/ Суполка «Дрэва Літвінскае»], [[Facebook]] * [https://www.facebook.com/groups/361555473939008/ Суполка «Літвіны-беларусы»], [[Facebook]] * [https://www.facebook.com/groups/zyvielitva Суполка «Litva. Літвіны. Гісторыя і этналогія»], [[Facebook]] [[Катэгорыя:Ліцьвінства]] tq8dmsn4dv64gtb2eo6rs3fe6nfdpsf 2332689 2332688 2022-08-15T21:38:43Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Рэакцыя Летувы */ п. wikitext text/x-wiki '''Ліцьві́нства''', '''ліцьвіні́зм''' (таксама '''літві́нства''', '''літвіні́зм''') — шырокая гістарыяграфічная, культурная і грамадзка-палітычная плынь, якая грунтуе гісторыю [[Беларусь|Беларусі]] на спадчыне [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і акцэнтуе беспасярэднюю повязь паміж гістарычнымі [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і сучаснымі [[Беларусы|беларусамі]]. Складовая частка [[Беларускі нацыяналізм|беларускага нацыяналізму]], таксама можа разглядацца як рэгіянальная самаідэнтыфікацыя або як этап у разьвіцьці беларускага народа і Беларусі<ref name="BielaruskiPartyzan-2017">[https://belaruspartisan.by/politic/368099/ Литвины vs белорусы: поиск своего места в истории или глупые разборки?], [[Беларускі партызан]], 19 студзеня 2017 г.</ref>. Гісторыкі [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць ўвагу на тое, што ліцьвінства ня можа быць альтэрнатывай [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускасьці]], бо ёсьць яе неад’емнай складовай часткай. Проціпастаўляць іх — значыць дэструктыўна перакручваць рэальную гісторыю і этнагенэз беларусаў<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/28920419.html Зноў пра ідэнтычнасьць Скарыны], [[Радыё Свабода]], 15 сьнежня 2017 г.</ref><ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. Як падкрэсьлівае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]] у кнізе «[[Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае]]», «''Мы — беларусы, але мы і ліцьвіны, спадкаемцы гісторыі і культуры магутнай эўрапейскай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага''»<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. == Гісторыя == [[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой [[Літва]] атаясамліваецца зь [[Белая Русь|Белай Русьсю]] («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам [[Жамойць]] (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]] === Вялікае Княства Літоўскае === {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Літва}} Існуе некалькі тэорыяў паходжаньня гістарычных [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]]: «заходнеславянская» — ад племяннога зьвязу [[Люцічы|люцічаў]] ([[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}}</ref>, [[Павал Урбан]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}</ref>, [[Алесь Жлутка]]<ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}}</ref>, [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]]<ref name="Arlou-2012">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}</ref> ды іншыя), блізкая да яе з улікам шэрагу яўна [[Германскія мовы|ўсходнегерманскіх]] імёнаў і тапонімаў люцічаў «усходнегерманская» (Алёхна Дайліда<ref>Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с.</ref>), а таксама «балтыйска-славянскага [[сымбіёз]]у» з паступовай мірнай і ахвотнай [[Славянскія мовы|славянізацыяй]] мясцовага [[Балтыйскія мовы|балтыйскага]] насельніцтва ([[Аляксандар Краўцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}</ref><ref>{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}}</ref>, Уладзімер Арлоў<ref name="Arlou-2012"/> ды іншыя). [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: Сапраўдная Літва ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «Літоўскай або Белай Русі», тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] У XIV—XVII ст. назва «ліцьвіны» тэрытарыяльна ахоплівала амаль усе землі [[Беларусь|Беларусі]]<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 94.</ref>. У XVI ст. літвой (ліцьвінамі) стабільна вызначалі сябе баяры [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]<ref>Янковіч А. Анталогія літвінізму: крыніцы, ідэя, рэалізацыя // Палітычная сфера. № 6, 2006. С. 11.</ref>. Умацаваньне гэтай формы самасьвядомасьці адбылося па аб’яднаньні Вялікага Княства Літоўскага з [[Польскае Каралеўства (1385—1569)|Каралеўствам Польскім]] у [[Рэч Паспалітая|Рэч Паспалітую]], якая разглядалася як аб’яднаньне «двух народаў» ([[Палякі|палякаў]] і ліцьвінаў). Па ўтварэньні Рэчы Паспалітай магнаты і шляхта Вялікага Княства Літоўскага доўгі час падкрэсьлівалі, што яны менавіта ліцьвіны, чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасьвядомасці<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.</ref>. У XVI—XVII стагодзьдзях назва ліцьвіны стала найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці беларускага народа і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнай кансалідацыі<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.</ref><ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.</ref>. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === {{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Беларусі|Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Краёўцы}} [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] Па [[анэксія|анэксіі]] земляў Вялікага Княства Літоўскага (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161"/>. Узьнікненьне ліцьвінства як культурнай плыні прымяркоўваюць да першай паловы ХІХ стагодзьдзя, калі ў межах гэтай традыцыі адбывалася [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускае культурнае назапашваньне]]. Тагачаснае ліцьвінства грунтавалася на гістарычных і культурных традыцыях Вялікага Княства Літоўскага, выяўлялася ў цікавасьці да народнай культуры, на ўсьведамленьні этнакультурнай адметнасьці як ад [[Расейцы|расейцаў]], так і ад [[Палякі|палякаў]]. Дзеячы ліцьвінства былі патрыётамі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], хоць і адрозьніваліся высокай ступеньню аўтаномнасьці. Паводле сваёй канфэсійнай прыналежнасьці большасьць прыхільнікаў гэтай традыцыі былі вернікамі-[[каталіцтва|каталікамі]], а паводле [[Стан (сацыяльная група)|стану]] належалі да шляхты<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] «Краёвая ідэя» ў беларускай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Зміцер Колас, 2017. С. 60—61.</ref>. У канцы ХІХ — пачатку ХХ стагодзьдзя сфармавалася суполка [[Краёўцы|краёўцаў]], якія вызначалі сябе формулай «ліцьвін паводле паходжаньня, паляк паводле нацыянальнасьці»{{Заўвага|Як зазначае польскі гісторык [[Юліюш Бардах]], «''„Так, напрыклад [[Рышард Радзік]] канстатаваў: Шляхецкія эліты Беларусі <…>, тыповае асяродзьдзе беларуска-польскага памежжа, [а менавіта] gente Lithuani (Rutheni), natione Poloni, былі людзьмі, якія паходзілі часьцей за ўсё зь беларускай грамадзкасьці, у тым ліку з баярства, і захоўвалі пачуцьцё лучнасьці зь мясцовым насельніцтвам, краем, яго гісторыяй і культурай. Іх малой Бацькаўшчынай было месца нараджэньня ў Беларусі; сярэдняй або рэгіянальнай — Вялікае Княства Літоўскае і тое, што па ім засталося; а вялікай або ідэалягічнай Бацькаўшчынай — Рэч Паспалітая і ўспаміны пра яе. Па паразе паўстаньня 1863 году гэтыя людзі ўсё мацней канфліктавалі з агрэсіўнай расейскасьцю, шукалі падтрымкі ў польскасьці як у рэальнай сіле“. Паступова ранейшае традыцыйнае вызначэньне „ліцьвін“ (беларус) замянялася прызнаньнем: „я — паляк“»<ref>[[Юліюш Бардах|Бардах Ю.]] Пра краёўцаў, краёвасць і лакальны патрыятызм — некалі і сёння // Homo Historicus 2019. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. [[Аляксандар Смалянчук|А. Смаленчука]]. — Вiльня: Палітычная сфера, 2019. С. 58.</ref>}} і намагаліся стварыць другую унію Польшчы і Літвы (Беларусі). У 1907 годзе краёўцы стварылі [[Краёвая партыя Літвы і Русі|Краёвую партыю Літвы і Русі]], але ўжо ў 1908 годзе партыя зьнікла з палітычнай арэны. Зноў актывізавалася ў час [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]]. З адраджэньнем [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшчы]] як незалежнай дзяржавы і адмовы ад канфэдэрацыйных плянаў краёвы рух амаль спыніў сваё існаваньне. У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзя нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў гістарычнай Літвы<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Аднак частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>. Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|[[Пагоня]] як сымбаль [[Белая Русь|Белай Русі]] (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] Разам з тым, усе дзеячы беларускага нацыянальна-вызвольнага руху (ад [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]] да [[Янка Купала|Янкі Купалы]]) бесьперапынна падкрэсьлівалі повязь Беларускай дзяржаўнасьці зь Вялікім Княства Літоўскім, а ўсе беларускія гісторыкі (ад [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]] да [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]]) называлі ВКЛ «Беларуска-Літоўскім гаспадарствам». Гэтая ж пазыцыя знайшла адлюстраваньне ў [[Другая Ўстаўная грамата|Другой Устаўной грамаце]] Беларускай Народнай Рэспублікі ад 9 сакавіка 1918 году («''Пасьля трох з паловаю вякоў няволі зноў на увесь сьвет кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве і будзе жыць''»), а гербу [[Пагоня|Пагоні]] («''старадаўняй Літоўскай Пагоні''»), які стаў дзяржаўным сымбалем БНР, прысьвяціў [[Пагоня (песьня)|свой верш]] клясык беларускай літаратуры [[Максім Багдановіч]]. Тым часам яшчэ ўлетку 1916 году [[Беларускі народны камітэт]] на чале з Антонам Луцкевічам падтрымаў і пашырыў ідэю [[Канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага]] да канцэпцыі «Злучаных Штатаў» ад [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] да [[Чорнае мора|Чорнага]] мораў, якія плянавалася ўтварыць зь незалежных [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летувы]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Украіна|Ўкраіны]]. Падобны зьвяз тлумачыўся найперш эканамічнымі прычынамі — атрыманьнем выйсьця да мора і патрэбамі нацыянальнай абароны. У 1917 годзе беларускія арганізацыі працягвалі выступаць за ўтварэньне Беларуска-Летувіскай дзяржавы (падтрымана ў верасьні 1917 году [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускім нацыянальным камітэтам]] у [[Менск]]у), прычым рабілі гэта, нягледзячы на пазыцыю [[Летувіская Тарыба|Летувіскай Тарыбы]], якая заявіла прэтэнзіі на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічныя тэрыторыі беларусаў]]. Пры канцы студзеня 1918 году ў Вільні прайшла [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларуская канфэрэнцыя]], якая прыняла рэзалюцыю аб імкненьні стварыць незалежную дэмакратычную дзяржаву зь дзьвюх асноўных нацыянальных тэрыторыяў — беларускай і летувіскай. Па абвяшчэньні ў лютым 1918 году незалежнасьці Летувы ў хаўрусе зь [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыяй]] (у ліпені 1918 году прапанову ад Тарыбы стаць [[Летува (каралеўства, 1918)|каралём Летувы]] пад імём «Міндаўгаса II» прыняў нямецкі прынц і вайсковец [[Вільгельм Карл фон Урах]]) ідэя канфэдэрацыі не ўздымалася<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 351—352.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Литвины из альбома Яна Левицкого 2.jpg|111|Biełarusy, Mahiloŭ. Беларусы, Магілёў (1882) (2).jpg|101|«Ліцьвіны. Сяляне з ваколіцаў [[Вільня|Вільні]]» (1841 г.) і «Тыпы беларусаў [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]]» (1882 г.)}} У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта беларуская мова, якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя ліцьвіны — гэта беларусы, а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: "''…"па-літоўску" г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''"{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. === Міжваенны час === У [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|міжваеннай Польшчы]] краёўцы склалі суполку [[Віленскія кансэрватары|віленскіх кансэрватараў]] (таксама вядомых як крэсавыя або віленскія зубры) і намагаліся стварыць польска-беларускую фэдэрацыю. Яны выказваліся за дэцэнтралізацыю кіраваньня дзяржавай і разьвіцьцё мясцовага самакіраваньня; за стымуляваньне эканамічнага разьвіцьця [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] і доступ беларусам на дзяржаўныя пасады, за падтрымку праваслаўнай царквы і ўвядзеньне [[Беларуская мова|беларускай мовы]] ў праваслаўнае набажэнства; прыхільна-нэўтральна ставіліся да фармаваньня беларускае нацыянальнае сьвядомасьці ў беларускамоўных сялянаў Польшчы. Уважалі сябе за нашчадкаў шляхты [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і носьбітаў ягоных традыцыяў. Але рух заняпаў з пачаткай [[Другая сусьветная вайна|Другой Сусьветнай вайны]]. Падпісаньне ў ліпені 1920 году савецка-летувіскай [[Маскоўская дамова (1920)|Маскоўскай дамовы]], згодна зь якой Летува атрымала значную частку гістарычных і этнаграфічных земляў беларусаў, выклікала пратэст з боку кіраўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 363—365.</ref>. Ужо ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі былы старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Язэп Лёсік]] апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»<ref>Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.</ref>, у якім зазначыў: «''Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. <…> Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. <…> А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. <…> Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. <…> Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя <…> і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі''». Неўзабаве, аднак, [[Беларусізацыя|беларусізацыю]] ў БССР спыніў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскі тэрор]], які цалкам зьнішчыў беларускую гістарычную школу (Язэпа Лёсіка арыштавалі ўжо ў 1930 годзе — увогуле жа, савецкія ўлады фізычна або духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк)<ref name="Katlarcuk-2009">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[ARCHE Пачатак]]. № 9, 2009.</ref>. У 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]], былы [[Міністры ўнутраных справаў БНР|міністар унутраных справаў БНР]] [[Тамаш Грыб]] у сваім артыкуле «[[wikisource:be:На два франты|На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)]]» падкрэсьліваў: «''Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! <…> Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»<ref>[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.</ref>. У 1939 годзе [[Ян Станкевіч]], які з 1927 году выкладаў у [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]], зазначыў: «''Трэба зацеміць, што з гледзішча нацыянальнага Беларусы ў гэтую пару звалі сябе Ліцьвінамі, гэтак-жа нас звалі ўсе нашыя суседзі, але з гледзішча рэлігійнага Беларусы ўсходняга абраду заўсёды зваліся [[Русіны (гістарычны этнонім)|Русінамі]]''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Гісторыя Беларускага языка. — Вільня, 1939. C. 6.</ref>. === Паваенны час === Па [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|зьнішчэньні беларускай гістарыяграфіі ў часы сталінскага тэрору]] адным зь першых дасьледнікаў, хто спрабаваў высьветліць, як назва «Літва» перамясьцілася на тэрыторыю суседняй дзяржавы і як славяне-ліцьвіны сталі беларусамі, быў [[Вацлаў Пануцэвіч]] (1911—1991), які выдаваў навуковы часопіс «[[Літва (часопіс)|Litva]]», а таксама апублікаваў некалькі манаграфічных публікацыяў, зь якіх асаблівую навуковую вартасьць маюць кнігі «Літва і Жмудзь» (Чыкага, 1953—1954 год) і «З гісторыі Беларусі або Крывіччыны-Літвы» (Чыкага, 1965 год). Гісторык мовы [[Алесь Жлутка]] адзначае засяроджанасьць Вацлава Пануцэвіча на гістарычных крыніцах і яго грунтоўную філялягічную падрыхтоўку<ref name="Zlutka-1998"/>. Погляды Вацлава Пануцэвіча падтрымаў і разьвіў гісторык [[Павал Урбан]] (1924—2011), які адзначыў разьмежаваньне ліцьвінаў і жамойтаў і што Жамойць была адасобленай ад Літвы моўна і этнічна. У рамках гэтай праграмы знаходзіцца сьцьверджаньне гісторыка, што «''ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жмудзкая мова пачынае звацца літоўскай''» («У сьвятле гістарычных фактаў», 1972 год). Ужо ў найноўшы пэрыяд у Беларусі выйшла чарговая праца П. Урбана «Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў» (1994 год), у якой аўтар сфармуляваў наступную тэзу: «''[[Аўкштота]] была асобнай зямлёй і ніколі не атаясамлівалася з уласна Літвой''». Пашыраны варыянт (у першую чаргу праз улучэньне дадаткаў) гэтай кнігі пад назвай «Старажытныя ліцьвіны» апублікавалі празь сем гадоў<ref name="Dziarnovic-2012">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.</ref>. Тым часам у паваеннай Беларусі да падобных высноваў у сваіх дасьледаваньнях, якія праводзіліся па-за афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй, прыйшоў [[Мікола Ермаловіч]] (1921—2000), які завяршыў у 1968 годзе працу над кнігай «Па сьлядах аднаго міта». Гэтая кніга доўгі час пашыралася пад закансьпіраванай назвай «Сто старонак» і ўпершыню легальна выйшла з друку толькі ў 1989 годзе. З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР ужо ў другой палове 1980-х гадоў канцэпцыя М. Ермаловіча атрымала інстытуцыянальнае, фармальнае акадэмічнае завяршэньне і пашырылася ў літаратуры<ref name="Dziarnovic-2012"/>. === Незалежная Беларусь === 22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]]. У звароце арганізацыйнага камітэту паведамляецца, што першы ўпамін назвы Літва (Lituae) у пісьмовых крыніцах — нямецкіх Квэдлінбурскіх аналах — належыць да 1009 году. Аўтары звароту адзначаюць, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі. «''Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь зьяўляецца галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, аб’ядналая ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае''», — гаворыцца ў звароце<ref>{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/01/22/279333_279363|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}</ref>. == Пытаньне назваў == {{Асноўны артыкул|Літва|Ліцьвіны|Белая Русь|Беларусь|Летува}} [[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — Літва, сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]] === Гістарычная Літва і сучасная Летува === Адной з прыкметаў прыхільнасьці да ліцьвінства часам называюць разьмежаваньне назваў Літвы і [[Летува|Летувы]], якія пачалі атаясамлівацца ў розных мовах у XX ст. — за часамі [[Русіфікацыя Беларусі|гвалтоўнай русіфікацыі Беларусі]] і [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|масавага зьнішчэньня беларускіх інтэлектуальных элітаў]]. Аднак на аб’ектыўную патрэбу тэрміналягічнага адрозьненьня гістарычнай Літвы і сучаснай Летувы зьвяртаюць увагу як беларускія гісторыкі і мовазнаўцы ([[Ян Станкевіч]]<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мінск)}}, 2003. С. 633—634.</ref>, [[Павал Урбан]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 5.</ref>, [[Мікола Ермаловіч]]<ref>[http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/ermalovich/Мікола_Ермаловіч._Успаміны,_творы,_фотаматэрыялы.html Яго чакала Беларусь чатыры стагоддзі: Зборнік дакументаў і матэрыялаў да 85-годдзя з дня нараджэння Міколы Ермаловіча. Успаміны, творы, фотаматэрыялы]. — {{Менск (Мн.)}}, 2007. — 360 с.</ref>, [[Аляксандар Краўцэвіч]]<ref name="Kraucevic-1993">[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.</ref><ref>[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Тэрміны «Літва» і «Летува» ў сучаснай беларускай гістарыяграфіі // [[Гістарычны Альманах]]. Том 9, 2004.</ref><ref>{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10—12.</ref>, [[Генадзь Сагановіч]]<ref>[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [http://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 237.</ref>, [[Ніна Баршчэўская]]<ref>[[Ніна Баршчэўская|Баршчэўская Н.]] Уплыў суседніх народаў на зьмену дзяржаўнага назову Беларусі ў ацэнцы беларускіх вучоных у дыяспары [http://kamunikat.org/7942.html 1—4], [http://kamunikat.org/7943.html 5—8] // Droga ku wzajemności. 50 lat białorutenistyki na Uniwersytecie Warszawskim. Redakcja naukowa Mikołaj Timoszuk i Mikołaj Chaustowicz. (Acta Albaruthenica 6). — Warszawa, 2007. S. 50—66.</ref>, [[Эдвард Зайкоўскі]]<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [https://web.archive.org/web/20111119082534/http://arche.by/by/page/science/7463 Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.</ref>, [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]]<ref name="Arlou-2012-33">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 33.</ref>, [[Зьміцер Санько]]<ref name="Sanko">[[Зьміцер Санько|Санько З.]] [https://www.svaboda.org/a/30464340.html?fbclid=IwAR0MY3o-M1iIg0RuSwvEu9OwMqJuVqVwTcjCPz7RGrb9VY-wBtCdjIuVgI0 І ўсё ж — Літва ці Летува?], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2020 г.</ref>), так і зусім не зьвязаныя зь беларускай нацыяй ([[Тымаці Снайдэр]]<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 50, 81.</ref>, [[Эндру Ўілсан]]{{зноска|Wilson|2012|Wilson|21–22}}, [[Норман Дэвіс]]<ref>[[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}.</ref>). === Беларусь-Літва === Сярод прыхільнікаў разьмежаваньня назваў Літвы і Летувы пытаньне афіцыйнага вяртаньня назвы Літвы побач з назвай Беларусі ўспрымаецца неадназначна. У працах гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», [[Літва старажытная|Літва]] — гэта Беларусь (як і [[ліцьвіны]] — гэта [[беларусы]], а літоўская мова — [[беларуская мова]])<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. Гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] (1891—1976), які таксама ўжываў датычна Беларусі назву Літва (як і да беларусаў — назву ліцьвіны, а да беларускай мовы — назву літоўская мова<ref>Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>), пазьней папулярызаваў назвы Вялікалітва, вялікаліцьвіны, вялікалітоўская мова<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.</ref>. З улікам гістарычнай дзяржаўнай пераемнасьці Беларусі зь Вялікім Княства Літоўскім лідэр [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] вылучаў у 2005 годзе прапанову прыняць поўную назву краіны Вялікае Княства Літоўскае Беларусь з захаваньнем скарочанай назвы — Беларусь<ref>[http://pazniak.info/page_belarus-litva Беларусь-Літва], Пэрсанальны сайт [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], 27 сьнежня 2016 г.</ref>. Гэтую прапанову падтрымаў гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]], аднак гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] бачыць магчымасьць зьмены назвы дзяржавы толькі ў далёкай пэрспэктыве («''не раней, чым кожны беларус будзе ўсьведамляць, што ў гістарычнай рэтраспэктыве Літва — гэта тое самае, што Беларусь''»)<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100976 Вялікае Княства Літоўскае Беларусь — пражэкцёрства ці візіянэрства?], [[Наша Ніва]], 11 лістапада 2005 г.</ref>. Тым часам беларускі гісторык права [[Таісія Доўнар]] зазначае, што «''менавіта ў зьвязку з гістарычнымі зьменамі назвы беларускага народа і цяпер часам узьнікае блытаніна датычна айчыннай гісторыі… магчыма, мелі рацыю навукоўцы, якія ў пачатку 90-х гадоў прапаноўвалі назваць нашу дзяржаву Вяліка-Літоўская Беларусь''»<ref>Доўнар Т. Асаблівасці і праблемы гісторыі дзяржавы і права Беларусі // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 4. Правазнаўства. № 2 (128), 2012. С. 33—38.</ref>. Існуюць таксама прыхільнікі тэрміновай зьмены назвы Беларусі на Літву, аргумэнтацыю якіх агучыў гісторык Ян Лялевіч. Ён мяркуе, што назва Літва «''легімітызуе нашую краіну ў мінуўшчыне, для сучаснасьці, дае легітымізацыю для нашай будучыні''», тым часам «''закладзенае дамінаваньне гістарычнага кантэксту Русі''» ў назьве Беларусі напраўду прыводзіць да дамінаваньня [[Расея|Расеі]] (праз афіцыйныя саманазвы [[Расейцы|расейцаў]] і [[Расейская мова|расейскай мовы]] — {{мова-ru|«русские»|скарочана}} і {{мова-ru|«русский язык»|скарочана}}, гвалтоўна ўведзеныя ў [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]] як «рускія» і «руская мова»). Адпаведна, на думку Яна Лялевіча, у назьве Беларусі крыецца «''праблема самаідэнтыфікацыі нашага народа''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017"/>. Гісторык Аляксандар Краўцэвіч, адзначаючы бясспрэчнасьць таго, што Літва і ліцьвіны ёсьць гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў, што пераняцьце гэтых назваў Летувой і летувісамі было гістарычна не правамерным і што «''наш народ прыняў сучасную назву, вядома, пад прымусам Расеі''»<ref name="Kraucevic-2017"/>, выступае катэгарычна супраць зьмены назвы краіны і нацыі, бо «''назва „Беларусь“ напоўненая вялікім і магутным сэнсам, увайшла ў масавую сьвядомасьць, мае моцную ідэалёгія і магутны мастацка-літаратурны падмурак''». Адпаведна, «''прыдумваць праекты па адмове ад гэтай назвы і прыняцьцю іншай — гэта значыць аслабляць нацыю, якая называецца беларускай''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017"/>. == Поклічы == Гістарычныя і сучасныя поклічы, зьвязаныя зь Літвой і ліцьвінамі: * «Жыве Літва!»<ref>[[LITWA: hłos monarchisty]]. [http://pdf.kamunikat.org/download.php?item=13000-2.pdf №. I (XXII)], 2008. С. 6.</ref>{{Заўвага|У разгорнутым выглядзе гэты выраз ужыў яшчэ ў 1859 годзе [[Уладзіслаў Сыракомля|Ўладзіслаў Сыракомля (Людвік Кандратовіч)]], які — як і яго сучасьнікі — называў Беларусь Літвой<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 4.</ref>: «''Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: Хай жыве наша Літва! Хай жывуць ліцьвіны!''» ({{мова-pl|«Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»|скарочана}}<ref>Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.</ref>)}} — адпаведнік «[[Жыве Беларусь!]]» * «За Літву!»<ref>[[LITWA: hłos monarchisty]]. [http://pdf.kamunikat.org/download.php?item=13000-2.pdf №. I (XXII)], 2008. С. 1.</ref> == Дзеячы і суполкі, якія аддзяляюць ліцьвінаў ад беларусаў == 20 траўня 2000 году ў [[Наваградак|Наваградку]] адбылося падпісаньне [[Акт абвяшчэньня ліцьвінскай нацыі|Акту абвяшчэньня ліцьвінскай нацыі]]. На ўстаноўчым сходзе 2000 году яго арганізатары [[Віктар Нагнібяда]] і [[Андрэй Юцкевіч]] у якасьці мэты назвалі адасабленьне [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] ў асобную дзяржаву або яе далучэньне да Польшчы, а таксама далучэньне да Расеі ўсёй астатняй Беларусі ([[Рыскі падзел]]). У 2005 годзе Нагнібяда і Юцкевіч стварылі па-расейску сайт «Літванія», які выдалілі ў 2009 годзе па ад’езьдзе ў Польшчу. У 2017 годзе журналіст газэты «[[Новы час (газэта)|Новы час]]» Валер Руселік параўнаў расейскамоўны праект Літваніі зь іншым крамлёўскім сэпаратысцкім праектам «[[Вейшнорыя]]» ў кірунку [[гета]]ізацыі нерасейцаў. Таксама Руселік заўважыў, што расейская выведка выкарыстала для прыкрыцьця правакацыі шчырыя памкненьні людзей, дзеля азначэньня якіх выкарыстоўвала абразьліва-функцыянальны тэрмін {{Артыкул у іншым разьдзеле|Карысны дурань|«карысныя ідыёты»|en|Useful idiot}}<ref>{{Навіна|аўтар=Руселік В.|загаловак=Вейшнорыя: сьмех скрозь сьлёзы|спасылка=https://novychas.by/palityka/krok-da-zahopu-belarusi-zrobleny-abo-smeh-skroz-s|выдавец=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|дата публікацыі=14 верасьня 2017|дата доступу=25 лютага 2020}}</ref>. У верасьні 2015 году старшыня [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-хрысьціянскай партыі БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] заўважыў, што ў расейскай прапагандзе дзеля [[Дэзынфармацыя|дэзынфармацыі]] «''спрабуюць выкарыстаць некаторых беларускіх маргіналаў, што па-юнацку мараць пра адраджэньне Вялікай Літвы''». Ён адзначыў, што расейскі [[тролінг]] «''замешаны на [[Беларусафобія|нянавісьці да Беларусі]]''». У сваім тлумачэньні Пазьняк згадаў: «''Адзін з прыёмаў цяперашняй рускай фашыстоўскай прапаганды і [[Інфармацыйная вайна|дэзінфармацыйнай вайны]] — унесьці „замутненьне“ ў сьвядомасьць самаідэнтыфікацыі на ніжэйшых, менш адукаванах пластах грамадзтва ў Беларусі і ва Ўкраіне і стварыць тут часовыя сацыяльныя апоры для акупацыі і [[Гібрыдная вайна|гібрыднай вайны]]. Любая нагода, любая ідэя, нават самая абсурдная становіцца прыдатнай для рускай дэзінфармацыі, калі яна накіравана на падважваньне і раскол беларускай і ўкраінскай [[Этнічная самасьвядомасьць|нацыянальнай ідэнтычнасьці]]''». Урэшце Зянон Пазьняк падкрэсьліў: «''Адмоўнасьць нашых „разумных дурняў“ у тым, што яны… клянуць беларусаў і ўсё беларускае, … думка не пра кансалідацыю, не пра разьвіцьцё Беларусі, а пра развал. Для Масквы такія думкі прыдатныя ў любым выглядзе''»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гэта слова сакральнае. Аб некаторых аспэктах Беларускага Адраджэньня і паразы рускай палітыкі|спасылка=http://pazniak.info/page_geta_slova_sakralnae__ab_nekatoryih_aspektah_belaruskaga__adradjennya_|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=13 верасьня 2015|копія=http://www.bielarus.net/archives/2015/09/15/4232|дата копіі=15 верасьня 2015|дата доступу=22 траўня 2020}}</ref>. У 2017 годзе гісторык [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвярнуў увагу на тое, што Расея з аднаго боку атакуе тое ліцьвінства, якое ёсьць сынонімам беларускасьці, а зь іншага — падтрымлівае тыя «ліцьвінскія» праекты, дзе сьцьвярджаецца, што беларусы — гэта летувісы, якія маюць вывучаць летувіскую мову і злучацца зь Летувой. Як прыклад такога дзеяча Аляксандар Краўцэвіч прыводзіць [[Аляксей Дзерман|Аляксея Дзермана (Дзерманта)]]<ref name="Kraucevic-2017"/>. Неўзабаве, у час здушэньня [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў супраць фальсыфікацыі выбараў, гвалту і беззаконьня]] Дзермант стаў адным з галоўных ідэолягаў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскага]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]]. == Рэакцыя Летувы == Часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў «ліцьвінізму» два артыкулы, разьмешчаныя ў самым пачатку першага і другога нумароў 2020 году (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму», які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»<ref>Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.</ref>{{Заўвага|Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]]}}, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), выхадца зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты і навучэнца [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], якую тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі<ref>Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/</ref>. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.</ref>. Разам з тым, імя Восіпа Сянкоўскага мае повязь з крытыкай штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы «літва» на частку [[жамойць|жамойцкага]] насельніцтва Расейскай імпэрыі (што летувіскі аўтар, аднак, ня згадвае), названую пазьней «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]» — насельнікамі этнаграфічнага рэгіёну «[[Аўкштота]]». Адпаведная крытычная нататка<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref> зьявілася ў 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся Вопісам Сянкоўскім разам з энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}, выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў{{Заўвага|Тым часам [[генэтыка]] сьцьвярджае блізкасьць між летувісамі і фінска-вугорскімі народамі: «''хоць балты (латышы і летувісы), у адрозьненьне ад нас, фіна-вуграў, гавораць на індаэўрапейскіх мовах, яны паказваюць той жа набор храмасомаў прыкладна з той жа частасьцю, як і фіны, карэлы, эстонцы, [[Саамы|саамы]] ды іншыя фінска-вугорскія групы <…> Адразу за польскай граніцай… ёсьць дзіўная генэтычная мяжа, нягледзячы на тое, што гэтыя дзьве нацыі суседзі… Той жа самы парадокс назіраецца на паўднёвым усходзе: балты і беларусы маюць паміж сабой аналягічную генэтычную сьцяну, і частасьць мутацыі Y-храмасомы ў Беларусі вельмі нізкая''» ({{мова-en|«Although the Balts (the Latvians and Lithuanians) each speak an Indo-European language, unlike us Finno-Ugrians, they exhibit this chromosome pattern roughly as often as do the Finns, the Karelians, the Estonians, the Sámi, and other Finno-Ugrian group. <…> Just across the border in Poland, however, it disappears abruptly. There's a very striking genetic frontier there… The same paradox exists to the south-east: the Balts and the Belarusians have a similar genetic wall between them, and the frequency of the Y chromosome mutation in Belarus is very low»|скарочана}})<ref>Rislakki J. [https://forum.skalman.nu/viewtopic.php?t=20080&start=150 The Finno-Ugric connection, genetics-wise, could be bigger than imagined] ([https://terijoki.spb.ru/history/templ.php?page=willems&lang=en расейскі пераклад артыкула]) // {{Артыкул у іншым разьдзеле|Helsingin Sanomat||en|Helsingin Sanomat}}. 24.01.2001.</ref>}}, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага{{Заўвага|Тым часам у ліпені 2022 году ў вёсцы на поўнач ад [[Ліда|Ліды]] знайшлі калекцыю срэбраных прадметаў, пакрытых пазалотай, якую, з усяго відаць, пакінулі па сабе готы: вайсковыя трафэі, вырабленыя на тэрыторыі позьняй [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] ў ІІ—IV стагодзьдзях нашай эры. Апроч таго, у Беларусі і на [[Падляшша|Падляшшы]] знаходзяць гоцкія мячы<ref>Алесь Кіркевіч, [https://budzma.org/news/unikalny-skarb-chaso-starazhytnykh.html Унікальны скарб часоў старажытных готаў знойдзены на Лідчыне. Што пра яго вядома?], [[Budzma.org]], 19 ліпеня 2022 г.</ref>}} і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне<ref>Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.</ref>. У сваім другім артыкуле аўтар разьвівае тэорыю «балтыйскай (летувіскай) [[рэканкіста|рэканкісты]]», сьцьвярджаючы, што валадары-«летувісы» ўвесь час пашыралі Вялікае Княства Літоўскае на былыя балтыйскія землі. Сярод іншага, адзначаецца бясспрэчнасьць таго, што вялікія князі літоўскія размаўлялі па-летувіску, прытым у якасьці пацьверджаньня гэтага гаворыцца, што «''[[Ягайла]], стаўшы каралём Польшчы, не хацеў, каб яго разумелі дваране, таму гаварыў па-летувіску з сваім стрыечным братам [[Вітаўт]]ам''»<ref>Sutkus D. Litvinizmas II: Baltarusija — ideologinės kovos laukas // Karys. Nr. 2, 2020. P. 6.</ref> (напраўду захавалася толькі адна згадка пра падобную размову «па-літоўску» — без удакладненьня, [[Ліцьвіны#Літоўская мова|што за мова разумелася тут пад «літоўскай»]], і не пры двары караля польскага, а на Луцкім зьездзе манархаў у студзені 1429 году, калі побач з братамі былі толькі [[Жыгімонт Люксэмбурскі]] і яго жонка<ref name="Urban-2001-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 106.</ref>{{Заўвага|Раней Вітаўт у лацінскай грамаце ад 1420 году да імпэратара Жыгімонта Люксэмбурскага двойчы ўжыў славянскія тэрміны (''Szomoyth'', ''Somoyth'' — {{мова-be-old|Жомойть|скарочана}}) у называньні [[Жамойць|Жамойці]] і [[жамойты|жамойтаў]] (хоць у тагачасных лацінскіх тэкстах да іх дастасоўвалі назвы ''Samogitia'' і ''Samogiti''), кажучы, што іх гэтак называлі «ў літоўскай мове» ({{мова-la|Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur <...> que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur|скарочана}})<ref name="Urban-2001-105-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.</ref>. Пагатоў пазьнейшае асабістае ліставаньне паміж Вітаўтам і Ягайлам вялося на беларускай («рускай») мове. Апроч таго, крыжацкі дыплямат Конрад Кібург, які ачольваў пасольства ў Вільню ў 1397 годзе, засьведчыў у сваіх нататках, пакінутых у форме дзёньніка, што вялікі князь Вітаўт і ўвесь яго двор карысталіся рускай мовай (а таксама дадаў, што Вітаўт някепска ведаў нямецкую мову)<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 107, 115.</ref>}}). 8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Ліга Манархічная Вялікага Княства Літоўскага]] * [[LITWA: hłos monarchisty]] * [[Міжмор’е]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} * [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}} * {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}} * [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}. * [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г. * Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303. * {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}} * {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}} * [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}} * [[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] «Краёвая ідэя» ў беларускай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Зміцер Колас, 2017. — 460 с. {{ISBN|978-985-7164-11-0}}. * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Сьвятлана Струкава|Струкава С.]] [https://rep.bntu.by/bitstream/handle/data/6488/%D0%A1.%2037-40.pdf?sequence=1&isAllowed=y Старажытныя найменні беларусаў] // [[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]]. № 8, 2009. С. 37—40. * [[Павал Урбан|Урбан П.]] Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў. — Менск: ВЦ «Бацькаўшчына»; МП «Бесядзь», 1994. — 107 с. * {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}} * [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 37—41. * Янковіч А. [http://palityka.org/pdf/06/0602.pdf Анталогія літвінізму: крыніцы, ідэя, рэалізацыя] // Палітычная сфера. № 6, 2006. С. 11—18. * [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}. * {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}} * {{Кніга |аўтар = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]] |частка = |загаловак = Belarus. The last European dictatorship |арыгінал = |спасылка = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}} |год = 2012 |том = |старонкі = |старонак = 384 |сэрыя = |isbn = 978-0-300-25921-6 |наклад = |ref = Wilson }} * {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}} == Вонкавыя спасылкі == * [[Дзяніс Марціновіч]], [https://budzma.org/news/dzyanis-marcinovich-chamu-licviny-stali-byelarusami.html Чаму ліцвіны сталі беларусамі?], [[Budzma.org]], 13 траўня 2014 г. * [[Зянон Пазьняк]], [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. * Алесь Кіркевіч, [https://belsat.eu/opinions/litsviny-patryyoty-sekta-abo-agenty-fsb/ «Ліцвіны»: патрыёты, секта або агенты ФСБ?], [[Белсат]], 19 студзеня 2017 г. * Алесь Кіркевіч, [https://novychas.online/kultura/jaszcze-ne-pozna-vjarnuc-kraine-sapraudnae-imja «Яшчэ не позна вярнуць краіне сапраўднае імя — Літва»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 29 студзеня 2017 г. * [https://www.facebook.com/litva.belarus Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі], [[Facebook]] * [https://nicolaev.livejournal.com/964176.html Пра літвінізм] * [https://www.facebook.com/groups/1560143570916561/ Суполка «Дрэва Літвінскае»], [[Facebook]] * [https://www.facebook.com/groups/361555473939008/ Суполка «Літвіны-беларусы»], [[Facebook]] * [https://www.facebook.com/groups/zyvielitva Суполка «Litva. Літвіны. Гісторыя і этналогія»], [[Facebook]] [[Катэгорыя:Ліцьвінства]] pgogn0gi1we6va41tsy2ucc3mbv2rho 2332690 2332689 2022-08-15T21:44:03Z Kazimier Lachnovič 1079 /* Міжваенны час */ + wikitext text/x-wiki '''Ліцьві́нства''', '''ліцьвіні́зм''' (таксама '''літві́нства''', '''літвіні́зм''') — шырокая гістарыяграфічная, культурная і грамадзка-палітычная плынь, якая грунтуе гісторыю [[Беларусь|Беларусі]] на спадчыне [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і акцэнтуе беспасярэднюю повязь паміж гістарычнымі [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]] і сучаснымі [[Беларусы|беларусамі]]. Складовая частка [[Беларускі нацыяналізм|беларускага нацыяналізму]], таксама можа разглядацца як рэгіянальная самаідэнтыфікацыя або як этап у разьвіцьці беларускага народа і Беларусі<ref name="BielaruskiPartyzan-2017">[https://belaruspartisan.by/politic/368099/ Литвины vs белорусы: поиск своего места в истории или глупые разборки?], [[Беларускі партызан]], 19 студзеня 2017 г.</ref>. Гісторыкі [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць ўвагу на тое, што ліцьвінства ня можа быць альтэрнатывай [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускасьці]], бо ёсьць яе неад’емнай складовай часткай. Проціпастаўляць іх — значыць дэструктыўна перакручваць рэальную гісторыю і этнагенэз беларусаў<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/28920419.html Зноў пра ідэнтычнасьць Скарыны], [[Радыё Свабода]], 15 сьнежня 2017 г.</ref><ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>. Як падкрэсьлівае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]] у кнізе «[[Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае]]», «''Мы — беларусы, але мы і ліцьвіны, спадкаемцы гісторыі і культуры магутнай эўрапейскай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага''»<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>. == Гісторыя == [[Файл:Lithauen oder Weis Reussen.jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], на якой [[Літва]] атаясамліваецца зь [[Белая Русь|Белай Русьсю]] («''Lithauen oder Weis Reussen''», «''Літва або Белая Русь''»), тым часам [[Жамойць]] (''Samogitien'') не атаясамліваецца зь Літвой]] === Вялікае Княства Літоўскае === {{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Літва}} Існуе некалькі тэорыяў паходжаньня гістарычных [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]]: «заходнеславянская» — ад племяннога зьвязу [[Люцічы|люцічаў]] ([[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}}</ref>, [[Павал Урбан]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}</ref>, [[Алесь Жлутка]]<ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}}</ref>, [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]]<ref name="Arlou-2012">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}</ref> ды іншыя), блізкая да яе з улікам шэрагу яўна [[Германскія мовы|ўсходнегерманскіх]] імёнаў і тапонімаў люцічаў «усходнегерманская» (Алёхна Дайліда<ref>Дайліда А. [http://spampavac.by/files/downloads/pvkl.pdf Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с.</ref>), а таксама «балтыйска-славянскага [[сымбіёз]]у» з паступовай мірнай і ахвотнай [[Славянскія мовы|славянізацыяй]] мясцовага [[Балтыйскія мовы|балтыйскага]] насельніцтва ([[Аляксандар Краўцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}</ref><ref>{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}}</ref>, Уладзімер Арлоў<ref name="Arlou-2012"/> ды іншыя). [[Файл:Lithuania Proper (1770-79).jpg|значак|Падзел Каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага з мапы 1770-х гадоў: Сапраўдная Літва ({{мова-en|Lithuania Proper|скарочана}}) складаецца зь «Літоўскіх ваяводзтваў» і «Літоўскай або Белай Русі», тым часам Жамойць падаецца асобна ад Літвы — паміж [[Інфлянты|Інфлянтамі]] і [[Курляндыя]]й]] У XIV—XVII ст. назва «ліцьвіны» тэрытарыяльна ахоплівала амаль усе землі [[Беларусь|Беларусі]]<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 94.</ref>. У XVI ст. літвой (ліцьвінамі) стабільна вызначалі сябе баяры [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]<ref>Янковіч А. Анталогія літвінізму: крыніцы, ідэя, рэалізацыя // Палітычная сфера. № 6, 2006. С. 11.</ref>. Умацаваньне гэтай формы самасьвядомасьці адбылося па аб’яднаньні Вялікага Княства Літоўскага з [[Польскае Каралеўства (1385—1569)|Каралеўствам Польскім]] у [[Рэч Паспалітая|Рэч Паспалітую]], якая разглядалася як аб’яднаньне «двух народаў» ([[Палякі|палякаў]] і ліцьвінаў). Па ўтварэньні Рэчы Паспалітай магнаты і шляхта Вялікага Княства Літоўскага доўгі час падкрэсьлівалі, што яны менавіта ліцьвіны, чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасьвядомасці<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.</ref>. У XVI—XVII стагодзьдзях назва ліцьвіны стала найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці беларускага народа і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнай кансалідацыі<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.</ref><ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.</ref>. === Пад уладай Расейскай імпэрыі === {{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Беларусі|Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Краёўцы}} [[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад Жамойці (''Żmujdź''), 1916 г.]] Па [[анэксія|анэксіі]] земляў Вялікага Княства Літоўскага (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161"/>. Узьнікненьне ліцьвінства як культурнай плыні прымяркоўваюць да першай паловы ХІХ стагодзьдзя, калі ў межах гэтай традыцыі адбывалася [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускае культурнае назапашваньне]]. Тагачаснае ліцьвінства грунтавалася на гістарычных і культурных традыцыях Вялікага Княства Літоўскага, выяўлялася ў цікавасьці да народнай культуры, на ўсьведамленьні этнакультурнай адметнасьці як ад [[Расейцы|расейцаў]], так і ад [[Палякі|палякаў]]. Дзеячы ліцьвінства былі патрыётамі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], хоць і адрозьніваліся высокай ступеньню аўтаномнасьці. Паводле сваёй канфэсійнай прыналежнасьці большасьць прыхільнікаў гэтай традыцыі былі вернікамі-[[каталіцтва|каталікамі]], а паводле [[Стан (сацыяльная група)|стану]] належалі да шляхты<ref>[[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] «Краёвая ідэя» ў беларускай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Зміцер Колас, 2017. С. 60—61.</ref>. У канцы ХІХ — пачатку ХХ стагодзьдзя сфармавалася суполка [[Краёўцы|краёўцаў]], якія вызначалі сябе формулай «ліцьвін паводле паходжаньня, паляк паводле нацыянальнасьці»{{Заўвага|Як зазначае польскі гісторык [[Юліюш Бардах]], «''„Так, напрыклад [[Рышард Радзік]] канстатаваў: Шляхецкія эліты Беларусі <…>, тыповае асяродзьдзе беларуска-польскага памежжа, [а менавіта] gente Lithuani (Rutheni), natione Poloni, былі людзьмі, якія паходзілі часьцей за ўсё зь беларускай грамадзкасьці, у тым ліку з баярства, і захоўвалі пачуцьцё лучнасьці зь мясцовым насельніцтвам, краем, яго гісторыяй і культурай. Іх малой Бацькаўшчынай было месца нараджэньня ў Беларусі; сярэдняй або рэгіянальнай — Вялікае Княства Літоўскае і тое, што па ім засталося; а вялікай або ідэалягічнай Бацькаўшчынай — Рэч Паспалітая і ўспаміны пра яе. Па паразе паўстаньня 1863 году гэтыя людзі ўсё мацней канфліктавалі з агрэсіўнай расейскасьцю, шукалі падтрымкі ў польскасьці як у рэальнай сіле“. Паступова ранейшае традыцыйнае вызначэньне „ліцьвін“ (беларус) замянялася прызнаньнем: „я — паляк“»<ref>[[Юліюш Бардах|Бардах Ю.]] Пра краёўцаў, краёвасць і лакальны патрыятызм — некалі і сёння // Homo Historicus 2019. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. [[Аляксандар Смалянчук|А. Смаленчука]]. — Вiльня: Палітычная сфера, 2019. С. 58.</ref>}} і намагаліся стварыць другую унію Польшчы і Літвы (Беларусі). У 1907 годзе краёўцы стварылі [[Краёвая партыя Літвы і Русі|Краёвую партыю Літвы і Русі]], але ўжо ў 1908 годзе партыя зьнікла з палітычнай арэны. Зноў актывізавалася ў час [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]]. З адраджэньнем [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшчы]] як незалежнай дзяржавы і адмовы ад канфэдэрацыйных плянаў краёвы рух амаль спыніў сваё існаваньне. У канцы XIX — пачатку XX стагодзьдзя нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з шляхты колішняга Вялікага Княства Літоўскага — простых нашчадкаў гістарычнай Літвы<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы». Аднак частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>. Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>: {{Пачатак цытаты}} І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…> [[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]. {{Канец цытаты}} [[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|[[Пагоня]] як сымбаль [[Белая Русь|Белай Русі]] (у адрозьненьне ад іншых краінаў) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]] Разам з тым, усе дзеячы беларускага нацыянальна-вызвольнага руху (ад [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]] да [[Янка Купала|Янкі Купалы]]) бесьперапынна падкрэсьлівалі повязь Беларускай дзяржаўнасьці зь Вялікім Княства Літоўскім, а ўсе беларускія гісторыкі (ад [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]] да [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]]) называлі ВКЛ «Беларуска-Літоўскім гаспадарствам». Гэтая ж пазыцыя знайшла адлюстраваньне ў [[Другая Ўстаўная грамата|Другой Устаўной грамаце]] Беларускай Народнай Рэспублікі ад 9 сакавіка 1918 году («''Пасьля трох з паловаю вякоў няволі зноў на увесь сьвет кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве і будзе жыць''»), а гербу [[Пагоня|Пагоні]] («''старадаўняй Літоўскай Пагоні''»), які стаў дзяржаўным сымбалем БНР, прысьвяціў [[Пагоня (песьня)|свой верш]] клясык беларускай літаратуры [[Максім Багдановіч]]. Тым часам яшчэ ўлетку 1916 году [[Беларускі народны камітэт]] на чале з Антонам Луцкевічам падтрымаў і пашырыў ідэю [[Канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага]] да канцэпцыі «Злучаных Штатаў» ад [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] да [[Чорнае мора|Чорнага]] мораў, якія плянавалася ўтварыць зь незалежных [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летувы]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Украіна|Ўкраіны]]. Падобны зьвяз тлумачыўся найперш эканамічнымі прычынамі — атрыманьнем выйсьця да мора і патрэбамі нацыянальнай абароны. У 1917 годзе беларускія арганізацыі працягвалі выступаць за ўтварэньне Беларуска-Летувіскай дзяржавы (падтрымана ў верасьні 1917 году [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускім нацыянальным камітэтам]] у [[Менск]]у), прычым рабілі гэта, нягледзячы на пазыцыю [[Летувіская Тарыба|Летувіскай Тарыбы]], якая заявіла прэтэнзіі на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічныя тэрыторыі беларусаў]]. Пры канцы студзеня 1918 году ў Вільні прайшла [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларуская канфэрэнцыя]], якая прыняла рэзалюцыю аб імкненьні стварыць незалежную дэмакратычную дзяржаву зь дзьвюх асноўных нацыянальных тэрыторыяў — беларускай і летувіскай. Па абвяшчэньні ў лютым 1918 году незалежнасьці Летувы ў хаўрусе зь [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыяй]] (у ліпені 1918 году прапанову ад Тарыбы стаць [[Летува (каралеўства, 1918)|каралём Летувы]] пад імём «Міндаўгаса II» прыняў нямецкі прынц і вайсковец [[Вільгельм Карл фон Урах]]) ідэя канфэдэрацыі не ўздымалася<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 351—352.</ref>. {{Падвойная выява|справа|Литвины из альбома Яна Левицкого 2.jpg|111|Biełarusy, Mahiloŭ. Беларусы, Магілёў (1882) (2).jpg|101|«Ліцьвіны. Сяляне з ваколіцаў [[Вільня|Вільні]]» (1841 г.) і «Тыпы беларусаў [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]]» (1882 г.)}} У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсітэт|Бэрлінскага ўнівэрсітэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта беларуская мова, якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя ліцьвіны — гэта беларусы, а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: "''…"па-літоўску" г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''"{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. === Міжваенны час === У [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|міжваеннай Польшчы]] краёўцы склалі суполку [[Віленскія кансэрватары|віленскіх кансэрватараў]] (таксама вядомых як крэсавыя або віленскія зубры) і намагаліся стварыць польска-беларускую фэдэрацыю. Яны выказваліся за дэцэнтралізацыю кіраваньня дзяржавай і разьвіцьцё мясцовага самакіраваньня; за стымуляваньне эканамічнага разьвіцьця [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] і доступ беларусам на дзяржаўныя пасады, за падтрымку праваслаўнай царквы і ўвядзеньне [[Беларуская мова|беларускай мовы]] ў праваслаўнае набажэнства; прыхільна-нэўтральна ставіліся да фармаваньня беларускае нацыянальнае сьвядомасьці ў беларускамоўных сялянаў Польшчы. Уважалі сябе за нашчадкаў шляхты [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і носьбітаў ягоных традыцыяў. Але рух заняпаў з пачаткай [[Другая сусьветная вайна|Другой Сусьветнай вайны]]. Падпісаньне ў ліпені 1920 году савецка-летувіскай [[Маскоўская дамова (1920)|Маскоўскай дамовы]], згодна зь якой Летува атрымала значную частку гістарычных і этнаграфічных земляў беларусаў, выклікала пратэст з боку кіраўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 363—365.</ref>. Ужо ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі былы старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Язэп Лёсік]] апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»<ref>Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.</ref>, у якім зазначыў: «''Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. <…> Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. <…> А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. <…> Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. <…> Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя <…> і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі''». А ў 1926 годзе былы прэм’ер-міністрар БНР [[Вацлаў Ластоўскі]] прадставіў у савецкім пасольстве ў [[Коўна|Коўне]] канцэпцыю, паводле якой летувісы ёсьць нашчадкамі гістарычных [[Жамойты|жамойтаў]]<ref>«Давялося шмат і шмат працаваць…». З успамінаў беларускага акадэміка Стасіса Матулайціса (1866-1956) / Падрыхтоўка да друку В. Селяніса (Вільня) // Homo Historicus 2019. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. [[Аляксандар Смалянчук|А. Смаленчука]]. — Вiльня: Палітычная сфера, 2019. С. 140—141.</ref>, па чым ён перабраўся ў БССР. Неўзабаве, аднак, [[Беларусізацыя|беларусізацыю]] ў БССР спыніў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскі тэрор]], які цалкам зьнішчыў беларускую гістарычную школу (Язэпа Лёсіка і Вацлава Ластоўскага арыштавалі ўжо ў 1930 годзе — увогуле жа, савецкія ўлады фізычна або духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк)<ref name="Katlarcuk-2009">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[ARCHE Пачатак]]. № 9, 2009.</ref>. У 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]], былы [[Міністры ўнутраных справаў БНР|міністар унутраных справаў БНР]] [[Тамаш Грыб]] у сваім артыкуле «[[wikisource:be:На два франты|На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)]]» падкрэсьліваў: «''Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! <…> Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»<ref>[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.</ref>. У 1939 годзе [[Ян Станкевіч]], які з 1927 году выкладаў у [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]], зазначыў: «''Трэба зацеміць, што з гледзішча нацыянальнага Беларусы ў гэтую пару звалі сябе Ліцьвінамі, гэтак-жа нас звалі ўсе нашыя суседзі, але з гледзішча рэлігійнага Беларусы ўсходняга абраду заўсёды зваліся [[Русіны (гістарычны этнонім)|Русінамі]]''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Гісторыя Беларускага языка. — Вільня, 1939. C. 6.</ref>. === Паваенны час === Па [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|зьнішчэньні беларускай гістарыяграфіі ў часы сталінскага тэрору]] адным зь першых дасьледнікаў, хто спрабаваў высьветліць, як назва «Літва» перамясьцілася на тэрыторыю суседняй дзяржавы і як славяне-ліцьвіны сталі беларусамі, быў [[Вацлаў Пануцэвіч]] (1911—1991), які выдаваў навуковы часопіс «[[Літва (часопіс)|Litva]]», а таксама апублікаваў некалькі манаграфічных публікацыяў, зь якіх асаблівую навуковую вартасьць маюць кнігі «Літва і Жмудзь» (Чыкага, 1953—1954 год) і «З гісторыі Беларусі або Крывіччыны-Літвы» (Чыкага, 1965 год). Гісторык мовы [[Алесь Жлутка]] адзначае засяроджанасьць Вацлава Пануцэвіча на гістарычных крыніцах і яго грунтоўную філялягічную падрыхтоўку<ref name="Zlutka-1998"/>. Погляды Вацлава Пануцэвіча падтрымаў і разьвіў гісторык [[Павал Урбан]] (1924—2011), які адзначыў разьмежаваньне ліцьвінаў і жамойтаў і што Жамойць была адасобленай ад Літвы моўна і этнічна. У рамках гэтай праграмы знаходзіцца сьцьверджаньне гісторыка, што «''ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жмудзкая мова пачынае звацца літоўскай''» («У сьвятле гістарычных фактаў», 1972 год). Ужо ў найноўшы пэрыяд у Беларусі выйшла чарговая праца П. Урбана «Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў» (1994 год), у якой аўтар сфармуляваў наступную тэзу: «''[[Аўкштота]] была асобнай зямлёй і ніколі не атаясамлівалася з уласна Літвой''». Пашыраны варыянт (у першую чаргу праз улучэньне дадаткаў) гэтай кнігі пад назвай «Старажытныя ліцьвіны» апублікавалі празь сем гадоў<ref name="Dziarnovic-2012">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B:_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.</ref>. Тым часам у паваеннай Беларусі да падобных высноваў у сваіх дасьледаваньнях, якія праводзіліся па-за афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй, прыйшоў [[Мікола Ермаловіч]] (1921—2000), які завяршыў у 1968 годзе працу над кнігай «Па сьлядах аднаго міта». Гэтая кніга доўгі час пашыралася пад закансьпіраванай назвай «Сто старонак» і ўпершыню легальна выйшла з друку толькі ў 1989 годзе. З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР ужо ў другой палове 1980-х гадоў канцэпцыя М. Ермаловіча атрымала інстытуцыянальнае, фармальнае акадэмічнае завяршэньне і пашырылася ў літаратуры<ref name="Dziarnovic-2012"/>. === Незалежная Беларусь === 22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]]. У звароце арганізацыйнага камітэту паведамляецца, што першы ўпамін назвы Літва (Lituae) у пісьмовых крыніцах — нямецкіх Квэдлінбурскіх аналах — належыць да 1009 году. Аўтары звароту адзначаюць, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі. «''Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь зьяўляецца галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, аб’ядналая ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае''», — гаворыцца ў звароце<ref>{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/01/22/279333_279363|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}</ref>. == Пытаньне назваў == {{Асноўны артыкул|Літва|Ліцьвіны|Белая Русь|Беларусь|Летува}} [[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — Літва, сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]] === Гістарычная Літва і сучасная Летува === Адной з прыкметаў прыхільнасьці да ліцьвінства часам называюць разьмежаваньне назваў Літвы і [[Летува|Летувы]], якія пачалі атаясамлівацца ў розных мовах у XX ст. — за часамі [[Русіфікацыя Беларусі|гвалтоўнай русіфікацыі Беларусі]] і [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|масавага зьнішчэньня беларускіх інтэлектуальных элітаў]]. Аднак на аб’ектыўную патрэбу тэрміналягічнага адрозьненьня гістарычнай Літвы і сучаснай Летувы зьвяртаюць увагу як беларускія гісторыкі і мовазнаўцы ([[Ян Станкевіч]]<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мінск)}}, 2003. С. 633—634.</ref>, [[Павал Урбан]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 5.</ref>, [[Мікола Ермаловіч]]<ref>[http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/ermalovich/Мікола_Ермаловіч._Успаміны,_творы,_фотаматэрыялы.html Яго чакала Беларусь чатыры стагоддзі: Зборнік дакументаў і матэрыялаў да 85-годдзя з дня нараджэння Міколы Ермаловіча. Успаміны, творы, фотаматэрыялы]. — {{Менск (Мн.)}}, 2007. — 360 с.</ref>, [[Аляксандар Краўцэвіч]]<ref name="Kraucevic-1993">[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.</ref><ref>[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Тэрміны «Літва» і «Летува» ў сучаснай беларускай гістарыяграфіі // [[Гістарычны Альманах]]. Том 9, 2004.</ref><ref>{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10—12.</ref>, [[Генадзь Сагановіч]]<ref>[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [http://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 237.</ref>, [[Ніна Баршчэўская]]<ref>[[Ніна Баршчэўская|Баршчэўская Н.]] Уплыў суседніх народаў на зьмену дзяржаўнага назову Беларусі ў ацэнцы беларускіх вучоных у дыяспары [http://kamunikat.org/7942.html 1—4], [http://kamunikat.org/7943.html 5—8] // Droga ku wzajemności. 50 lat białorutenistyki na Uniwersytecie Warszawskim. Redakcja naukowa Mikołaj Timoszuk i Mikołaj Chaustowicz. (Acta Albaruthenica 6). — Warszawa, 2007. S. 50—66.</ref>, [[Эдвард Зайкоўскі]]<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [https://web.archive.org/web/20111119082534/http://arche.by/by/page/science/7463 Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.</ref>, [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]]<ref name="Arlou-2012-33">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 33.</ref>, [[Зьміцер Санько]]<ref name="Sanko">[[Зьміцер Санько|Санько З.]] [https://www.svaboda.org/a/30464340.html?fbclid=IwAR0MY3o-M1iIg0RuSwvEu9OwMqJuVqVwTcjCPz7RGrb9VY-wBtCdjIuVgI0 І ўсё ж — Літва ці Летува?], [[Радыё Свабода]], 2 сакавіка 2020 г.</ref>), так і зусім не зьвязаныя зь беларускай нацыяй ([[Тымаці Снайдэр]]<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 50, 81.</ref>, [[Эндру Ўілсан]]{{зноска|Wilson|2012|Wilson|21–22}}, [[Норман Дэвіс]]<ref>[[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}.</ref>). === Беларусь-Літва === Сярод прыхільнікаў разьмежаваньня назваў Літвы і Летувы пытаньне афіцыйнага вяртаньня назвы Літвы побач з назвай Беларусі ўспрымаецца неадназначна. У працах гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (1911—1991), які выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», [[Літва старажытная|Літва]] — гэта Беларусь (як і [[ліцьвіны]] — гэта [[беларусы]], а літоўская мова — [[беларуская мова]])<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. Гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] (1891—1976), які таксама ўжываў датычна Беларусі назву Літва (як і да беларусаў — назву ліцьвіны, а да беларускай мовы — назву літоўская мова<ref>Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>), пазьней папулярызаваў назвы Вялікалітва, вялікаліцьвіны, вялікалітоўская мова<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.</ref>. З улікам гістарычнай дзяржаўнай пераемнасьці Беларусі зь Вялікім Княства Літоўскім лідэр [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-Хрысьціянскай Партыі — БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] вылучаў у 2005 годзе прапанову прыняць поўную назву краіны Вялікае Княства Літоўскае Беларусь з захаваньнем скарочанай назвы — Беларусь<ref>[http://pazniak.info/page_belarus-litva Беларусь-Літва], Пэрсанальны сайт [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], 27 сьнежня 2016 г.</ref>. Гэтую прапанову падтрымаў гісторык [[Анатоль Грыцкевіч]], аднак гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] бачыць магчымасьць зьмены назвы дзяржавы толькі ў далёкай пэрспэктыве («''не раней, чым кожны беларус будзе ўсьведамляць, што ў гістарычнай рэтраспэктыве Літва — гэта тое самае, што Беларусь''»)<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100976 Вялікае Княства Літоўскае Беларусь — пражэкцёрства ці візіянэрства?], [[Наша Ніва]], 11 лістапада 2005 г.</ref>. Тым часам беларускі гісторык права [[Таісія Доўнар]] зазначае, што «''менавіта ў зьвязку з гістарычнымі зьменамі назвы беларускага народа і цяпер часам узьнікае блытаніна датычна айчыннай гісторыі… магчыма, мелі рацыю навукоўцы, якія ў пачатку 90-х гадоў прапаноўвалі назваць нашу дзяржаву Вяліка-Літоўская Беларусь''»<ref>Доўнар Т. Асаблівасці і праблемы гісторыі дзяржавы і права Беларусі // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 4. Правазнаўства. № 2 (128), 2012. С. 33—38.</ref>. Існуюць таксама прыхільнікі тэрміновай зьмены назвы Беларусі на Літву, аргумэнтацыю якіх агучыў гісторык Ян Лялевіч. Ён мяркуе, што назва Літва «''легімітызуе нашую краіну ў мінуўшчыне, для сучаснасьці, дае легітымізацыю для нашай будучыні''», тым часам «''закладзенае дамінаваньне гістарычнага кантэксту Русі''» ў назьве Беларусі напраўду прыводзіць да дамінаваньня [[Расея|Расеі]] (праз афіцыйныя саманазвы [[Расейцы|расейцаў]] і [[Расейская мова|расейскай мовы]] — {{мова-ru|«русские»|скарочана}} і {{мова-ru|«русский язык»|скарочана}}, гвалтоўна ўведзеныя ў [[Беларускі афіцыйны правапіс|наркамаўку]] як «рускія» і «руская мова»). Адпаведна, на думку Яна Лялевіча, у назьве Беларусі крыецца «''праблема самаідэнтыфікацыі нашага народа''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017"/>. Гісторык Аляксандар Краўцэвіч, адзначаючы бясспрэчнасьць таго, што Літва і ліцьвіны ёсьць гістарычнымі назвамі Беларусі і беларусаў, што пераняцьце гэтых назваў Летувой і летувісамі было гістарычна не правамерным і што «''наш народ прыняў сучасную назву, вядома, пад прымусам Расеі''»<ref name="Kraucevic-2017"/>, выступае катэгарычна супраць зьмены назвы краіны і нацыі, бо «''назва „Беларусь“ напоўненая вялікім і магутным сэнсам, увайшла ў масавую сьвядомасьць, мае моцную ідэалёгія і магутны мастацка-літаратурны падмурак''». Адпаведна, «''прыдумваць праекты па адмове ад гэтай назвы і прыняцьцю іншай — гэта значыць аслабляць нацыю, якая называецца беларускай''»<ref name="BielaruskiPartyzan-2017"/>. == Поклічы == Гістарычныя і сучасныя поклічы, зьвязаныя зь Літвой і ліцьвінамі: * «Жыве Літва!»<ref>[[LITWA: hłos monarchisty]]. [http://pdf.kamunikat.org/download.php?item=13000-2.pdf №. I (XXII)], 2008. С. 6.</ref>{{Заўвага|У разгорнутым выглядзе гэты выраз ужыў яшчэ ў 1859 годзе [[Уладзіслаў Сыракомля|Ўладзіслаў Сыракомля (Людвік Кандратовіч)]], які — як і яго сучасьнікі — называў Беларусь Літвой<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 4.</ref>: «''Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: Хай жыве наша Літва! Хай жывуць ліцьвіны!''» ({{мова-pl|«Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»|скарочана}}<ref>Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.</ref>)}} — адпаведнік «[[Жыве Беларусь!]]» * «За Літву!»<ref>[[LITWA: hłos monarchisty]]. [http://pdf.kamunikat.org/download.php?item=13000-2.pdf №. I (XXII)], 2008. С. 1.</ref> == Дзеячы і суполкі, якія аддзяляюць ліцьвінаў ад беларусаў == 20 траўня 2000 году ў [[Наваградак|Наваградку]] адбылося падпісаньне [[Акт абвяшчэньня ліцьвінскай нацыі|Акту абвяшчэньня ліцьвінскай нацыі]]. На ўстаноўчым сходзе 2000 году яго арганізатары [[Віктар Нагнібяда]] і [[Андрэй Юцкевіч]] у якасьці мэты назвалі адасабленьне [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] ў асобную дзяржаву або яе далучэньне да Польшчы, а таксама далучэньне да Расеі ўсёй астатняй Беларусі ([[Рыскі падзел]]). У 2005 годзе Нагнібяда і Юцкевіч стварылі па-расейску сайт «Літванія», які выдалілі ў 2009 годзе па ад’езьдзе ў Польшчу. У 2017 годзе журналіст газэты «[[Новы час (газэта)|Новы час]]» Валер Руселік параўнаў расейскамоўны праект Літваніі зь іншым крамлёўскім сэпаратысцкім праектам «[[Вейшнорыя]]» ў кірунку [[гета]]ізацыі нерасейцаў. Таксама Руселік заўважыў, што расейская выведка выкарыстала для прыкрыцьця правакацыі шчырыя памкненьні людзей, дзеля азначэньня якіх выкарыстоўвала абразьліва-функцыянальны тэрмін {{Артыкул у іншым разьдзеле|Карысны дурань|«карысныя ідыёты»|en|Useful idiot}}<ref>{{Навіна|аўтар=Руселік В.|загаловак=Вейшнорыя: сьмех скрозь сьлёзы|спасылка=https://novychas.by/palityka/krok-da-zahopu-belarusi-zrobleny-abo-smeh-skroz-s|выдавец=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|дата публікацыі=14 верасьня 2017|дата доступу=25 лютага 2020}}</ref>. У верасьні 2015 году старшыня [[Кансэрватыўна-Хрысьціянская Партыя — БНФ|Кансэрватыўна-хрысьціянскай партыі БНФ]] [[Зянон Пазьняк]] заўважыў, што ў расейскай прапагандзе дзеля [[Дэзынфармацыя|дэзынфармацыі]] «''спрабуюць выкарыстаць некаторых беларускіх маргіналаў, што па-юнацку мараць пра адраджэньне Вялікай Літвы''». Ён адзначыў, што расейскі [[тролінг]] «''замешаны на [[Беларусафобія|нянавісьці да Беларусі]]''». У сваім тлумачэньні Пазьняк згадаў: «''Адзін з прыёмаў цяперашняй рускай фашыстоўскай прапаганды і [[Інфармацыйная вайна|дэзінфармацыйнай вайны]] — унесьці „замутненьне“ ў сьвядомасьць самаідэнтыфікацыі на ніжэйшых, менш адукаванах пластах грамадзтва ў Беларусі і ва Ўкраіне і стварыць тут часовыя сацыяльныя апоры для акупацыі і [[Гібрыдная вайна|гібрыднай вайны]]. Любая нагода, любая ідэя, нават самая абсурдная становіцца прыдатнай для рускай дэзінфармацыі, калі яна накіравана на падважваньне і раскол беларускай і ўкраінскай [[Этнічная самасьвядомасьць|нацыянальнай ідэнтычнасьці]]''». Урэшце Зянон Пазьняк падкрэсьліў: «''Адмоўнасьць нашых „разумных дурняў“ у тым, што яны… клянуць беларусаў і ўсё беларускае, … думка не пра кансалідацыю, не пра разьвіцьцё Беларусі, а пра развал. Для Масквы такія думкі прыдатныя ў любым выглядзе''»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гэта слова сакральнае. Аб некаторых аспэктах Беларускага Адраджэньня і паразы рускай палітыкі|спасылка=http://pazniak.info/page_geta_slova_sakralnae__ab_nekatoryih_aspektah_belaruskaga__adradjennya_|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=13 верасьня 2015|копія=http://www.bielarus.net/archives/2015/09/15/4232|дата копіі=15 верасьня 2015|дата доступу=22 траўня 2020}}</ref>. У 2017 годзе гісторык [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвярнуў увагу на тое, што Расея з аднаго боку атакуе тое ліцьвінства, якое ёсьць сынонімам беларускасьці, а зь іншага — падтрымлівае тыя «ліцьвінскія» праекты, дзе сьцьвярджаецца, што беларусы — гэта летувісы, якія маюць вывучаць летувіскую мову і злучацца зь Летувой. Як прыклад такога дзеяча Аляксандар Краўцэвіч прыводзіць [[Аляксей Дзерман|Аляксея Дзермана (Дзерманта)]]<ref name="Kraucevic-2017"/>. Неўзабаве, у час здушэньня [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў супраць фальсыфікацыі выбараў, гвалту і беззаконьня]] Дзермант стаў адным з галоўных ідэолягаў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскага]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]]. == Рэакцыя Летувы == Часопіс [[Міністэрства абароны Летувы|Міністэрства абароны]] [[Летува|Летувы]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Karys||en|Karys}} прысьвяціў «ліцьвінізму» два артыкулы, разьмешчаныя ў самым пачатку першага і другога нумароў 2020 году (аўтар — {{мова-lt|Darius Sutkus|скарочана}}, невядомы, аднак, як прафэсійны гісторык). У першым артыкуле ў разьдзеле «''Вытокі ліцьвінізму: шанаваньне цара''» аўтар называе заснавальнікам «ліцьвінізму», які «''супрацоўнічаў з расейскімі ўладамі''» і быў «''адным зь першых псэўдагісторыкаў, хто сьцьвярджаў, што ВКЛ было славянскай дзяржавай''»<ref>Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 4.</ref>{{Заўвага|Яшчэ адным заснавальнікам «ліцьвінізму» летувіскі аўтар называе [[Ігнат Кулакоўскі|Ігната Кулакоўскага]]}}, прафэсара-паліглёта {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Сянкоўскі|Восіпа Сянкоўскага|ru|Сенковский, Осип Иванович}} (1800—1858), выхадца зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты і навучэнца [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], які ў 1835 годзе пісаў пра этнічную інтэграцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ліцьвінаў і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], якую тлумачыў агульным германскім паходжаньнем кіроўных дынастыяў Літвы і Русі<ref>Собрание сочинений Сенковского (Барона Брамбеуса). Т. 6. — СПб., 1859. С. 47—48/</ref>. Тым часам, падобныя думкі (пра германскае паходжаньне літоўскае шляхты і яе славянізацыю ў ВКЛ яшчэ да Крэўскай уніі) выказвалі такія гісторыкі, як {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Ярашэвіч||be|Юзаф Ярашэвіч}} (1793—1860), [[Іван Барычэўскі]] (1810—1887), [[Мацьвей Любаўскі]] (1860—1936), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Леантовіч||ru|Леонтович, Фёдор Иванович}} (1793—1860), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Юзэф Эдвард Пузына||be|Юзаф Эдвард Пузына}} (1878—1949) ды іншыя<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 4.</ref>. Разам з тым, імя Восіпа Сянкоўскага мае повязь з крытыкай штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы «літва» на частку [[жамойць|жамойцкага]] насельніцтва Расейскай імпэрыі (што летувіскі аўтар, аднак, ня згадвае), названую пазьней «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]» — насельнікамі этнаграфічнага рэгіёну «[[Аўкштота]]». Адпаведная крытычная нататка<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref> зьявілася ў 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}, які на той час рэдагаваўся Вопісам Сянкоўскім разам з энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}, выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты: {| |- | {{пачатак цытаты}} Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала. {{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}} {{канец цытаты}} |} Па аглядзе «гісторыі ліцьвінізму», летувіскі аўтар засьцерагае чытачоў ад «радыкальных ліцьвіністаў», якіх ён зьвязвае з уладамі Расеі і характарызуе сьцьверджаньнем [[Фіна-вугорскія народы|фінска-вугорскага]] паходжаньня летувісаў{{Заўвага|Тым часам [[генэтыка]] сьцьвярджае блізкасьць між летувісамі і фінска-вугорскімі народамі: «''хоць балты (латышы і летувісы), у адрозьненьне ад нас, фіна-вуграў, гавораць на індаэўрапейскіх мовах, яны паказваюць той жа набор храмасомаў прыкладна з той жа частасьцю, як і фіны, карэлы, эстонцы, [[Саамы|саамы]] ды іншыя фінска-вугорскія групы <…> Адразу за польскай граніцай… ёсьць дзіўная генэтычная мяжа, нягледзячы на тое, што гэтыя дзьве нацыі суседзі… Той жа самы парадокс назіраецца на паўднёвым усходзе: балты і беларусы маюць паміж сабой аналягічную генэтычную сьцяну, і частасьць мутацыі Y-храмасомы ў Беларусі вельмі нізкая''» ({{мова-en|«Although the Balts (the Latvians and Lithuanians) each speak an Indo-European language, unlike us Finno-Ugrians, they exhibit this chromosome pattern roughly as often as do the Finns, the Karelians, the Estonians, the Sámi, and other Finno-Ugrian group. <…> Just across the border in Poland, however, it disappears abruptly. There's a very striking genetic frontier there… The same paradox exists to the south-east: the Balts and the Belarusians have a similar genetic wall between them, and the frequency of the Y chromosome mutation in Belarus is very low»|скарочана}})<ref>Rislakki J. [https://forum.skalman.nu/viewtopic.php?t=20080&start=150 The Finno-Ugric connection, genetics-wise, could be bigger than imagined] ([https://terijoki.spb.ru/history/templ.php?page=willems&lang=en расейскі пераклад артыкула]) // {{Артыкул у іншым разьдзеле|Helsingin Sanomat||en|Helsingin Sanomat}}. 24.01.2001.</ref>}}, [[готы|гоцкага]] ўплыву на землі Вялікага Княства Літоўскага{{Заўвага|Тым часам у ліпені 2022 году ў вёсцы на поўнач ад [[Ліда|Ліды]] знайшлі калекцыю срэбраных прадметаў, пакрытых пазалотай, якую, з усяго відаць, пакінулі па сабе готы: вайсковыя трафэі, вырабленыя на тэрыторыі позьняй [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] ў ІІ—IV стагодзьдзях нашай эры. Апроч таго, у Беларусі і на [[Падляшша|Падляшшы]] знаходзяць гоцкія мячы<ref>Алесь Кіркевіч, [https://budzma.org/news/unikalny-skarb-chaso-starazhytnykh.html Унікальны скарб часоў старажытных готаў знойдзены на Лідчыне. Што пра яго вядома?], [[Budzma.org]], 19 ліпеня 2022 г.</ref>}} і штучнага канструяваньня сучаснай летувіскай мовы. Таксама аўтар сьцьвярджае, што балянс поглядаў на Вялікае Княства Літоўскае ў Беларусі падтрымліваецца ўладай [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], адзначаючы немагчымасьць зрабіць дакладны прагноз разьвіцьця падзеяў у выпадку зьмены ўлады ў краіне<ref>Sutkus D. Litvinizmas: istorija, prielaidos, perspektyvos // Karys. Nr. 1, 2020. P. 7—9.</ref>. У сваім другім артыкуле аўтар разьвівае тэорыю «балтыйскай (летувіскай) [[рэканкіста|рэканкісты]]», сьцьвярджаючы, што валадары-«летувісы» ўвесь час пашыралі Вялікае Княства Літоўскае на былыя балтыйскія землі. Сярод іншага, адзначаецца бясспрэчнасьць таго, што вялікія князі літоўскія размаўлялі па-летувіску, прытым у якасьці пацьверджаньня гэтага гаворыцца, што «''[[Ягайла]], стаўшы каралём Польшчы, не хацеў, каб яго разумелі дваране, таму гаварыў па-летувіску з сваім стрыечным братам [[Вітаўт]]ам''»<ref>Sutkus D. Litvinizmas II: Baltarusija — ideologinės kovos laukas // Karys. Nr. 2, 2020. P. 6.</ref> (напраўду захавалася толькі адна згадка пра падобную размову «па-літоўску» — без удакладненьня, [[Ліцьвіны#Літоўская мова|што за мова разумелася тут пад «літоўскай»]], і не пры двары караля польскага, а на Луцкім зьездзе манархаў у студзені 1429 году, калі побач з братамі былі толькі [[Жыгімонт Люксэмбурскі]] і яго жонка<ref name="Urban-2001-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 106.</ref>{{Заўвага|Раней Вітаўт у лацінскай грамаце ад 1420 году да імпэратара Жыгімонта Люксэмбурскага двойчы ўжыў славянскія тэрміны (''Szomoyth'', ''Somoyth'' — {{мова-be-old|Жомойть|скарочана}}) у называньні [[Жамойць|Жамойці]] і [[жамойты|жамойтаў]] (хоць у тагачасных лацінскіх тэкстах да іх дастасоўвалі назвы ''Samogitia'' і ''Samogiti''), кажучы, што іх гэтак называлі «ў літоўскай мове» ({{мова-la|Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur <...> que terra in Lythwanico Somoyth quasi terra inferior appelatur|скарочана}})<ref name="Urban-2001-105-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.</ref>. Пагатоў пазьнейшае асабістае ліставаньне паміж Вітаўтам і Ягайлам вялося на беларускай («рускай») мове. Апроч таго, крыжацкі дыплямат Конрад Кібург, які ачольваў пасольства ў Вільню ў 1397 годзе, засьведчыў у сваіх нататках, пакінутых у форме дзёньніка, што вялікі князь Вітаўт і ўвесь яго двор карысталіся рускай мовай (а таксама дадаў, што Вітаўт някепска ведаў нямецкую мову)<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 107, 115.</ref>}}). 8 жніўня 2021 году{{Заўвага|Глядзіце гісторыю зьменаў старонкі [[:en:Pahonia]]}} адміністрацыя [[Ангельская Вікіпэдыя|Ангельскай Вікіпэдыі]] пад ціскам [[Летувісы|летувіскіх]] [[Шавінізм|шавіністаў]], якія зьвінавачвалі сваіх беларускіх апанэнтаў у «ліцьвінізьме» з спасылкамі на памянёныя артыкулы ў часопісе Міністэрства абароны Летувы, выдаліла артыкул пра герб [[Пагоня|Пагоню]] (створаны ў жніўні 2004 году), зь якога зрабілі перанакіраваньне на [[герб Летувы]]<ref>{{Артыкул|загаловак=Хобі для эрудытаў: абараняць «Пагоню» ў галоўнай сусветнай энцыклапедыі|мова=be|год=13 жніўня 2021|аўтар=[[Алесь Чайчыц|Чайчыц А.]]|выданьне=[[Будзьма беларусамі!]]|спасылка=https://budzma.by/news/khobi-dlya-erudyta-.html}}</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Ліга Манархічная Вялікага Княства Літоўскага]] * [[LITWA: hłos monarchisty]] * [[Міжмор’е]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}} * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}} * [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}} * {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}} * [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}. * [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г. * Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303. * {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}} * {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}} * [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15. * {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}} * {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}} * [[Аляксандар Смалянчук|Смалянчук А.]] «Краёвая ідэя» ў беларускай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Зміцер Колас, 2017. — 460 с. {{ISBN|978-985-7164-11-0}}. * [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}. * [[Сьвятлана Струкава|Струкава С.]] [https://rep.bntu.by/bitstream/handle/data/6488/%D0%A1.%2037-40.pdf?sequence=1&isAllowed=y Старажытныя найменні беларусаў] // [[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]]. № 8, 2009. С. 37—40. * [[Павал Урбан|Урбан П.]] Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў. — Менск: ВЦ «Бацькаўшчына»; МП «Бесядзь», 1994. — 107 с. * {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}} * [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 37—41. * Янковіч А. [http://palityka.org/pdf/06/0602.pdf Анталогія літвінізму: крыніцы, ідэя, рэалізацыя] // Палітычная сфера. № 6, 2006. С. 11—18. * [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}. * {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}} * {{Кніга |аўтар = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]] |частка = |загаловак = Belarus. The last European dictatorship |арыгінал = |спасылка = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}} |год = 2012 |том = |старонкі = |старонак = 384 |сэрыя = |isbn = 978-0-300-25921-6 |наклад = |ref = Wilson }} * {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}} == Вонкавыя спасылкі == * [[Дзяніс Марціновіч]], [https://budzma.org/news/dzyanis-marcinovich-chamu-licviny-stali-byelarusami.html Чаму ліцвіны сталі беларусамі?], [[Budzma.org]], 13 траўня 2014 г. * [[Зянон Пазьняк]], [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г. * Алесь Кіркевіч, [https://belsat.eu/opinions/litsviny-patryyoty-sekta-abo-agenty-fsb/ «Ліцвіны»: патрыёты, секта або агенты ФСБ?], [[Белсат]], 19 студзеня 2017 г. * Алесь Кіркевіч, [https://novychas.online/kultura/jaszcze-ne-pozna-vjarnuc-kraine-sapraudnae-imja «Яшчэ не позна вярнуць краіне сапраўднае імя — Літва»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 29 студзеня 2017 г. * [https://www.facebook.com/litva.belarus Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі], [[Facebook]] * [https://nicolaev.livejournal.com/964176.html Пра літвінізм] * [https://www.facebook.com/groups/1560143570916561/ Суполка «Дрэва Літвінскае»], [[Facebook]] * [https://www.facebook.com/groups/361555473939008/ Суполка «Літвіны-беларусы»], [[Facebook]] * [https://www.facebook.com/groups/zyvielitva Суполка «Litva. Літвіны. Гісторыя і этналогія»], [[Facebook]] [[Катэгорыя:Ліцьвінства]] dra3z9f719o3a8q5sf0zh39ch1py2oq 14 227982 2332727 2130449 2022-08-16T09:27:29Z Taravyvan Adijene 1924 Commons wikitext text/x-wiki {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Аргентына}} [[Катэгорыя:Катэгорыі паводле гарадоў Аргентыны|Нарадзіліся]] [[Катэгорыя:Народжаныя паводле гарадоў краінаў]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Паўднёвай Амэрыцы паводле гарадоў]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Аргентыне| Гарады]] q11mbkdcyw8zzs16winhsecsadfmkcs 0 242344 2332695 2332559 2022-08-16T01:40:16Z Дамінік 64057 /* Гісторыя */ wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Багуславец |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Багуслаўца |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Bahuslaviec{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Hračychina}} |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1789 |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 55 |Шырата сэкундаў = 18 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 43 |Даўгата сэкундаў = 15 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Багуславец''' (з 24 чэрвеня 1977 году — ''Грачыхіна''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref>) — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]], у міжрэччы [[Тур’я (басэйн Дняпра)|Тур'і]] і прытока [[Віць (рака)|Віці]] Рабца, пакуль апошні не ператварыўся ў балота. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Насельніцтва на 2004 год — 44 чалавекі. Знаходзіцца за 15 км на паўночны захад ад места і чыгуначнай станцыі [[Хвойнікі|Хвойнікаў]], каля аўтамабільнай дарогі Хвойнікі — [[Мазыр]]. == Гісторыя == [[File:Багуславец у метрычнай кнізе Юравіцкага касцёла. 1789 г.jpg|значак|зьлева|Багуславец у мэтрычнай кнізе Юравіцкага касьцёла. Запіс 9 верасьня 1789 г.]][[File:Фальварак і вёска Новы Двор на плане Генеральнага межавання 1797 г.png|значак|зьлева|Багуславец (Багуслаўцы) на схематычным пляне Рэчыцкага павету 1800 г.]]Найранейшыя пісьмовыя звесткі пра Багуславец (villa Bogusławiec) сустракаюцца ў лацінамоўных мэтрычных кнігах [[Юравічы (Калінкавіцкі раён)|Юравіцкага]] касьцёлу ў сувязі з хростам у верасьні 1789 году дзяцей Мацея і Катарыны з Прыбыткоўскіх Кулешаў. Цікава, што кумамі выступілі [[Караль Прозар]], вялікі абозны літоўскі, і Марыяна Аскерчанка, Фларэнцы Аскерка (сын Багуслава), уладальнік маёнткаў Барысаўшчына і Новы Двор, да якога належаў Багуславец, і Людвіка з князёў Шуйскіх Прозар, уладальніца маёнткаў [[Хвойнікі]] і [[Астрагляды|Астраглядавічы]]. Але ў першым з двух запісаў сказана, што нараджэнне і хрост немаўляці ех аqua уніяцкім алексіцкім сьвятаром Яанам Транцэвічам адбыліся яшчэ 6 красавіка 1787 году<ref>НГАБ у Менску. Ф. 937. Воп. 1. Спр. 60. А. 36</ref>. На 1792 і 1796 гады тут згаданая капліца Юравіцкага парафіяльнага касьцёлу<ref>НГАБ. Ф. 937. Воп. 1. Спр. 60. А. 96; Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель). — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 74.</ref>. Далей у розных крыніцах пад такой назвай выступалі мястэчка, у якім у 1834 годзе зь пяці двароў, у якіх жылі 14 мужчын і 15 жанчын, тры належалі рамесьнікам: кавалю, медніку і токару<ref>НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 347. А. 1424—1427</ref>, засьценак, калі былую фальваркавую зямлю памерам у валоку паны Аскеркі яшчэ да 1811 году падаравалі дзьвюм шляхецкім сем’ям — Бяляцкім і Харэўскім<ref>НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 263. А. 9, 249; Спр. 587. А. 71адв. — 73</ref>, і вёска (пасьля таго як мястэчка ня спраўдзілася) у маёнтку Новы Двор. Маёнтак пасьлядоўна належаў панам Аскеркам, Вінчам, Сушчынскім. У «Списках населённых мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело] : 1857 г.» сказана, што 24 жыхары вёскі Багуславец абодвух полаў былі прыхаджанамі Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы, а 10 жыхароў мястэчка альбо засьценку Багуславец зьяўляліся парафіянамі Юравіцкага касьцёлу Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі<ref>Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 379адв., 725</ref>. У пасьлярэформавы час засьценак (на 1866 год — 4 двары, 12 жыхароў, парафіянаў Астраглядаўскага касьцёлу Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі<ref>Подробные ведомости приходов римско-католического исповедания по Речицкому уезду Минской губернии. 1866 г.: НГАБ. Ф. 295. Воп. 1. Спр. 1816. А. 404 </ref>), паводле сьпісаў землеўладальнікаў Менскай губэрні 1889, 1911 гадоў, быў уласнасьцю мяшчанаў Галубовічаў<ref>Список зелевладельцев Минской губернии. 1889 г. – Минск, 1889. С. 366; Список землевладельцев Минской губернии. 1911 г. – Б. м. С. 17</ref>, што паходзілі зь ліку «разабранай» шляхты. У вёсцы жылі малазямельныя і безьзямельныя сяляне, якія працавалі ў Новым Двары. Паселішча месьцілася ў Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павета]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Паводле перапісу 1897 году налічвалася 10 двароў, 55 жыхароў. На 1909 год 14 двароў з 47 жыхарамі<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 11</ref>. 9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскай мірнай дамовы]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), Германія перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Багуславец у складзе Юравіцкай воласьці, аднак, апынуўся ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]»<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев (отв. ред.) [и др.]. — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 85</ref> гетмана Паўла Скарападзкага. 1 студзеня 1919 г., згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Юравіцкая воласьць Рэчыцкага павету ўвайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да РСФСР. 8 сьнежня 1926 году Рэчыцкі павет быў вернуты БССР. На 1927 год у Багуслаўцы налічвалася 28 двароў 136 жыхароў<ref>[https://mozyrokrug.blogspot.com/p/blog-page_41.html Юровичский район. Список населённых мест за 1927 год.]</ref>. У 1930 годзе тут ужо 23 двары, 109 жыхароў. У 1931 годзе вяскоўцы ўступілі ў калгас. У лістападзе 1943 году прыкладна за тры-чатыры кіламетры ад вёскі, у баі каля паваротаў на Тунеўшчыну і Глінішча, загінуў будучы Герой Савецкага Саюза старшына [[Мікіта Арцёмавіч Грачыхін|Мікіта Грачыхін]]. 28 вяскоўцаў не вярнуліся з франтоў. Паводле перапісу 1959 году ў паселішчы 176 жыхароў. У складзе калгасу «Бальшавіцкая перамога» (цэнтральная сядзіба ў вёсцы Княжыца). 11 чэрвеня 1977 году<ref>І. Лазовік. Новая назва вёскі. // Ленінскі сцяг. 30 чэрвеня 1977. № 76 (5598)</ref> вёска Багуславец, названая ў гонар даўняга ўладальніка маёнткаў [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]] і [[Вадовічы]] пана [[Багуслаў Леапольд Аскерка|Багуслава Леапольда Аскеркі]], харунжага мазырскага, указам Прэзідыума Вярхоўнага Савету БССР была перайменаваная ў Грачыхіна{{Заўвага|Адбылося гэта амаль праз трыццаць чатыры гады пасля пагібелі М. А. Грачыхіна. Яшчэ імя гераічнага старшыны нададзена вуліцы ў вёсцы Тунеўшчына; да таго ж на ёй і пры павароце да вёскі з трасы Хвойнікі – Юравічы (Каленкавічы, Мазыр) усталяваныя абэліскі. Ці ёсьць іншыя прыклады падобнага гіпэрушанаваньня памяці аднаго чалавека ў сельскай мясцовасьці?!..}}. == Забудова == Плян Багуслаўца складаецца з простай вуліцы, арыентаванай з паўднёвага ўсходу на паўночны захад і забудаванай з двух бакоў драўлянымі хатамі сядзібнага тыпу<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2к}}</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] t19pk77d8xwakrfc8z4ee3weiqnyz3s 2332696 2332695 2022-08-16T01:41:00Z Дамінік 64057 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Багуславец |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Багуслаўца |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Bahuslaviec{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Hračychina}} |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1787 |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 55 |Шырата сэкундаў = 18 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 43 |Даўгата сэкундаў = 15 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Багуславец''' (з 24 чэрвеня 1977 году — ''Грачыхіна''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref>) — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]], у міжрэччы [[Тур’я (басэйн Дняпра)|Тур'і]] і прытока [[Віць (рака)|Віці]] Рабца, пакуль апошні не ператварыўся ў балота. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Насельніцтва на 2004 год — 44 чалавекі. Знаходзіцца за 15 км на паўночны захад ад места і чыгуначнай станцыі [[Хвойнікі|Хвойнікаў]], каля аўтамабільнай дарогі Хвойнікі — [[Мазыр]]. == Гісторыя == [[File:Багуславец у метрычнай кнізе Юравіцкага касцёла. 1789 г.jpg|значак|зьлева|Багуславец у мэтрычнай кнізе Юравіцкага касьцёла. Запіс 9 верасьня 1789 г.]][[File:Фальварак і вёска Новы Двор на плане Генеральнага межавання 1797 г.png|значак|зьлева|Багуславец (Багуслаўцы) на схематычным пляне Рэчыцкага павету 1800 г.]]Найранейшыя пісьмовыя звесткі пра Багуславец (villa Bogusławiec) сустракаюцца ў лацінамоўных мэтрычных кнігах [[Юравічы (Калінкавіцкі раён)|Юравіцкага]] касьцёлу ў сувязі з хростам у верасьні 1789 году дзяцей Мацея і Катарыны з Прыбыткоўскіх Кулешаў. Цікава, што кумамі выступілі [[Караль Прозар]], вялікі абозны літоўскі, і Марыяна Аскерчанка, Фларэнцы Аскерка (сын Багуслава), уладальнік маёнткаў Барысаўшчына і Новы Двор, да якога належаў Багуславец, і Людвіка з князёў Шуйскіх Прозар, уладальніца маёнткаў [[Хвойнікі]] і [[Астрагляды|Астраглядавічы]]. Але ў першым з двух запісаў сказана, што нараджэнне і хрост немаўляці ех аqua уніяцкім алексіцкім сьвятаром Яанам Транцэвічам адбыліся яшчэ 6 красавіка 1787 году<ref>НГАБ у Менску. Ф. 937. Воп. 1. Спр. 60. А. 36</ref>. На 1792 і 1796 гады тут згаданая капліца Юравіцкага парафіяльнага касьцёлу<ref>НГАБ. Ф. 937. Воп. 1. Спр. 60. А. 96; Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель). — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 74.</ref>. Далей у розных крыніцах пад такой назвай выступалі мястэчка, у якім у 1834 годзе зь пяці двароў, у якіх жылі 14 мужчын і 15 жанчын, тры належалі рамесьнікам: кавалю, медніку і токару<ref>НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 347. А. 1424—1427</ref>, засьценак, калі былую фальваркавую зямлю памерам у валоку паны Аскеркі яшчэ да 1811 году падаравалі дзьвюм шляхецкім сем’ям — Бяляцкім і Харэўскім<ref>НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 263. А. 9, 249; Спр. 587. А. 71адв. — 73</ref>, і вёска (пасьля таго як мястэчка ня спраўдзілася) у маёнтку Новы Двор. Маёнтак пасьлядоўна належаў панам Аскеркам, Вінчам, Сушчынскім. У «Списках населённых мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело] : 1857 г.» сказана, што 24 жыхары вёскі Багуславец абодвух полаў былі прыхаджанамі Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы, а 10 жыхароў мястэчка альбо засьценку Багуславец зьяўляліся парафіянамі Юравіцкага касьцёлу Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі<ref>Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 379адв., 725</ref>. У пасьлярэформавы час засьценак (на 1866 год — 4 двары, 12 жыхароў, парафіянаў Астраглядаўскага касьцёлу Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі<ref>Подробные ведомости приходов римско-католического исповедания по Речицкому уезду Минской губернии. 1866 г.: НГАБ. Ф. 295. Воп. 1. Спр. 1816. А. 404 </ref>), паводле сьпісаў землеўладальнікаў Менскай губэрні 1889, 1911 гадоў, быў уласнасьцю мяшчанаў Галубовічаў<ref>Список зелевладельцев Минской губернии. 1889 г. – Минск, 1889. С. 366; Список землевладельцев Минской губернии. 1911 г. – Б. м. С. 17</ref>, што паходзілі зь ліку «разабранай» шляхты. У вёсцы жылі малазямельныя і безьзямельныя сяляне, якія працавалі ў Новым Двары. Паселішча месьцілася ў Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павета]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Паводле перапісу 1897 году налічвалася 10 двароў, 55 жыхароў. На 1909 год 14 двароў з 47 жыхарамі<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 11</ref>. 9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскай мірнай дамовы]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), Германія перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Багуславец у складзе Юравіцкай воласьці, аднак, апынуўся ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]»<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев (отв. ред.) [и др.]. — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 85</ref> гетмана Паўла Скарападзкага. 1 студзеня 1919 г., згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Юравіцкая воласьць Рэчыцкага павету ўвайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да РСФСР. 8 сьнежня 1926 году Рэчыцкі павет быў вернуты БССР. На 1927 год у Багуслаўцы налічвалася 28 двароў 136 жыхароў<ref>[https://mozyrokrug.blogspot.com/p/blog-page_41.html Юровичский район. Список населённых мест за 1927 год.]</ref>. У 1930 годзе тут ужо 23 двары, 109 жыхароў. У 1931 годзе вяскоўцы ўступілі ў калгас. У лістападзе 1943 году прыкладна за тры-чатыры кіламетры ад вёскі, у баі каля паваротаў на Тунеўшчыну і Глінішча, загінуў будучы Герой Савецкага Саюза старшына [[Мікіта Арцёмавіч Грачыхін|Мікіта Грачыхін]]. 28 вяскоўцаў не вярнуліся з франтоў. Паводле перапісу 1959 году ў паселішчы 176 жыхароў. У складзе калгасу «Бальшавіцкая перамога» (цэнтральная сядзіба ў вёсцы Княжыца). 11 чэрвеня 1977 году<ref>І. Лазовік. Новая назва вёскі. // Ленінскі сцяг. 30 чэрвеня 1977. № 76 (5598)</ref> вёска Багуславец, названая ў гонар даўняга ўладальніка маёнткаў [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]] і [[Вадовічы]] пана [[Багуслаў Леапольд Аскерка|Багуслава Леапольда Аскеркі]], харунжага мазырскага, указам Прэзідыума Вярхоўнага Савету БССР была перайменаваная ў Грачыхіна{{Заўвага|Адбылося гэта амаль праз трыццаць чатыры гады пасля пагібелі М. А. Грачыхіна. Яшчэ імя гераічнага старшыны нададзена вуліцы ў вёсцы Тунеўшчына; да таго ж на ёй і пры павароце да вёскі з трасы Хвойнікі – Юравічы (Каленкавічы, Мазыр) усталяваныя абэліскі. Ці ёсьць іншыя прыклады падобнага гіпэрушанаваньня памяці аднаго чалавека ў сельскай мясцовасьці?!..}}. == Забудова == Плян Багуслаўца складаецца з простай вуліцы, арыентаванай з паўднёвага ўсходу на паўночны захад і забудаванай з двух бакоў драўлянымі хатамі сядзібнага тыпу<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2к}}</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] pu1vwl1m76bzy75wqg6wqk7cz4t3o1m 2332697 2332696 2022-08-16T01:47:14Z Дамінік 64057 /* Гісторыя */ wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Багуславец |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Багуслаўца |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Bahuslaviec{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Hračychina}} |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1787 |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 55 |Шырата сэкундаў = 18 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 43 |Даўгата сэкундаў = 15 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Багуславец''' (з 24 чэрвеня 1977 году — ''Грачыхіна''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref>) — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]], у міжрэччы [[Тур’я (басэйн Дняпра)|Тур'і]] і прытока [[Віць (рака)|Віці]] Рабца, пакуль апошні не ператварыўся ў балота. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Насельніцтва на 2004 год — 44 чалавекі. Знаходзіцца за 15 км на паўночны захад ад места і чыгуначнай станцыі [[Хвойнікі|Хвойнікаў]], каля аўтамабільнай дарогі Хвойнікі — [[Мазыр]]. == Гісторыя == [[File:Багуславец у метрычнай кнізе Юравіцкага касцёла. 1789 г.jpg|значак|зьлева|Багуславец у мэтрычнай кнізе Юравіцкага касьцёла. Запіс 9 верасьня 1789 г.]][[File:Фальварак і вёска Новы Двор на плане Генеральнага межавання 1797 г.png|значак|зьлева|Багуславец (Багуслаўцы) на схематычным пляне Рэчыцкага павету 1800 г.]]Найранейшыя пісьмовыя звесткі пра Багуславец (villa Bogusławiec) сустракаюцца ў лацінамоўных мэтрычных кнігах [[Юравічы (Калінкавіцкі раён)|Юравіцкага]] касьцёлу ў сувязі з хростам у верасьні 1789 году дзяцей Мацея і Катарыны з Прыбыткоўскіх Кулешаў. Цікава, што кумамі выступілі [[Караль Прозар]], вялікі абозны літоўскі, і Марыяна Аскерчанка, Фларэнцы Аскерка (сын Багуслава), уладальнік маёнткаў Барысаўшчына і Новы Двор, да якога належаў Багуславец, і Людвіка з князёў Шуйскіх Прозар, уладальніца маёнткаў [[Хвойнікі]] і [[Астрагляды|Астраглядавічы]]. Але ў першым з двух запісаў сказана, што нараджэньне і хрост немаўляці ех аqua уніяцкім алексіцкім сьвятаром Яанам Транцэвічам адбыліся яшчэ 6 красавіка 1787 году<ref>НГАБ у Менску. Ф. 937. Воп. 1. Спр. 60. А. 36</ref>. На 1792 і 1796 гады тут згаданая капліца Юравіцкага парафіяльнага касьцёлу<ref>НГАБ. Ф. 937. Воп. 1. Спр. 60. А. 96; Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель). — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 74.</ref>. Далей у розных крыніцах пад такой назвай выступалі мястэчка, у якім у 1834 годзе зь пяці двароў, у якіх жылі 14 мужчын і 15 жанчын, тры належалі рамесьнікам: кавалю, медніку і токару<ref>НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 347. А. 1424—1427</ref>, засьценак, калі былую фальваркавую зямлю памерам у валоку паны Аскеркі яшчэ да 1811 году падаравалі дзьвюм шляхецкім сем’ям — Бяляцкім і Харэўскім<ref>НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 263. А. 9, 249; Спр. 587. А. 71адв. — 73</ref>, і вёска (пасьля таго як мястэчка ня спраўдзілася) у маёнтку Новы Двор. Маёнтак пасьлядоўна належаў панам Аскеркам, Вінчам, Сушчынскім. У «Списках населённых мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело] : 1857 г.» сказана, што 24 жыхары вёскі Багуславец абодвух полаў былі прыхаджанамі Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы, а 10 жыхароў мястэчка альбо засьценку Багуславец зьяўляліся парафіянамі Юравіцкага касьцёлу Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі<ref>Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 379адв., 725</ref>. У пасьлярэформавы час засьценак (на 1866 год — 4 двары, 12 жыхароў, парафіянаў Астраглядаўскага касьцёлу Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі<ref>Подробные ведомости приходов римско-католического исповедания по Речицкому уезду Минской губернии. 1866 г.: НГАБ. Ф. 295. Воп. 1. Спр. 1816. А. 404 </ref>), паводле сьпісаў землеўладальнікаў Менскай губэрні 1889, 1911 гадоў, быў уласнасьцю мяшчанаў Галубовічаў<ref>Список зелевладельцев Минской губернии. 1889 г. – Минск, 1889. С. 366; Список землевладельцев Минской губернии. 1911 г. – Б. м. С. 17</ref>, што паходзілі зь ліку «разабранай» шляхты. У вёсцы жылі малазямельныя і безьзямельныя сяляне, якія працавалі ў Новым Двары. Паселішча месьцілася ў Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павета]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Паводле перапісу 1897 году налічвалася 10 двароў, 55 жыхароў. На 1909 год 14 двароў з 47 жыхарамі<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 11</ref>. 9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскай мірнай дамовы]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), Германія перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Багуславец у складзе Юравіцкай воласьці, аднак, апынуўся ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]»<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев (отв. ред.) [и др.]. — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 85</ref> гетмана Паўла Скарападзкага. 1 студзеня 1919 г., згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Юравіцкая воласьць Рэчыцкага павету ўвайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да РСФСР. 8 сьнежня 1926 году Рэчыцкі павет быў вернуты БССР. На 1927 год у Багуслаўцы налічвалася 28 двароў 136 жыхароў<ref>[https://mozyrokrug.blogspot.com/p/blog-page_41.html Юровичский район. Список населённых мест за 1927 год.]</ref>. У 1930 годзе тут ужо 23 двары, 109 жыхароў. У 1931 годзе вяскоўцы ўступілі ў калгас. У лістападзе 1943 году прыкладна за тры-чатыры кіламетры ад вёскі, у баі каля паваротаў на Тунеўшчыну і Глінішча, загінуў будучы Герой Савецкага Саюза старшына [[Мікіта Арцёмавіч Грачыхін|Мікіта Грачыхін]]. 28 вяскоўцаў не вярнуліся з франтоў. Паводле перапісу 1959 году ў паселішчы 176 жыхароў. У складзе калгасу «Бальшавіцкая перамога» (цэнтральная сядзіба ў вёсцы Княжыца). 11 чэрвеня 1977 году<ref>І. Лазовік. Новая назва вёскі. // Ленінскі сцяг. 30 чэрвеня 1977. № 76 (5598)</ref> вёска Багуславец, названая ў гонар даўняга ўладальніка маёнткаў [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]] і [[Вадовічы]] пана [[Багуслаў Леапольд Аскерка|Багуслава Леапольда Аскеркі]], харунжага мазырскага, указам Прэзідыума Вярхоўнага Савету БССР была перайменаваная ў Грачыхіна{{Заўвага|Адбылося гэта амаль праз трыццаць чатыры гады пасля пагібелі М. А. Грачыхіна. Яшчэ імя гераічнага старшыны нададзена вуліцы ў вёсцы Тунеўшчына; да таго ж на ёй і пры павароце да вёскі з трасы Хвойнікі – Юравічы (Каленкавічы, Мазыр) усталяваныя абэліскі. Ці ёсьць іншыя прыклады падобнага гіпэрушанаваньня памяці аднаго чалавека ў сельскай мясцовасьці?!..}}. == Забудова == Плян Багуслаўца складаецца з простай вуліцы, арыентаванай з паўднёвага ўсходу на паўночны захад і забудаванай з двух бакоў драўлянымі хатамі сядзібнага тыпу<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2к}}</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] boay4wk7debzz7bd05d2zzofrrhuap2 2332698 2332697 2022-08-16T01:47:51Z Дамінік 64057 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Багуславец |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Багуслаўца |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Bahuslaviec{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Hračychina}} |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1787 |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 55 |Шырата сэкундаў = 18 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 43 |Даўгата сэкундаў = 15 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Багуславец''' (з 24 чэрвеня 1977 году — ''Грачыхіна''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref>) — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]], у міжрэччы [[Тур’я (басэйн Дняпра)|Тур'і]] і прытока [[Віць (рака)|Віці]] Рабца, пакуль апошні не ператварыўся ў балота. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Насельніцтва на 2004 год — 44 чалавекі. Знаходзіцца за 15 км на паўночны захад ад места і чыгуначнай станцыі [[Хвойнікі|Хвойнікаў]], каля аўтамабільнай дарогі Хвойнікі — [[Мазыр]]. == Гісторыя == [[File:Багуславец у метрычнай кнізе Юравіцкага касцёла. 1789 г.jpg|значак|зьлева|Багуславец у мэтрычнай кнізе Юравіцкага касьцёла. Запіс 9 верасьня 1789 г.]][[File:Фальварак і вёска Новы Двор на плане Генеральнага межавання 1797 г.png|значак|зьлева|Багуславец (Багуслаўцы) на схематычным пляне Рэчыцкага павету 1800 г.]]Найранейшыя пісьмовыя звесткі пра Багуславец (villa Bogusławiec) сустракаюцца ў лацінамоўных мэтрычных кнігах [[Юравічы (Калінкавіцкі раён)|Юравіцкага]] касьцёлу ў сувязі з хростам у верасьні 1789 году дзяцей Мацея і Катарыны з Прыбыткоўскіх Кулешаў. Цікава, што кумамі выступілі [[Караль Прозар]], вялікі абозны літоўскі, і Марыяна Аскерчанка, Фларэнцы Аскерка (сын Багуслава), уладальнік маёнткаў Барысаўшчына і Новы Двор, да якога належаў Багуславец, і Людвіка з князёў Шуйскіх Прозар, уладальніца маёнткаў [[Хвойнікі]] і [[Астрагляды|Астраглядавічы]]. Але ў першым з двух запісаў сказана, што нараджэньне і хрост немаўляці ех аqua уніяцкім алексіцкім сьвятаром Яанам Транцэвічам адбыліся яшчэ 6 красавіка 1787 году<ref>НГАБ у Менску. Ф. 937. Воп. 1. Спр. 60. А. 36</ref>. На 1792 і 1796 гады тут згаданая капліца Юравіцкага парафіяльнага касьцёлу<ref>НГАБ. Ф. 937. Воп. 1. Спр. 60. А. 96; Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель). — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 74.</ref>. Далей у розных крыніцах пад такой назвай выступалі мястэчка, у якім у 1834 годзе зь пяці двароў, у якіх жылі 14 мужчын і 15 жанчын, тры належалі рамесьнікам: кавалю, медніку і токару<ref>НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 347. А. 1424—1427</ref>, засьценак, калі былую фальваркавую зямлю памерам у валоку паны Аскеркі яшчэ да 1811 году падаравалі дзьвюм шляхецкім сем’ям — Бяляцкім і Харэўскім<ref>НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 263. А. 9, 249; Спр. 587. А. 71адв. — 73</ref>, і вёска (пасьля таго як мястэчка ня спраўдзілася) у маёнтку Новы Двор. Маёнтак пасьлядоўна належаў панам Аскеркам, Вінчам, Сушчынскім. У «Списках населённых мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело] : 1857 г.» сказана, што 24 жыхары вёскі Багуславец абодвух полаў былі прыхаджанамі Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы, а 10 жыхароў мястэчка альбо засьценку Багуславец зьяўляліся парафіянамі Юравіцкага касьцёлу Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі<ref>Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 379адв., 725</ref>. У пасьлярэформавы час засьценак (на 1866 год — 4 двары, 12 жыхароў, парафіянаў Астраглядаўскага касьцёлу Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі<ref>Подробные ведомости приходов римско-католического исповедания по Речицкому уезду Минской губернии. 1866 г.: НГАБ. Ф. 295. Воп. 1. Спр. 1816. А. 404 </ref>), паводле сьпісаў землеўладальнікаў Менскай губэрні 1889, 1911 гадоў, быў уласнасьцю мяшчанаў Галубовічаў<ref>Список зелевладельцев Минской губернии. 1889 г. – Минск, 1889. С. 366; Список землевладельцев Минской губернии. 1911 г. – Б. м. С. 17</ref>, што паходзілі зь ліку «разабранай» шляхты. У вёсцы жылі малазямельныя і безьзямельныя сяляне, якія працавалі ў Новым Двары. Паселішча месьцілася ў Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павета]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Паводле перапісу 1897 году налічвалася 10 двароў, 55 жыхароў. На 1909 год 14 двароў з 47 жыхарамі<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 11</ref>. 9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскай мірнай дамовы]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), Германія перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Багуславец у складзе Юравіцкай воласьці, аднак, апынуўся ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]»<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев (отв. ред.) [и др.]. — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 85</ref> гетмана Паўла Скарападзкага. 1 студзеня 1919 г., згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Юравіцкая воласьць Рэчыцкага павету ўвайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да РСФСР. 8 сьнежня 1926 году Рэчыцкі павет быў вернуты БССР. На 1927 год у Багуслаўцы налічвалася 28 двароў 136 жыхароў<ref>[https://mozyrokrug.blogspot.com/p/blog-page_41.html Юровичский район. Список населённых мест за 1927 год.]</ref>. У 1930 годзе тут ужо 23 двары, 109 жыхароў. У 1931 годзе вяскоўцы ўступілі ў калгас. У лістападзе 1943 году прыкладна за тры-чатыры кіламетры ад вёскі, у баі каля паваротаў на Тунеўшчыну і Глінішча, загінуў будучы Герой Савецкага Саюза старшына [[Мікіта Арцёмавіч Грачыхін|Мікіта Грачыхін]]. 28 вяскоўцаў не вярнуліся з франтоў. Паводле перапісу 1959 году ў паселішчы 176 жыхароў. У складзе калгасу «Бальшавіцкая перамога» (цэнтральная сядзіба ў вёсцы Княжыца). 11 чэрвеня 1977 году<ref>І. Лазовік. Новая назва вёскі. // Ленінскі сцяг. 30 чэрвеня 1977. № 76 (5598)</ref> вёска Багуславец, названая ў гонар даўняга ўладальніка маёнткаў [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]] і [[Вадовічы]] пана [[Багуслаў Леапольд Аскерка|Багуслава Леапольда Аскеркі]], харунжага мазырскага, указам Прэзідыума Вярхоўнага Савету БССР была перайменаваная ў Грачыхіна{{Заўвага|Адбылося гэта амаль праз трыццаць чатыры гады пасля пагібелі М. А. Грачыхіна. Яшчэ імя гераічнага старшыны нададзена вуліцы ў вёсцы Тунеўшчына; да таго ж на ёй і пры павароце да вёскі з трасы Хвойнікі – Юравічы (Каленкавічы, Мазыр) усталяваныя абэліскі. Ці ёсьць іншыя прыклады падобнага гіпэрушанаваньня памяці аднаго чалавека ў сельскай мясцовасьці?!..}}. == Забудова == Плян Багуслаўца складаецца з простай вуліцы, арыентаванай з паўднёвага ўсходу на паўночны захад і забудаванай з двух бакоў драўлянымі хатамі сядзібнага тыпу<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2к}}</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] t3aceoybb9nqgq15s1214zvigz1je6q 2332699 2332698 2022-08-16T01:51:58Z Дамінік 64057 /* Гісторыя */ wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Багуславец |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Багуслаўца |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Bahuslaviec{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Hračychina}} |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1787 |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 55 |Шырата сэкундаў = 18 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 43 |Даўгата сэкундаў = 15 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Багуславец''' (з 24 чэрвеня 1977 году — ''Грачыхіна''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref>) — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]], у міжрэччы [[Тур’я (басэйн Дняпра)|Тур'і]] і прытока [[Віць (рака)|Віці]] Рабца, пакуль апошні не ператварыўся ў балота. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Насельніцтва на 2004 год — 44 чалавекі. Знаходзіцца за 15 км на паўночны захад ад места і чыгуначнай станцыі [[Хвойнікі|Хвойнікаў]], каля аўтамабільнай дарогі Хвойнікі — [[Мазыр]]. == Гісторыя == [[File:Багуславец у метрычнай кнізе Юравіцкага касцёла. 1789 г.jpg|значак|зьлева|Багуславец у мэтрычнай кнізе Юравіцкага касьцёла. Запіс 9 верасьня 1789 г.]][[File:Фальварак і вёска Новы Двор на плане Генеральнага межавання 1797 г.png|значак|зьлева|Багуславец (Багуслаўцы) на схематычным пляне Рэчыцкага павету 1800 г.]]Найранейшыя пісьмовыя звесткі пра Багуславец (villa Bogusławiec) сустракаюцца ў лацінамоўных мэтрычных кнігах [[Юравічы (Калінкавіцкі раён)|Юравіцкага]] касьцёлу ў сувязі з хростам у верасьні 1789 году дзяцей Мацея і Катарыны з Прыбыткоўскіх Кулешаў. Цікава, што кумамі выступілі [[Караль Прозар]], вялікі абозны літоўскі, і Марыяна Аскерчанка, Фларэнцы Аскерка (сын Багуслава), уладальнік маёнткаў Барысаўшчына і Новы Двор, да якога належаў Багуславец, і Людвіка з князёў Шуйскіх Прозар, уладальніца маёнткаў [[Хвойнікі]] і [[Астрагляды|Астраглядавічы]]. Але ў першым з двух запісаў айца дамініканіна Яна Казіцкага сказана, што нараджэньне і хрост немаўляці ех аqua уніяцкім алексіцкім сьвятаром Яанам Транцэвічам адбыліся яшчэ 6 красавіка 1787 году<ref>НГАБ у Менску. Ф. 937. Воп. 1. Спр. 60. А. 36</ref>. На 1792 і 1796 гады тут згаданая капліца Юравіцкага парафіяльнага касьцёлу<ref>НГАБ. Ф. 937. Воп. 1. Спр. 60. А. 96; Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель). — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 74.</ref>. Далей у розных крыніцах пад такой назвай выступалі мястэчка, у якім у 1834 годзе зь пяці двароў, у якіх жылі 14 мужчын і 15 жанчын, тры належалі рамесьнікам: кавалю, медніку і токару<ref>НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 347. А. 1424—1427</ref>, засьценак, калі былую фальваркавую зямлю памерам у валоку паны Аскеркі яшчэ да 1811 году падаравалі дзьвюм шляхецкім сем’ям — Бяляцкім і Харэўскім<ref>НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 263. А. 9, 249; Спр. 587. А. 71адв. — 73</ref>, і вёска (пасьля таго як мястэчка ня спраўдзілася) у маёнтку Новы Двор. Маёнтак пасьлядоўна належаў панам Аскеркам, Вінчам, Сушчынскім. У «Списках населённых мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело] : 1857 г.» сказана, што 24 жыхары вёскі Багуславец абодвух полаў былі прыхаджанамі Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы, а 10 жыхароў мястэчка альбо засьценку Багуславец зьяўляліся парафіянамі Юравіцкага касьцёлу Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі<ref>Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 379адв., 725</ref>. У пасьлярэформавы час засьценак (на 1866 год — 4 двары, 12 жыхароў, парафіянаў Астраглядаўскага касьцёлу Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі<ref>Подробные ведомости приходов римско-католического исповедания по Речицкому уезду Минской губернии. 1866 г.: НГАБ. Ф. 295. Воп. 1. Спр. 1816. А. 404 </ref>), паводле сьпісаў землеўладальнікаў Менскай губэрні 1889, 1911 гадоў, быў уласнасьцю мяшчанаў Галубовічаў<ref>Список зелевладельцев Минской губернии. 1889 г. – Минск, 1889. С. 366; Список землевладельцев Минской губернии. 1911 г. – Б. м. С. 17</ref>, што паходзілі зь ліку «разабранай» шляхты. У вёсцы жылі малазямельныя і безьзямельныя сяляне, якія працавалі ў Новым Двары. Паселішча месьцілася ў Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павета]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Паводле перапісу 1897 году налічвалася 10 двароў, 55 жыхароў. На 1909 год 14 двароў з 47 жыхарамі<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 11</ref>. 9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскай мірнай дамовы]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), Германія перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Багуславец у складзе Юравіцкай воласьці, аднак, апынуўся ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]»<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев (отв. ред.) [и др.]. — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 85</ref> гетмана Паўла Скарападзкага. 1 студзеня 1919 г., згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Юравіцкая воласьць Рэчыцкага павету ўвайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да РСФСР. 8 сьнежня 1926 году Рэчыцкі павет быў вернуты БССР. На 1927 год у Багуслаўцы налічвалася 28 двароў 136 жыхароў<ref>[https://mozyrokrug.blogspot.com/p/blog-page_41.html Юровичский район. Список населённых мест за 1927 год.]</ref>. У 1930 годзе тут ужо 23 двары, 109 жыхароў. У 1931 годзе вяскоўцы ўступілі ў калгас. У лістападзе 1943 году прыкладна за тры-чатыры кіламетры ад вёскі, у баі каля паваротаў на Тунеўшчыну і Глінішча, загінуў будучы Герой Савецкага Саюза старшына [[Мікіта Арцёмавіч Грачыхін|Мікіта Грачыхін]]. 28 вяскоўцаў не вярнуліся з франтоў. Паводле перапісу 1959 году ў паселішчы 176 жыхароў. У складзе калгасу «Бальшавіцкая перамога» (цэнтральная сядзіба ў вёсцы Княжыца). 11 чэрвеня 1977 году<ref>І. Лазовік. Новая назва вёскі. // Ленінскі сцяг. 30 чэрвеня 1977. № 76 (5598)</ref> вёска Багуславец, названая ў гонар даўняга ўладальніка маёнткаў [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]] і [[Вадовічы]] пана [[Багуслаў Леапольд Аскерка|Багуслава Леапольда Аскеркі]], харунжага мазырскага, указам Прэзідыума Вярхоўнага Савету БССР была перайменаваная ў Грачыхіна{{Заўвага|Адбылося гэта амаль праз трыццаць чатыры гады пасля пагібелі М. А. Грачыхіна. Яшчэ імя гераічнага старшыны нададзена вуліцы ў вёсцы Тунеўшчына; да таго ж на ёй і пры павароце да вёскі з трасы Хвойнікі – Юравічы (Каленкавічы, Мазыр) усталяваныя абэліскі. Ці ёсьць іншыя прыклады падобнага гіпэрушанаваньня памяці аднаго чалавека ў сельскай мясцовасьці?!..}}. == Забудова == Плян Багуслаўца складаецца з простай вуліцы, арыентаванай з паўднёвага ўсходу на паўночны захад і забудаванай з двух бакоў драўлянымі хатамі сядзібнага тыпу<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2к}}</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] rmu47kewledggwxah5tmnciwfl0lf7w 2332700 2332699 2022-08-16T02:39:26Z Дамінік 64057 /* Гісторыя */ wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Багуславец |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Багуслаўца |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Bahuslaviec{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Hračychina}} |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1787 |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 55 |Шырата сэкундаў = 18 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 43 |Даўгата сэкундаў = 15 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Багуславец''' (з 24 чэрвеня 1977 году — ''Грачыхіна''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref>) — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]], у міжрэччы [[Тур’я (басэйн Дняпра)|Тур'і]] і прытока [[Віць (рака)|Віці]] Рабца, пакуль апошні не ператварыўся ў балота. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Насельніцтва на 2004 год — 44 чалавекі. Знаходзіцца за 15 км на паўночны захад ад места і чыгуначнай станцыі [[Хвойнікі|Хвойнікаў]], каля аўтамабільнай дарогі Хвойнікі — [[Мазыр]]. == Гісторыя == [[File:Багуславец у метрычнай кнізе Юравіцкага касцёла. 1789 г.jpg|значак|зьлева|Багуславец у мэтрычнай кнізе Юравіцкага касьцёла. Запіс 9 верасьня 1789 г.]][[File:Фальварак і вёска Новы Двор на плане Генеральнага межавання 1797 г.png|значак|зьлева|Багуславец (Багуслаўцы) на схематычным пляне Рэчыцкага павету 1800 г.]]Найранейшыя пісьмовыя звесткі пра Багуславец (villa Bogusławiec) сустракаюцца ў лацінамоўных мэтрычных кнігах [[Юравічы (Калінкавіцкі раён)|Юравіцкага]] касьцёлу ў сувязі з хростам у верасьні 1789 году дзяцей сужэнства Мацея, ротмістра Віленскага ваяводзтва, і Катарыны з Прыбыткоўскіх Кулешаў. Цікава, што кумамі выступілі [[Караль Прозар]], вялікі абозны літоўскі, і Марыяна Аскерчанка, Фларэнцы Аскерка (сын Багуслава), уладальнік маёнткаў Барысаўшчына і Новы Двор, да якога належаў Багуславец, і Людвіка з князёў Шуйскіх Прозар, уладальніца маёнткаў [[Хвойнікі]] і [[Астрагляды|Астраглядавічы]]. Але ў першым з двух запісаў айца дамініканіна Яна Казіцкага сказана, што нараджэньне і хрост немаўляці ех аqua уніяцкім алексіцкім сьвятаром Яанам Транцэвічам адбыліся яшчэ 6 красавіка 1787 году<ref>НГАБ у Менску. Ф. 937. Воп. 1. Спр. 60. А. 36</ref>. На 1792 і 1796 гады тут згаданая капліца Юравіцкага парафіяльнага касьцёлу<ref>НГАБ. Ф. 937. Воп. 1. Спр. 60. А. 96; Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель). — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 74.</ref>. Далей у розных крыніцах пад такой назвай выступалі мястэчка, у якім у 1834 годзе зь пяці двароў, у якіх жылі 14 мужчын і 15 жанчын, тры належалі рамесьнікам: кавалю, медніку і токару<ref>НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 347. А. 1424—1427</ref>, засьценак, калі былую фальваркавую зямлю памерам у валоку, раней трыманую Кулешамі, паны Аскеркі яшчэ да 1811 году падаравалі дзьвюм шляхецкім сем’ям — Бяляцкім і Харэўскім<ref>НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 263. А. 9, 249; Спр. 587. А. 71адв. — 73</ref>, і вёска (пасьля таго як мястэчка ня спраўдзілася) у маёнтку Новы Двор. Маёнтак пасьлядоўна належаў панам Аскеркам, Вінчам, Сушчынскім. У «Списках населённых мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело] : 1857 г.» сказана, што 24 жыхары вёскі Багуславец абодвух полаў былі прыхаджанамі Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы, а 10 жыхароў мястэчка альбо засьценку Багуславец зьяўляліся парафіянамі Юравіцкага касьцёлу Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі<ref>Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 379адв., 725</ref>. У пасьлярэформавы час засьценак (на 1866 год — 4 двары, 12 жыхароў, парафіянаў Астраглядаўскага касьцёлу Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі<ref>Подробные ведомости приходов римско-католического исповедания по Речицкому уезду Минской губернии. 1866 г.: НГАБ. Ф. 295. Воп. 1. Спр. 1816. А. 404 </ref>), паводле сьпісаў землеўладальнікаў Менскай губэрні 1889, 1911 гадоў, быў уласнасьцю мяшчанаў Галубовічаў<ref>Список зелевладельцев Минской губернии. 1889 г. – Минск, 1889. С. 366; Список землевладельцев Минской губернии. 1911 г. – Б. м. С. 17</ref>, што паходзілі зь ліку «разабранай» шляхты. У вёсцы жылі малазямельныя і безьзямельныя сяляне, якія працавалі ў Новым Двары. Паселішча месьцілася ў Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павета]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Паводле перапісу 1897 году налічвалася 10 двароў, 55 жыхароў. На 1909 год 14 двароў з 47 жыхарамі<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 11</ref>. 9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскай мірнай дамовы]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), Германія перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Багуславец у складзе Юравіцкай воласьці, аднак, апынуўся ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]»<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев (отв. ред.) [и др.]. — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 85</ref> гетмана Паўла Скарападзкага. 1 студзеня 1919 г., згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Юравіцкая воласьць Рэчыцкага павету ўвайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да РСФСР. 8 сьнежня 1926 году Рэчыцкі павет быў вернуты БССР. На 1927 год у Багуслаўцы налічвалася 28 двароў 136 жыхароў<ref>[https://mozyrokrug.blogspot.com/p/blog-page_41.html Юровичский район. Список населённых мест за 1927 год.]</ref>. У 1930 годзе тут ужо 23 двары, 109 жыхароў. У 1931 годзе вяскоўцы ўступілі ў калгас. У лістападзе 1943 году прыкладна за тры-чатыры кіламетры ад вёскі, у баі каля паваротаў на Тунеўшчыну і Глінішча, загінуў будучы Герой Савецкага Саюза старшына [[Мікіта Арцёмавіч Грачыхін|Мікіта Грачыхін]]. 28 вяскоўцаў не вярнуліся з франтоў. Паводле перапісу 1959 году ў паселішчы 176 жыхароў. У складзе калгасу «Бальшавіцкая перамога» (цэнтральная сядзіба ў вёсцы Княжыца). 11 чэрвеня 1977 году<ref>І. Лазовік. Новая назва вёскі. // Ленінскі сцяг. 30 чэрвеня 1977. № 76 (5598)</ref> вёска Багуславец, названая ў гонар даўняга ўладальніка маёнткаў [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]] і [[Вадовічы]] пана [[Багуслаў Леапольд Аскерка|Багуслава Леапольда Аскеркі]], харунжага мазырскага, указам Прэзідыума Вярхоўнага Савету БССР была перайменаваная ў Грачыхіна{{Заўвага|Адбылося гэта амаль праз трыццаць чатыры гады пасля пагібелі М. А. Грачыхіна. Яшчэ імя гераічнага старшыны нададзена вуліцы ў вёсцы Тунеўшчына; да таго ж на ёй і пры павароце да вёскі з трасы Хвойнікі – Юравічы (Каленкавічы, Мазыр) усталяваныя абэліскі. Ці ёсьць іншыя прыклады падобнага гіпэрушанаваньня памяці аднаго чалавека ў сельскай мясцовасьці?!..}}. == Забудова == Плян Багуслаўца складаецца з простай вуліцы, арыентаванай з паўднёвага ўсходу на паўночны захад і забудаванай з двух бакоў драўлянымі хатамі сядзібнага тыпу<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2к}}</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] nlumujirbb9jkq3q0voeay3h7s8qi3n 2332701 2332700 2022-08-16T02:43:45Z Дамінік 64057 /* Гісторыя */ wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Багуславец |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Багуслаўца |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Bahuslaviec{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Hračychina}} |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1787 |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 55 |Шырата сэкундаў = 18 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 43 |Даўгата сэкундаў = 15 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Багуславец''' (з 24 чэрвеня 1977 году — ''Грачыхіна''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref>) — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]], у міжрэччы [[Тур’я (басэйн Дняпра)|Тур'і]] і прытока [[Віць (рака)|Віці]] Рабца, пакуль апошні не ператварыўся ў балота. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Насельніцтва на 2004 год — 44 чалавекі. Знаходзіцца за 15 км на паўночны захад ад места і чыгуначнай станцыі [[Хвойнікі|Хвойнікаў]], каля аўтамабільнай дарогі Хвойнікі — [[Мазыр]]. == Гісторыя == [[File:Багуславец у метрычнай кнізе Юравіцкага касцёла. 1789 г.jpg|значак|зьлева|Багуславец у мэтрычнай кнізе Юравіцкага касьцёла. Запіс 9 верасьня 1789 г.]][[File:Фальварак і вёска Новы Двор на плане Генеральнага межавання 1797 г.png|значак|зьлева|Багуславец (Багуслаўцы) на схематычным пляне Рэчыцкага павету 1800 г.]]Найранейшыя пісьмовыя звесткі пра Багуславец (villa Bogusławiec) сустракаюцца ў лацінамоўных мэтрычных кнігах [[Юравічы (Калінкавіцкі раён)|Юравіцкага]] касьцёлу ў сувязі з хростам у верасьні 1789 году дзяцей сужэнства Мацея, ротмістра Віленскага ваяводзтва, і Катарыны з Прыбыткоўскіх Кулешаў. Цікава, што кумамі выступілі [[Караль Прозар]], вялікі абозны літоўскі, і Марыяна Аскерчанка, Фларэнцы Аскерка (сын Багуслава), уладальнік маёнткаў Барысаўшчына і Новы Двор, да якога належаў Багуславец, і Людвіка з князёў Шуйскіх Прозар, уладальніца маёнткаў [[Хвойнікі]] і [[Астрагляды|Астраглядавічы]]. Але ў першым з двух запісаў айца дамініканіна Яна Казіцкага сказана, што нараджэньне і хрост немаўляці ех аqua уніяцкім алексіцкім сьвятаром Яанам Транцэвічам адбыліся яшчэ 6 красавіка 1787 году<ref>НГАБ у Менску. Ф. 937. Воп. 1. Спр. 60. А. 36</ref>. На 1792 і 1796 гады тут згаданая капліца Юравіцкага парафіяльнага касьцёлу<ref>НГАБ. Ф. 937. Воп. 1. Спр. 60. А. 96; Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель). — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 74.</ref>. Далей у розных крыніцах пад такой назвай выступалі мястэчка, у якім у 1834 годзе зь пяці двароў, у якіх жылі 14 мужчын і 15 жанчын, тры належалі рамесьнікам: кавалю, медніку і токару<ref>НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 347. А. 1424—1427</ref>, засьценак, калі былую фальваркавую зямлю памерам у валоку, раней трыманую Кулешамі, паны Аскеркі яшчэ да 1811 году падаравалі дзьвюм шляхецкім сем’ям — Бялецкім і Харэўскім<ref>НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 263. А. 9, 249; Спр. 587. А. 71адв. — 73</ref>, і вёска (пасьля таго як мястэчка ня спраўдзілася) у маёнтку Новы Двор. Маёнтак пасьлядоўна належаў панам Аскеркам, Вінчам, Сушчынскім. У «Списках населённых мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело] : 1857 г.» сказана, што 24 жыхары вёскі Багуславец абодвух полаў былі прыхаджанамі Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы, а 10 жыхароў мястэчка альбо засьценку Багуславец зьяўляліся парафіянамі Юравіцкага касьцёлу Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі<ref>Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 379адв., 725</ref>. У пасьлярэформавы час засьценак (на 1866 год — 4 двары, 12 жыхароў, парафіянаў Астраглядаўскага касьцёлу Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі<ref>Подробные ведомости приходов римско-католического исповедания по Речицкому уезду Минской губернии. 1866 г.: НГАБ. Ф. 295. Воп. 1. Спр. 1816. А. 404 </ref>), паводле сьпісаў землеўладальнікаў Менскай губэрні 1889, 1911 гадоў, быў уласнасьцю мяшчанаў Галубовічаў<ref>Список зелевладельцев Минской губернии. 1889 г. – Минск, 1889. С. 366; Список землевладельцев Минской губернии. 1911 г. – Б. м. С. 17</ref>, што паходзілі зь ліку «разабранай» шляхты. У вёсцы жылі малазямельныя і безьзямельныя сяляне, якія працавалі ў Новым Двары. Паселішча месьцілася ў Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павета]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Паводле перапісу 1897 году налічвалася 10 двароў, 55 жыхароў. На 1909 год 14 двароў з 47 жыхарамі<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 11</ref>. 9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскай мірнай дамовы]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), Германія перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Багуславец у складзе Юравіцкай воласьці, аднак, апынуўся ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]»<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев (отв. ред.) [и др.]. — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 85</ref> гетмана Паўла Скарападзкага. 1 студзеня 1919 г., згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Юравіцкая воласьць Рэчыцкага павету ўвайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да РСФСР. 8 сьнежня 1926 году Рэчыцкі павет быў вернуты БССР. На 1927 год у Багуслаўцы налічвалася 28 двароў 136 жыхароў<ref>[https://mozyrokrug.blogspot.com/p/blog-page_41.html Юровичский район. Список населённых мест за 1927 год.]</ref>. У 1930 годзе тут ужо 23 двары, 109 жыхароў. У 1931 годзе вяскоўцы ўступілі ў калгас. У лістападзе 1943 году прыкладна за тры-чатыры кіламетры ад вёскі, у баі каля паваротаў на Тунеўшчыну і Глінішча, загінуў будучы Герой Савецкага Саюза старшына [[Мікіта Арцёмавіч Грачыхін|Мікіта Грачыхін]]. 28 вяскоўцаў не вярнуліся з франтоў. Паводле перапісу 1959 году ў паселішчы 176 жыхароў. У складзе калгасу «Бальшавіцкая перамога» (цэнтральная сядзіба ў вёсцы Княжыца). 11 чэрвеня 1977 году<ref>І. Лазовік. Новая назва вёскі. // Ленінскі сцяг. 30 чэрвеня 1977. № 76 (5598)</ref> вёска Багуславец, названая ў гонар даўняга ўладальніка маёнткаў [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]] і [[Вадовічы]] пана [[Багуслаў Леапольд Аскерка|Багуслава Леапольда Аскеркі]], харунжага мазырскага, указам Прэзідыума Вярхоўнага Савету БССР была перайменаваная ў Грачыхіна{{Заўвага|Адбылося гэта амаль праз трыццаць чатыры гады пасля пагібелі М. А. Грачыхіна. Яшчэ імя гераічнага старшыны нададзена вуліцы ў вёсцы Тунеўшчына; да таго ж на ёй і пры павароце да вёскі з трасы Хвойнікі – Юравічы (Каленкавічы, Мазыр) усталяваныя абэліскі. Ці ёсьць іншыя прыклады падобнага гіпэрушанаваньня памяці аднаго чалавека ў сельскай мясцовасьці?!..}}. == Забудова == Плян Багуслаўца складаецца з простай вуліцы, арыентаванай з паўднёвага ўсходу на паўночны захад і забудаванай з двух бакоў драўлянымі хатамі сядзібнага тыпу<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2к}}</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] dxax7arjmjsvlrek28ofqw9r1rpljmr 2332702 2332701 2022-08-16T02:49:57Z Дамінік 64057 /* Гісторыя */ wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Багуславец |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Багуслаўца |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Bahuslaviec{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Hračychina}} |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1787 |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 55 |Шырата сэкундаў = 18 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 43 |Даўгата сэкундаў = 15 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Багуславец''' (з 24 чэрвеня 1977 году — ''Грачыхіна''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref>) — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]], у міжрэччы [[Тур’я (басэйн Дняпра)|Тур'і]] і прытока [[Віць (рака)|Віці]] Рабца, пакуль апошні не ператварыўся ў балота. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Насельніцтва на 2004 год — 44 чалавекі. Знаходзіцца за 15 км на паўночны захад ад места і чыгуначнай станцыі [[Хвойнікі|Хвойнікаў]], каля аўтамабільнай дарогі Хвойнікі — [[Мазыр]]. == Гісторыя == [[File:Багуславец у метрычнай кнізе Юравіцкага касцёла. 1789 г.jpg|значак|зьлева|Багуславец у мэтрычнай кнізе Юравіцкага касьцёла. Запіс 9 верасьня 1789 г.]][[File:Фальварак і вёска Новы Двор на плане Генеральнага межавання 1797 г.png|значак|зьлева|Багуславец (Багуслаўцы) на схематычным пляне Рэчыцкага павету 1800 г.]]Найранейшыя пісьмовыя звесткі пра Багуславец (villa Bogusławiec) сустракаюцца ў лацінамоўных мэтрычных кнігах [[Юравічы (Калінкавіцкі раён)|Юравіцкага]] касьцёлу ў сувязі з хростам у верасьні 1789 году дзяцей сужэнства Мацея, ротмістра Віленскага ваяводзтва, і Катарыны з Прыбыткоўскіх Кулешаў. Цікава, што кумамі выступілі [[Караль Прозар]], вялікі абозны літоўскі, і Марыяна Аскерчанка, Фларэнцы Аскерка (сын Багуслава), уладальнік маёнткаў Барысаўшчына і Новы Двор, да якога належаў Багуславец, і Людвіка з князёў Шуйскіх Прозар, уладальніца маёнткаў [[Хвойнікі]] і [[Астрагляды|Астраглядавічы]]. Але ў першым з двух запісаў айца дамініканіна Яна Казіцкага сказана, што нараджэньне і хрост немаўляці ех аqua уніяцкім алексіцкім сьвятаром Яанам Транцэвічам адбыліся яшчэ 6 красавіка 1787 году<ref>НГАБ у Менску. Ф. 937. Воп. 1. Спр. 60. А. 36</ref>. На 1792 і 1796 гады тут згаданая капліца Юравіцкага парафіяльнага касьцёлу<ref>НГАБ. Ф. 937. Воп. 1. Спр. 60. А. 96; Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель). — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 74.</ref>. Далей у розных крыніцах пад такой назвай выступалі мястэчка, у якім у 1834 годзе зь пяці двароў, у якіх жылі 14 мужчын і 15 жанчын, тры належалі рамесьнікам: кавалю, медніку і токару<ref>НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 347. А. 1424—1427</ref>, засьценак, калі былую фальваркавую зямлю памерам у валоку, раней трыманую Кулешамі, паны Аскеркі яшчэ да 1811 году падаравалі дзьвюм шляхецкім сем’ям — Бялецкім і Харэўскім<ref>НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 263. А. 9, 249; Спр. 587. А. 71адв. — 73</ref>, і вёска (пасьля таго як мястэчка ня спраўдзілася) у маёнтку Новы Двор. Маёнтак пасьлядоўна належаў панам Аскеркам, Вінчам, Сушчынскім. У «Списках населённых мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело] : 1857 г.» сказана, што 24 жыхары вёскі Багуславец абодвух полаў былі прыхаджанамі Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы, а 10 жыхароў мястэчка альбо засьценку Багуславец зьяўляліся парафіянамі Юравіцкага касьцёлу Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі<ref>Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 379адв., 725</ref>. У пасьлярэформавы час засьценак (на 1866 год — 4 двары, 12 жыхароў, парафіянаў Астраглядаўскага касьцёлу Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі<ref>Подробные ведомости приходов римско-католического исповедания по Речицкому уезду Минской губернии. 1866 г.: НГАБ. Ф. 295. Воп. 1. Спр. 1816. А. 404 </ref>), паводле сьпісаў землеўладальнікаў Менскай губэрні 1889, 1911 гадоў, быў уласнасьцю мяшчанаў Галубовічаў<ref>Список зелевладельцев Минской губернии. 1889 г. – Минск, 1889. С. 366; Список землевладельцев Минской губернии. 1911 г. – Б. м. С. 17</ref>, што паходзілі зь ліку «разабранай» шляхты. У вёсцы жылі малазямельныя і безьзямельныя сяляне, якія працавалі ў Новым Двары. Паселішча месьцілася ў Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павета]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Паводле перапісу 1897 году налічвалася 10 двароў, 55 жыхароў. На 1909 год 14 двароў з 47 жыхарамі<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 11</ref>. 9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскай мірнай дамовы]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), Германія перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Багуславец у складзе Юравіцкай воласьці, аднак, апынуўся ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]»<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев (отв. ред.) [и др.]. — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 85</ref> гетмана Паўла Скарападзкага. [[File:Засценак, Тунеўшчына, Глінішча, Алексічы, Багуславец на карце 1924 г.jpg|значак|Багуславец на мапе 1924 г.]]1 студзеня 1919 г., згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Юравіцкая воласьць Рэчыцкага павету ўвайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да РСФСР. 8 сьнежня 1926 году Рэчыцкі павет быў вернуты БССР. На 1927 год у Багуслаўцы налічвалася 28 двароў 136 жыхароў<ref>[https://mozyrokrug.blogspot.com/p/blog-page_41.html Юровичский район. Список населённых мест за 1927 год.]</ref>. У 1930 годзе тут ужо 23 двары, 109 жыхароў. У 1931 годзе вяскоўцы ўступілі ў калгас. У лістападзе 1943 году прыкладна за тры-чатыры кіламетры ад вёскі, у баі каля паваротаў на Тунеўшчыну і Глінішча, загінуў будучы Герой Савецкага Саюза старшына [[Мікіта Арцёмавіч Грачыхін|Мікіта Грачыхін]]. 28 вяскоўцаў не вярнуліся з франтоў. Паводле перапісу 1959 году ў паселішчы 176 жыхароў. У складзе калгасу «Бальшавіцкая перамога» (цэнтральная сядзіба ў вёсцы Княжыца). 11 чэрвеня 1977 году<ref>І. Лазовік. Новая назва вёскі. // Ленінскі сцяг. 30 чэрвеня 1977. № 76 (5598)</ref> вёска Багуславец, названая ў гонар даўняга ўладальніка маёнткаў [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]] і [[Вадовічы]] пана [[Багуслаў Леапольд Аскерка|Багуслава Леапольда Аскеркі]], харунжага мазырскага, указам Прэзідыума Вярхоўнага Савету БССР была перайменаваная ў Грачыхіна{{Заўвага|Адбылося гэта амаль праз трыццаць чатыры гады пасля пагібелі М. А. Грачыхіна. Яшчэ імя гераічнага старшыны нададзена вуліцы ў вёсцы Тунеўшчына; да таго ж на ёй і пры павароце да вёскі з трасы Хвойнікі – Юравічы (Каленкавічы, Мазыр) усталяваныя абэліскі. Ці ёсьць іншыя прыклады падобнага гіпэрушанаваньня памяці аднаго чалавека ў сельскай мясцовасьці?!..}}. == Забудова == Плян Багуслаўца складаецца з простай вуліцы, арыентаванай з паўднёвага ўсходу на паўночны захад і забудаванай з двух бакоў драўлянымі хатамі сядзібнага тыпу<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2к}}</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] 0qevo2lfe5ji25lfb5knasmg4m42iwy 2332703 2332702 2022-08-16T02:53:52Z Дамінік 64057 /* Гісторыя */ wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Багуславец |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Багуслаўца |Назва па-расейску = |Трансьлітараваная назва = Bahuslaviec{{Заўвага|Паводле афіцыйнай назвы — Hračychina}} |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1787 |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] |Раён = [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкі]] |Сельсавет = [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = |Год падліку колькасьці = |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 51 |Шырата хвілінаў = 55 |Шырата сэкундаў = 18 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 43 |Даўгата сэкундаў = 15 |Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Багуславец''' (з 24 чэрвеня 1977 году — ''Грачыхіна''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гомельская вобласьць}}</ref>) — [[вёска]] ў [[Беларусь|Беларусі]], у міжрэччы [[Тур’я (басэйн Дняпра)|Тур'і]] і прытока [[Віць (рака)|Віці]] Рабца, пакуль апошні не ператварыўся ў балота. Уваходзіць у склад [[Алексіцкі сельсавет|Алексіцкага сельсавету]] [[Хвойніцкі раён|Хвойніцкага раёну]] [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]]. Насельніцтва на 2004 год — 44 чалавекі. Знаходзіцца за 15 км на паўночны захад ад места і чыгуначнай станцыі [[Хвойнікі|Хвойнікаў]], каля аўтамабільнай дарогі Хвойнікі — [[Мазыр]]. == Гісторыя == [[File:Багуславец у метрычнай кнізе Юравіцкага касцёла. 1789 г.jpg|значак|зьлева|Багуславец у мэтрычнай кнізе Юравіцкага касьцёла. Запіс 9 верасьня 1789 г.]][[File:Фальварак і вёска Новы Двор на плане Генеральнага межавання 1797 г.png|значак|зьлева|Багуславец (Багуслаўцы) на схематычным пляне Рэчыцкага павету 1800 г.]]Найранейшыя пісьмовыя звесткі пра Багуславец (villa Bogusławiec) сустракаюцца ў лацінамоўных мэтрычных кнігах [[Юравічы (Калінкавіцкі раён)|Юравіцкага]] касьцёлу ў сувязі з хростам у верасьні 1789 году дзяцей сужэнства Мацея, ротмістра Віленскага ваяводзтва, і Катарыны з Прыбыткоўскіх Кулешаў. Цікава, што кумамі выступілі [[Караль Прозар]], вялікі абозны літоўскі, і Марыяна Аскерчанка, Фларэнцы Аскерка (сын Багуслава), уладальнік маёнткаў Барысаўшчына і Новы Двор, да якога належаў Багуславец, і Людвіка з князёў Шуйскіх Прозар, уладальніца маёнткаў [[Хвойнікі]] і [[Астрагляды|Астраглядавічы]]. Але ў першым з двух запісаў айца дамініканіна Яна Казіцкага сказана, што нараджэньне і хрост немаўляці ех аqua уніяцкім алексіцкім сьвятаром Яанам Транцэвічам адбыліся яшчэ 6 красавіка 1787 году<ref>НГАБ у Менску. Ф. 937. Воп. 1. Спр. 60. А. 36</ref>. На 1792 і 1796 гады тут згаданая капліца Юравіцкага парафіяльнага касьцёлу<ref>НГАБ. Ф. 937. Воп. 1. Спр. 60. А. 96; Петреченко І. Є. «Камеральное описание… Речицкой округи» 1796 р.: інформаційний потенціал пам’ятки // Днепровский паром. Природное единство и историко-культурное взаимодействие белорусско-украинского пограничья / Материалы международной конференции (26-27 апреля 2018 г., г. Гомель). — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 74.</ref>. Далей у розных крыніцах пад такой назвай выступалі мястэчка, у якім у 1834 годзе зь пяці двароў, у якіх жылі 14 мужчын і 15 жанчын, тры належалі рамесьнікам: кавалю, медніку і токару<ref>НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 347. А. 1424—1427</ref>, засьценак, калі былую фальваркавую зямлю памерам у валоку, раней трыманую Кулешамі, паны Аскеркі яшчэ да 1811 году падаравалі дзьвюм шляхецкім сем’ям — Бялецкім і Харэўскім<ref>НГАБ. Ф. 333. Воп. 9. Спр. 263. А. 9, 249; Спр. 587. А. 71адв. — 73</ref>, і вёска (пасьля таго як мястэчка ня спраўдзілася) у маёнтку Новы Двор. Маёнтак пасьлядоўна належаў панам Аскеркам, Вінчам, Сушчынскім. У «Списках населённых мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело] : 1857 г.» сказана, што 24 жыхары вёскі Багуславец абодвух полаў былі прыхаджанамі Алексіцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы, а 10 жыхароў мястэчка альбо засьценку Багуславец зьяўляліся парафіянамі Юравіцкага касьцёлу Нараджэньня Найсьвяцейшай Панны Марыі<ref>Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 4. Спр. 79. А. 379адв., 725</ref>. У пасьлярэформавы час засьценак (на 1866 год — 4 двары, 12 жыхароў, парафіянаў Астраглядаўскага касьцёлу Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі<ref>Подробные ведомости приходов римско-католического исповедания по Речицкому уезду Минской губернии. 1866 г.: НГАБ. Ф. 295. Воп. 1. Спр. 1816. А. 404 </ref>), паводле сьпісаў землеўладальнікаў Менскай губэрні 1889, 1911 гадоў, быў уласнасьцю мяшчанаў Галубовічаў<ref>Список зелевладельцев Минской губернии. 1889 г. – Минск, 1889. С. 366; Список землевладельцев Минской губернии. 1911 г. – Б. м. С. 17</ref>, што паходзілі зь ліку «разабранай» шляхты. У вёсцы жылі малазямельныя і безьзямельныя сяляне, якія працавалі ў Новым Двары. Паселішча месьцілася ў Юравіцкай воласьці [[Рэчыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Рэчыцкага павета]] [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. Паводле перапісу 1897 году налічвалася 10 двароў, 55 жыхароў. На 1909 год 14 двароў з 47 жыхарамі<ref>Список населённых мест Минской губернии. / Сост. В. С. Ярмолович. — Минск, 1909. С. 11</ref>. 9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскай мірнай дамовы]] з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), Германія перадала паўднёвую частку Беларусі [[Украінская Народная Рэспубліка|Украінскай Народнай Рэспубліцы]]. У адказ на гэта, 9 сакавіка [[Другая Устаўная грамата|Другой Устаўной граматай]] тэрыторыя абвешчана часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Багуславец у складзе Юравіцкай воласьці, аднак, апынуўся ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта [[Украінская дзяржава|Украінскай Дзяржавы]]»<ref>Ціхаміраў А. В. Станаўленне і развіццё беларуска-украінскіх адносін у 1918—1920 гг. // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 3. С. 28 — 32; Грицкевич А. П. Борьба за Украину, 1917—1921 / А. П. Грицкевич; под науч. ред. А. Е. Тараса. — Минск: Современная школа, 2011. С. 92 — 93; Ільїн, О. Західне Полісся в Українській Державі гетьмана Скоропадського (Історія в документах) / О. Ільїн // Над Бугом і Нарвою : український часопис Підляшшя. — 2014. № 3. С. 42; Замойский А. С. Брагин и местечки юго-восточной Беларуси в условиях перехода от войны к миру. 1918—1922. // Брагинщина в контексте истории белорусско-украинского пограничья: сборник научных статей / редкол. А. Д. Лебедев (отв. ред.) [и др.]. — Минск: Четыре четверти, 2018. С. 85</ref> гетмана Паўла Скарападзкага. [[File:Засценак, Тунеўшчына, Глінішча, Алексічы, Багуславец на карце 1924 г.jpg|значак|Засценак, Тунеўшчына, Глінішча, Алексічы, Багуславец на мапе 1924 г.]]1 студзеня 1919 г., згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Юравіцкая воласьць Рэчыцкага павету ўвайшла ў склад [[Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі|Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі]], аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да РСФСР. 8 сьнежня 1926 году Рэчыцкі павет быў вернуты БССР. На 1927 год у Багуслаўцы налічвалася 28 двароў 136 жыхароў<ref>[https://mozyrokrug.blogspot.com/p/blog-page_41.html Юровичский район. Список населённых мест за 1927 год.]</ref>. У 1930 годзе тут ужо 23 двары, 109 жыхароў. У 1931 годзе вяскоўцы ўступілі ў калгас. У лістападзе 1943 году прыкладна за тры-чатыры кіламетры ад вёскі, у баі каля паваротаў на Тунеўшчыну і Глінішча, загінуў будучы Герой Савецкага Саюза старшына [[Мікіта Арцёмавіч Грачыхін|Мікіта Грачыхін]]. 28 вяскоўцаў не вярнуліся з франтоў. Паводле перапісу 1959 году ў паселішчы 176 жыхароў. У складзе калгасу «Бальшавіцкая перамога» (цэнтральная сядзіба ў вёсцы Княжыца). 11 чэрвеня 1977 году<ref>І. Лазовік. Новая назва вёскі. // Ленінскі сцяг. 30 чэрвеня 1977. № 76 (5598)</ref> вёска Багуславец, названая ў гонар даўняга ўладальніка маёнткаў [[Алексічы (Гомельская вобласьць)|Алексічы]] і [[Вадовічы]] пана [[Багуслаў Леапольд Аскерка|Багуслава Леапольда Аскеркі]], харунжага мазырскага, указам Прэзідыума Вярхоўнага Савету БССР была перайменаваная ў Грачыхіна{{Заўвага|Адбылося гэта амаль праз трыццаць чатыры гады пасля пагібелі М. А. Грачыхіна. Яшчэ імя гераічнага старшыны нададзена вуліцы ў вёсцы Тунеўшчына; да таго ж на ёй і пры павароце да вёскі з трасы Хвойнікі – Юравічы (Каленкавічы, Мазыр) усталяваныя абэліскі. Ці ёсьць іншыя прыклады падобнага гіпэрушанаваньня памяці аднаго чалавека ў сельскай мясцовасьці?!..}}. == Забудова == Плян Багуслаўца складаецца з простай вуліцы, арыентаванай з паўднёвага ўсходу на паўночны захад і забудаванай з двух бакоў драўлянымі хатамі сядзібнага тыпу<ref>{{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2к}}</ref>. == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Літаратура/Гарады і вёскі Беларусі|2-2}} {{Алексіцкі сельсавет}} {{Хвойніцкі раён}} [[Катэгорыя:Алексіцкі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Хвойніцкага раёну]] 6bgk0vzsnig4o5deww0or479trnd7xv 0 249568 2332666 2281784 2022-08-15T18:45:26Z Гарбацкі 13252 Дададзеныя катэгорыі wikitext text/x-wiki {{асоба}} '''Міко́ла Алякса́ндравіч Дзядо́к''' ({{ДН|23|8|1988}}, [[Брагін]]) — беларускі грамадзка-палітычны дзеяч [[Анархізм|анархічных]] поглядаў, блёгер, журналіст. == Жыцьцяпіс == === Маладыя гады === Скончыў юрыдычны каледж [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт|БДУ]]. Пасьля заканчэньня каледжу быў залічаны на 3 курс [[Юрыдычны факультэт БДУ|юрыдычнага факультэту]] БДУ, але вучыцца там не стаў. Паступіў у [[Эўрапейскі гуманітарны ўнівэрсытэт]] на аддзяленьне паліталёгіі. Працаваў у калектарскай фірме, дзе выконваў абавязкі журналіста, юрыста і камп’ютарнага адміністратара адначасова<ref>[http://www.svaboda.org/a/26870400.html 10 фактаў пра палітвязня Мікалая Дзядка]</ref>. Удзельнік руху беларускіх анархістаў. === Першы арышт і турэмнае зьняволеньне === Быў затрыманы 3 верасьня 2010 году ў якасьці падазраванага па справе аб «нападзе на амбасаду Расейскай Фэдэрацыі» у ноч на 31 жніўня ў Менску. Супрацоўнікі [[Міністэрства ўнутраных спраў Рэспублікі Беларусь|МУС Беларусі]] арыштавалі Дзядка на трое сутак і зьмясцілі ў ізалятар часовага ўтрыманьня. Не сабраўшы дастатковай колькасьці доказаў, якія б пацьвярджалі дачыненьне Дзядка да справы, яму працягнулі тэрмін утрыманьня ў ізалятары часовага ўтрыманьня, але ўжо па іншай справе, «Аб нападзе на Дом прафсаюзаў». Ізноў не было знойдзена доказаў яго ўдзелу, але Дзядка затрымалі трэці раз як падазронага па справе «аб нападзе на аддзяленьне «Беларусбанку». Пазьней Мікалаю сталі прыпісваць іншыя супрацьпраўныя дзеяньні, у прыватнасьці, крадзяжы і хуліганства. 24 верасьня 2010 году адбыўшы больш за 20 сутак пад арыштам, Мікалай Дзядок быў абвінавачаны ва ўдзеле ў несанкцыянаванай акцыі каля [[Генэральны штаб Узброеных Сіл Рэспублікі Беларусь|Генштабу Беларусі]], і 1 кастрычніка яму было прад’яўленае абвінавачаньне паводле арт. 339 ч. 2 — «хуліганства»<ref>[https://palitviazni.info/viazen/mikalaj-dziadok Мікалай Дзядок]</ref>. 27 траўня 2011 году Завадзкі суд Менску асудзіў Дзядка на 4 з паловай гады пазбаўленьня волі ў калёніі ўзмоцненага рэжыму (судзьдзя [[Жанна Хвайніцкая]]). Праходзіў па гэтак званай «''Справе анархістаў''» разам з [[Ігар Аліневіч|Ігарам Аліневічам]] (быў асуджаны на 8 гадоў) і [[Аляксандар Францкевіч|Аляксандрам Францкевічам]] (на 3 гады)<ref>[http://www.svaboda.org/a/24470146.htmlМікалай Дзядок: «Усіх не перасаджаеце!»]{{Недаступная спасылка|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Пачаў адбываць пакараньне ў [[Магілёўская калёнія № 15|Магілёўскай калёніі № 15]]<ref>[http://www.nv-online.info/by/629/politics/109244/ Мікалай Дзядок: У турме чалавек з моцнай воляй толькі ўмацуецца ў сваіх перакананнях]{{Недаступная спасылка|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. На судзе актывіст сваёй віны не прызнаў, таму пазьней у калёніі адмовіўся падпісваць прашэньне аб памілаваньні на імя [[Аляксандр Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]]<ref>[http://www.racyja.com/palityka/mikalaj-dzyadok-atrymau-dadatkovyya-go/ Палітзняволены Мікалай Дзядок этапаваны ў калонію № 9 у Горках.]</ref>. 14 верасьня 2011 году Мікалай Дзядок у Магілёўскай калёніі пабраўся шлюбам з Валерыяй Хоцінай<ref>[http://www.svaboda.org/a/24708735.html Мікалай Дзядок першую гадавіну шлюбу сустракае ў адзіночцы]</ref>. У кастрычніку 2011 году [[Праваабарончы цэнтар «Вясна»]] і [[Беларускі Хэльсынкскі камітэт|Беларускі Хэльсынскі камітэт]] прызналі Ігара Аліневіча, Мікалая Дзядка і Аляксандра Францкевіча палітычнымі зьняволенымі. У лістападзе 2011 году дэпутатка [[Эўрапейскі парлямэнт|Эўрапарлямэнту]] ад [[Фінляндыя|Фінляндыі]] [[Сары Эсая]] ўзяла шэфства над Дзядком<ref>[http://www.svaboda.org/a/24470146.html Мікалай Дзядок: «Усіх не перасаджаеце!»]</ref><ref>{{Cite web|language=en|url=http://spring96.org/en/news/47611|title=Prisoner’s Godparenthood: Sari Essayah adopts Mikolai Dziadok|website=|date=2011-11-23|publisher=[[Праваабарончы цэнтр «Вясна»]]|accessdate=2021-09-07}}</ref>. За час знаходжаньня ў магілёўскай калёніі № 15 і 17-й калёніі ў Шклове Мікалай атрымаў больш за 10 спагнаньняў за розныя парушэнні<ref>[https://spring96.org/be/news/75825 Суд над Мікалаем Дзядком: яшчэ год зняволення (абноўлена)]</ref>. Пастановай суду ад 5 сьнежня 2012 году ўмовы адбыцьця пакараньня яму былі зьмененыя на больш жорсткія, ён быў пераведзены з калёніі № 17 Шклова ў турму № 4 Магілёва<ref>[http://spring96.org/be/news/80198Мікалай Дзядок: Правілы распарадку за кратамі скіраваныя на знішчэнне чалавека (відэа) ]{{Недаступная спасылка|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. У лістападзе 2014 году на Мікалая Дзядка завялі новую крымінальную справу паводле 411-га артыкулу за «злоснае непадпарадкаваньне патрабаваньням адміністрацыі папраўчай установы»<ref>[http://spring96.org/be/news/80198 Мікалай Дзядок: Правілы распарадку за кратамі скіраваныя на знішчэнне чалавека (відэа) ]</ref>. 26 лютага 2015 году, за пяць дзён да сканчэньня тэрміну, суд Ленінскага раёну Магілёва асудзіў Дзядка паводле 411 арт. Крымінальнага кодэкса «злоснае непадпарадкаваньне патрабаваньням адміністрацыі» да 1 года зьняволеньня ў калёніі строгага рэжыму<ref>[https://web.archive.org/web/20200325172028/http://harodniaspring.org/be/news/6365 Мікалай Дзядок сядзіць у камеры, дзе на двух зняволеных — пяць квадратных метраў]</ref>. Дзядку інкрымінавалі 16 парушэньняў рэжыму ў месцах зьняволеньня<ref>[http://belprauda.org/za-try-dni-da-vyzvalennya-mikalaj-dzyadok-asudzhany-yashche-na-god-turmy/ За тры дні да вызваленьня Мікалай Дзядок асуджаны яшчэ на год турмы]</ref>. За кожнае з гэтых 16-ці парушэньняў Мікалай у свой час ужо быў пакараны ў дысцыплінарным парадку, атрымаўшы вымову або ад 5 да 10 сутак [[Штрафны ізалятар|штрафнога ізалятара]] (ШІЗА)<ref>[https://web.archive.org/web/20170520170237/http://humanrightshouse.org/Articles/20849.html Артыкул 411 — новы спосаб затрымаць палітвязняў за кратамі ]</ref>. Пасьля прысуду ён напісаў адкрыты ліст у прэсу, у якім раскрытыкаваў артыкул 411 Крымінальнага кодэксу, як антыгуманны і рэпрэсіўны<ref>https://spring96.org/be/news/76357</ref>. 12 траўня 2015 году Мікалая перавялі ў калёнію ПК-9 у Горках, дзе з 50 дзён 42 сутак ён знаходзіўся ў ШІЗА «за парушэньні рэжыму адбыцьця пакараньня» і «адмовы ад працы»<ref>[https://spring96.org/be/news/78745 Маці Мікалая Дзядка: Два квадратных метра — норма плошчы на аднаго чалавека ў ПКТ. Гэта жудасна!]</ref>. Каб зьвярнуць увагу на невыносныя ўмовы ўтрыманьня, 20 траўня 2015 году Дзядок вымушаны быў нанесьці сабе рэзаныя раны жывата і рук<ref>[https://eurobelarus.info/news/society/2015/05/27/pal-tvyazen-m-kalay-dzyadok-pareza-sabe-zhyvot-ruk.html Палітвязень Мікалай Дзядок парэзаў сабе жывот і рукі]</ref>. Дэпутат [[Бундэстаг|Бундэстагу]] Нямеччыны і прадстаўнік парляменцкай групы [[Саюз 90/Зялёныя]] ў [[Эўрапейскі парлямэнт|Эўрапарляменце]] [[Мануэль Сарацын]] узяў шэфства над палітычным зьняволеным Мікалаем Дзядком 24 чэрвеня 2015 году<ref name="spring96.org">{{Cite web|url=http://spring96.org/be/news/78004|title=Дэпутат Бундэстага Мануэль Сарацын узяў “шэфства” над Мікалаем Дзядком|date=2015-06-24|website=|publisher=[[Праваабарончы цэнтр «Вясна»]]|language=be|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150705134805/https://spring96.org/be/news/78004|archivedate=2015-07-05|accessdate=2021-09-09}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://charter97.org/en/news/2015/6/25/157010/|title=Bundestag member Manuel Sarrazin: I call for immediate release of Mikalai Dziadok|date=2015-06-25|website=|publisher=[[Хартыя'97]]|language=en|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161118114511/http://www.charter97.org/en/news/2015/6/25/157010/|archivedate=2016-11-08|accessdate=2021-09-09}}</ref>. 22 жніўня 2015 году [[Аляксандар Лукашэнка]] памілаваў шасьцярых палітвязьняў — Мікалая Дзядка, Ігара Аліневіча, [[Мікалай Статкевіч|Міколу Статкевіча]], [[Яўген Васьковіч|Яўгена Васьковіча]], [[Арцём Пракапенка|Арцёма Пракапенку]] і [[Юрый Рубцоў|Юрыя Рубцова]]. У паведамленьні адзначалася, што рашэньне пра іх памілаваньне прынятае паводле «''прынцыпу гуманізму''»<ref>[http://www.belta.by/society/view/prezident-belarusi-prinjal-reshenie-o-pomilovanii-v-otnoshenii-rjada-lits-159933-2015 Президент Беларуси принял решение о помиловании в отношении ряда лиц]</ref>. === Пасьля вызваленьня === Пасьля вызваленьня Мікалай Дзядок аднавіўся ў [[Эўрапейскі гуманітарны ўнівэрсытэт|ЭГУ]] па праграме «Міжнародная палітыка і эканоміка»<ref>[http://belsat.eu/news/vuchoba-padarozhzhy-abryvanne-suvyazyau-yak-zhyvuts-bylyya-palitvyazni/ Вучоба, падарожжы, абрыванне сувязяў: як жывуць былыя палітвязні?]</ref>, які скончыў у 2019 годзе. Заставаўся ўдзельнікам анархісцкага руху <ref>[http://nashaniva.by/?c=ar&i=177946 «Улада — зло, раскоша — злачынства, я мару пра Беларусь камун» — інтэрв’ю з анархістам Міколам Дзядком. Утопія? Дыскутуйце!]</ref>. Працаваў у якасьці журналіста ў газэце «[[Новы Час (газэта)|Новы час]]», пісаў для іншых выданьняў <ref>[http://www.svaboda.org/a/mikola-dziadok-napisau-knihu-pra-bielaruskuju-turmu/28327503.html «Ускрываў сабе вены, рэзаў жывот» — Мікола Дзядок напісаў кнігу пра беларускую турму]</ref>, вёў шэраг блёгаў у сацсетках і канал у Telegram<ref>https://euroradio.fm/yak-pazbegnuc-sachennya-u-sacsetkah-i-zaymec-milyon-padpischykau-efir-u-1505</ref>, а таксама відэаблёг Radix, прысьвечаны «''рэвалюцыйнаму палітычнаму аналізу, сацыяльнай барацьбе і анархізму ў Беларусі»''<ref>https://www.youtube.com/user/Ancom1933/about?view_as=subscriber</ref>. Напісаў некалькі кніг. З кастрычніка 2019 году стыпэндыят праграмы Каліноўскага ступені магістра і слухач курсаў польскай мовы Ўнівэрсытэту Марыі Складоўскай-Кюры<ref>https://mikola.noblogs.org/?p=4093</ref>. ===== Новыя затрыманьні і суды ===== 25 сакавіка 2017 году Мікалай Дзядок быў затрыманы ў Менску і дастаўлены ў Партызанскі РУУС, а пасьля ў ЦІП на [[Акрэсьціна]]. У гэты ж дзень адвезены з чэрапна-мазгавой траўмай у шпіталь хуткай мэдыцычнай дапамогі ў суправаджэньні міліцыі<ref>[http://nashaniva.by/?c=ar&i=187907 Затрыманы 25 сакавіка Мікалай Дзядок у шпіталі з чэрапна-мазгавой траўмай]</ref>. 30 чэрвеня 2018 году Дзядок, разам з 17 іншымі анархістамі, быў затрыманы групай спэцназу САХР і супрацоўнікамі [[Галоўнае ўпраўленьне па барацьбе з арганізаванай злачыннасьцю і карупцыяй|ГУБАЗіК]] падчас разгону нефармальнай сустрэчы анархістаў у лясным масіве пад Крупкамі. Як сьцвярджў сам Мікалай, ён правеў пяць гадзін у кайданках тварам у зямлю<ref>https://novychas.by/hramadstva/ne-karmice-paczvaru</ref>. Дзядок зьвярнуўся ў праваахоўныя органы з просьбай узбудзіць крымінальную справу супраць супрацоўнікаў ГУБАЗіК за перавышэньня службовых паўнамоцтваў<ref>https://belsat.eu/news/mikalaj-dzyadok-patrabue-raspachats-spravu-suprats-silavikou-yakiya-razagnali-sustrechu-anarhistau-pad-krupkami/</ref>. 12 ліпеня 2018 году Мікалая Дзядка затрымалі ля ўласнага дому байцы [[АМАП (Беларусь)|АМАП]], калі ён ішоў на суд да журналіста Зьмітра Галко, даставілі ў Фрунзенскі РУУС, а потым у суд Фрунзенскага раёну, дзе ён атрымаў штраф у 10 базавых велічынь паводле артыкула 17.10 КаАП «Дэманстраваньне нацысцкай сымболікі». Падставай для ўзбуджэньня адміністрацыйнай справы стаў пост Мікалая Дзядка ў Facebook<ref>http://spring96.org/be/news/90299</ref>. 27 сьнежня 2018 году Мікалай Дзядок быў аштрафаваны судом Фрунзенскага раёну Менску на 40 [[Базавая велічыня|базавых велічынь]]. Яго абвінавацілі ў распаўсюдзе экстрэмісцкай прадукцыі: разьмяшчэньні на сваёй старонцы ў Facebook ілюстрацыі з выявай сымболікі Misantropic Division (міжнародная асацыяцыя неанацысцкіх суполак), якая судом Цэнтральнага раёну Менску была ўнесена ў рэспубліканскі сьпіс экстрэмісцкіх матэрыялаў. Пры гэтым допіс Міколы Дзядка быў супраць нацызму. Справу разглядала судзьдзя Марыя Ярохіна. 4 сакавіка 2019 году Мікалая Дзядка затрымалі каля суду Фрунзенскага раёну Менску адразу пасьля таго як яму быў прысуджаны штраф паводле артыкулу 17.11 КаАП «Распаўсюд экстрэмісцкіх матэрыялаў» за пост у сацсетках. Мікалай правёў больш за 2 дні ў ізалятары часовага ўтрыманьня, пасьля чаго суд Цэнтральнага раёну прысудзіў яму 25 базавых велічынь штрафу за ўдзел у акцыі «Свабоду палітвязням»<ref>https://www.svaboda.org/a/29806793.html</ref>. 8 красавіка 2019 году Мікола Дзядок быў аштрафаваны судом Фрунзенскага раёну на 1020 рублёў (40 базавых велічынь) паводле артыкулу 17.11. У адну адміністрацыйную справу аб’ядналі адразу тры пратаколы за выкарыстаньне хэштэгу і флэшмоб #яэкстрэміст, які ён правёў супраць закону аб процідзеяньні экстрэмізму. 10 чэрвеня 2019 году ў судзе Фрунзенскага раёну судзьдзя М. Ярохіна прызнала Міколу Дзядка вінаватым у «публічным дэманстраваньні і распаўсюдзе экстрэмісцкіх матэрыялаў» і пакарала штрафам у памеры 50 базавых велічынь (1275 рублёў). Згодна з пастановай суду, Мікола разьмясьціў у сацсетцы «Укантакце» запіс з чатырма экстрэмісцкімі літарамі «[[A.C.A.B.|ACAB]]». 16 верасьня 2019 году суд Фрунзенскага раёну ізноў пакараў Міколу Дзядка за абрэвіятуру «АСАВ» у сацыяльнай сетцы Укантакце, прызначыўшы яму штраф у памеры 40 базавых велічынь<ref>https://novychas.by/hramadstva/sztraf-u-1020-rubljou-za-4-litary-u-sacsetkah</ref>. 9 студзеня 2020 году суд Фрунзенскага раёну пакараў<ref>https://www.facebook.com/photo.php?fbid=1115095495508141&set=a.150036868680680&type=3</ref> Міколу Дзядка паводле артыкула 23.34 за ўдзел у несанкцыянаванай [[Пратэсты супраць інтэграцыі з Расеяй|акцыі ў абарону незалежнасьці Беларусі]] ў Менску 21 сьнежня 2019 году. Штраф склаў 50 базавых велічынь. Вяла працэс судзьдзя А. Бушава. 19 сакавіка 2020 году позна ўвечары Мікола Дзядок быў затрыманы супрацоўнікамі міліцыі і абвінавачаны ў дробным хуліганстве (17.1 КаАП РБ). Актывіста даставілі ў ізалятар на [[Акрэсьціна]] і абвінавацілі ў нанясеньні надпісу супраць МУС фарбай на сьцяну інтэрнату. На наступны дзень актывіста даставілі ў суд Маскоўскага раёну, дзе высьветлілася што ў дзень нанясеньня надпісу Мікалай Дзядок знаходзіўся за межамі Беларусі, аб чым быў штамп у ягоным пашпарце. Справа была адпраўленая ў Маскоўскі РУУС г. Менску на дапрацоўку.<ref>https://spring96.org/be/news/96283</ref> === Крымінальная справа 2020 году === 9 жніўня 2020 году ў Беларусі распачаліся [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэсты супраць фальсыфікацыі прэзыдэнцкіх выбараў, гвалту і беззаконьня]], якія падтрымаў Мікола Дзядок. 12 лістапада 2020 году Дзядок быў затрыманы супрацоўнікамі [[Галоўнае ўпраўленьне па барацьбе з арганізаванай злачыннасьцю і карупцыяй|ГУБАЗіКа]] на кватэры ў пасёлку [[Сасновы (Асіповіцкі раён)|Сасновы]] [[Асіповіцкі раён|Асіповіцкага раёну]]<ref name=":1" />. Пры затрыманьні быў выкарыстаны пярцовы газ, а Дзядок быў моцна зьбіты<ref name=":2" /><ref name="NZZ">{{Cite web|last=Ackermann|first=Felix|date=2021-03-08|title=Folter, erzwungene Geständnisse und Lagerhaft – wie ein Blogger die weissrussische Diktatur demaskiert|url=https://www.nzz.ch/feuilleton/folter-erzwungene-gestaendnisse-und-lagerhaft-ein-blogger-demaskiert-die-weissrussische-diktatur-ld.1601471|url-status=live|archiveurl=https://archive.md/xBpjy|archivedate=2021-09-14|accessdate=2021-09-14|publisher=Neue Zürcher Zeitung |language=de}}</ref>. Арыштаванага па крымінальнай справе аб «парушэньні грамадзкага парадку» (арт. 342 КК) гвалтам прымусілі зьняцца ў на камэру для роліку [[Міністэрства ўнутраных спраў Рэспублікі Беларусь|МУС]]<ref name=":1">[https://nashaniva.by/?c=ar&i=262304 nashaniva.by]</ref><ref name="NZZ" />. Пасьля затрыманьня яго адвезьлі ў Менск у ГУБАЗіК, дзе Дзядка катавалі: трымалі тварам у падлогу, зьбівалі дубінкай, білі электрашокерам, душылі і пагражалі згвалтаваньнем<ref>{{cite web|url=https://nashaniva.com/?c=ar&i=275318|language=be|title=Страшныя паказанні палітвязня Дзядка ў судзе: Выдаў паролі пасля таго, як душылі падушкай|publisher=[[Наша Ніва (1991)|Наша Ніва]]|accessdate=2021-08-07}}</ref><ref name="NZZ" />. Затым яго адвезьлі ў ізалятар на [[Акрэсьціна]], пазьней перавялі ў [[СІЗА-1]] Менску<ref name="настаивает">{{Cite web|language=ru|url=https://news.tut.by/economics/707784.html|title=Блогер Николай Дедок находится на Окрестина. Адвокат настаивает на судебно-медицинской экспертизе|publisher=[[TUT.BY]]|date=2020-11-13|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201113131657/https://news.tut.by/economics/707784.html|archive-date=2020-11-13|accessdate=2020-11-13|deadlink=yes}}</ref><ref name=":2" />. У зьняволеньні актывіста пазбаўлялі сну, цяпла, ежы і кантактаў са зьнешнім сьветам<ref name="NZZ" />. 24 лістапада 2020 году сумеснай заявай 11 арганізацый, сярод якіх [[Праваабарончы цэнтар «Вясна»]], [[Беларускі Хэльсынскі камітэт|Беларускі Хэльсынскі камітэт]], [[Беларускі ПЭН-цэнтар|Беларускі ПЕН-цэнтар]], Дзядок быў прызнаны [[Палітычныя зьняволеныя|палітычным зьняволеным]]<ref>{{Cite web|date=2020-11-24|title=Заява праваабарончых арганізацый Беларусі аб прызнанні 8 новых палітвязняў|url=http://spring96.org/be/news/100574|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210722131854/http://spring96.org/be/news/100574|archivedate=2021-07-22|accessdate=2021-09-14|website=|publisher=Праваабарончы цэнтар «Вясна»|language=be}}</ref>. 15 студзеня 2021 году шэфства над палітвязьнем узяла [[Тамара Фунічэла]], дэпутатка Нацыянальнай Рады [[Фэдэральны Сход Швайцарыі|Фэдэральнага Сходу Швайцарыі]]<ref>{{Cite web|date=2021-01-15|title=Members of the Swiss National Council and the British House of Lords take over godparenthood for Mikalai Dziadok and Stsiapan Latypau|url=https://www.lphr.org/tamara-funiciello-sp-and-lord-foulkes-labour-party-have-taken-over-a-godparenthood-for-political-prisoners-in-belarus/|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210914172228/https://www.lphr.org/en/tamara-funiciello-sp-and-lord-foulkes-labour-party-have-taken-over-a-godparenthood-for-political-prisoners-in-belarus/|archivedate=2021-09-14|accessdate=2021-09-14|website=|publisher=Libereco – Partnership for Human Rights|language=en}}</ref>. У сакавіку 2021 году [[Сьледчы камітэт Рэспублікі Беларусь|Сьледчы камітэт]] распачаў у дачыненьні палітвязьня новыя крымінальныя справы аб закліку да захопу ўлады (ч. 3 арт. 361 КК) і незаконных дзеяньнях у дачыненьні да гаручых рэчываў (ч. 1 арт. 295-3 КК)<ref name=":2">{{Cite web|url=https://prisoners.spring96.org/ru/person/mikalai-dzjadok|title=Николай Дедок — Политзаключённые в Беларуси|publisher=prisoners.spring96.org|accessdate=2021-09-14|language=ru}}</ref>. 3 лістапада 2021 году ў Менскім гарадзкім судзе аднавіўся працэс Дзядком. Суд не пачаўся ў прызначаны час праз паведамленьне пра бомбу. Адбыліся судовыя спрэчкі, на якіх пракурор запрасіў для палітвязьня пакараньне ў выглядзе пазбаўленьня волі тэрмінам на 5 гадоў у калёніі агульнага рэжыму. Зь іх: паводле ч. 1 арт. 342 КК — 2 гады калёніі; паводле арт. 295-3 КК — 2 гады калёніі; паводле арт. 361 КК — 4,5 года калёніі<ref>[https://www.svaboda.org/a/31542735.html Перад судом над Дзядком выклікалі сапэраў. Пасьля аднаўленьня працэсу пракурор запрасіў для палітвязьня 5 гадоў калёніі], Радыё Свабода, 3-10-2021 </ref>. 10 лістапада 2021 году судзьдзя Настасься Папко выракла Міколу Дзядка да 5 гадоў зьняволеньня ў калёніі агульнага рэжыму на патрабаваньне пракурора Антона Цюменцава. Мікола Дзядок адмовіў [[Віна|віну]] па ўсіх 3-х артыкулах [[Крымінальны кодэкс Беларусі|Крымінальнага кодэксу Беларусі]]. У сувязі з выяўленьнем падчас суду неадпаведнасьці паказаньняў сьведкаў на [[Сьледзтва|сьледзтве]] і ў судовай залі заявіў у апошнім слове: «усім, хто мае дачыненьне да арганізацыі гэтага судовага працэсу, а роўна і іншых палітычных рэпрэсій у маёй краіне, я хачу сказаць: ня майце ілюзій! Ніякія напісаныя вамі паперкі, ніякі [[тэрор]] ня здольныя спыніць вызваленьне чалавека»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Анархіста Міколу Дзядка пакаралі 5 гадамі зьняволеньня|спасылка=https://www.svaboda.org/a/31331897.html|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=10 лістапада 2021|дата доступу=12 лістапада 2021}}</ref>. == Узнагароды == * Прэмія імя Алеся Караля ў намінацыі «Лепшы сацыяльна-палітычны матэрыял» за артыкул «Дармаедзкія пратэсты і пэрспектыва Майдану»<ref>https://baj.by/be/content/u-minsku-nazvanyya-laureaty-zhurnalisckay-premii-imya-alyakseya-karalya-shmat-fota</ref> (2017) * [[Прэмія імя Францішка Аляхновіча]] за лепшы твор, напісаны ў няволі (кніга «''Фарбы паралельнага свету''»)<ref>https://www.racyja.com/kultura/premiyaj-imya-frantsishka-alyakhnovicha-uga</ref> (2017) * Прэмія імя Алеся Караля ў намінацыі «Лепшы сацыяльна-палітычны матэрыял» за артыкул «Турма і воля: культурны абмен»<ref>https://baj.by/be/content/adbylasya-cyrymoniya-uganaravannya-peramozhcau-zhurnalisckay-premii-imya-alyakseya-karalya</ref> (2018) == Бібліяграфія == * «Фарбы паралельнага сьвету» (2017)<ref>[http://novychas.by/palityka/mikalaj-dzjadok-prezentavau-svoj-paralelny-svet Мікалай Дзядок прэзентаваў свой паралельны свет]</ref>. * «Народные моджахеды: Муджахедин Хальк» (2019)<ref>https://www.samoopredelenie.info/post/%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5-%D0%BC%D0%BE%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D1%85%D0%B5%D0%B4%D1%8B-%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D1%85%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BA?fbclid=IwAR2n3Fh6lLswoLBN70eT4gOCPhurQjvfJr16raQsUL8uiO2Re2JVY_IegXI</ref> * «Теория интерсекциональности: анархистская критика» (2020)<ref>http://radicalbook.tilda.ws/intersect</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://novychas.by/author/%D0%9C%D1%96%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B9%20%D0%94%D0%B7%D1%8F%D0%B4%D0%BE%D0%BA Артыкулы Міколы Дзядка ў газэце «Новы Час»] * [https://prisoners.spring96.org/be/person/mikalai-dzjadok Старонка Мікалая Дзядка на сайце Праваабарончага цэнтра «Вясна»] {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Дзядок, Мікола}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Брагіне]] [[Катэгорыя:Беларускія палітвязьні]] [[Катэгорыя:Вязьні сумленьня паводле ПЦ „Вясна“]] [[Катэгорыя:Беларускія літаратары і літаратаркі]] [[Катэгорыя:Беларускія публіцысты]] [[Катэгорыя:Беларускія анархісты]] [[Катэгорыя:Анархізм у Беларусі]] qk6xf5pfpxktp96r77np9fa12t1jeaf 2332667 2332666 2022-08-15T18:46:29Z Гарбацкі 13252 wikitext text/x-wiki {{асоба}} '''Міко́ла Алякса́ндравіч Дзядо́к''' ({{ДН|23|8|1988}}, [[Брагін]]) — беларускі грамадзка-палітычны дзеяч [[Анархізм|анархічных]] поглядаў, блёгер, журналіст. == Жыцьцяпіс == === Маладыя гады === Скончыў юрыдычны каледж [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт|БДУ]]. Пасьля заканчэньня каледжу быў залічаны на 3 курс [[Юрыдычны факультэт БДУ|юрыдычнага факультэту]] БДУ, але вучыцца там не стаў. Паступіў у [[Эўрапейскі гуманітарны ўнівэрсытэт]] на аддзяленьне паліталёгіі. Працаваў у калектарскай фірме, дзе выконваў абавязкі журналіста, юрыста і камп’ютарнага адміністратара адначасова<ref>[http://www.svaboda.org/a/26870400.html 10 фактаў пра палітвязня Мікалая Дзядка]</ref>. Удзельнік руху беларускіх анархістаў. === Першы арышт і турэмнае зьняволеньне === Быў затрыманы 3 верасьня 2010 году ў якасьці падазраванага па справе аб «нападзе на амбасаду Расейскай Фэдэрацыі» у ноч на 31 жніўня ў Менску. Супрацоўнікі [[Міністэрства ўнутраных спраў Рэспублікі Беларусь|МУС Беларусі]] арыштавалі Дзядка на трое сутак і зьмясцілі ў ізалятар часовага ўтрыманьня. Не сабраўшы дастатковай колькасьці доказаў, якія б пацьвярджалі дачыненьне Дзядка да справы, яму працягнулі тэрмін утрыманьня ў ізалятары часовага ўтрыманьня, але ўжо па іншай справе, «Аб нападзе на Дом прафсаюзаў». Ізноў не было знойдзена доказаў яго ўдзелу, але Дзядка затрымалі трэці раз як падазронага па справе «аб нападзе на аддзяленьне «Беларусбанку». Пазьней Мікалаю сталі прыпісваць іншыя супрацьпраўныя дзеяньні, у прыватнасьці, крадзяжы і хуліганства. 24 верасьня 2010 году адбыўшы больш за 20 сутак пад арыштам, Мікалай Дзядок быў абвінавачаны ва ўдзеле ў несанкцыянаванай акцыі каля [[Генэральны штаб Узброеных Сіл Рэспублікі Беларусь|Генштабу Беларусі]], і 1 кастрычніка яму было прад’яўленае абвінавачаньне паводле арт. 339 ч. 2 — «хуліганства»<ref>[https://palitviazni.info/viazen/mikalaj-dziadok Мікалай Дзядок]</ref>. 27 траўня 2011 году Завадзкі суд Менску асудзіў Дзядка на 4 з паловай гады пазбаўленьня волі ў калёніі ўзмоцненага рэжыму (судзьдзя [[Жанна Хвайніцкая]]). Праходзіў па гэтак званай «''Справе анархістаў''» разам з [[Ігар Аліневіч|Ігарам Аліневічам]] (быў асуджаны на 8 гадоў) і [[Аляксандар Францкевіч|Аляксандрам Францкевічам]] (на 3 гады)<ref>[http://www.svaboda.org/a/24470146.htmlМікалай Дзядок: «Усіх не перасаджаеце!»]{{Недаступная спасылка|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Пачаў адбываць пакараньне ў [[Магілёўская калёнія № 15|Магілёўскай калёніі № 15]]<ref>[http://www.nv-online.info/by/629/politics/109244/ Мікалай Дзядок: У турме чалавек з моцнай воляй толькі ўмацуецца ў сваіх перакананнях]{{Недаступная спасылка|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. На судзе актывіст сваёй віны не прызнаў, таму пазьней у калёніі адмовіўся падпісваць прашэньне аб памілаваньні на імя [[Аляксандр Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]]<ref>[http://www.racyja.com/palityka/mikalaj-dzyadok-atrymau-dadatkovyya-go/ Палітзняволены Мікалай Дзядок этапаваны ў калонію № 9 у Горках.]</ref>. 14 верасьня 2011 году Мікалай Дзядок у Магілёўскай калёніі пабраўся шлюбам з Валерыяй Хоцінай<ref>[http://www.svaboda.org/a/24708735.html Мікалай Дзядок першую гадавіну шлюбу сустракае ў адзіночцы]</ref>. У кастрычніку 2011 году [[Праваабарончы цэнтар «Вясна»]] і [[Беларускі Хэльсынкскі камітэт|Беларускі Хэльсынскі камітэт]] прызналі Ігара Аліневіча, Мікалая Дзядка і Аляксандра Францкевіча палітычнымі зьняволенымі. У лістападзе 2011 году дэпутатка [[Эўрапейскі парлямэнт|Эўрапарлямэнту]] ад [[Фінляндыя|Фінляндыі]] [[Сары Эсая]] ўзяла шэфства над Дзядком<ref>[http://www.svaboda.org/a/24470146.html Мікалай Дзядок: «Усіх не перасаджаеце!»]</ref><ref>{{Cite web|language=en|url=http://spring96.org/en/news/47611|title=Prisoner’s Godparenthood: Sari Essayah adopts Mikolai Dziadok|website=|date=2011-11-23|publisher=[[Праваабарончы цэнтр «Вясна»]]|accessdate=2021-09-07}}</ref>. За час знаходжаньня ў магілёўскай калёніі № 15 і 17-й калёніі ў Шклове Мікалай атрымаў больш за 10 спагнаньняў за розныя парушэнні<ref>[https://spring96.org/be/news/75825 Суд над Мікалаем Дзядком: яшчэ год зняволення (абноўлена)]</ref>. Пастановай суду ад 5 сьнежня 2012 году ўмовы адбыцьця пакараньня яму былі зьмененыя на больш жорсткія, ён быў пераведзены з калёніі № 17 Шклова ў турму № 4 Магілёва<ref>[http://spring96.org/be/news/80198Мікалай Дзядок: Правілы распарадку за кратамі скіраваныя на знішчэнне чалавека (відэа) ]{{Недаступная спасылка|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. У лістападзе 2014 году на Мікалая Дзядка завялі новую крымінальную справу паводле 411-га артыкулу за «злоснае непадпарадкаваньне патрабаваньням адміністрацыі папраўчай установы»<ref>[http://spring96.org/be/news/80198 Мікалай Дзядок: Правілы распарадку за кратамі скіраваныя на знішчэнне чалавека (відэа) ]</ref>. 26 лютага 2015 году, за пяць дзён да сканчэньня тэрміну, суд Ленінскага раёну Магілёва асудзіў Дзядка паводле 411 арт. Крымінальнага кодэкса «злоснае непадпарадкаваньне патрабаваньням адміністрацыі» да 1 года зьняволеньня ў калёніі строгага рэжыму<ref>[https://web.archive.org/web/20200325172028/http://harodniaspring.org/be/news/6365 Мікалай Дзядок сядзіць у камеры, дзе на двух зняволеных — пяць квадратных метраў]</ref>. Дзядку інкрымінавалі 16 парушэньняў рэжыму ў месцах зьняволеньня<ref>[http://belprauda.org/za-try-dni-da-vyzvalennya-mikalaj-dzyadok-asudzhany-yashche-na-god-turmy/ За тры дні да вызваленьня Мікалай Дзядок асуджаны яшчэ на год турмы]</ref>. За кожнае з гэтых 16-ці парушэньняў Мікалай у свой час ужо быў пакараны ў дысцыплінарным парадку, атрымаўшы вымову або ад 5 да 10 сутак [[Штрафны ізалятар|штрафнога ізалятара]] (ШІЗА)<ref>[https://web.archive.org/web/20170520170237/http://humanrightshouse.org/Articles/20849.html Артыкул 411 — новы спосаб затрымаць палітвязняў за кратамі ]</ref>. Пасьля прысуду ён напісаў адкрыты ліст у прэсу, у якім раскрытыкаваў артыкул 411 Крымінальнага кодэксу, як антыгуманны і рэпрэсіўны<ref>https://spring96.org/be/news/76357</ref>. 12 траўня 2015 году Мікалая перавялі ў калёнію ПК-9 у Горках, дзе з 50 дзён 42 сутак ён знаходзіўся ў ШІЗА «за парушэньні рэжыму адбыцьця пакараньня» і «адмовы ад працы»<ref>[https://spring96.org/be/news/78745 Маці Мікалая Дзядка: Два квадратных метра — норма плошчы на аднаго чалавека ў ПКТ. Гэта жудасна!]</ref>. Каб зьвярнуць увагу на невыносныя ўмовы ўтрыманьня, 20 траўня 2015 году Дзядок вымушаны быў нанесьці сабе рэзаныя раны жывата і рук<ref>[https://eurobelarus.info/news/society/2015/05/27/pal-tvyazen-m-kalay-dzyadok-pareza-sabe-zhyvot-ruk.html Палітвязень Мікалай Дзядок парэзаў сабе жывот і рукі]</ref>. Дэпутат [[Бундэстаг|Бундэстагу]] Нямеччыны і прадстаўнік парляменцкай групы [[Саюз 90/Зялёныя]] ў [[Эўрапейскі парлямэнт|Эўрапарляменце]] [[Мануэль Сарацын]] узяў шэфства над палітычным зьняволеным Мікалаем Дзядком 24 чэрвеня 2015 году<ref name="spring96.org">{{Cite web|url=http://spring96.org/be/news/78004|title=Дэпутат Бундэстага Мануэль Сарацын узяў “шэфства” над Мікалаем Дзядком|date=2015-06-24|website=|publisher=[[Праваабарончы цэнтр «Вясна»]]|language=be|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150705134805/https://spring96.org/be/news/78004|archivedate=2015-07-05|accessdate=2021-09-09}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://charter97.org/en/news/2015/6/25/157010/|title=Bundestag member Manuel Sarrazin: I call for immediate release of Mikalai Dziadok|date=2015-06-25|website=|publisher=[[Хартыя'97]]|language=en|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161118114511/http://www.charter97.org/en/news/2015/6/25/157010/|archivedate=2016-11-08|accessdate=2021-09-09}}</ref>. 22 жніўня 2015 году [[Аляксандар Лукашэнка]] памілаваў шасьцярых палітвязьняў — Мікалая Дзядка, Ігара Аліневіча, [[Мікалай Статкевіч|Міколу Статкевіча]], [[Яўген Васьковіч|Яўгена Васьковіча]], [[Арцём Пракапенка|Арцёма Пракапенку]] і [[Юрый Рубцоў|Юрыя Рубцова]]. У паведамленьні адзначалася, што рашэньне пра іх памілаваньне прынятае паводле «''прынцыпу гуманізму''»<ref>[http://www.belta.by/society/view/prezident-belarusi-prinjal-reshenie-o-pomilovanii-v-otnoshenii-rjada-lits-159933-2015 Президент Беларуси принял решение о помиловании в отношении ряда лиц]</ref>. === Пасьля вызваленьня === Пасьля вызваленьня Мікалай Дзядок аднавіўся ў [[Эўрапейскі гуманітарны ўнівэрсытэт|ЭГУ]] па праграме «Міжнародная палітыка і эканоміка»<ref>[http://belsat.eu/news/vuchoba-padarozhzhy-abryvanne-suvyazyau-yak-zhyvuts-bylyya-palitvyazni/ Вучоба, падарожжы, абрыванне сувязяў: як жывуць былыя палітвязні?]</ref>, які скончыў у 2019 годзе. Заставаўся ўдзельнікам анархісцкага руху <ref>[http://nashaniva.by/?c=ar&i=177946 «Улада — зло, раскоша — злачынства, я мару пра Беларусь камун» — інтэрв’ю з анархістам Міколам Дзядком. Утопія? Дыскутуйце!]</ref>. Працаваў у якасьці журналіста ў газэце «[[Новы Час (газэта)|Новы час]]», пісаў для іншых выданьняў <ref>[http://www.svaboda.org/a/mikola-dziadok-napisau-knihu-pra-bielaruskuju-turmu/28327503.html «Ускрываў сабе вены, рэзаў жывот» — Мікола Дзядок напісаў кнігу пра беларускую турму]</ref>, вёў шэраг блёгаў у сацсетках і канал у Telegram<ref>https://euroradio.fm/yak-pazbegnuc-sachennya-u-sacsetkah-i-zaymec-milyon-padpischykau-efir-u-1505</ref>, а таксама відэаблёг Radix, прысьвечаны «''рэвалюцыйнаму палітычнаму аналізу, сацыяльнай барацьбе і анархізму ў Беларусі»''<ref>https://www.youtube.com/user/Ancom1933/about?view_as=subscriber</ref>. Напісаў некалькі кніг. З кастрычніка 2019 году стыпэндыят праграмы Каліноўскага ступені магістра і слухач курсаў польскай мовы Ўнівэрсытэту Марыі Складоўскай-Кюры<ref>https://mikola.noblogs.org/?p=4093</ref>. ===== Новыя затрыманьні і суды ===== 25 сакавіка 2017 году Мікалай Дзядок быў затрыманы ў Менску і дастаўлены ў Партызанскі РУУС, а пасьля ў ЦІП на [[Акрэсьціна]]. У гэты ж дзень адвезены з чэрапна-мазгавой траўмай у шпіталь хуткай мэдыцычнай дапамогі ў суправаджэньні міліцыі<ref>[http://nashaniva.by/?c=ar&i=187907 Затрыманы 25 сакавіка Мікалай Дзядок у шпіталі з чэрапна-мазгавой траўмай]</ref>. 30 чэрвеня 2018 году Дзядок, разам з 17 іншымі анархістамі, быў затрыманы групай спэцназу САХР і супрацоўнікамі [[Галоўнае ўпраўленьне па барацьбе з арганізаванай злачыннасьцю і карупцыяй|ГУБАЗіК]] падчас разгону нефармальнай сустрэчы анархістаў у лясным масіве пад Крупкамі. Як сьцвярджў сам Мікалай, ён правеў пяць гадзін у кайданках тварам у зямлю<ref>https://novychas.by/hramadstva/ne-karmice-paczvaru</ref>. Дзядок зьвярнуўся ў праваахоўныя органы з просьбай узбудзіць крымінальную справу супраць супрацоўнікаў ГУБАЗіК за перавышэньня службовых паўнамоцтваў<ref>https://belsat.eu/news/mikalaj-dzyadok-patrabue-raspachats-spravu-suprats-silavikou-yakiya-razagnali-sustrechu-anarhistau-pad-krupkami/</ref>. 12 ліпеня 2018 году Мікалая Дзядка затрымалі ля ўласнага дому байцы [[АМАП (Беларусь)|АМАП]], калі ён ішоў на суд да журналіста Зьмітра Галко, даставілі ў Фрунзенскі РУУС, а потым у суд Фрунзенскага раёну, дзе ён атрымаў штраф у 10 базавых велічынь паводле артыкула 17.10 КаАП «Дэманстраваньне нацысцкай сымболікі». Падставай для ўзбуджэньня адміністрацыйнай справы стаў пост Мікалая Дзядка ў Facebook<ref>http://spring96.org/be/news/90299</ref>. 27 сьнежня 2018 году Мікалай Дзядок быў аштрафаваны судом Фрунзенскага раёну Менску на 40 [[Базавая велічыня|базавых велічынь]]. Яго абвінавацілі ў распаўсюдзе экстрэмісцкай прадукцыі: разьмяшчэньні на сваёй старонцы ў Facebook ілюстрацыі з выявай сымболікі Misantropic Division (міжнародная асацыяцыя неанацысцкіх суполак), якая судом Цэнтральнага раёну Менску была ўнесена ў рэспубліканскі сьпіс экстрэмісцкіх матэрыялаў. Пры гэтым допіс Міколы Дзядка быў супраць нацызму. Справу разглядала судзьдзя Марыя Ярохіна. 4 сакавіка 2019 году Мікалая Дзядка затрымалі каля суду Фрунзенскага раёну Менску адразу пасьля таго як яму быў прысуджаны штраф паводле артыкулу 17.11 КаАП «Распаўсюд экстрэмісцкіх матэрыялаў» за пост у сацсетках. Мікалай правёў больш за 2 дні ў ізалятары часовага ўтрыманьня, пасьля чаго суд Цэнтральнага раёну прысудзіў яму 25 базавых велічынь штрафу за ўдзел у акцыі «Свабоду палітвязням»<ref>https://www.svaboda.org/a/29806793.html</ref>. 8 красавіка 2019 году Мікола Дзядок быў аштрафаваны судом Фрунзенскага раёну на 1020 рублёў (40 базавых велічынь) паводле артыкулу 17.11. У адну адміністрацыйную справу аб’ядналі адразу тры пратаколы за выкарыстаньне хэштэгу і флэшмоб #яэкстрэміст, які ён правёў супраць закону аб процідзеяньні экстрэмізму. 10 чэрвеня 2019 году ў судзе Фрунзенскага раёну судзьдзя М. Ярохіна прызнала Міколу Дзядка вінаватым у «публічным дэманстраваньні і распаўсюдзе экстрэмісцкіх матэрыялаў» і пакарала штрафам у памеры 50 базавых велічынь (1275 рублёў). Згодна з пастановай суду, Мікола разьмясьціў у сацсетцы «Укантакце» запіс з чатырма экстрэмісцкімі літарамі «[[A.C.A.B.|ACAB]]». 16 верасьня 2019 году суд Фрунзенскага раёну ізноў пакараў Міколу Дзядка за абрэвіятуру «АСАВ» у сацыяльнай сетцы Укантакце, прызначыўшы яму штраф у памеры 40 базавых велічынь<ref>https://novychas.by/hramadstva/sztraf-u-1020-rubljou-za-4-litary-u-sacsetkah</ref>. 9 студзеня 2020 году суд Фрунзенскага раёну пакараў<ref>https://www.facebook.com/photo.php?fbid=1115095495508141&set=a.150036868680680&type=3</ref> Міколу Дзядка паводле артыкула 23.34 за ўдзел у несанкцыянаванай [[Пратэсты супраць інтэграцыі з Расеяй|акцыі ў абарону незалежнасьці Беларусі]] ў Менску 21 сьнежня 2019 году. Штраф склаў 50 базавых велічынь. Вяла працэс судзьдзя А. Бушава. 19 сакавіка 2020 году позна ўвечары Мікола Дзядок быў затрыманы супрацоўнікамі міліцыі і абвінавачаны ў дробным хуліганстве (17.1 КаАП РБ). Актывіста даставілі ў ізалятар на [[Акрэсьціна]] і абвінавацілі ў нанясеньні надпісу супраць МУС фарбай на сьцяну інтэрнату. На наступны дзень актывіста даставілі ў суд Маскоўскага раёну, дзе высьветлілася што ў дзень нанясеньня надпісу Мікалай Дзядок знаходзіўся за межамі Беларусі, аб чым быў штамп у ягоным пашпарце. Справа была адпраўленая ў Маскоўскі РУУС г. Менску на дапрацоўку.<ref>https://spring96.org/be/news/96283</ref> === Крымінальная справа 2020 году === 9 жніўня 2020 году ў Беларусі распачаліся [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэсты супраць фальсыфікацыі прэзыдэнцкіх выбараў, гвалту і беззаконьня]], якія падтрымаў Мікола Дзядок. 12 лістапада 2020 году Дзядок быў затрыманы супрацоўнікамі [[Галоўнае ўпраўленьне па барацьбе з арганізаванай злачыннасьцю і карупцыяй|ГУБАЗіКа]] на кватэры ў пасёлку [[Сасновы (Асіповіцкі раён)|Сасновы]] [[Асіповіцкі раён|Асіповіцкага раёну]]<ref name=":1" />. Пры затрыманьні быў выкарыстаны пярцовы газ, а Дзядок быў моцна зьбіты<ref name=":2" /><ref name="NZZ">{{Cite web|last=Ackermann|first=Felix|date=2021-03-08|title=Folter, erzwungene Geständnisse und Lagerhaft – wie ein Blogger die weissrussische Diktatur demaskiert|url=https://www.nzz.ch/feuilleton/folter-erzwungene-gestaendnisse-und-lagerhaft-ein-blogger-demaskiert-die-weissrussische-diktatur-ld.1601471|url-status=live|archiveurl=https://archive.md/xBpjy|archivedate=2021-09-14|accessdate=2021-09-14|publisher=Neue Zürcher Zeitung |language=de}}</ref>. Арыштаванага па крымінальнай справе аб «парушэньні грамадзкага парадку» (арт. 342 КК) гвалтам прымусілі зьняцца ў на камэру для роліку [[Міністэрства ўнутраных спраў Рэспублікі Беларусь|МУС]]<ref name=":1">[https://nashaniva.by/?c=ar&i=262304 nashaniva.by]</ref><ref name="NZZ" />. Пасьля затрыманьня яго адвезьлі ў Менск у ГУБАЗіК, дзе Дзядка катавалі: трымалі тварам у падлогу, зьбівалі дубінкай, білі электрашокерам, душылі і пагражалі згвалтаваньнем<ref>{{cite web|url=https://nashaniva.com/?c=ar&i=275318|language=be|title=Страшныя паказанні палітвязня Дзядка ў судзе: Выдаў паролі пасля таго, як душылі падушкай|publisher=[[Наша Ніва (1991)|Наша Ніва]]|accessdate=2021-08-07}}</ref><ref name="NZZ" />. Затым яго адвезьлі ў ізалятар на [[Акрэсьціна]], пазьней перавялі ў [[СІЗА-1]] Менску<ref name="настаивает">{{Cite web|language=ru|url=https://news.tut.by/economics/707784.html|title=Блогер Николай Дедок находится на Окрестина. Адвокат настаивает на судебно-медицинской экспертизе|publisher=[[TUT.BY]]|date=2020-11-13|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201113131657/https://news.tut.by/economics/707784.html|archive-date=2020-11-13|accessdate=2020-11-13|deadlink=yes}}</ref><ref name=":2" />. У зьняволеньні актывіста пазбаўлялі сну, цяпла, ежы і кантактаў са зьнешнім сьветам<ref name="NZZ" />. 24 лістапада 2020 году сумеснай заявай 11 арганізацый, сярод якіх [[Праваабарончы цэнтар «Вясна»]], [[Беларускі Хэльсынскі камітэт|Беларускі Хэльсынскі камітэт]], [[Беларускі ПЭН-цэнтар|Беларускі ПЕН-цэнтар]], Дзядок быў прызнаны [[Палітычныя зьняволеныя|палітычным зьняволеным]]<ref>{{Cite web|date=2020-11-24|title=Заява праваабарончых арганізацый Беларусі аб прызнанні 8 новых палітвязняў|url=http://spring96.org/be/news/100574|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210722131854/http://spring96.org/be/news/100574|archivedate=2021-07-22|accessdate=2021-09-14|website=|publisher=Праваабарончы цэнтар «Вясна»|language=be}}</ref>. 15 студзеня 2021 году шэфства над палітвязьнем узяла [[Тамара Фунічэла]], дэпутатка Нацыянальнай Рады [[Фэдэральны Сход Швайцарыі|Фэдэральнага Сходу Швайцарыі]]<ref>{{Cite web|date=2021-01-15|title=Members of the Swiss National Council and the British House of Lords take over godparenthood for Mikalai Dziadok and Stsiapan Latypau|url=https://www.lphr.org/tamara-funiciello-sp-and-lord-foulkes-labour-party-have-taken-over-a-godparenthood-for-political-prisoners-in-belarus/|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210914172228/https://www.lphr.org/en/tamara-funiciello-sp-and-lord-foulkes-labour-party-have-taken-over-a-godparenthood-for-political-prisoners-in-belarus/|archivedate=2021-09-14|accessdate=2021-09-14|website=|publisher=Libereco – Partnership for Human Rights|language=en}}</ref>. У сакавіку 2021 году [[Сьледчы камітэт Рэспублікі Беларусь|Сьледчы камітэт]] распачаў у дачыненьні палітвязьня новыя крымінальныя справы аб закліку да захопу ўлады (ч. 3 арт. 361 КК) і незаконных дзеяньнях у дачыненьні да гаручых рэчываў (ч. 1 арт. 295-3 КК)<ref name=":2">{{Cite web|url=https://prisoners.spring96.org/ru/person/mikalai-dzjadok|title=Николай Дедок — Политзаключённые в Беларуси|publisher=prisoners.spring96.org|accessdate=2021-09-14|language=ru}}</ref>. 3 лістапада 2021 году ў Менскім гарадзкім судзе аднавіўся працэс Дзядком. Суд не пачаўся ў прызначаны час праз паведамленьне пра бомбу. Адбыліся судовыя спрэчкі, на якіх пракурор запрасіў для палітвязьня пакараньне ў выглядзе пазбаўленьня волі тэрмінам на 5 гадоў у калёніі агульнага рэжыму. Зь іх: паводле ч. 1 арт. 342 КК — 2 гады калёніі; паводле арт. 295-3 КК — 2 гады калёніі; паводле арт. 361 КК — 4,5 года калёніі<ref>[https://www.svaboda.org/a/31542735.html Перад судом над Дзядком выклікалі сапэраў. Пасьля аднаўленьня працэсу пракурор запрасіў для палітвязьня 5 гадоў калёніі], Радыё Свабода, 3-10-2021 </ref>. 10 лістапада 2021 году судзьдзя Настасься Папко выракла Міколу Дзядка да 5 гадоў зьняволеньня ў калёніі агульнага рэжыму на патрабаваньне пракурора Антона Цюменцава. Мікола Дзядок адмовіў [[Віна|віну]] па ўсіх 3-х артыкулах [[Крымінальны кодэкс Беларусі|Крымінальнага кодэксу Беларусі]]. У сувязі з выяўленьнем падчас суду неадпаведнасьці паказаньняў сьведкаў на [[Сьледзтва|сьледзтве]] і ў судовай залі заявіў у апошнім слове: «усім, хто мае дачыненьне да арганізацыі гэтага судовага працэсу, а роўна і іншых палітычных рэпрэсій у маёй краіне, я хачу сказаць: ня майце ілюзій! Ніякія напісаныя вамі паперкі, ніякі [[тэрор]] ня здольныя спыніць вызваленьне чалавека»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Анархіста Міколу Дзядка пакаралі 5 гадамі зьняволеньня|спасылка=https://www.svaboda.org/a/31331897.html|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=10 лістапада 2021|дата доступу=12 лістапада 2021}}</ref>. == Узнагароды == * Прэмія імя Алеся Караля ў намінацыі «Лепшы сацыяльна-палітычны матэрыял» за артыкул «Дармаедзкія пратэсты і пэрспектыва Майдану»<ref>https://baj.by/be/content/u-minsku-nazvanyya-laureaty-zhurnalisckay-premii-imya-alyakseya-karalya-shmat-fota</ref> (2017) * [[Прэмія імя Францішка Аляхновіча]] за лепшы твор, напісаны ў няволі (кніга «''Фарбы паралельнага свету''»)<ref>https://www.racyja.com/kultura/premiyaj-imya-frantsishka-alyakhnovicha-uga</ref> (2017) * Прэмія імя Алеся Караля ў намінацыі «Лепшы сацыяльна-палітычны матэрыял» за артыкул «Турма і воля: культурны абмен»<ref>https://baj.by/be/content/adbylasya-cyrymoniya-uganaravannya-peramozhcau-zhurnalisckay-premii-imya-alyakseya-karalya</ref> (2018) == Бібліяграфія == * «Фарбы паралельнага сьвету» (2017)<ref>[http://novychas.by/palityka/mikalaj-dzjadok-prezentavau-svoj-paralelny-svet Мікалай Дзядок прэзентаваў свой паралельны свет]</ref>. * «Народные моджахеды: Муджахедин Хальк» (2019)<ref>https://www.samoopredelenie.info/post/%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5-%D0%BC%D0%BE%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D1%85%D0%B5%D0%B4%D1%8B-%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D1%85%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BA?fbclid=IwAR2n3Fh6lLswoLBN70eT4gOCPhurQjvfJr16raQsUL8uiO2Re2JVY_IegXI</ref> * «Теория интерсекциональности: анархистская критика» (2020)<ref>http://radicalbook.tilda.ws/intersect</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://novychas.by/author/%D0%9C%D1%96%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B9%20%D0%94%D0%B7%D1%8F%D0%B4%D0%BE%D0%BA Артыкулы Міколы Дзядка ў газэце «Новы Час»] * [https://prisoners.spring96.org/be/person/mikalai-dzjadok Старонка Мікалая Дзядка на сайце Праваабарончага цэнтра «Вясна»] {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Дзядок, Мікола}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Брагіне]] [[Катэгорыя:Беларускія палітвязьні]] [[Катэгорыя:Вязьні сумленьня паводле ПЦ „Вясна“]] [[Катэгорыя:Беларускія літаратары і літаратаркі]] [[Катэгорыя:Беларускія публіцысты]] [[Катэгорыя:Беларускія анархісты]] [[Катэгорыя:Анархізм у Беларусі]] [[Катэгорыя:Выпускнікі Эўрапейскага гуманітарнага ўнівэрсытэту]] 7wtl9u6r4pzjysok6ac6nom3qzk20ps 0 251599 2332621 2286206 2022-08-15T16:36:48Z 84.32.165.155 Усе дзяды і бабулі нарадзіліся ў Беларусі wikitext text/x-wiki {{пісьменьнік}} '''Віктар Анатолевіч Шандаровіч'''<ref>{{Навіна|аўтар=[[Ганна Соўсь]]|загаловак=Шандаровіч: Ад дзясяткаў мільёнаў тэлегледачоў 15 гадоў таму да выхаду з плякатам да мінакоў|спасылка=https://www.svaboda.org/a/26560434.html|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=1 верасьня 2014|дата доступу=13 студзеня 2022}}</ref> ({{мова-ru|Ви́ктор Анато́льевич Шендеро́вич}}, {{ДН|15|8|1958}}, [[Масква]]) — [[Расея|расейскі]] і [[Ізраіль|ізраільскі]] [[журналіст]], празаік, [[паэт]], [[драматург]], [[сцэнарыст]], тэлевядоўца і радыёвядоўца, сатырык, [[публіцыст]], [[пэдагог]] беларускага паходжаньня<ref>https://www.youtube.com/watch?v=pZZ6JOZYaUg&ab_channel=%D0%B6%D0%B8%D0%B7%D0%BD%D1%8C-%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B0</ref>. Калумніст часопісу [[The New Times]]. == Жыцьцяпіс == Нарадзіўся з сям'і інжынэра Анатоля Семяновіча Шандаровіча (1930—2017) і пэдагога Інэсы Яўсееўны Дазорцавай (1929—2011). Дзед па бацькоўскай лініі, Сямён Маркавіч Шандаровіч (1903—1984), інжынэр-хімік, працаваў на заводзе ЗІЛ, двойчы падвяргаўся палітычным рэпрэсіям у 1929 і 1948 гадах. Бабуля па бацькоўскай лініі — Лідзія (народжаная Эйдля)<ref>[https://gazetaby.com/post/shenderovich-ded-iz-belarusi-edinstvennyj-iz-183-c/160415/ Шендерович: «Дед из Беларуси — единственный из 183 человек живым проскочил 1937 год»]</ref>. Другі дзед, Яўсей Самуілавіч Дазорцаў, быў начальнікам аддзелу СПА Наркамату вугальнай прамысловасьці. Старэйшы лейтэнант Яўсей Дазорцаў, камандзір роты 477-га стралковага палка<ref>{{Cite web|accessdate = 2016-01-06|title = Память народа :: Донесение о безвозвратных потерях :: Дозорцев Евсей Самойлович, 07.10.1941, погиб,|url = https://pamyat-naroda.ru/heroes/memorial-chelovek_prikaz9413398/|publisher = pamyat-naroda.ru}}</ref>. 161-й стралковай дывізіі — будучай 4-й гвардзейскай стралковай Апосталаўска-Вэнскай Чырванасьцяжнай дывізіі, загінуў на фронце 7 кастрычніка 1941 году<ref>{{Cite web|accessdate = 2016-01-06|title = Память народа :: Донесение о безвозвратных потерях :: Дозорцев Евсей Самойлович, 07.10.1941, погиб,|url = https://pamyat-naroda.ru/heroes/memorial-chelovek_prikaz9187287/|publisher = pamyat-naroda.ru}}</ref> пад [[Ленінград]]ам<ref>{{Cite web|accessdate = 2016-01-06|title = Память народа :: Донесение о безвозвратных потерях :: Дозорцев Евсей Самойлович, __.10.1941, погиб,|url = https://pamyat-naroda.ru/heroes/memorial-chelovek_donesenie51005542/|publisher = pamyat-naroda.ru}}</ref><ref>{{Cite web|accessdate = 2016-01-06|title = Память народа :: Донесение о безвозвратных потерях :: Дозорцев Евсей Самойлович, , погиб (пропал без вести),|url = https://pamyat-naroda.ru/heroes/memorial-chelovek_dopolnitelnoe_donesenie75336158/|publisher = pamyat-naroda.ru}}</ref><ref>{{Cite web|accessdate = 2016-01-06|title = Память народа :: Донесение о безвозвратных потерях :: Дозорцев Евсей Самойлович, 07.10.1941, убит,|url = https://pamyat-naroda.ru/heroes/memorial-chelovek_donesenie72751696/|publisher = pamyat-naroda.ru}}</ref>. Пахаваны ў в. Гонтавая Ліпка Ленінградзкай вобласьці<ref>{{Cite web|accessdate = 2016-01-06|title = Память народа :: Донесение о безвозвратных потерях :: Дозорцев Евсей Самойлович, 07.10.1941, убит,|url = https://pamyat-naroda.ru/heroes/memorial-chelovek_dopolnitelnoe_donesenie5700494/|publisher = pamyat-naroda.ru}}</ref>. У 10 клясе Віктара Шандаровіча заўважае [[Канстанцін Райкін]] і Шандаровіч патрапіў на навучаньне ў тэатральную школу [[Алег Табакоў|Алега Табакова]]. Гэты факт вызначыў далейшы лёс падлетка. У 1975 годзе ён паступае на рэжысуру і праз 5 гадоў пасьпяхова абараняе дыплём [[Маскоўскі інстытут культуры і мастацтваў|Маскоўскага інстытуту культуры і мастацтваў]]. Пасьля навучаньня Віктар праходзіць тэрміновую службу ў войску. У далейшым ён казаў, што менавіта служба дала яму многія сюжэты, якія ён увасобіў у сваіх сатырычных творах. Аж да 1990 году Шандаровіч працаваў у ГІТІСе, дзе не толькі выкладаў сцэнічнае майстэрства, але і ставіў ўласныя карціны. Так, у 1988 годзе па сатырычных расказах Віктара выступіў [[Генадзь Хазанаў]]. Аднак пік кар'еры рэжысёра прыйшоўся на 1990-я гады. Адной з прычынаў зьнішчэньня расейскімі ўладамі старога НТВ былі "Куклы" і праграма "Ітого", якія рыхтаваў і веў Віктар Шандаровіч. Супрацоўнічае з «Радыё Свабода»: з 29 ліпеня 2003 па 27 сьнежня 2009 году вёў перадачу «Все свободны», да жніўня 2015 года публікаваўся на сайце радыёстанцыі як адзін з калумністаў. З 14 лістапада 2003 па 28 чэрвеня 2008 году - мастацкі кіраўнік і вядучы праграмы "Плаўлены сырок" на радыёстанцыі "[[Эхо Москвы]]". 10 студзеня 2022 году паведаміў у соцсетках, што зьехаў з Расеі ў мэтах бясьпекі<ref>[https://www.svaboda.org/a/31651036.html «Мірнаму пратэсту ў таталітарным грамадзтве наканаваная параза», — Шандаровіч пра свой ад’езд і кроў беларусаў], [[Радыё Свабода]], 13-01-2022 </ref>. == Творчасьць == === П'есы === * 2001 — Два ангелы, чатыры чалавекі * 2002 — Цёзка Швэйцэра * 2007 — Пятрушка * 2010 — Пацярпелы Гольдзінэр * 2011 — Вечаровы выезд таварыства сьляпых * 2011 — Цяперашні момант * 2019 — Пабачыць Солсбэры Па п'есе «Пацярпелы Гольдзінэр» у 2014 годзе быў пастаўлены спэктакаль, у якім галоўную роль граў [[Уладзімер Этуш]]<ref name="etush">{{cite web|url=https://www.etush.ru/afisha/poterpevshij-goldiner-2014.html|title=«Потерпевший Гольдинер» (2014)|first=|last=|website=etush.ru|date=|accessdate=2020-11-30}}</ref>. === Кнігі === * 1991 — [http://shender.ru/books/list/?.nom=06 ''Цветы для профессора Плейшнера''] * 1993 — [http://shender.ru/books/list/?.nom=07 ''… В деревне Гадюкино — дожди''] * 1995 — [http://shender.ru/books/list/?.nom=04 ''Семячкі''] (М.: [[Текст (выдавецтва)|Текст]]) * 1997 — ''Тэатар аднаго Шэндэровіча'' * 1998 — [http://shender.ru/books/list/?.nom=01 ''Куклы''] * 1999 — [http://shender.ru/books/list/?.nom=03 ''Московский пейзаж''] * 2000 — [http://shender.ru/books/list/?.nom=08 ''Куклиада''] * 2000 — [http://shender.ru/books/list/?.nom=02 ''Антология''] * 2000 — [http://shender.ru/books/list/?.nom=05 208 избранных страниц] * 2004 — [http://evartist.narod.ru/text12/78.htm ''Здесь было НТВ и другие истории''] * 2004 — [http://tvoygolos.narod.ru/klio/text1.htm ''Здесь было НТВ, ТВ-6, ТВС''] * 2005 — ''Монолог с властью'' * 2005 — ''Кинотеатр повторного фильма'' * 2005 — [http://zakharov.ru/index.php?option=com_books&task=book_details&book_id=54&Itemid=56''Изюм из булки''], ISBN 978-5-8159-0826-0 * 2006 — [http://zakharov.ru/index.php?option=com_books&task=book_details&book_id=53&Itemid=56''Недодумец, или как я победил Марк Твена''], ISBN 5-8159-0590-9 * 2006 — [http://zakharov.ru/index.php?option=com_books&task=book_details&book_id=54&Itemid=56''Изюм из булки. Издание второе. Исправленное и дополненное''] * 2007 — ''Плавленые сырки и другая пища для ума'' * 2007 — ''Хромой стих'' (М.: [[Время (выдавецтва)|Время]]) * 2009 — ''Схевенинген'' (М.: [[Время (выдавецтва)|Время]]), ISBN 978-5-9691-0456-3 * 2009 — ''Случай с йеху и другие истории нашего зоопарка. Мои встречи с правосудием'' (М.: [[Новая газета]]), ISBN 978-5-91147-008-1 * 2010 — ''Операция «Остров»'' (М.: Астрель, Corpus), ISBN 978-5-271-27466-4 * 2012 — Евроремонт: рассказы (М.: Астрель, CORPUS), ISBN 978-5-271-43135-7 <!-- * 2014 — ''Соло на флейте'' (М.: [[Время (выдавецтва)|Время]]), ISBN 978-5-9691-1274-2 —— на книге написано 2015 --> * 2014 — ''Блокада мозга 2014'' (М.: Захаров), ISBN 978-5-8159-1330-1 * 2015 — ''Проклятие Пелопа'' (М.: Пробел-2000), ISBN 978-5-98604-495-8 * 2015 — ''Рептилион и другие истории о любви'' (М.: Время), ISBN 978-5-9691-1399-2 * 2015 — ''Соло на флейте'' (М. : Время), ISBN 978-5-9691-1274-2 == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{бібліяінфармацыя}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Шандаровіч, Віктар Анатолевіч}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Маскве]] [[Катэгорыя:Расейскія журналісты]] [[Катэгорыя:Расейскія літаратары]] [[Катэгорыя:Расейскія пэдагогі]] allsru9pginvquuv1ohzxnbth64qi1s 4 251753 2332710 2318644 2022-08-16T08:07:20Z W 11741 /* Створаныя артыкулы */ . wikitext text/x-wiki == Створаныя артыкулы == <div class="references-small" style="-moz-column-count:<noinclude>3</noinclude><includeonly>2</includeonly>; column-count:<noinclude>3</noinclude><includeonly>2</includeonly>; -webkit-column-count:<noinclude>3</noinclude><includeonly>2</includeonly>; font-size:11px;"> ; Украіна/геаграфія, традыцыі і ежа, культура ::: '''21 сакавіка''' # (2678) [[Натальля Ярэська]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (28 738) [[Усьцім Кармалюк]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (1590) [[Літын]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (4303) [[Кіеўскае вадасховішча]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (30 139) [[Запарожсталь]] — {{Вікіпэдыст|W}} # (11 979) [[Руская Праўда]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (6342) [[Міхаіл Падаляк]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''22 сакавіка''' # (3571) [[Ірына Верашчук]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (7751) [[Чарнабаеўка (Хэрсонская вобласьць)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (689) [[Чарнабаеўка]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (1508) [[Хэрсонскі раён]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (8988) [[Скіф (СТРК)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (2673) [[Васіль Ламачэнка]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (4333) [[Рыгор Квітка-Аснаўяненка]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (10 015) ''[[Марыя Іяанна Велёпольская]]'' — {{Вікіпэдыст|Гарбацкі}} # (8124) [[Цені забытых продкаў (аповесьць)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''23 сакавіка''' # (17 112) [[Дняпроўская гідраэлектрастанцыя]] — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # (10 360) ''[[Стэфанія Ўланоўская]]'' — {{Вікіпэдыст|Гарбацкі}} # (7574) [[Барыс Ляташынскі]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (15 411) [[Вера Халодная]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (8792) [[Акт абвяшчэньня Незалежнасьці Ўкраіны]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (4505) [[Міжнародны легіён тэрытарыяльнай абароны Ўкраіны]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''24 сакавіка''' # (21 155) ''[[Ахема]]'' — {{Вікіпэдыст|W}} # (8913) [[Станіслаў Асееў]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (2751) [[Валеры Залужны]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (5446) [[Тацяна Асташчанка]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (9594) ''[[Казіміра Буйвід]]'' — {{Вікіпэдыст|Гарбацкі}} #: '''25 сакавіка''' # (17 866) [[Леанід Шаршнёў]] — {{Вікіпэдыст|W}} # (6115) [[The Kyiv Independent]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''26 сакавіка''' # (8768) [[Помнік Тарасу Шаўчэнку (Харкаў)]] — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # (2954) [[Руслан Стэфанчук]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (2205) [[Еўпраксія Мсьціславаўна]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (12 011) ''[[Марыя Дулемба]]'' — {{Вікіпэдыст|Гарбацкі}} # (5458) [[Мсьціслаў Уладзімеравіч]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''27 сакавіка''' # (13 634) ''[[Нарцыза Жмыхоўская]]'' — {{Вікіпэдыст|Гарбацкі}} # (46 130) [[Беларусь ва ўварваньні Расеі ва Ўкраіну (2022)]] — {{Вікіпэдыст|Visem}} #; Армэнія / Аўстрыя / Польшча / традыцыі і ежа #: '''28 сакавіка''' # (13 814) [[Арцах (гістарычная вобласьць)]] — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # (5921) [[Канстытуцыя 3 траўня 1791 (карціна)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3036) [[Мэдычны ўнівэрсытэт імя Сылескіх Пястаў ва Ўроцлаве]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''29 сакавіка''' # (6255) [[Кракаўскі політэхнічны ўнівэрсытэт імя Тадэвуша Касьцюшкі]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3879) [[Крушынянскі мячэт]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (7757) [[Крушыняны]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (5993) [[Панятовічы]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''30 сакавіка''' # (10 849) [[Польская дзяржаўная чыгунка]] — {{Вікіпэдыст|W}} # (13 403) ''[[Ірына Вільдэ]]'' — {{Вікіпэдыст|Гарбацкі}} # (5170) [[Пуцілкі]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (6709) [[Нятупа (Саколькі павет)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (720) ''[[Нятупа (неадназначнасьць)]]'' — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3197) [[Януш Сяткоўскі]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''31 сакавіка''' # (4947) [[Шацілы (Сакольскі павет)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (5984) [[Старая Грыбоўшчына]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (16 448) [[Паўднёва-Каўкаская чыгунка]] — {{Вікіпэдыст|W}} # (5544) [[Саньнікі (Саколькі павет)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (5027) [[Саньнікі (горад)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (6443) [[Рудакі (Польшча)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (576) [[Арцах]] — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # (5892) [[Плябанава]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (5565) [[Азёрскае]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (5626) [[Вялікія Азяраны]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (4986) [[Малыя Азяраны]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (4620) [[Яраслаў Гжандовіч]] — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # (6250) [[Востраў Паўднёвы]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (5005) [[Новая Сьвідзялаўка]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3013) [[Baltic Pipe]] — {{Вікіпэдыст|‎Dymitr}} # (5613) [[Новая Грыбоўшчына]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (5459) [[Ласіняны]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (6198) [[Лапічы (Польшча)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3369) [[ЗПГ-тэрмінал Сьвінавуйсьце]] — {{Вікіпэдыст|Dymitr}} # (5163) [[Газавае злучэньне Польшча—Летува]] — {{Вікіпэдыст|Dymitr}} #: '''1 красавіка''' # (4119) [[Антыпуцінская кааліцыя]] — [[Спэцыяльныя:Унёсак/95.47.59.250|95.47.59.250]] # (2064) [[Армянскі час]] — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # (10 111) ''[[Габрыеле Пяткевічайце-Біце]]'' — {{Вікіпэдыст|Гарбацкі}} # (3075) [[Седлецкі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3041) [[Серпецкі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3106) [[Сахачэўскі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3107) [[Сакалоўскі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3071) [[Радамскі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (23 552) [[Акцыйнае таварыства фінансаваньня аўтамагістраляў і хуткасных дарог]] — {{Вікіпэдыст|W}} # (4901) [[Арцаскае царства]] — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # (3108) [[Цеханоўскі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3120) [[Шыдлавецкі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3232) [[Варшаўскі заходні павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3065) [[Астралэнцкі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3145) [[Вышкоўскі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''2 красавіка''' # (9069) ''[[Она Плейрыце-Пуйдзене]]'' — {{Вікіпэдыст|Гарбацкі}} # (4652) ''[[Выбухі пад Белградам]]'' — [[Спэцыяльныя:Унёсак/95.47.59.250|95.47.59.250]] # (3094) [[Вэнгроўскі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (2964) [[Пултускі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3115) [[Пясэчынскі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3075) [[Пшысускі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3030) [[Мінскі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3055) [[Млаўскі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''3 красавіка''' # (41 224) ''[[Бучанская разьня]]'' — [[Спэцыяльныя:Унёсак/95.47.59.250|95.47.59.250]] # (3152) [[Навадворскі павет (Мазавецкае ваяводзтва)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3031) [[Атвоцкі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3043) [[Плоцкі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3047) [[Плоньскі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3103) [[Прушкоўскі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3089) [[Пшасныскі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3147) [[Макоўскі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3040) [[Ліпскі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3031) [[Ласіцкі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3118) [[Легіёнаўскі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3092) [[Казеніцкі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3127) [[Гарвалінскі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3139) [[Гастынінскі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3137) [[Градзіскі павет (Мазавецкае ваяводзтва)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3060) [[Груецкі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3087) [[Зваленскі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3107) [[Жырамінскі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3065) [[Жырардоўскі павет]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #; Грузія / Латвія / цыганы / эспэранта / традыцыі і гісторыя #: '''4 красавіка''' # (16 661) [[Банк Латвіі]] — {{Вікіпэдыст|W}} #: '''5 красавіка''' # (4693) [[Генацыд украінцаў]] — [[Спэцыяльныя:Унёсак/95.47.59.250|95.47.59.250]] # (14 885) [[Паційскі порт]] — {{Вікіпэдыст|W}} #: '''6 красавіка''' # (7503) ''[[Она Міцюце]]'' — {{Вікіпэдыст|Гарбацкі}} # (5883) ''[[Легіён «Свабода Расеі»]]'' — [[Спэцыяльныя:Унёсак/95.47.59.250|95.47.59.250]] # (2339) ''[[Одла]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # (10 830) ''[[Марыя Гімбуцене]]'' — {{Вікіпэдыст|Гарбацкі}} #: '''7 красавіка''' # (6089) ''[[Даля Грынкевічуце]]'' — {{Вікіпэдыст|Гарбацкі}} #: '''10 красавіка''' # (25 958) ''[[Баўгарская дзяржаўная чыгунка]]'' — {{Вікіпэдыст|W}} # (9500) ''[[Уступленьне Ўкраіны ў Эўрапейскі Зьвяз]]'' — {{Вікіпэдыст|Uliana245}} #; Азэрбайджан / Грэцыя / Паўночная Македонія/ адукацыя і навука #: '''11 красавіка''' # (6126) ''[[Троцкая кенэса]]'' — {{Вікіпэдыст|‎Kazimier Lachnovič}} # (12 032) [[Баку — Супса]] — {{Вікіпэдыст|W}} # (9042) ''[[Украіна і Эўрапейскі Зьвяз]]'' — {{Вікіпэдыст|Uliana245}} #: '''12 красавіка''' # (1914) ''[[Данбас (неадназначнасьць)]]'' — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # (6971) ''[[Данбас]]'' — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # (1638) ''[[Асацыяцыя футбольных фэдэрацыяў Азэрбайджану]]'' — [[Спэцыяльныя:Унёсак/31.200.21.19|31.200.21.19]] #: '''13 красавіка''' # (8427) [[Дзімітар Кавачэўскі]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (32 649) ''[[Асновы геапалітыкі]]'' — {{Вікіпэдыст|Uliana245}} #: '''14 красавіка''' # (3618) [[Унівэрсытэт Сьвятых Кірыла і Мятода (Скоп'е)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (1945) [[Каменны ледавік (Якупіца)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (1701) ''[[Герб Варшавы]]'' — {{Вікіпэдыст|‎Ясамойла}} # (12 027) ''[[Нэптун (крылатая ракета)]]'' — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (5587) ''[[Дэнацыфікацыя]]'' — {{Вікіпэдыст|‎Taravyvan Adijene}} #: '''15 красавіка''' # (3423) [[Якупіца]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (7291) [[Кузьман Капідан]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''16 красавіка''' # (3130) [[Македонскі гусарскі полк]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (19 522) ''[[Міжславянская мова]]'' — {{Вікіпэдыст|Panslav}} # (4040) [[Герб Прэзыдэнта Паўночнай Македоніі]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3620) [[Македонскія назвы месяцаў]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (29 606) [[Македонская біржа]] — {{Вікіпэдыст|W}} #: '''17 красавіка''' # (20 545) [[Мардакерт]] — {{Вікіпэдыст|‎Taravyvan Adijene}} # (10 725) [[Агдам]] — {{Вікіпэдыст|‎Taravyvan Adijene}} #; Сэрбія / Турэччына / эрзя / грамадзтва і правы чалавека #: '''18 красавіка''' # (6201) [[Філіп Вішніч]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (33 441) ''[[Банк Грэцыі]]'' — {{Вікіпэдыст|W}} # (3960) [[Шыд]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (403) ''[[БГ]]'' — {{Вікіпэдыст|W}} # (715) ''[[МБ]]'' — {{Вікіпэдыст|W}} # (9931) ''[[Абхаская Аўтаномная Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка]]'' — {{Вікіпэдыст|Ясамойла}} # (10 081) ''[[Аджарская Аўтаномная Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка]]'' — {{Вікіпэдыст|Ясамойла}} # (7774) ''[[Паўднёва-Асэтынская аўтаномная вобласьць]]'' — {{Вікіпэдыст|Ясамойла}} # (8380) [[Бітва на Калубары]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (11 298) [[Бітва пад Цэрам]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (6782) [[Княства Сэрбія]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''19 красавіка''' # (3525) [[Ёван Раіч]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (4479) [[Срэмскі-Карлаўцы]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''20 красавіка''' # (10 591) ''[[Она Шымайце]]'' — {{Вікіпэдыст|Гарбацкі}} # (3879) [[Вайсковая акадэмія Сэрбіі]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''21 красавіка''' # (4416) ''[[Лаўкава]]'' — {{Вікіпэдыст|Ясамойла}} # (2881) ''[[Паветы Летувы]]'' — {{Вікіпэдыст|Ясамойла}} # (8945) [[Эрзянь Мастор]] — {{Вікіпэдыст|‎Taravyvan Adijene}} # (9340) [[Сырэсь Баляень]] — {{Вікіпэдыст|‎Taravyvan Adijene}} # (15 383) [[Арзамас]] — {{Вікіпэдыст|‎Taravyvan Adijene}} # (1411) [[Пачат]] — {{Вікіпэдыст|‎Taravyvan Adijene}} #: '''22 красавіка''' # (4371) [[Пургаз]] — {{Вікіпэдыст|‎Taravyvan Adijene}} # (6245) [[СарЭкс]] — {{Вікіпэдыст|‎Taravyvan Adijene}} # (9473) [[Цюшця]] — {{Вікіпэдыст|‎Taravyvan Adijene}} #: '''23 красавіка''' # (6627) [[Мардоўская Аўтаномная Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка]] — {{Вікіпэдыст|‎Taravyvan Adijene}} # (11 011) ''[[Мілена Рудніцкая]]'' — {{Вікіпэдыст|Гарбацкі}} # (25 480) [[Народны банк Сэрбіі]] — {{Вікіпэдыст|W}} # (223) ''[[НБС]]'' — {{Вікіпэдыст|W}} # (342) ''[[СНБ]]'' — {{Вікіпэдыст|W}} # (7023) ''[[Пушкінапад]]'' — {{Вікіпэдыст|‎Uliana245}} # (5238) [[Чанкыры]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''24 красавіка''' # (4398) [[Торама]] — {{Вікіпэдыст|‎Taravyvan Adijene}} # (14 879) ''[[Саламея Нерыс]]'' — {{Вікіпэдыст|Гарбацкі}} # (19 493) [[РМ Рэйл]] — {{Вікіпэдыст|W}} # (8398) [[Азор (фільм)]] — {{Вікіпэдыст|‎Taravyvan Adijene}} # (2777) [[Інязор]] — {{Вікіпэдыст|‎Taravyvan Adijene}} # (3169) [[Дзень эрзянскай мовы]] — {{Вікіпэдыст|‎Taravyvan Adijene}} # (3178) [[Кызылырмак]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #; Вугоршчына / Малдова і Румынія / Эстонія / архітэктура #: '''25 красавіка''' # (17 585) [[Царква Сьвятой Параскевы Пятніцы (Вільня)]] — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # (6506) [[Галіна Войцік]] — {{Вікіпэдыст|Гарбацкі}} # (20 245) [[Царква Сьвятой Тройцы (Вільня)]] — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # (4646) [[Дзёрдзь Калдзі]] — {{Вікіпэдыст|‎Taravyvan Adijene}} # (3643) [[Суўр-Пакры]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3618) [[Пакры]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''26 красавіка''' # (4753) [[Вяйкэ-Пакры]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (5219) ''[[Правяраю-ТБ]]'' — {{Вікіпэдыст|‎Ясамойла}} # (19 095) [[Omega (гурт)]] — {{Вікіпэдыст|‎Taravyvan Adijene}} # (17 090) [[Нацыянальны банк Малдовы]] — {{Вікіпэдыст|W}} # (5456) [[Шара Карыг]] — {{Вікіпэдыст|‎Taravyvan Adijene}} # (2745) [[Касары (востраў)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (1767) [[Аэгна]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (4189) [[Абрука]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''27 красавіка''' # (12 741) [[Віленскі Духаўскі манастыр]] — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # (9173) [[Палац Бжастоўскіх (Вільня)]] — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # (7277) [[Палац Радзівілаў (Пушкарня)]] — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # (10 754) [[Палац Радзівілаў (Вільня)]] — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # (4661) [[Яан Тээмант]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (11 066) [[Палац Тышкевічаў (Вільня)]] — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # (5249) [[Яан Тынісан]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (4670) [[Фрыдрых Акель]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (21 491) [[Вугорская Народная Рэспубліка]] — {{Вікіпэдыст|‎Taravyvan Adijene}} #: '''28 красавіка''' # (7312) ''[[Вільгельміна Зындрам-Касьцялкоўская]]'' — {{Вікіпэдыст|Гарбацкі}} # (18 153) [[Вугорскі нацыянальны банк]] — {{Вікіпэдыст|W}} # (6741) [[Янаш Кадар]] — {{Вікіпэдыст|‎Taravyvan Adijene}} # (21 129) [[Прэзыдэнцкі палац (Вільня)]] — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # (4405) [[Ота Штрандман]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (2438) [[Тыйт Вяхі]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''29 красавіка''' # (6235) [[Апэрацыя «Прыбой»]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (8073) ''[[Канстанцыя Скірмунт]]'' — {{Вікіпэдыст|Гарбацкі}} #: '''30 красавіка''' # (4723) [[Кая Калас]] — {{Вікіпэдыст|Dymitr}} # (14 661) [[Віленская ратуша]] — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} #: '''1 траўня''' # (18 489) [[Верхні замак (Вільня)]] — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # (7282) [[Новы Арсэнал (Вільня)]] — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # (12 930) ''[[Гэлена Скірмунт]]'' — {{Вікіпэдыст|Гарбацкі}} # (3109) [[Энэ Эргма]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (25 365) [[Талінскі порт]] — {{Вікіпэдыст|‎W}} # (13 168) [[Эстонская акадэмія мастацтваў]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (1943) [[Талінскі тэхнічны ўнівэрсытэт]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #; Кіпр / татары / крымскія татары / прырода #: '''2 траўня''' # (16 350) ''[[Касьцёл Сьвятога Духа і кляштар дамініканаў (Вільня)]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # (9413) ''[[Касьцёл Сьвятога Барталамея (Вільня)]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # (20 205) ''[[Касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар езуітаў (Вільня)]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # (8475) [[Ліля Буджурава]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''3 траўня''' # (2858) [[Тамга Гірэяў]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (18 533) ''[[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэрнардынак (Вільня)]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # (5312) ''[[Сьніпішкі]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # (19 330) ''[[Касьцёл Сьвятой Кацярыны і кляштар бэнэдыктынак (Вільня)]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} #: '''4 траўня''' # (18 734) ''[[Касьцёл Унебаўшэсьця Пана і кляштар місіянэраў (Вільня)]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # (12 524) [[Фондавая біржа Кіпру]] — {{Вікіпэдыст|W}} # (24 691) ''[[Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і кляштар канонікаў лятэранскіх (Вільня)]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # (7031) [[Сьцяг крымскіх татар]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''5 траўня''' # (9045) ''[[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар кармэлітак (Вільня)]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # (27 155) [[Казань (аэрапорт)]] — {{Вікіпэдыст|W}} # (6400) ''[[Віленскі мячэт]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # (12 541) [[Рафіс Кашапаў]] — {{Вікіпэдыст|‎Visem}} # (7920) [[Герб крымскіх татар]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (6819) [[Перакопскі вал]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (2471) [[Перакопскі пярэсмык]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''7 траўня''' # (4871) [[Сэвіл Шайдэх]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (6294) ''[[Радка Дэнемаркава]]'' — {{Вікіпэдыст|Гарбацкі}} #: '''8 траўня''' # (9438) [[Амет-Хан Султан]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (2632) ''[[Парнаграфія ў Польшчы]]'' — {{Вікіпэдыст|Ясамойла}} # (4285) [[Халюмі]] — {{Вікіпэдыст|Dymitr}} #; Башкартастан / Славенія / Чарнагорыя / культура і спорт #: '''9 траўня''' # (26 747) [[Домавіна]] — {{Вікіпэдыст|W}} #: '''10 траўня''' # (1404) ''[[Панчанка]]'' — {{Вікіпэдыст|‎Taravyvan Adijene}} # (5707) [[Міла Джуканавіч]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''11 траўня''' # (3547) [[Душка Маркавіч]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (4274) [[Здраўка Крывакапіч]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (4420) [[Адміністрацыйны падзел Чарнагорыі]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (2855) [[Андрыевіца (грамада)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (1474) [[Цэціне (грамада)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''12 траўня''' # (4231) [[Чарнагорцы]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (6705) ''[[Азоўсталь]]'' — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (2081) [[Рожае (грамада)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (1008) [[Шаўнік (грамада)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''13 траўня''' # (931) [[Ціват (грамада)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (1752) [[Хэрцэг-Нові (грамада)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (8544) ''[[Юліян Ляскоўскі]]'' — {{Вікіпэдыст|‎Gleb Leo}} # (1588) [[Улцынь (грамада)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''14 траўня''' # (1746) [[Плужынэ (грамада)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (12 070) [[Электраэнэргетыка Чарнагорыі]] — {{Вікіпэдыст|W}} # (1049) [[Плеўля (грамада)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (1372) [[Плаў (грамада)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (1330) [[Петніца (грамада)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (8709) [[Дынарскае сугор’е]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (1320) [[Бар (грамада)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (817) [[Біела-Поле (грамада)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (1681) [[Будва (грамада)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''15 траўня''' # (12 839) [[Антоні (Мельнікаў)]] — {{Вікіпэдыст|W}} # (1940) [[Бэранэ (грамада)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (1340) [[Гусінье (грамада)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (1696) [[Данілаўград (грамада)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (1963) [[Жабляк (грамада)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (1598) [[Калашын (грамада)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (1718) [[Котар (грамада)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (1607) [[Мойкавац (грамада)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (1606) [[Нікшыч (грамада)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (964) [[Падгорыца (грамада)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #; Славаччына / Харватыя / Чэхія / міжнародныя дачыненьні / жанчыны #: '''16 траўня''' # (4381) [[Петар Кружыч]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (2858) [[Жрноўніца (рака)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''17 траўня''' # (20 598) [[Аляксандар Дугін]] — {{Вікіпэдыст|W}} # (7298) [[Пэтар Фіяла]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (5685) [[Лыса над Лабэм]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (5196) [[Німбурк]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (871) [[Німбурцкая акруга]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''18 траўня''' # (8133) [[Іржы Трнка]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (5938) [[Бэнэшаў]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (972) [[Бэнэшаўская акруга]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (974) [[Кутнагорская акруга]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (8591) [[Кутна Гора]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (902) [[Колінская акруга]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (7826) [[Колін]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''19 траўня''' # (36 084) [[Вузел Баранавічы]] — {{Вікіпэдыст|W}} #: '''20 траўня''' # (14 214) ''[[Віленскае біскупства]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # (906) [[Кладнаўская акруга]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (923) [[Бэраўнская акруга]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (2314) ''[[Сармацкі мяшаны лес]]'' — {{Вікіпэдыст|‎Taravyvan Adijene}} # (31 980) ''[[Расейска-швэдзкая вайна (1788—1790)]]'' — {{Вікіпэдыст|‎Taravyvan Adijene}} # (6257) [[Бэраўн]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''21 траўня''' # (5091) [[Ян Бронкаф]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''22 траўня''' # (1929) [[‎Натальля Шчэрба]] — {{Вікіпэдыст|‎Raylene N.}} # (14 855) [[‎‎Міла Ёвавіч]] — {{Вікіпэдыст|‎Jarash}} #: '''23 траўня''' #; Босьнія і Герцагавіна / Расея / Сэрбская Рэспубліка / эканоміка # (5984) [[Ільля Яшын]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (56 134) [[Узброеныя сілы Расеі]] — {{Вікіпэдыст|W}} # (21 439) [[Кацярына Шульман]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (1531) [[Ангудайскі раён]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (51 383) ''[[‎‎Чэмпіянат сьвету па хакеі з шайбай 2022 году (склады)]]'' — {{Вікіпэдыст|‎Dymitr}} #: '''24 траўня''' # (1698) [[Кош-Агацкі раён]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (2332) [[Крайняя Поўнач]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (7765) [[‎Герб Смаленскага ваяводзтва]] — {{Вікіпэдыст|Czalex}} # (9029) [[Дзень славянскага пісьменства і культуры]] — {{Вікіпэдыст|‎Taravyvan Adijene}} # (2852) [[Маймінскі раён]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (2284) [[Турачацкі раён]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (2127) [[Улаганскі раён]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (13 362) [[Цялецкае возера]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''25 траўня''' # (3655) [[Помнік Тарасу Шаўчэнку (Орск)]] — {{Вікіпэдыст|‎Taravyvan Adijene}} # (2070) ''[[Азэрбайджанскі час]]'' — [[Спэцыяльныя:Унёсак/31.200.13.53|31.200.13.53]] # (976) [[Вусьць-Канскі раён]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (2622) [[Вусьць-Коксінскі раён]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (1491) [[Чамальскі раён]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (1238) [[Чойскі раён]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (976) [[Шабалінскі раён]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (5344) [[Катунь]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (22 272) ''[[Беларуска-турэцкія дачыненьні]]'' — {{Вікіпэдыст|W}} #: '''26 траўня''' # (11 688) ''[[Аляксандр I Добры]]'' — {{Вікіпэдыст|Dj3underscores}} # (4637) [[Бялуха (гара)]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3447) [[Алтай]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''27 траўня''' # (28 140) [[Банк Летувы]] — {{Вікіпэдыст|W}} #: '''28 траўня''' # (6982) [[Галіна Цімчанка]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} #: '''29 траўня''' # (7363) ''[[Embrace Ukraine. Strengthen the Union]]'' — {{Вікіпэдыст|‎Uliana245}} #: '''30 траўня''' # (31 267) [[Польскі народны банк]] — {{Вікіпэдыст|W}} # (2507) [[Дзьмітры Гудкоў]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (1851) [[Ясьміла Жбаніч]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3574) [[Ліўнянскі сыр]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (1611) [[Тулумба]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (8674) ''[[Вэнэды]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} #: '''31 траўня''' # (6691) [[Леў Рохлін]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (3404) [[Леў Шчэрба]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # (32 390) [[‎Кузьня на Рыбальскім]] — {{Вікіпэдыст|Jarash}} # (3505) [[Мікалай Эпле]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} <!--# ({{subst:PAGESIZE:}}) [[]] — {{Вікіпэдыст|}}--> </div> == Палепшаныя артыкулы == <div class="references-small" style="-moz-column-count:<noinclude>3</noinclude><includeonly>2</includeonly>; column-count:<noinclude>3</noinclude><includeonly>2</includeonly>; -webkit-column-count:<noinclude>3</noinclude><includeonly>2</includeonly>; font-size:11px;»> # [[Мелітопаль]] — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)]] — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # [[Марыюпаль]] — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # [[Кабзар (кніга)]] — {{Вікіпэдыст|Jarash}} # [[Марыя Прымачэнка]] — {{Вікіпэдыст|Jarash}} # [[Бярдзянск]] — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # [[Славуціч]] — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # [[Ганаровая адзнака «Горад-герой Украіны»]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # [[Буча]] — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # [[Танок на майдані Конґо]] — {{Вікіпэдыст|Jarash}} # [[Батальён імя Кастуся Каліноўскага]] — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # [[Ільля «Ліцьвін» (Хрэнаў)]] — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # [[Аляксей «Тур» (Скобля)]] — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # [[Аляксандар Баршчэўскі]] — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # [[Нагорны Карабах]] — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # [[Габрыеля Запольская]] — {{Вікіпэдыст|Гарбацкі}} # [[Пагоня (аддзел)]] — {{Вікіпэдыст|KastusK}} # [[Стэпанакерт]] — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # [[Галіна Данільчанка]] — {{Вікіпэдыст|NachtReisender}} # [[Нагорна-Карабаская Рэспубліка]] — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # [[Рэвалюцыя на граніце]] — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # [[Ачакаўскі раён]] — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # ''[[Перакоп]]'' — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # [[Медніцкі замак]] — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # [[Мая Львовіч]] — {{Вікіпэдыст|Гарбацкі}} # ''[[Троцкі замак]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # ''[[Троцкі замак на паўвысьпе]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # ''[[Пасінь]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # ''[[Міжмор’е]]'' — {{Вікіпэдыст|Vsichka}} # ''[[Ініцыятыва трох мораў]]'' — {{Вікіпэдыст|Vsichka}} # ''[[Гімн Польшчы]]'' — {{Вікіпэдыст|‎Ясамойла}} # ''[[Летувіская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка]]'' — {{Вікіпэдыст|‎Ясамойла}} # ''[[Латвійская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка]]'' — {{Вікіпэдыст|‎Ясамойла}} # ''[[Гімн Летувы]]'' — {{Вікіпэдыст|‎Ясамойла}} # ''[[Малдаўская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка]]'' — {{Вікіпэдыст|‎Ясамойла}} # ''[[Гэгельман Літаўэн Коўна]]'' — {{Вікіпэдыст|‎Makenzis}} # ''[[Вострая брама]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # ''[[Прачысьценская царква (Вільня)]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # ''[[Рускі Горад (Вільня)]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # ''[[Кернаў]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # [[Царква Сьвятога Мікалая (Вільня)]] — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # [[Пераклады Бібліі на вугорскую мову]] — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # [[Віленскі Траецкі манастыр]] — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # ''[[Вастрабрамская вуліца]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # [[Палац Слушкаў]] — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # ''[[Замкавая вуліца (Вільня)]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # ''[[Дамініканская вуліца (Вільня)]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # ''[[Троцкая вуліца (Вільня)]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # ''[[Завальная вуліца (Вільня)]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # ''[[Вуліца Бакшта]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # ''[[Людвісарская вуліца (Вільня)]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # ''[[Віленская вуліца (Вільня)]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # [[Дэбрэцэн]] — {{Вікіпэдыст|Jarash}} # ''[[Інфлянцкае ваяводзтва]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # [[Ніжні замак (Вільня)]] — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)]] — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў (Вільня)]] — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # [[Касьцёл Сьвятога Мікалая (Вільня)]] — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # ''[[Бяскідзкі тунэль]]'' — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # ''[[Зразы]]'' — {{Вікіпэдыст|W}} # ''[[Павал Ксавэры Бжастоўскі]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # ''[[Малая Летува]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # ''[[Жамойць]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # ''[[Віленскія гарадзкія ўмацаваньні]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # ''[[Тры Крыжы]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # ''[[Марыя Ластоўская]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # ''[[Коўна]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # ''[[Віленскі ўнівэрсытэт]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # ''[[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # ''[[Летувісы]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # ''[[Антокальскія могілкі]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # ''[[Сьвята-Эўфрасіньнеўскія могілкі (Вільня)]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} # ''[[Могілкі Росы]]'' — {{Вікіпэдыст|Kazimier Lachnovič}} <!--# [[]] — {{Удзельнік|}}--> </div> == Створаныя шаблёны == <div class="references-small" style="-moz-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-count:2; font-size:11px;"> # {{Ш|Гарады-героі Ўкраіны}} — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # {{Ш|Гістарычныя вобласьці Армэніі}} — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # {{Ш|Населены пункт/Армэнія}} — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # {{Ш|Лякалізацыйная мапа Нагорна-Карабаскай Рэспублікі}} — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # {{Ш|Гісторыя Армэніі}} — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # {{Ш|Літаратура/Геаграфічная энцыкляпэдыя Ўкраіны}} — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # ''{{Ш|Фільмы Тэнгіза Абуладзэ}}'' — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # {{Ш|Літаратура/Вялікая расейская энцыкляпэдыя}} — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # {{Ш|Гарады Азэрбайджану}} — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # {{Ш|Сьцяг Сэрбіі (1882—1918)}} — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # {{Ш|Мардва}} — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # {{Ш|Сьцягафікацыя/Мардовія}} — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # {{Ш|Мардоўская кухня}} — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # {{Ш|Літаратура/Мардовія (энцыкляпэдыя)}} — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # ''{{Ш|РСФСР}}'' — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # {{Ш|Прэм’ер-міністры Вугоршчыны}} — {{Вікіпэдыст|Taravyvan Adijene}} # {{Ш|Ref-hsb}} — {{Вікіпэдыст|W}} # {{Ш|Прэзыдэнты Чарнагорыі}} — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # {{Ш|Прэм’ер-міністры Чарнагорыі}} — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} # {{Ш|Рэспубліка Алтай}} — {{Вікіпэдыст|Stary Jolup}} <!--# {{Ш|}} — {{Вікіпэдыст|}}--> </div> == Заўвагі == Артыкулы, пазначаныя ''курсівам'', удзелу ў спаборніцтве не бяруць. <noinclude> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Віківясна-2022|Сьпіс]] acs9vq2o98f0v43is0530hj5jdfsdm8 0 251787 2332618 2287939 2022-08-15T15:25:37Z W 11741 +Крыніца wikitext text/x-wiki {{Трубаправод |назва = «Гомель — Горкі» |выява = |рамка выявы = |памер выявы = |альтэрнатыўны тэкст выявы = |подпіс выявы = |мапа = |памер мапы = |альтэрнатыўны тэкст мапы = |подпіс мапы = |краіна = [[Беларусь]] |вобласьць = [[Гомельская вобласьць|Гомельская]] і [[Магілёўская вобласьць|Магілёўская]] |каардынаты = |кірунак = з поўдня на [[поўнач]] |пачатак = [[Бабовічы]] ([[Гомельскі раён]]) |праляганьне = [[Буда-Кашалёўскі раён|Буда-Кашалёўскі]], [[Чачэрскі раён|Чачэрскі]], [[Кармянскі раён|Кармянскі]], [[Чэрыкаўскі раён|Чэрыкаўскі]], [[Прапойскі раён|Прапойскі]] і [[Крычаўскі раён|Крычаўскі]] раёны |канец = [[Горацкі раён]] |від = [[нафтаправод]] |стан = пабудаваны |уласьнік = «[[Гомельтранснафта Дружба]]» |праектавальнік = «[[Беларуснафта]]» |падраднік = «Беларуснафта» |трубаўкладнік = «[[Нафтаспэцбуд]]» |пракладка = {{Дата пачатку|22|10|2020|1}} |кошт = 300 млн [[Беларускі рубель|рублёў]] (122 млн даляраў) |пуск = |даўжыня = 207 км |магутнасьць = 6 млн тонаў за год |прамер = 53 см |ціск = |кампрэсары = |помпы = ППС «Гомель», ЛВДС «Горкі» |падвод = «[[Дружба (нафтаправод)|Дружба]]» |адводы = «[[Унеча — Полацак]]» }} '''«Гомель — Горкі»''' — магістральны [[нафтаправод]] Беларусі, пабудаваны ў жніўні 2022 году. 29 красавіка 2020 году А. Лукашэнка падпісаў Распараджэньне аб [[Будаўніцтва|будаўніцтве]] магістральнага нафтаправода «[[Гомель]] — [[Горкі]]» ў 2020—2023 гадох дзеля [[Дывэрсыфікацыя|дывэрсыфікацыі]] паставак [[Нафта|нафты]] ў Беларусь. Заказчыкам праектаваньня і будаўніцтва вызначылі «[[Гомельтранснафта Дружба|Гомельтранснафту Дружба]]». Галоўным праектна-[[падрад]]ным прадпрыемствам прызначылі «[[Беларуснафта|Беларуснафту]]»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Падпісана распараджэньне аб будаўніцтве магістральнага нафтаправода «Гомель — Горкі»|спасылка=https://president.gov.by/be/events/padpisana-rasparadzhenne-ab-budaunitstve-magistralnaga-naftapravoda-gomel-gorki-23524|выдавец=[[Прэзыдэнт Рэспублікі Беларусь]]|дата публікацыі=29 красавіка 2020|дата доступу=22 студзеня 2022}}</ref>. Гэты нафтаправод узводзілі дзеля злучэньня завода «[[Нафтан]]» у Наваполацку з магістральным [[Дружба (нафтаправод)|нафтаправодам «Дружба»]], які разгаліноўваўся на паўднёвую частку, якая вяла да [[Чорнае мора|Чорнага мора]] ў [[Адэса|Адэсу]] (Украіна), і на паўночную частку, якая вяла ў Польшчу да Балтыйскага мора. Пабудова перамычкі «Гомель — Горкі» дазваляла пастаўляць нафту на «Нафтан» праз нафтаправод «Дружба» з Чорнага і [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]] па рэвэрсе<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Для дывэрсыфікацыі паставак нафты пабудуюць нафтаправод «Гомель — Горкі»|спасылка=https://m.nashaniva.com/articles/250893/|выдавец=Партал «[[Наша ніва]]»|дата публікацыі=29 красавіка 2020|дата доступу=22 студзеня 2022}}</ref>. == Уласьцівасьці == [[Трубаправод]] «Гомель — Горкі» быў 1-м унутраным у Беларусі. Нагодай для будаўніцтва паслужыла нястача паставак расейскай нафты маркі «[[Урал (нафта)|Ўрал]]» з Заходняй [[Сыбір]]ы па нафтаправодах «[[Унеча]] — [[Полацак]]» і «Ўнеча — [[Мазыр]]». Са студзеня 2020 году пастаўку расейскай нафты на нафтаперапрацоўчыя заводы Беларусі прыпынілі праз адмову плаціць павышаную [[Цана|цану]]. 11 траўня 2020 году намесьнік кіраўніка «Гомельтранснафты Дружба» Андрэй Карабань адзначыў: «Новы трубаправод стане свайго роду перамычкай, якая злучае паўднёвую і паўночную ніткі сыстэмы транспартаваньня нафты. Гэта дасьць магчымасьць, ні ад каго не залежачы, ажыцьцяўляць перапампоўку сыравіны паміж Наваполацкім і [[Мазырскі нафтаперапрацоўчы завод|Мазырскім]] нафтаперапрацоўчымі заводамі. Да таго ж, мінулай восеньню ў выніку рэарганізацыі ААТ «[[Полацактранснафта Дружба]]» на правах філіі ўвайшло ў склад ААТ «Гомельтранснафта Дружба», што робіць аб’яднаньне дзьвюх трубаправодных сыстэмаў яшчэ больш заканамерным». Труба [[прамер]]ам 53 см дазваляла перапампоўваць да 6 млн тонаў нафты за год, якія мелі скласьці па 30 % пастаўкі з Балтыкі праз Польшчу і з Чорнага мора праз Украіну. Таксама трубаправод «Гомель — Горкі» даваў магчымасьць дастаўляць беларускую нафту з [[Рэчыцкі раён|Рэчыцкага раёну]] (Гомельская вобласьць)<ref name="а"/>. [[Даўжыня]] маршруту складала 207 км. Нафтаправод пракладалі ў міжрэччы [[Дняпро|Дняпра]] і [[Сож]]а бяз водных перашкодаў, каб абысьці водаахоўныя зоны. [[Адлегласьць]] трубаправода ад паселішчаў складала прынамсі 150 мэтраў. Пракладвалі трубаправод з поўдня на поўнач у 12 чэргаў. Маршрут браў пачатак у [[Гомельскі раён|Гомельскім раёне]] і праходзіў праз [[Буда-Кашалёўскі раён|Буда-Кашалёўскі]], [[Чачэрскі раён|Чачэрскі]] і [[Кармянскі раён|Кармянскі]] раёны Гомельскай вобласьці ды далей [[Чэрыкаўскі раён|Чэрыкаўскі]], [[Прапойскі раён|Прапойскі]] і [[Крычаўскі раён|Крычаўскі]] раёны Магілёўскай вобласьці. У [[Горацкі раён|Горацкім раёне]] яго мелі злучыць зь дзейным магістральным нафтаправодам «[[Унеча — Полацак]]». Перапады вышыняў на мясцовасьці цягам маршруту даходзілі да 100 мэтраў. Спадарожна прадугледзелі ўзьвядзеньне нафтаперапамповачнай станцыі і перабудову 2-х дзейных станцыяў «Гомель» і «Горкі». [[Кошт]] пабудовы разам з запаўненьнем трубы тэхналягічнай нафтай складаў каля 300 млн [[Беларускі рубель|рублёў]] (122 млн даляраў) з уласных сродкаў «Гомельтранснафты Дружба» без прыцягненьня [[Пазыка|пазыкі]] і [[Бюджэт Рэспублікі Беларусь|бюджэтных]] грошай<ref name="а">{{Артыкул|аўтар=Руслан Праляскоўскі.|загаловак=Усе плюсы ўнутранага транзыту|спасылка=https://mogilev-region.gov.by/be/news/marshrut-uzho-pabudavany-yak-buduc-prakladac-naftapravod-gomel-gorki|выданьне=[[Рэспубліка (газэта)|Рэспубліка]]|тып=газэта|год=12 траўня 2020|нумар=7470|старонкі=|issn=1991-5322}}</ref>. == Узьвядзеньне == 10 чэрвеня 2020 году намесьнік кіраўніка па капітальным будаўніцтве і рамонце «Гомельтранснафты Дружба» Андрэй Карабань паведаміў: «праектныя працы пачаліся ўжо, вядуцца [[Геалёгія|геалягічныя]] пошукі і [[Геадэзія|геадэзічныя]] працы, уключаючы падрыхтоўку тэхнічных умоваў на перасячэньне з камунікацыямі»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Будаўніцтва нафтаправода «Гомель — Горкі» будзе каштаваць каля Br300 млн і пачнецца 1 лістапада|спасылка=https://blr.belta.by/economics/view/budaunitstva-naftapravoda-gomel-gorki-budze-kashtavats-kalja-br300-mln-i-pachnetstsa-1-listapada-88456-2020/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=10 чэрвеня 2020|дата доступу=22 студзеня 2022}}</ref>. 22 кастрычніка 2020 году «[[Нафтаспэцбуд]]» выканаў 1-е зварачнае [[шво]] на трубе магістралі ДН500 каля [[Бабовічы|Бабовічаў]] на паўднёвы захад ад Гомля. На будоўлі выкарыстоўвалі абсталяваньне арбітальнай [[Зварка|зваркі]]. На адкрыцьці будоўлі намесьнік старшыні ўраду Беларусі [[Юры Назараў]] адзначыў: «Гэты інвэстпраект не такі вялікі паводле кошту, але значны тым, што зьвяжа 2 рэзэрвуарныя паркі захоўваньня нафты ў Мазыры і Полацку. Гэта дасьць магчымасьць гарантаваць бясьпеку і манэўранасць 2-х буйных нафтасховішчаў. Мы таксама вядзём іх мадэрнізацыю, павялічваючы карысны аб’ём захоўваньня нафты. Неабходна забясьпечыць пастаянны запас сыравіны і бесьперабойнай працы 2-х беларускіх НПЗ, незалежна ад розных фактараў». Большасьць праектнай і будаўніча-мантажнай працы выконвалі прадпрыемствы канцэрну «[[Белнафтахім]]». Праект прадугледжваў уладкаваньне 75 пераходаў праз аўтадарогі і [[Чыгунка|чыгунку]], [[Мэліярацыя|мэліярацыйныя]] каналы і рэкі. Па [[лес]]е мелі правесьці 85 км нафтаправода<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=«Гомельтранснафта Дружба» пачала будаўніцтва нафтаправода «Гомель — Горкі»|спасылка=https://blr.belta.by/society/view/gomeltransnafta-druzhba-pachala-budaunitstva-naftapravoda-gomel-gorki-92963-2020/|выдавец=[[БелТА]]|дата публікацыі=22 кастрычніка 2020|дата доступу=22 студзеня 2022}}</ref>. Пры зварцы стыку трубаў нафтаправода выкарыстоўвалі [[робат]]а<ref>{{Навіна|аўтар=Натальля Капрыленка|загаловак=«Гомельтранснафта Дружба» распачала будаўніцтва нафтаправода «Гомель – Горкі»|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20201023/1603443339-gomeltransnafta-druzhba-raspachala-budaunictva-naftapravoda-gomel-gorki|выдавец=Газэта «[[Зьвязда]]»|дата публікацыі=23 кастрычніка 2020|дата доступу=22 студзеня 2022}}</ref>. 23 лістапада 2020 году «Беларуснафта» набыла 2 [[форвардэр]]ы «[[Амкадар]] 2662» для пагрузачна-разгрузачнай працы на будоўлі нафтаправода. Форвардэры дааснасьцілі плятформамі з дызэль-[[генэратар]]амі, зьменнымі касэтамі для газавых [[балён]]аў і грузавымі крукамі для падыманьня і апусканьня робата арбітальнай зваркі<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Новая тэхнiка|спасылка=https://www.belorusneft.by/sitebeloil/be/addUp/mediaCenter/newsDetail/novaya-tehnika-00002/|выдавец=ВА «[[Беларуснафта]]»|дата публікацыі=23 лістапада 2020|дата доступу=22 студзеня 2022}}</ref>. 19 лістапада 2021 году «Гомельтранснафта» паведаміла, што ў выніку паскарэньня будаўніцтва трубаправод «Гомель – Горкі» мелі здаць у эксплюатацыю яшчэ на 6 месяцаў раней у красавіку 2022 году<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Прапампоўку нафты спынялі, бо тэставалі новую лінію трубаправода ў абыход санкцый|спасылка=https://m.nashaniva.com/articles/280641/|выдавец=Партал «Наша ніва»|дата публікацыі=19 лістапада 2021|дата доступу=22 студзеня 2022}}</ref>. 14 жніўня 2022 году старшыня канцэрну «[[Белнафтахім]]» [[Андрэй Рыбакоў]] паведаміў пра завяршэньне будаўніцтва нафтаправода «Гомель — Горкі»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=У Беларусі дабудавалі нафтавод «Гомель-Горкі»|спасылка=https://www.racyja.com/ekanomika/u-belarusi-dabudavali-naftapravod-go/|выдавец=[[Беларускае Радыё Рацыя|Радыё «Рацыя»]]|дата публікацыі=14 жніўня 2022|дата доступу=15 жніўня 2022}}</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Накід:Беларусь}} [[Катэгорыя:Нафтаправоды Беларусі]] [[Катэгорыя:Транспарт Гомельскай вобласьці]] [[Катэгорыя:Збудаваньні Магілёўскай вобласьці]] e2zcryfojamvnkg6brp23qfkogulnd2 4 253890 2332711 2330814 2022-08-16T08:40:44Z W 11741 +15 паводле [[:c:Category:Images from Wiki Loves Earth 2022 in Belarus]] wikitext text/x-wiki __БЯЗЬ_ЗЬМЕСТУ__ : {{Іконка|інфа}} ''Калі Вы зацікавіліся конкурсам, запішыцеся ў сьпіс, дадаўшы сымбаль «хэш» і тры тыльды (<nowiki># ~~~</nowiki>), якія пры захаваньні заменяцца на ваш нік. Запіс у сьпіс сымбалічны і не накладае аніякіх абавязкаў. <div class="references-small" style="-moz-column-count:3; column-count:3; -webkit-column-count:3"> # [[Удзельнік:W|W]] ([[Гутаркі ўдзельніка:W|гутаркі]]) (каардынатар) #[[Удзельнік:Dehty|Dehty]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Dehty|гутаркі]]) #[[Удзельнік:Diluted-Sasha|Diluted-Sasha]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Diluted-Sasha|гутаркі]]) #[[Удзельнік:Плескач Екатерина|Плескач Екатерина]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Плескач Екатерина|гутаркі]]) #[[Удзельнік:Tassia24|Tassia24]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Tassia24|гутаркі]]) #[[Удзельнік:Puritymosquite|Puritymosquite]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Puritymosquite|гутаркі]]) #[[Удзельнік:Memorisist|Memorisist]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Memorisist|гутаркі]]) #[[Удзельнік:Hanna782|Hanna782]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Hanna782|гутаркі]]) #[[Удзельнік:SSIkleo|SSIkleo]] ([[Гутаркі ўдзельніка:SSIkleo|гутаркі]]) #[[Удзельнік:Saschchen|Saschchen]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Saschchen|гутаркі]]) #[[Удзельнік:Kris.zueva|Kris.zueva]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kris.zueva|гутаркі]]) #[[Удзельнік:Santrolli|Santrolli]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Santrolli|гутаркі]]) #[[Удзельнік:Sonriska|Sonriska]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Sonriska|гутаркі]]) #[[Удзельнік:Эдита1974|Эдита1974]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Эдита1974|гутаркі]]) #[[Удзельнік:Blackgrif|Blackgrif]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Blackgrif|гутаркі]]) #[[Удзельнік:AlexeyDetski|AlexeyDetski]] ([[Гутаркі ўдзельніка:AlexeyDetski|гутаркі]]) #[[Удзельнік:Slarovin|Slarovin]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Slarovin|гутаркі]]) #[[Удзельнік:Мадам Баттерфляй|Мадам Баттерфляй]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Мадам Баттерфляй|гутаркі]]) #[[Удзельнік:Eugene sloth|Eugene sloth]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Eugene sloth|гутаркі]]) #[[Удзельнік:InnaIosifovna|InnaIosifovna]] ([[Гутаркі ўдзельніка:InnaIosifovna|гутаркі]]) #[[Удзельнік:Bysel71|Bysel71]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Bysel71|гутаркі]]) #[[Удзельнік:ТАТЬЯНА ТЯШКЕВИЧ|ТАТЬЯНА ТЯШКЕВИЧ]] ([[Гутаркі ўдзельніка:ТАТЬЯНА ТЯШКЕВИЧ|гутаркі]]) #[[Удзельнік:Svetlana Besp|Svetlana Besp]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Svetlana Besp|гутаркі]]) #[[Удзельнік:H.bashura|H.bashura]] ([[Гутаркі ўдзельніка:H.bashura|гутаркі]]) ic6q5sqxi44qkdfshke6oi75y2vtxbi 0 256392 2332617 2332481 2022-08-15T15:24:29Z Hleb23 72152 паляпшэньне выгляду табліцы wikitext text/x-wiki {{Картка |пазнака = Картка/дакумэнтацыя |назва = Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў |выява = [[Файл:Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|349x349пкс]] |подпіс = Алімпійскі стадыён Ататурка |шапка1 = |метка1 = |інфо1 = '''Дата:''' '''''Кваліфікацыя:''''' 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022<br />'''''Уласна спаборніцтва:''''' 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023 |шапка2 = |метка2 = |інфо2 = '''Каманды:''' '''''Удзельнікі асноўнай часткі:''''' 32<br />'''''Усяго:''''' 78 (зь 53 асацыяцый) |шапка3 = |метка3 = |інфо3 = '''Статыстыка турніру:''' '''''Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі:'''''<br />Чэмпіён — яшчэ ня вызначаны<br />Срэбны чэмпіён — яшчэ ня вызначаны<br />Паўфіналісты — яшчэ ня вызначаныя<br />Чвэрцьфіналісты — яшчэ ня вызначаныя |шапка4 = |метка4 = |інфо4 = '''''Матчаў згулялі'''''<br />77/310 (з улікам кваліфікацыі) — 24,84% |шапка5 = |метка5 = |інфо5 = '''''Забілі галоў'''''<br />211 (з улікам кваліфікацыі) — 2,740 штоматч |шапка6 = |метка6 = |інфо6 = '''''Наведвальнасьць'''''<br />будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў |шапка7 = |метка7 = |інфо7 = '''''Найлепшы галеадор'''''<br />{{Сьцяг|Нігерыя}} Віктар Баніфэйс Аког({{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль|Юніён]]) — 5 мячоў |нізстыль = background:#ddf; |ніз = [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|← 2021—22]] І 2022—2023 І ''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|2023—24 →]]'' }} '''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' — 68-ы розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 31-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА.<br /> [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023 году|Фінал]] плянуецца згуляць на [[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]] ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. Першапачаткова стадыён быў прызначаны для правядзеньня [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году]], але й гэты, і [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021 году|фінал 2021 году]], які пасьля быў перададзены Ататурку, былі перанесены праз пандэмію [[Ковід-19]]. Пераможца Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў групавы этап [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023–2024|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024]], а таксама атрымае права згуляць зь пераможцам [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023|Лігі Эўропы УЭФА 2022—2023]] у [[Супэркубак УЭФА 2023 году|Супэркубку УЭФА 2023 году]]. Дзейным чэмпіёнам зьяўляецца [[Рэал Мадрыд]], які перамог у рэкордных чатырнаццаці сэзонах (заваяваў 14 тытулаў), апошні ў папярэднім розыгрышы. == Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях == Усяго 78 камандаў ад 53 зь 55 асацыяцый сябраў УЭФА будуць ўдзельнічаць у Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір і гэтаксама Расеі, якая атрымала забарону на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках камандаў у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі: * Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА. * 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш. * Кожная з асацыяцый 7—15 месцаў (акрамя Расеі) кваліфікуюць па дзьве каманды. * Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе. * Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—22]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021—2022]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Рэал Мадрыд]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2022-23 праз Гішпанскую Ля Лігу ў якасьці чэмпіёна, але як пермаможца яшчэ й [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022]] будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызёру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Айнтрахт Франкфурт]] перамог у [[Ліга Эўропы 2021—2022 гадоў|Лізе Эўропы 2021—2022]], праваліўшы адбор ў [[Бундэсьліга|Бундэсьлізе]], заняўшы там адзінаццатае месца, значыць [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт Франктфурт]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў, але колькасьць камандаў, што адправіцца ў эўракубкі ня зьменіцца, таму ў Лігу Эўропы 2022-23 адправіцца толькі [[Уніён Бэрлін|пятая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]] (замест двух, як летась), а ў Лігу канфэрэнцыяў 2022-23 толькі [[Фрайбург (футбольны клюб)|шостая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]], [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] стаў сёмай камандай ад нямецкай асацыяцыі, што дапускаецца максімальнай колькасьцю ўдзельнікаў ад адной асацыяцыі ў эўракубках. === Рэйтынг асацыяцыяў === * (УЭЛ) — дадатковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]]. * (АУС) — адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору ў Лігу Чэмпіёнаў. * (ЗАБ) — забарона на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]. {| class="wikitable" |+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфі-цыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !1 |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Ангельшчына]] |100.569 | rowspan="4" |4 | | |- !2 |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Гішпанія]] |97.855 | | |- !3 |{{Сьцяг|Італія}} [[Італія]] |75.438 | | |- !4 |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Нямеччына]] |73.570 | | +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22|УЭЛ]]) |- !5 |{{Сьцяг|Францыя}} [[Францыя]] |56.081 | rowspan="2" |3 | | |- !6 |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Партугалія]] |48.549 | | |- !7 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Нідэрлянды]] |39.200 |2 | | |- !8 |{{Сьцяг|Расея}} [[Расея]] |38.382 |0 | -8,267 |(ЗАБ) |- !9 |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бэльгія]] |36.500 | rowspan="7" |2 | | |- !10 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Аўстрыя]] |35.825 | | |- !11 |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Шатляндыя]] |33.375 | | |- !12 |{{Сьцяг|Украіна}} [[Украіна]] |33.100 | | |- !13 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Турэччына]] |30.100 | | |- !14 |{{Сьцяг|Данія}} [[Данія]] |27.875 | | |- !15 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Кіпр]] |27.750 | | |- !16 |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Сэрбія]] |26.750 | rowspan="4" |1 | | |- !17 |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Чэхія]] |26.600 | | |- !18 |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Харватыя]] |26.275 | | |- !19 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Швайцарыя]] |26.225 | | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфі-цыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !20 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Грэцыя]] |26.000 | rowspan="13" |1 | | |- !21 |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Ізраіль]] |24.375 | | |- !22 |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Нарвэгія]] |21.000 | | |- !23 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Швэцыя]] |20.500 | | |- !24 |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Баўгарыя]] |20.375 | | |- !25 |{{Сьцяг|Румынія}} [[Румынія]] |18.200 | | |- !26 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Азэрбайджан]] |16.875 | | |- !27 |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Казахстан]] |15.625 | -3,125 | |- !28 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Вугоршчына]] |15.500 | | |- !29 |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Беларусь]] |15.250 | -2,625 | |- !30 |{{Сьцяг|Польшча}} [[Польшча]] |15.125 | | |- !31 |{{Сьцяг|Славенія}} [[Славенія]] |14.250 | | |- !32 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Славаччына]] |13.625 | | |- !33 |{{Сьцяг|Ліхтэнштайн}} [[Ліхтэнштайн]] |9.000 |0 | |(АУС) |- !34 |{{Сьцяг|Летува}} [[Летува]] |8.750 | rowspan="4" |1 | | |- !35 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Люксэмбург]] |8.250 | | |- !36 |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Босьнія і Герцагавіна]] |8.000 | | |- !37 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Ірляндыя]] |7.875 | | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфі-цыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !38 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Паўночная Македонія]] |7.625 | rowspan="18" |1 | | |- !39 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Армэнія]] |7.375 | | |- !40 |{{Сьцяг|Латвія}} [[Латвія]] |7.375 | | |- !41 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Малдова|Альбанія]] |7.250 | -1,750 | |- !42 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Паўночная Ірляндыя]] |6.958 | | |- !43 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Грузія]] |6.875 | +1,000 | |- !44 |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[Фінляндыя]] |6.875 | | |- !45 |{{Сьцяг|Малдова}} [[Латвія|Малдова]] |6.875 | | |- !46 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Мальта]] |6.375 | | |- !47 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[Фарэрскія астравы]] |6.125 | +1,500 | |- !48 |{{Сьцяг|Косава}} [[Косава]] |5.833 | | |- !49 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Гібральтар]] |5.666 | +0,375 | |- !50 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Чарнагорыя]] |5.000 | -0,125 | |- !51 |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Ўэйлз]] |5.000 | +0,666 | |- !52 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Ісьляндыя]] |4.875 | +1,875 | |- !53 |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Эстонія]] |4.750 | +0,541 | |- !54 |{{Сьцяг|Андора}} [[Андора]] |3.331 | +0,500 | |- !55 |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Сан-Марына]] |1.166 | +0,667 | |} |} === Разьмеркаваньне === Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Рэал Мадрыд|Рэал]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што праз перамогу ў пяпярэднім [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|розыгрышу]], што праз атрыманьне чэмпіёнства ў гішпанскай Ля Лізе, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся ў месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў, падобным чынам на зьмяненьні паўплывала [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], падсумоўваючы зьмены: * Чэмпіёны 11 і 12 асацыяцый (Шатляндыі ды Ўкраіны адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 13 і 14 асацыяцый (Турэцкай ды Дацкай адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыйнага плэй-оф замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 15 і 16 асацыяцый (Кіпру ды Сэрбіі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 18, 19, 20 ды 21 асацыяцый (Харвацкай, Швайцарскай, Грэцкай ды Ізраільскай адпаведна) уступаюць у розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Срэбныя чэмпіёны 10 і 11 асацыяцый (Аўстрыі й Шатляндыі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (шляху прадстаўнікоў ліг). {| class="wikitable" |+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 ! colspan="2" | !Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш !Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд (4 каманды) | * 4 чэмпіёны з асацыяцыяў 52—55 | |- ! colspan="2" |Першы кваліфікацыйны раўнд (30 камандаў) | * 29 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 22—51 (акрамя Ліхтэнштайну) | * 1 пераможца папярэдняга раўнду |- ! rowspan="2" |Другі кваліфікацыйны раўнд (24 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (20 камандаў) | * 5 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 17—21 | * 15 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 камандаў) | * 4 срэбных чэмпёны з асацыяцыяў 12—15 | |- ! rowspan="2" |Трэці кваліфікацыйны раўнд (20 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (12 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 15—16 | * 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (8 камандаў) | * 4 срэбныя чэмпіёны з асацыяцыяў 7—11 (акрамя Расеі) * 2 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 5—6 | * 2 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! rowspan="2" |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф (12 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (8 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 13—14 | * 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 каманды) | | * 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Групавы этап (32 каманды) | * Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы * 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-12 (акрамя Расеі) * 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцыяў 1-6 * 4 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 1-4 * 4 уладальнікі чацьвёртых месцаў з асацыяцыяў 1-4 | * 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў) * 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Плэй-оф асноўнай часткі (16 камандаў) | | * 8 пераможцаў груповога этапу * 8 срэбных пераможцаў групавога этапу |} === Каманды-ўдзельнікі === Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры: * ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў. * ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы. * 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазіцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сезону. * Прп-: пазіцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сезонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамендацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах. Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ'''). Колерам паказаны працягваньне ўдзелу ў розыгрышы, або спыненьне онлайн, падчас правядзеньня турніру. {| class="wikitable" |+Колер |style="background-color:#FFE4E1;" |Каманда выбыла з розыгрышу |- |style="background-color:#90EE90;" |Каманда пасьпяхова прасоўваецца па розыгрышы, або рыхтуецца ўступіць у яго |- |style="background-color:#F0FFF0;" |Каманда ўступіць у розыгрыш неўзабаве |} {| class="wikitable" |+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 ! colspan="2" |Раўнд уступленьня ! colspan="4" |Каманды |- ! colspan="2" rowspan="7" |Групавы этап |style="background-color:#F0FFF0;" | {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (1-ы)^ЛЧ |style="background-color:#F0FFF0;" | {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] ([[Франкфурт-на-Майне|Франкфурт]]) (ЛЭ) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (2-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (3-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] ([[Лёндан]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (2-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] ([[Нэапаль]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (2-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] ([[Левэркузэн]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль|Алімпік]] ([[Марсэль]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (1-ае) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (Прп-1-ы) | colspan="3" | |- ! colspan="6" | |- !Плэй-оф кваліфікацыі !ЧШ |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (1-ы) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Трэці кваліфікацыйны раўнд !<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая) | colspan="2" | |- ! rowspan="2" |<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (2-і) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (2-і) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (2-і) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Другі кваліфікацыйны раўнд ! rowspan="2" |<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (1-ая) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае) | | colspan="2" | |- !<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (Прп-2-ое) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) (2-ое) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) (2-і) |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" rowspan="8" |Першы кваліфікацыйны раўнд |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) (1-ыя) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) (1-ая) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) (1-ыя) | | | |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) (1-ая) |} Заўвагі: # '''[[Расея]]:''' 28 лютага 2022 году расейскія футбольныя клюбы й зборныя былі адхілены ад спаборніцтваў ФІФА і УЭФА праз уварваньне Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе. 2 траўня 2022 году УЭФА пацьвердзіла, што расейскія клюбы будуць выключаныя са спаборніцтваў УЭФА 2022—2023 гадоў. # '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай футбольнай федэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор праходзіць па Швайцарскай квоце. Адзінае эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]]. # '''[[Украіна]]:''' Украінская Прэм’ер-ліга 2021-22 гадоў была спыненая праз расейскае ўварваньне ва Ўкраіну ў 2022 годзе. Дзьве лепшыя каманды лігі на момант спыненьня (данецкі «Шахтар» і кіеўскае «Дынама») былі абраныя Ўкраінскай асацыяцыяй футболу для ўдзелу ў Лізе чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў. == Расклад матчаў == Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які мусіў прайсьці ў пятніцу. Усе лёсаваньні мусяць прайсьці ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Ньён]]е, за выключэннем лёсаваньня групавога этапу, якое адбудзецца ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. {| class="wikitable" |+Расклад матчаў на Лігу чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 !Фаза !Раўнд !Лёсаваньне !Першы матч !Другі матч |- | rowspan="4" |Кваліфікацыя |Папярэдні раўнд |7 чэрвеня 2022 |21 чэрвеня 2022 (паўфіналы) |24 чэрвеня 2022 (фінал) |- |Першы кваліфікацыйны раўнд |14 чэрвеня 2022 |5—6 ліпеня 2022 |12—13 ліпеня 2022 |- |Другі кваліфікацыйны раўнд |15 чэрвеня 2022 |19—20 ліпеня 2022 |26—27 ліпеня 2022 |- |Трэці кваліфікацыйны раўнд |18 ліпеня 2022 |2—3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |Плэй-оф |Кваліфікацыйны плэй-оф |2 жніўня 2022 |16—17 жніўня 2022 |23—24 жніўня 2022 |- | rowspan="6" |Групавы этап |1 гульнявы дзень | rowspan="6" |25 жніўня 2022 | colspan="2" |6—7 верасьня 2022 |- |2 гульнявы дзень | colspan="2" |13—14 верасьня 2022 |- |3 гульнявы дзень | colspan="2" |4—5 кастрычніка 2022 |- |4 гульнявы дзень | colspan="2" |11—12 кастрычніка 2022 |- |5 гульнявы дзень | colspan="2" |25—26 кастрычніка 2022 |- |6 гульнявы дзень | colspan="2" |1—2 лістапада 2022 |- | rowspan="4" |Гульні на вылет |Раўнд шаснаццаці |7 лістапада 2022 |14-15 і 21—22 лютага 2023 |7-8 і 14—15 сакавіка 2023 |- |Чвэрцьфіналы | rowspan="3" |17 сакавіка 2023 |11—12 красавіка 2023 |18—19 красавіка 2023 |- |Паўфіналы |9—10 траўня 2023 |16—17 траўня 2023 |- |Фінал | colspan="2" |10 чэрвеня 2023 году на «[[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]]» у [[Стамбул]]е. |} == Кваліфікацыйныя раўнды == === Папярэдні раўнд === Лёсаваньне адбылося па раскладзе 7 чэрвеня. Удзельнічаць маюцца ў папярэднім раўндзе чатыры каманды. Пасеў камандаў для лёсаваньня быў заснаваны на іх клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022 году з двума пасеянымі і двума непасеянымі. Усе матчы пройдуць на стадыёне Вікінгура ў Рэйк’явіку, Ісьляндыя. Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Пераможаныя ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна пяройдуць у другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022-23|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !Лік !Каманда 2 !Галы й галеадоры |- ! colspan="3" |Паўфіналы ! |- |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) |1-6 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Закарыя Бегларышвілі|Бегларышвілі]] 6' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Даглес Макляган|Макляган]] 10' (1:1), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 27' (1:2), [[Халдур Шмаўры Сыгурдсан|Сыгурдсан]] 45' (1:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 49' (1:4), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 71' (1:5), [[Юліўс Магнусан|Магнусан]] 77' (1:6) |- |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) |1-2 |{{Сьцяг|Андора}}''' [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])''' |[[Даніла Эзэкіэль Рынальдзі|Рынальдзі]] 45+2' (1:0), [[Хэніс Сальдэвіля Сольдуга|Сальдэвіля]] 55' (1:1), 66' (1:2) |- ! colspan="3" |Фінал ! |- |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) |0-1 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 68' (0:1) |} === Першы кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 14 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 6 й 7 ліпеня, а матчам у адказ — 12 й 13 ліпеня 2022 году. Пераможцы двубою накіроўваюцца ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Пераможаным наканавана перавесьціся ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022—2023|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |- |{{Сьцяг|Армэнія}}''' [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) |0:0 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1. — 2.[[Бісмарк Аджэй-Баатэнг|Нана]] 6' (0:1), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 89' (1:1), [[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] 94' (1:2), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 119' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Яўген Кочук|Кочук]]{{пэнгол}}<br />[[Артак Даш'ян|Даш'ян]]{{пэнгол}}<br />[[Аванес Арутунян|Арутунян]]{{пэнгол}}<br />[[Артур Авагян|Авагян]]{{пэнгол}}<br />|лік=4-3|кам2={{пэнгол}}[[Марка Дуганджыч|Дуганджыч]]<br />{{пэнміма}}[[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] <br />{{пэнгол}}[[Андрэй Бурка|Бурка]] <br />{{пэнгол}}[[Карла Мухар|Мухар]] <br />{{пэнміма}}[[Марыё Хорхэ Маліка Паўліна|Камора]]}} |- |{{Сьцяг|Славенія}}''' [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]''' |2:0{{Заўвага|Пераможаны ў гэтым двубоі перайшоў у 3 кваліфікацыйны этап Лігі Канфэрэнцыяў 2022—2023.|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}} |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) |0:0 |2:0 | colspan="7" |1. — 2.[[Рока Батурына|Батурына]] 12' (1:0), 56' (2:0) |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}}''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) |2:0 |1:0 | colspan="7" |1.[[Алекс Сантана|Сантана]] 74' (1:0), [[Матыяс Фабіян Тысэра|Тысэра]] 90+1' (2:0) 2.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 53' (3:0) |- |{{Сьцяг|Люксэмбург}}''' [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])''' |3:1 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] |1:0 |2:1 | colspan="7" |1.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 71' (1:0) 2.[[Філіп Боіч|Боіч]] 49' (2:0), [[Дэйвід Сінані|Сінані]] 61' (3:0), [[Рэдан Джыджа|Джыджа]] 78' (3:1) |- |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) |1:5 |{{Сьцяг|Вугоршчына}}''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |0:0 |1:5 | colspan="7" |1. — 2.[[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 4' (0:1), 17' (0:2), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 21' (0:3), [[Ігар Сяргееў|Сяргееў]] 23' (1:3), [[Форчун Басі|Басі]] 74' (1:4), 90+1' (1:5) |- |{{Сьцяг|Швэцыя}}''' [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]''' |6:5 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) |3:2 |3:3 | colspan="7" |1.[[Мартын Ульсан|Ульсан]] 16' (1:0), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 38' (1:1), [[Уля Тойванэн|Тойванэн]] 42' (2:1), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 84' (3:1), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 90+3' (3:2) 2.[[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 15' (3:3), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 34' (4:3), [[Фэлікс Бэіма|Бэіма]] 44' (5:3), [[Андэрс Крыстыянсэн|Крыстыянсэн]] 49' (6:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 56' (6:4), [[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 75' (6:5) |- |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) |1:2 |{{Сьцяг|Летува}}''' [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |1:1 |0:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Назьмі Грыпшы|Грыпшы]] 15' (1:0), [[Олівэр Баф|Баф]] 25' (1:1) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 97' (1:2) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}}''' [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])''' |2:2{{Заўвага|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}}(5:4){{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы каманды білі пэнальці|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) |1:0 |1:2{{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы быў задзейнічаны дадатковы час у два таймы па 15 хвілінаў|назва=д.ч.}} |1.[[Мануэль Мартыч|Мартыч]] 11' (1:0) 2.[[Артур Зюзінc|Зюзінc]] 48' (1:1), [[Стэфан Паніч|Паніч]] 56' (1:2), [[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]] 75' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Сантэры Вяянянен|Вяянянен]]{{пэнгол}}<br />[[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]]{{пэнгол}}<br />[[Боян Радулавіч|Радулавіч]]{{пэнгол}}<br />[[Фабіян Сэрарэнс|Сэрарэнс]]{{пэнгол}}<br />[[Каспэр Тэрха|Тэрха]]{{пэнгол}}|лік=5-4|кам2={{пэнгол}}[[Віталь Ягадзінскіс|Ягадзінскіс]]<br />{{пэнгол}}[[Таміслаў Шарыч|Шарыч]] <br />{{пэнміма}}[[Стэфан Паніч|Паніч]] <br />{{пэнгол}}[[Жыга Ліпушчак|Ліпушчак]] <br />{{пэнгол}}[[Пётр Марэш|Марэш]]}} |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}}''' [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |4:3 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) |3:0 |1:3 | colspan="7" |1.[[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 11' (1:0), 31' (2:0), 58' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:0) 2.[[Мэдс Бо Мікэльсэн|Мікэльсэн]] 12' (3:1), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 20' (3:2), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 55 ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:2), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 85' (4:3) |- |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) |1:2 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}}''' [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])''' |1:0 |0:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Раян Бробэл|Бробэл]] 57' (1:0) 2.[[Джэймі Малгры|Малгры]] 90+4' (1:1), [[Ітан Дэвайн|Дэвайн]] 95' (1:2) |- |{{Сьцяг|Ірляндыя}}''' [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) |3:0 |0:0 | colspan="7" |1.[[Ронан Фін|Фін]] 25' (1:0), [[Дылан Ўотс|Ўотс]] 40' (2:0), [[Роры Гэфні|Гэфні]] 78' (3:0) 2.— |- |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) |2:5 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}}''' [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |1:0 |1:5 | colspan="7" |1.[[Мікаэль Ісгак|Ісгак]] 41' (1:0) 2.[[Крыстафэр Вэльдэ|Вэльдэ]] 1' (2:0), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 14' (2:1), [[Філіп Азобіч|Азобіч]] 42' (2:2), [[Кэвін Давід Мэдына Рэнтэрыя|Мэдына]] 56' (2:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 74' (2:4), [[Абас Гусэйнаў|Гусэйнаў]] 77' (2:5) |- |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}}''' [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) |3:0 |0:2 | colspan="7" |1.[[Мамаду Данфа|Данфа]] 11' (1:0), [[Сандэй Адэтунджы|Адэтунджы]] 28' (2:0), [[Скот Ўайзмэн|Ўайзмэн]] 62' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:0) 2.[[Хуан Франсіска Гарсія Пенья|Хуанфры]] 32' (3:1), [[Лі Гэнры Касьяр|Касьяр]] 69 (3:2) |- |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) |0:1 |{{Сьцяг|Малдова}}''' [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 | colspan="7" |1. — 2.[[Ігар Савіч|Савіч]] 22' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:1) |- |{{Сьцяг|Славаччына}}''' [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1. — 2.[[Зурыка Давіташвілі|Давіташвілі]] 104' (0:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 115' (1:1), [[Іван Шапоньчык|Шапоньчык]] 120+3' (2:1) |} === Другі кваліфікацыцны раўнд === Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 15 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 19 й 20 ліпеня, а матчам у адказ — 26 й 27 ліпеня 2022 году адпаведна. Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Пераможаныя на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі адпраўляюцца ў частку шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |+Чэмпіёнскі шлях |'''{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |5:3 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) |1:2 |4:1 |1.[[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 70' (1:0), [[Гурам Кашыа|Кашыа]] 81' (1:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 86' (1:2) 2.[[Франк Балі|Балі]] 20' (2:2), [[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 31' (3:2), [[Вэрнан ДэМарка Марлякі|ДэМарка]] 70' (3:3), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 89' (4:3), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 90+5' (5:3) |- |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) |2:2 |1:0 |1.[[Кэвен да Сілва Інасіў|Кэвен]] 25' (0:1), [[Арыян Адэмі|Адэмі]] 44' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 86' (2:1), [[Рэнальда Сефас|Сефас]] 89' (2:2) 2.[[Арыян Адэмі|Адэмі]] 47' (3:2) |- |'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |5:4 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] |3:2 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 17' (1:0), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 36' (2:0), 65' (3:0), [[Ліндрыт Камбэры|Камбэры]] 65' (3:1), [[Мірлінд Крэзью|Крэзью]] 85' (3:2) 2.[[Максім Мядзьведзеў|Мядзьведзеў]] 4' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 56' (4:3), [[Іван Сантыні|Сантыні]] 90+6' (4:4), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 98 (5:4) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) |1:7 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |1:2 |0:5 |1.[[Томаш Хоры|Хоры]] 6' (0:1), [[Боян Радулавіч|Радулавіч]] 50' (1:1), [[Ян Копіц|Копіц]] 57' (1:2) 2.[[Лудэк Пэрніца|Пэрніца]] 11' (1:3), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 21' (1:4), [[Лукаш Гэйда|Гэйда]] 31' (1:5), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 76' (1:6), [[Ян Клімент|Клімент]] 84' (1:7) |- |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) |1:8 |'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |1:0 |0:8 |1.[[Кірк Міляр|Міляр]] 83' (1:0) 2.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 7' (1:1), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 23' (1:3), [[Ульрык Салтнэс|Салтнэс]] 29' (1:4), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 52' (1:5), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 54' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:6), [[Альфонс Сампстэд|Сампстэд]] 73' (1:7), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 88' (1:8) |- |'''{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] |1:0 |2:0 |1.[[Фаб'ен Урэга|Урэга]] 49' (1:0) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 34' (2:0), [[Рэнан Алівэйра|Алівэйра]] 52' (3:0) |- |'''{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) |3:0 |1:2 |1.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 26' (1:0), 35' (2:0), [[Ігар Тыяга Насымента Радрыгес|Тыяга]] 90+4' (3:0) 2.[[Аарон Грын|Грын]] 21' (3:1), [[Айдама Эмаку|Эмаку]] 88' (3:2), [[Каўлі Алівэйра Соўза|Каўлі]] 90+4' (4:2) |- |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] |0:1 |'''{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 |1. — 2.[[Мамо Янсанэ|Янсанэ]] 90+2' (0:1) |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |5:1 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) |1:1 |4:0 |1.[[Філіп Аксель Фрыгаст Цынкернагэль|Цынкернагэль]] 7' (0:1), [[Долеў Хазіза|Хазіза]] 90+2' (1:1) 2.[[Цярон Чэры|Чэры]] 5' (2:1), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 61' (3:1), 65' (4:1), [[Мухамад Абу Фана|Абу Фана]] 86' (5:1) |- |'''{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) |0:1 |4:1 |1.[[Самір Хаджы|Хаджы]] 72' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (0:1) 2.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 21' (0:2), [[Карлёс Джэмісан Тэлес дос Сантас Жуніёр|Жуніньё]] 24' (1:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 53' (2:2), [[Юзуф Атубанджа|Атубанджа]] 75' (3:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 85' (4:2) |} {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |+Шлях прадстаўнікоў лігі |'''{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) |1:1 |1:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Адам Дзюрча|Дзюрча]] 81' (0:1), [[Эрык Сьвятчанка|Сьвятчанка]] 84' (1:1) 2.[[Віктар Алатунджы|Алатунджы]] 9' (1:2), [[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]] 12' (2:2) | colspan="3" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]]{{пэнгол}}<br />[[Піёнэ Сыста|Сыста]]{{пэнгол}}<br />[[Олівэр Сёрэнсэн|Сёрэнсэн]]{{пэнгол}}<br />[[Нікаляс Дур|Дур]]{{пэнгол}}<br />[[Соры Каба|Каба]]{{пэнміма}}|лік=4:3|кам2={{пэнміма}}[[Омры Альтман|Альтман]]<br />{{пэнгол}}[[Хрвое Мілічавіч|Мілічавіч]] <br />{{пэнгол}}[[Хасэ Рома|Рома]] <br />{{пэнгол}}[[Бруна Гама|Гама]] <br />{{пэнміма}}[[Густаву Ледыш|Ледыш]]}} |- |'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="4" |1.— 2.[[Віталь Буяльскі|Буяльскі]] 57' (1:0), [[Атыла Салаі|Салаі]] 89' (1:1), [[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 114' (2:1) |} === Трэці кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 18 ліпеня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 20 камандам наканаваны ўдзел у трэцім кваліфікацыйным раўндзе. Яны падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (12 камандаў) * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (8 камандаў) Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) |4:0 |0:2 |1.[[Мацьё Філіп Пейбэрн|Пейбэрн]] 38' ([[Аўтагол|аўта]]) (1:0), [[Алі Махамад Аль Фаз|Махамад]] 54' (2:0), 62' (3:0), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 79' (4:0) 2.[[Эрвэн Анжэнда|Анжэнда]] 19' (4:1), [[Ісраэль Коль|Коль]] 26' (4:2) |- |'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) |1:1 |3:1 |1.[[Франк Балі|Балі]] 17' (0:1), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 34 (1:1) 2.[[Абдэля Зубір|Зубір]] 7' (2:1), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 54' (3:1), 78' (4:1), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 86' (4:2) |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) |3:6 |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |1:2 |2:4 |1.[[Дына Пэрыч|Пэрыч]] 6' (0:1), [[Сэрджыё Пат|Пат]] 9' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:2), [[Бэрнард Тэкпэтэй|Тэкпэтэй]] 22' (1:2) 2.[[Ёсіп Дрміч|Дрміч]] 12' (1:3), [[Міслаў Оршыч|Оршыч]] 27' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:4), 44' (1:5), [[Кірыл Дэспадаў|Дэспадаў]] 45+4' (2:5), 49' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:5), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 87' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:6) |- |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) |2:4 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |1:2 |1:2 |1.[[Рашыд Аканбі|Аканбі]] 36' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Томаш Хоры|Хоры]] 40' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:1), [[Павал Буха|Буха]] 55' (1:2) 2.[[Ян Клімент|Клімент]] 10' (1:3), [[Рашыд Аканбі|Аканбі]] 47' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:3), [[Джон Маскера Рэбальеда|Маскера]] 61' (2:4) |- |'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |6:1 |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) |5:0 |1:1 |1.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 33' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 36' (2:0), [[Ларш-Ёргэн Сальвесэн|Сальвесэн]] 58' (3:0), [[Марыўс Хойбратэн|Хойбратэн]] 61' (4:0), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 90+3' (5:0) 2.[[Франціс Кярэмах|Кярэмах]] 39' (5:1), [[Жоэл Мугіша Мвука|Мвука]] 50' (6:1) |- |'''{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])''' |7:0 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) |5:0 |2:0 |1.[[Асман Букары|Букары]] 29' (1:0), [[Гелёр Канга|Канга]] 33' (2:0), [[Асман Букары|Букары]] 44' (3:0), 70' (4:0), [[Стэфан Мітравіч|Мітравіч]] 77' (5:0) 2.[[Гелёр Канга|Канга]] 44' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (6:0), [[Мілан Паўкаў|Паўкаў]] 60' (7:0) |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) |3:4 |'''{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])''' |1:1 |2:3{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Джоўі Вээрман|Вээрман]] 38' (0:1), [[Аксэль Дызазі|Дызазі]] 80' (1:1) 2.[[Джоўі Вээрман|Вээрман]] 21' (1:2), [[Гільерма Марыпан|Марыпан]] 58' (2:2), [[Вісам Бэн Едэр|Бэн Едэр]] 70' (3:2), [[Эрык Гут’ерэс|Гут’ерэс]] 89' (3:3), [[Люўк дэ Ёнг|дэ Ёнг]] 109' (3:4) |- |'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])''' |3:1 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) |1:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 28' (1:0) 2.[[Расмус Вінтэр Хойлунд|Хойлунд]] 27' (1:1), [[Канстантын Выўчарэнка|Выўчарэнка]] 97' (2:1), [[Віктар Цыганкоў|Цыганкоў]] 112' (3:1) |- |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) |2:3 |'''{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])''' |2:0 |0:3 |1.[[Тэдзі Тэўма|Тэўма]] 27' (1:0), [[Дантэ Ванцэйр|Ванцэйр]] 76' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:0) 2.[[Джэймз Тавэрньер|Тавэрньер]] 45' (2:1), [[Антоніа-Мірка Чолак|Чолак]] 58' (2:2), [[Малік Тыльман|Тыльман]] 79' (2:3) |- |'''{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])''' |7:2 |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) |4:1 |3:1 |1.[[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 17' (1:0), 33' (2:0), [[Энцо Херэміяс Фернандэс|Фернандэс]] 40' (3:0), [[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 61' (4:0), [[Піёнэ Сыста|Сыста]] 78' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:1) 2.[[Энцо Херэміяс Фернандэс|Фернандэс]] 23' (5:1), [[Энрыке Пэрэйра Араўха|Араўха]] 56' (6:1), [[Піёнэ Сыста|Сыста]] 63' (6:2), [[Дыёгу Гансалвіш|Гансалвіш]] 88' (7:2) |} === Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф === Лёсаваньне раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф адбылося 2 жніўня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 12 камандаў будзе ўдзельнічаць у раўндзе кваліфікацыйнага плэй-оф. Яны падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (8 камандаў): 2 каманды, што пачынаюць свой удзел з гэтага раўнду й 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (4 каманды): 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. Для пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раунду, чыя асоба не была вядомая на момант лёсаваньня (а гэта ўсе ўдзельнікі, акрамя [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгагена]] ды [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспора]]), выкарыстоўваўся клюбны каэфіцыент каманды, што мае найвышэйшы рэйтынг у кожнай з пар. Першая каманда, што выбіралася ў кожнай пары падчас лёсаваньня, стала камандай-гаспадыняй першага матчу. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |- |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) |матч 1 |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) |17 жніўня 2022 |23 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] |матч 2 |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) |16 жніўня 2022 |24 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) |матч 3 |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) |17 жніўня 2022 |23 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] |матч 4 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) |16 жніўня 2022 |24 жніўня 2022 |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |- |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) |матч 5 |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) |17 жніўня 2022 |23 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) |матч 6 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) |16 жніўня 2022 |24 жніўня 2022 |} == Статыстыка == У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды групавога этапу, што раўнды плэй-оф. {| class="wikitable" |+ !месца !Топ-10 найлепшых галеадораў !Колькасьць забітых мячоў |- |1 |{{Сьцяг|Нігерыя}} [[Віктар Баніфэйс Аког]] ({{мова-en|''Victor Boniface Okoh''|скарочана}}) [[Юніён Сэн-Жыль (футбольны клюб)|Юніён Сэн-Жыль]] перайшоў летам 2022 падчас сэзону з [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімта]], калі на ягоным рахунку ўжо было 5 мячоў |5 |- | rowspan="3" |2-4 |''{{Сьцяг|Бразылія}} [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі]] ({{Мова-парт|''Kady Iuri Borges Malinowski''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]]'' |4 |- |''{{Сьцяг|Сэнэгал}} [[Ібраіма Ваджы]] ({{Мова-франц|''Ibrahima Wadji''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]]'' |4 |- |{{Сьцяг|Малі}} [[Адама Малюда Траарэ]] ({{Мова-франц|''Adama Malouda Traoré''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] |4 |- | rowspan="7" |5-11 |''{{Сьцяг|Гана}} [[Асман Букары]] ({{Мова-en|''Osman Bukari''|скарочана}}) [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]]'' |3 |- |''{{Сьцяг|Партугалія}} [[Гансалу Рамуш]] ({{Мова-парт|''Gonçalo Matias Ramos''|скарочана}}) [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]]'' |3 |- |''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына]] ({{Мова-no|''Amahl William D'vaz Pellegrino''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'' |3 |- |''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Рунар Эспэйорд]] ({{Мова-no|''Runar Espejord''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'' |3 |- |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Крысталь Маўні Інгасан]] ({{Мова-ісьл|''Kristall Máni Ingason''|скарочана}}) [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] |3 |- |''{{Сьцяг|Гаіці}} [[Францьдзі П'ера]] ({{Мова-франц|''Frantzdy Pierrot''|скарочана}}) [[Макабі Хайфа|Макабі]]'' |3 |- |{{Сьцяг|Кіпр}} [[П'ерас Сатырыю]] ({{Мова-грэц|''Πιέρος Σωτηρίου''|скарочана}}) [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] |3 |} == Крыніцы == {{Крыніцы}}[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/ Афіцыйны сайт Лігі чэмпіёнаў UEFA]{{Заўвага|Па сканчэньні розыгрышу 2022-23 гадоў старонка гэтага розыгрышу будзе месьціцца па іншым адрасе, глядзіце ўважліва}} == Заўвагі == {{Заўвагі}} {{Парады артыкулу|няма крыніцаў|няма катэгорыяў|артаграфія}} {{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}} [[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА]] [[Катэгорыя:2022 год у футболе]] [[Катэгорыя:2023 год у футболе]] dvwx4tbsqy9idgvrbe8k8ma0d7lsfxs 2332706 2332617 2022-08-16T07:04:36Z Hleb23 72152 /* Рэйтынг асацыяцыяў */ дадаў колькасьць клюбаў, якія працягваюць удзел у эўракубках wikitext text/x-wiki {{Картка |пазнака = Картка/дакумэнтацыя |назва = Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў |выява = [[Файл:Istanbul Atatürk Olympic Stadium 1.jpg|349x349пкс]] |подпіс = Алімпійскі стадыён Ататурка |шапка1 = |метка1 = |інфо1 = '''Дата:''' '''''Кваліфікацыя:''''' 21 чэрвеня — 24 жніўня 2022<br />'''''Уласна спаборніцтва:''''' 6 верасьня 2022 — 10 чэрвеня 2023 |шапка2 = |метка2 = |інфо2 = '''Каманды:''' '''''Удзельнікі асноўнай часткі:''''' 32<br />'''''Усяго:''''' 78 (зь 53 асацыяцый) |шапка3 = |метка3 = |інфо3 = '''Статыстыка турніру:''' '''''Найпасьпяховейшыя ўдзельнікі:'''''<br />Чэмпіён — яшчэ ня вызначаны<br />Срэбны чэмпіён — яшчэ ня вызначаны<br />Паўфіналісты — яшчэ ня вызначаныя<br />Чвэрцьфіналісты — яшчэ ня вызначаныя |шапка4 = |метка4 = |інфо4 = '''''Матчаў згулялі'''''<br />77/310 (з улікам кваліфікацыі) — 24,84% |шапка5 = |метка5 = |інфо5 = '''''Забілі галоў'''''<br />211 (з улікам кваліфікацыі) — 2,740 штоматч |шапка6 = |метка6 = |інфо6 = '''''Наведвальнасьць'''''<br />будзе запоўнена па завяршэньні ўсіх матчаў |шапка7 = |метка7 = |інфо7 = '''''Найлепшы галеадор'''''<br />{{Сьцяг|Нігерыя}} Віктар Баніфэйс Аког({{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль|Юніён]]) — 5 мячоў |нізстыль = background:#ddf; |ніз = [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|← 2021—22]] І 2022—2023 І ''[[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024 гадоў|2023—24 →]]'' }} '''Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' — 68-ы розыгрыш трафэю з часоў Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў і 31-ы розыгрыш пад назвай Ліга чэмпіёнаў УЭФА.<br /> [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023 году|Фінал]] плянуецца згуляць на [[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]] ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. Першапачаткова стадыён быў прызначаны для правядзеньня [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году|фіналу Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2020 году]], але й гэты, і [[Фінал Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021 году|фінал 2021 году]], які пасьля быў перададзены Ататурку, былі перанесены праз пандэмію [[Ковід-19]]. Пераможца Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 гадоў аўтаматычна кваліфікуецца ў групавы этап [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2023–2024|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2023—2024]], а таксама атрымае права згуляць зь пераможцам [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023|Лігі Эўропы УЭФА 2022—2023]] у [[Супэркубак УЭФА 2023 году|Супэркубку УЭФА 2023 году]]. Дзейным чэмпіёнам зьяўляецца [[Рэал Мадрыд]], які перамог у рэкордных чатырнаццаці сэзонах (заваяваў 14 тытулаў), апошні ў папярэднім розыгрышы. == Разьмеркаваньне камандаў па асацыяцыях == Усяго 78 камандаў ад 53 зь 55 асацыяцый сябраў УЭФА будуць ўдзельнічаць у Лізе Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 (акрамя [[Футбольная асацыяцыя Ліхтэнштайна|Ліхтэнштайна]], бо той не праводзіць нацыянальнае спаборніцтва для адбору на турнір і гэтаксама Расеі, якая атрымала забарону на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]). Рэйтынг асацыяцыяў на аснове [[Табліца Каэфіцыентаў УЭФА|каэфіцыентаў УЭФА]] па выніках камандаў у папярэднія 5 сэзонаў выкарыстоўваецца для вызначэньня колькасьці каманд-удзельніц для кожнай асацыяцыі: * Першыя 4 асацыяцыі кваліфікуюць прынамсі 4 каманды ў групавы этап Лігі Чэмпіёнаў УЭФА. * 5-6 асацыяцыі кваліфікуюць 3 каманды ў розыгрыш. * Кожная з асацыяцый 7—15 месцаў (акрамя Расеі) кваліфікуюць па дзьве каманды. * Усе асатнія асацыяцыі з 16 па 55 (акрамя Ліхтэнштайна) кваліфікуюць па адной камандзе. * Пераможцы [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—22]] і [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА 2021—2022]] могуць дадаткова ўступіць у розыгрыш, калі яны не адабраліся ў Лігу Чэмпіёнаў УЭФА праз свае нацыянальныя чэмпіянаты (Напрыклад [[Рэал Мадрыд]] адабраўся ў Лігу Чэмпіёнаў 2022-23 праз Гішпанскую Ля Лігу ў якасьці чэмпіёна, але як пермаможца яшчэ й [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022]] будзе займаць гэты слот, а дублікаванае месца ў групавы этап пяройдзе бронзаваму прызёру 5 асацыяцыі (астатнія зьмяненьні ды зрухі ў кваліфікацыі праз гэнтую замену апісаныя ніжэй у разьдзеле аб разьмеркваньнях). А [[Айнтрахт Франкфурт]] перамог у [[Ліга Эўропы 2021—2022 гадоў|Лізе Эўропы 2021—2022]], праваліўшы адбор ў [[Бундэсьліга|Бундэсьлізе]], заняўшы там адзінаццатае месца, значыць [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт Франктфурт]] атрымае месца ў Лізе Чэмпіёнаў, але колькасьць камандаў, што адправіцца ў эўракубкі ня зьменіцца, таму ў Лігу Эўропы 2022-23 адправіцца толькі [[Уніён Бэрлін|пятая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]] (замест двух, як летась), а ў Лігу канфэрэнцыяў 2022-23 толькі [[Фрайбург (футбольны клюб)|шостая каманда Бундэсьлігі 2021—2022]], [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] стаў сёмай камандай ад нямецкай асацыяцыі, што дапускаецца максімальнай колькасьцю ўдзельнікаў ад адной асацыяцыі ў эўракубках. === Рэйтынг асацыяцыяў === * (УЭЛ) — дадатковае месца для пераможцы [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы УЭФА]]. * (АУС) — адсутнасьць унутранага спаборніцтва для адбору ў Лігу Чэмпіёнаў. * (ЗАБ) — забарона на ўдзел праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]]. {| class="wikitable" |+'''Рэйтынг асацыяцыяў для сэзону Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023''' | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !1 |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Ангельшчына]] |100.569 | rowspan="3" |4(7/7) | | |- !2 |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Гішпанія]] |97.855 | | |- !3 |{{Сьцяг|Італія}} [[Італія]] |75.438 | | |- !4 |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Нямеччына]] |73.570 |4(8/8) | | +1 ([[Ліга Эўропы УЭФА 2021-22|УЭЛ]]) |- !5 |{{Сьцяг|Францыя}} [[Францыя]] |56.081 |3(6/6) | | |- !6 |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Партугалія]] |48.549 |3(5/6) | | |- !7 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Нідэрлянды]] |39.200 |2(5/5) | | |- !8 |{{Сьцяг|Расея}} [[Расея]] |38.382 |0 | -8,267 |(ЗАБ) |- !9 |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бэльгія]] |36.500 | rowspan="2" |2(5/5) | | |- !10 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Аўстрыя]] |35.825 | | |- !11 |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Шатляндыя]] |33.375 | rowspan="2" |2(3/5) | | |- !12 |{{Сьцяг|Украіна}} [[Украіна]] |33.100 | | |- !13 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Турэччына]] |30.100 | rowspan="3" |2(4/5) | | |- !14 |{{Сьцяг|Данія}} [[Данія]] |27.875 | | |- !15 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Кіпр]] |27.750 | | |- !16 |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Сэрбія]] |26.750 |1(2/4) | | |- !17 |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Чэхія]] |26.600 |1(3/4) | | |- !18 |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Харватыя]] |26.275 |1(2/4) | | |- !19 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Швайцарыя]] |26.225 |1(3/4) | | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !20 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Грэцыя]] |26.000 |1(1/4) | | |- !21 |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Ізраіль]] |24.375 | rowspan="3" |1(3/4) | | |- !22 |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Нарвэгія]] |21.000 | | |- !23 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Швэцыя]] |20.500 | | |- !24 |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Баўгарыя]] |20.375 |1(2/4) | | |- !25 |{{Сьцяг|Румынія}} [[Румынія]] |18.200 |1(3/4) | | |- !26 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Азэрбайджан]] |16.875 |1(1/4) | | |- !27 |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Казахстан]] |15.625 |1(0/4) | -3,125 | |- !28 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Вугоршчына]] |15.500 |1(2/4) | | |- !29 |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Беларусь]] |15.250 |1(0/4) | -2,625 | |- !30 |{{Сьцяг|Польшча}} [[Польшча]] |15.125 |1(2/4) | | |- !31 |{{Сьцяг|Славенія}} [[Славенія]] |14.250 | rowspan="2" |1(1/4) | | |- !32 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Славаччына]] |13.625 | | |- !33 |{{Сьцяг|Ліхтэнштайн}} [[Ліхтэнштайн]] |9.000 |0(1/1) | |(АУС) |- !34 |{{Сьцяг|Летува}} [[Летува]] |8.750 | rowspan="4" |1(1/4) | | |- !35 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Люксэмбург]] |8.250 | | |- !36 |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Босьнія і Герцагавіна]] |8.000 | | |- !37 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Ірляндыя]] |7.875 | | |} | {| class="wikitable" !Месца !Асацыяцыя !Каэфіцыент !Клюбаў<br />да<br />ўдзелу !Зьмены<br />за гэны<br />сэзон !Нататкі |- !38 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Паўночная Македонія]] |7.625 | rowspan="3" |1(1/4) | | |- !39 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Армэнія]] |7.375 | | |- !40 |{{Сьцяг|Латвія}} [[Латвія]] |7.375 | | |- !41 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Малдова|Альбанія]] |7.250 |1(0/4) | -1,750 | |- !42 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Паўночная Ірляндыя]] |6.958 |1(1/4) | | |- !43 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Грузія]] |6.875 |1(0/4) | +1,000 | |- !44 |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[Фінляндыя]] |6.875 | rowspan="3" |1(1/4) | | |- !45 |{{Сьцяг|Малдова}} [[Латвія|Малдова]] |6.875 | | |- !46 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Мальта]] |6.375 | | |- !47 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[Фарэрскія астравы]] |6.125 |1(0/4) | +1,500 | |- !48 |{{Сьцяг|Косава}} [[Косава]] |5.833 |1(1/4) | | |- !49 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Гібральтар]] |5.666 | rowspan="2" |1(0/4) | +0,375 | |- !50 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Чарнагорыя]] |5.000 | -0,125 | |- !51 |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Ўэйлз]] |5.000 | rowspan="5" |1(0/3) | +0,666 | |- !52 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Ісьляндыя]] |4.875 | +1,875 | |- !53 |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Эстонія]] |4.750 | +0,541 | |- !54 |{{Сьцяг|Андора}} [[Андора]] |3.331 | +0,500 | |- !55 |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Сан-Марына]] |1.166 | +0,667 | |} |} === Разьмеркаваньне === Далей прадстаўляем ліст допуску на гэты сэзон. Трымацель тытулу Лігі Чэмпіёнаў [[Рэал Мадрыд|Рэал]] гарантаваў сабе ўдзел у групавым этапе Лігі Чэмпіёнаў што праз перамогу ў пяпярэднім [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2021—2022 гадоў|розыгрышу]], што праз атрыманьне чэмпіёнства ў гішпанскай Ля Лізе, таму наступныя зьмяненьні адпаведна адбыліся ў месцах разьмеркаваньняў сярод іншых удзельнікаў «ніжэйшых» (па рэйтынгу) лігаў, падобным чынам на зьмяненьні паўплывала [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]], падсумоўваючы зьмены: * Чэмпіёны 11 і 12 асацыяцый (Шатляндыі ды Ўкраіны адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з групавога этапу замест раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 13 і 14 асацыяцый (Турэцкай ды Дацкай адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з раўнду плэй-оф кваліфікацыйнага плэй-оф замест трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 15 і 16 асацыяцый (Кіпру ды Сэрбіі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Чэмпіёны 18, 19, 20 ды 21 асацыяцый (Харвацкай, Швайцарскай, Грэцкай ды Ізраільскай адпаведна) уступаюць у розыгрыш з другога кваліфікацыйнага раўнду замест першага кваліфікацыйнага раўнду (чэмпіёнскага шляху). * Срэбныя чэмпіёны 10 і 11 асацыяцый (Аўстрыі й Шатляндыі адпаведна) ўступаюць у розыгрыш з трэцяга кваліфікацыйнага раўнду замест другога кваліфікацыйнага раўнду (шляху прадстаўнікоў ліг). {| class="wikitable" |+Ліст допуску на сэзон Лігі Чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 ! colspan="2" | !Каманды ўступаючыя на гэтым этапе ў розыгрыш !Каманды, што трапілі сюды з папярэдняга раўнду |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд (4 каманды) | * 4 чэмпіёны з асацыяцыяў 52—55 | |- ! colspan="2" |Першы кваліфікацыйны раўнд (30 камандаў) | * 29 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 22—51 (акрамя Ліхтэнштайну) | * 1 пераможца папярэдняга раўнду |- ! rowspan="2" |Другі кваліфікацыйны раўнд (24 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (20 камандаў) | * 5 чэмпіёнаў з асацыяцыяў 17—21 | * 15 пераможцаў першага кваліфікацыйнага раўнду |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 камандаў) | * 4 срэбных чэмпёны з асацыяцыяў 12—15 | |- ! rowspan="2" |Трэці кваліфікацыйны раўнд (20 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (12 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 15—16 | * 10 пераможцаў другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (8 камандаў) | * 4 срэбныя чэмпіёны з асацыяцыяў 7—11 (акрамя Расеі) * 2 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 5—6 | * 2 пераможцы другога кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! rowspan="2" |Раўнд кваліфікацыі плэй-оф (12 камандаў) !Шлях чэмпіёнаў (8 камандаў) | * 2 чэмпіёны з асацыяцыяў 13—14 | * 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху чэмпіёнаў) |- !Шлях прадстаўнікоў лігаў (4 каманды) | | * 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Групавы этап (32 каманды) | * Уладальнік тытулу чэмпіёна лігі Эўропы * 11 чэмпіёнаў з асацыяцый 1-12 (акрамя Расеі) * 6 срэбных чэмпіёнаў з асацыяцыяў 1-6 * 4 бронзавыя прызёры з асацыяцыяў 1-4 * 4 уладальнікі чацьвёртых месцаў з асацыяцыяў 1-4 | * 4 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху чэмпіёнаў) * 2 пераможцы раўнду плэй-оф (па шляху прадстаўнікоў лігаў) |- ! colspan="2" |Плэй-оф асноўнай часткі (16 камандаў) | | * 8 пераможцаў груповога этапу * 8 срэбных пераможцаў групавога этапу |} === Каманды-ўдзельнікі === Пазнакі ў дужках паказваюць якім чынам кожная каманда кваліфікавалася на свой пачатковы раўнд у турніры: * ЛЧ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Чэмпіёнаў. * ЛЭ: Уладальнік Чэмпіёнскага тытулу Лігі Эўропы. * 1-ы(-ая, -ае), 2-і(-ая, -ое), 3-і(-яя, -яе), 4-ы(4-ая, 4-ае) і г. д.: пазіцыя ва ўласнай лізе папярэдняга сезону. * Прп-: пазіцыі ў лігах праз прыпыненьне папярэдніх сезонаў былі вызначаныя нацыянальнымі асацыяцыямі; усе каманды падлягалі зацьвярджэньню УЭФА ў адпаведнасьці з рэкамендацыямі для ўдзелу ў эўрапейскіх спаборніцтвах. Другі кваліфікацыйны раўнд, трэці кваліфікацыйны раўнд і раўнд плэй-оф былі падзеленыя на Чэмпіёнскі Шлях ('''ЧШ''') ды Шлях Прадстаўнікоў Лігаў ('''ШПЛ'''). Колерам паказаны працягваньне ўдзелу ў розыгрышы, або спыненьне онлайн, падчас правядзеньня турніру. {| class="wikitable" |+Колер |style="background-color:#FFE4E1;" |Каманда выбыла з розыгрышу |- |style="background-color:#90EE90;" |Каманда пасьпяхова прасоўваецца па розыгрышы, або рыхтуецца ўступіць у яго |- |style="background-color:#F0FFF0;" |Каманда ўступіць у розыгрыш неўзабаве |} {| class="wikitable" |+Кваліфікацыя каманд у Лігу Чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 ! colspan="2" |Раўнд уступленьня ! colspan="4" |Каманды |- ! colspan="2" rowspan="7" |Групавы этап |style="background-color:#F0FFF0;" | {{Сьцяг|Гішпанія}} [[Рэал Мадрыд|Рэал]] ([[Мадрыд]]) (1-ы)^ЛЧ |style="background-color:#F0FFF0;" | {{Сьцяг|Нямеччына}} [[Айнтрахт Франкфурт|Айнтрахт]] ([[Франкфурт-на-Майне|Франкфурт]]) (ЛЭ) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Манчэстэр Сіці|Сіці]] ([[Манчэстэр]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Лівэрпул (футбольны клюб)|Лівэрпул]] (2-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]] ([[Лёндан]]) (3-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Ангельшчына}} [[Тотэнгэм Готспур]] ([[Лёндан]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] (2-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]] ([[Мадрыд]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Гішпанія}} [[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільля]] (4-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Мілян (футбольны клюб)|Мілян]] (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]] ([[Мілян]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Напалі Нэапаль|Напалі]] ([[Нэапаль]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Італія}} [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] ([[Турын]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баварыя Мюнхэн|Баварыя]] ([[Мюнхэн]]) (1-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Барусія Дортмунд|Барусія]] ([[Дортмунд]]) (2-ая) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[Баер Левэркузэн|Баер 04]] ([[Левэркузэн]]) (3-і) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нямеччына}} [[РБ Ляйпцыг (футбольны клюб)|РБ]] ([[Ляйпцыг]]) (4-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] ([[Парыж]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Алімпік Марсэль|Алімпік]] ([[Марсэль]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Порту (футбольны клюб)|Порту]] (1-ае) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Спортынг Лісабон|Спортынг]] ([[Лісабон]]) (2-і) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[Аякс Амстэрдам|Аякс]] ([[Амстэрдам]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Бруге (футбольны клюб)|Бруге]] (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Рэд Бул Зальцбург|Рэд Бул]] ([[Зальцбург]]) (1-ы) |- |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Сэлтык Глазга|Сэлтык]] ([[Глазга]]) (1-ы) |style="background-color:#F0FFF0;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Шахтар Данецк|Шахтар]] ([[Данецк]]) (Прп-1-ы) | colspan="3" | |- ! colspan="6" | |- !Плэй-оф кваліфікацыі !ЧШ |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] (1-ы) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Трэці кваліфікацыйны раўнд !<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) (1-ы) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) (1-ая) | colspan="2" | |- ! rowspan="2" |<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) (3-яе) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) (3-яя) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) (2-і) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) (2-і) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) (2-і) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) (2-і) | colspan="2" | |- ! colspan="6" | |- ! rowspan="3" |Другі кваліфікацыйны раўнд ! rowspan="2" |<abbr>ЧШ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) (1-ая) |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) (1-ае) | | colspan="2" | |- !<abbr>ШПЛ</abbr> |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) (Прп-2-ое) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) (2-ое) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) (2-і) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) (2-і) |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" rowspan="8" |Першы кваліфікацыйны раўнд |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) (1-ы) |- |style="background-color:#90EE90;" |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) (1-ыя) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) (1-ае) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) (1-ы) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) (1-ыя) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) (1-ая) |- |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) (1-ыя) | | | |- ! colspan="6" | |- ! colspan="2" |Папярэдні раўнд |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) (1-ая) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) (1-ы) |style="background-color:#FFE4E1;" |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) (1-ая) |} Заўвагі: # '''[[Расея]]:''' 28 лютага 2022 году расейскія футбольныя клюбы й зборныя былі адхілены ад спаборніцтваў ФІФА і УЭФА праз уварваньне Расеі ва Ўкраіну ў 2022 годзе. 2 траўня 2022 году УЭФА пацьвердзіла, што расейскія клюбы будуць выключаныя са спаборніцтваў УЭФА 2022—2023 гадоў. # '''[[Ліхтэнштайн]]:''' Сем камандаў афіляваных зь Ліхтэнштайнскай футбольнай федэрацыяй гуляюць у Швайцарскай футбольнай лізе, адпаведна адбор праходзіць па Швайцарскай квоце. Адзінае эўрапейскае спаборніцтва, куда могуць трапіць удзельнікі празь Ліхтэнштайнскую асацыяцыю — Футбольны кубак Ліхтэнштайна, пераможцы якога кваліфікуюцца ў [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА|Лігу Канфэрэнцыяў УЭФА]]. # '''[[Украіна]]:''' Украінская Прэм’ер-ліга 2021-22 гадоў была спыненая праз расейскае ўварваньне ва Ўкраіну ў 2022 годзе. Дзьве лепшыя каманды лігі на момант спыненьня (данецкі «Шахтар» і кіеўскае «Дынама») былі абраныя Ўкраінскай асацыяцыяй футболу для ўдзелу ў Лізе чэмпіёнаў УЭФА 2022-23 гадоў. == Расклад матчаў == Усім матчам былі разьмеркаваныя гульнявыя дні ў аўторак ды сераду, акрамя фіналу папярэдняга раўнду, які мусіў прайсьці ў пятніцу. Усе лёсаваньні мусяць прайсьці ў штаб-кватэры УЭФА ў швайцарскім [[Ньён]]е, за выключэннем лёсаваньня групавога этапу, якое адбудзецца ў [[Стамбул]]е, [[Турэччына]]. {| class="wikitable" |+Расклад матчаў на Лігу чэмпіёнаў УЭФА 2022—2023 !Фаза !Раўнд !Лёсаваньне !Першы матч !Другі матч |- | rowspan="4" |Кваліфікацыя |Папярэдні раўнд |7 чэрвеня 2022 |21 чэрвеня 2022 (паўфіналы) |24 чэрвеня 2022 (фінал) |- |Першы кваліфікацыйны раўнд |14 чэрвеня 2022 |5—6 ліпеня 2022 |12—13 ліпеня 2022 |- |Другі кваліфікацыйны раўнд |15 чэрвеня 2022 |19—20 ліпеня 2022 |26—27 ліпеня 2022 |- |Трэці кваліфікацыйны раўнд |18 ліпеня 2022 |2—3 жніўня 2022 |9 жніўня 2022 |- |Плэй-оф |Кваліфікацыйны плэй-оф |2 жніўня 2022 |16—17 жніўня 2022 |23—24 жніўня 2022 |- | rowspan="6" |Групавы этап |1 гульнявы дзень | rowspan="6" |25 жніўня 2022 | colspan="2" |6—7 верасьня 2022 |- |2 гульнявы дзень | colspan="2" |13—14 верасьня 2022 |- |3 гульнявы дзень | colspan="2" |4—5 кастрычніка 2022 |- |4 гульнявы дзень | colspan="2" |11—12 кастрычніка 2022 |- |5 гульнявы дзень | colspan="2" |25—26 кастрычніка 2022 |- |6 гульнявы дзень | colspan="2" |1—2 лістапада 2022 |- | rowspan="4" |Гульні на вылет |Раўнд шаснаццаці |7 лістапада 2022 |14-15 і 21—22 лютага 2023 |7-8 і 14—15 сакавіка 2023 |- |Чвэрцьфіналы | rowspan="3" |17 сакавіка 2023 |11—12 красавіка 2023 |18—19 красавіка 2023 |- |Паўфіналы |9—10 траўня 2023 |16—17 траўня 2023 |- |Фінал | colspan="2" |10 чэрвеня 2023 году на «[[Алімпійскі стадыён Ататурка|Алімпійскім стадыёне Ататурка]]» у [[Стамбул]]е. |} == Кваліфікацыйныя раўнды == === Папярэдні раўнд === Лёсаваньне адбылося па раскладзе 7 чэрвеня. Удзельнічаць маюцца ў папярэднім раўндзе чатыры каманды. Пасеў камандаў для лёсаваньня быў заснаваны на іх клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022 году з двума пасеянымі і двума непасеянымі. Усе матчы пройдуць на стадыёне Вікінгура ў Рэйк’явіку, Ісьляндыя. Пераможца пяпярэдняга раўнду праходзе ў першы кваліфікацыйны раўнд. Пераможаныя ўдзельнікі папярэдняга раўнду аўтаматычна пяройдуць у другі кваліфікацыйны раўнд чэмпіёнскага шляху [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022-23|Лігі Канфэрэнцыяў УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !Лік !Каманда 2 !Галы й галеадоры |- ! colspan="3" |Паўфіналы ! |- |{{Сьцяг|Эстонія}} [[Левадыя Талін|Левадыя]] ([[Талін]]) |1-6 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Закарыя Бегларышвілі|Бегларышвілі]] 6' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Даглес Макляган|Макляган]] 10' (1:1), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 27' (1:2), [[Халдур Шмаўры Сыгурдсан|Сыгурдсан]] 45' (1:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 49' (1:4), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 71' (1:5), [[Юліўс Магнусан|Магнусан]] 77' (1:6) |- |{{Сьцяг|Сан-Марына}} [[Ля Фіярыта Монтэджардана|Ля Фіярыта]] ([[Монтэджардына|Монтэджардана]]) |1-2 |{{Сьцяг|Андора}}''' [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]])''' |[[Даніла Эзэкіэль Рынальдзі|Рынальдзі]] 45+2' (1:0), [[Хэніс Сальдэвіля Сольдуга|Сальдэвіля]] 55' (1:1), 66' (1:2) |- ! colspan="3" |Фінал ! |- |{{Сьцяг|Андора}} [[Інтэр Эскальдэс-Энгардань|Інтэр]] ([[Эскальдэс-Энгардань]]) |0-1 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}}''' [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]])''' |[[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 68' (0:1) |} === Першы кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне першага кваліфікацыйнага раўнду прайшло 14 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 6 й 7 ліпеня, а матчам у адказ — 12 й 13 ліпеня 2022 году. Пераможцы двубою накіроўваюцца ў другі раўнд кваліфікацыі па Шляху Чэмпіёнаў. Пераможаным наканавана перавесьціся ў другі раўнд кваліфікацыі [[Ліга канфэрэнцыяў УЭФА 2022—2023|Лігі канфэрэнцыяў]] на Шлях Чэмпіёнаў. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |- |{{Сьцяг|Армэнія}}''' [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Румынія}} [[ЧФР Клуж]] ([[Клуж-Напока]]) |0:0 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1. — 2.[[Бісмарк Аджэй-Баатэнг|Нана]] 6' (0:1), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 89' (1:1), [[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] 94' (1:2), [[Зоран Гаіч|Гаіч]] 119' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Яўген Кочук|Кочук]]{{пэнгол}}<br />[[Артак Даш'ян|Даш'ян]]{{пэнгол}}<br />[[Аванес Арутунян|Арутунян]]{{пэнгол}}<br />[[Артур Авагян|Авагян]]{{пэнгол}}<br />|лік=4-3|кам2={{пэнгол}}[[Марка Дуганджыч|Дуганджыч]]<br />{{пэнміма}}[[Клаўдыю Адрыян Міхай Петрыла|Петрыла]] <br />{{пэнгол}}[[Андрэй Бурка|Бурка]] <br />{{пэнгол}}[[Карла Мухар|Мухар]] <br />{{пэнміма}}[[Марыё Хорхэ Маліка Паўліна|Камора]]}} |- |{{Сьцяг|Славенія}}''' [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]]''' |2:0{{Заўвага|Пераможаны ў гэтым двубоі перайшоў у 3 кваліфікацыйны этап Лігі Канфэрэнцыяў 2022—2023.|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}} |{{Сьцяг|Беларусь}} [[Шахцёр Салігорск|Шахцёр]] ([[Салігорск]]) |0:0 |2:0 | colspan="7" |1. — 2.[[Рока Батурына|Батурына]] 12' (1:0), 56' (2:0) |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}}''' [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Чарнагорыя}} [[Сут’еска Нікшыч|Сут’еска]] ([[Нікшыч]]) |2:0 |1:0 | colspan="7" |1.[[Алекс Сантана|Сантана]] 74' (1:0), [[Матыяс Фабіян Тысэра|Тысэра]] 90+1' (2:0) 2.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 53' (3:0) |- |{{Сьцяг|Люксэмбург}}''' [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]])''' |3:1 |{{Сьцяг|Альбанія}} [[Тырана (футбольны клюб)|Тырана]] |1:0 |2:1 | colspan="7" |1.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 71' (1:0) 2.[[Філіп Боіч|Боіч]] 49' (2:0), [[Дэйвід Сінані|Сінані]] 61' (3:0), [[Рэдан Джыджа|Джыджа]] 78' (3:1) |- |{{Сьцяг|Казахстан}} [[Табол Кастанай|Табол]] ([[Кастанай]]) |1:5 |{{Сьцяг|Вугоршчына}}''' [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |0:0 |1:5 | colspan="7" |1. — 2.[[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 4' (0:1), 17' (0:2), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 21' (0:3), [[Ігар Сяргееў|Сяргееў]] 23' (1:3), [[Форчун Басі|Басі]] 74' (1:4), 90+1' (1:5) |- |{{Сьцяг|Швэцыя}}''' [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]]''' |6:5 |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] ([[Рэйк’явік]]) |3:2 |3:3 | colspan="7" |1.[[Мартын Ульсан|Ульсан]] 16' (1:0), [[Крысталь Маўні Інгасан|Інгасан]] 38' (1:1), [[Уля Тойванэн|Тойванэн]] 42' (2:1), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 84' (3:1), [[Гэльгі Гуд’ёнсан|Гуд’ёнсан]] 90+3' (3:2) 2.[[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 15' (3:3), [[Вэлька Бірманчэвіч|Бірманчэвіч]] 34' (4:3), [[Фэлікс Бэіма|Бэіма]] 44' (5:3), [[Андэрс Крыстыянсэн|Крыстыянсэн]] 49' (6:3), [[Мікалай Андрэас Гансэн|Гансэн]] 56' (6:4), [[Карл Фрыдлейфур Гунарсан|Гунарсан]] 75' (6:5) |- |{{Сьцяг|Косава}} [[Балкані Сухарэка|КФ Балкані]] ([[Сухарэка]]) |1:2 |{{Сьцяг|Летува}}''' [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |1:1 |0:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Назьмі Грыпшы|Грыпшы]] 15' (1:0), [[Олівэр Баф|Баф]] 25' (1:1) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 97' (1:2) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}}''' [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]])''' |2:2{{Заўвага|name="нюанс цякучага кваліфікацыйнага этапу"}}(5:4){{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы каманды білі пэнальці|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Латвія}} [[Рыская футбольная школа]] ([[Рыга]]) |1:0 |1:2{{Заўвага|Для выяўленьня пераможцы быў задзейнічаны дадатковы час у два таймы па 15 хвілінаў|назва=д.ч.}} |1.[[Мануэль Мартыч|Мартыч]] 11' (1:0) 2.[[Артур Зюзінc|Зюзінc]] 48' (1:1), [[Стэфан Паніч|Паніч]] 56' (1:2), [[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]] 75' (2:2) | colspan="6" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Сантэры Вяянянен|Вяянянен]]{{пэнгол}}<br />[[Мурыля Энрыке дэ Араўха Сантас|Мурыля]]{{пэнгол}}<br />[[Боян Радулавіч|Радулавіч]]{{пэнгол}}<br />[[Фабіян Сэрарэнс|Сэрарэнс]]{{пэнгол}}<br />[[Каспэр Тэрха|Тэрха]]{{пэнгол}}|лік=5-4|кам2={{пэнгол}}[[Віталь Ягадзінскіс|Ягадзінскіс]]<br />{{пэнгол}}[[Таміслаў Шарыч|Шарыч]] <br />{{пэнміма}}[[Стэфан Паніч|Паніч]] <br />{{пэнгол}}[[Жыга Ліпушчак|Ліпушчак]] <br />{{пэнгол}}[[Пётр Марэш|Марэш]]}} |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}}''' [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |4:3 |{{Сьцяг|Фарэрскія астравы}} [[КІ Кляксьвік|КІ]] ([[Кляксьвік]]) |3:0 |1:3 | colspan="7" |1.[[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 11' (1:0), 31' (2:0), 58' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:0) 2.[[Мэдс Бо Мікэльсэн|Мікэльсэн]] 12' (3:1), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 20' (3:2), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 55 ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:2), [[Якуп Біскопсту Андрэасэн|Андрэасэн]] 85' (4:3) |- |{{Сьцяг|Ўэйлз}} [[Нью-Сэйнтс Освэстры|Нью-Сэйнтс]] ([[Освэстры]]) |1:2 |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}}''' [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]])''' |1:0 |0:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1.[[Раян Бробэл|Бробэл]] 57' (1:0) 2.[[Джэймі Малгры|Малгры]] 90+4' (1:1), [[Ітан Дэвайн|Дэвайн]] 95' (1:2) |- |{{Сьцяг|Ірляндыя}}''' [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Мальта}} [[Гібэрніянз Паола|Гібэрніянз]] ([[Паола]]) |3:0 |0:0 | colspan="7" |1.[[Ронан Фін|Фін]] 25' (1:0), [[Дылан Ўотс|Ўотс]] 40' (2:0), [[Роры Гэфні|Гэфні]] 78' (3:0) 2.— |- |{{Сьцяг|Польшча}} [[Лех Познань|Лех]] ([[Познань]]) |2:5 |{{Сьцяг|Азэрбайджан}}''' [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |1:0 |1:5 | colspan="7" |1.[[Мікаэль Ісгак|Ісгак]] 41' (1:0) 2.[[Крыстафэр Вэльдэ|Вэльдэ]] 1' (2:0), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 14' (2:1), [[Філіп Азобіч|Азобіч]] 42' (2:2), [[Кэвін Давід Мэдына Рэнтэрыя|Мэдына]] 56' (2:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 74' (2:4), [[Абас Гусэйнаў|Гусэйнаў]] 77' (2:5) |- |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}}''' [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Гібральтар}} [[Лінкальн Рэд Імпс]] ([[Гібральтар]]) |3:0 |0:2 | colspan="7" |1.[[Мамаду Данфа|Данфа]] 11' (1:0), [[Сандэй Адэтунджы|Адэтунджы]] 28' (2:0), [[Скот Ўайзмэн|Ўайзмэн]] 62' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:0) 2.[[Хуан Франсіска Гарсія Пенья|Хуанфры]] 32' (3:1), [[Лі Гэнры Касьяр|Касьяр]] 69 (3:2) |- |{{Сьцяг|Босьнія і Герцагавіна}} [[Зрынскі Мостар|Зрынскі]] ([[Мостар]]) |0:1 |{{Сьцяг|Малдова}}''' [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 | colspan="7" |1. — 2.[[Ігар Савіч|Савіч]] 22' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:1) |- |{{Сьцяг|Славаччына}}''' [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Грузія}} [[Дынама Батумі|Дынама]] ([[Батумі]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="7" |1. — 2.[[Зурыка Давіташвілі|Давіташвілі]] 104' (0:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 115' (1:1), [[Іван Шапоньчык|Шапоньчык]] 120+3' (2:1) |} === Другі кваліфікацыцны раўнд === Лёсаваньне другога кваліфікацыйнага раўнду адбылося 15 чэрвеня 2022 году. Першым матчам наканавана 19 й 20 ліпеня, а матчам у адказ — 26 й 27 ліпеня 2022 году адпаведна. Пераможцы двубою кваліфікуюцца ў трэці раўнд адпаведнага шляху. Пераможаныя на чэмпіёнскім шляху адпраўляюцца ў чэмпіёнскі шлях трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2022—2023 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]], у той жа час астатнія са шляху прадстаўнікоў лігі адпраўляюцца ў частку шляху прадстаўнікоў лігі трэцяга кваліфікацыйнага раўнду [[Ліга Эўропы УЭФА 2021—2022 гадоў|Лігі Эўропы УЭФА]]. {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |+Чэмпіёнскі шлях |'''{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]])''' |5:3 |{{Сьцяг|Славаччына}} [[Слован Браціслава|Слован]] ([[Браціслава]]) |1:2 |4:1 |1.[[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 70' (1:0), [[Гурам Кашыа|Кашыа]] 81' (1:1), [[Тыгран Барсэгян|Барсэгян]] 86' (1:2) 2.[[Франк Балі|Балі]] 20' (2:2), [[Крыстафэр Закарыясэн|Закарыясэн]] 31' (3:2), [[Вэрнан ДэМарка Марлякі|ДэМарка]] 70' (3:3), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 89' (4:3), [[Айса Лайдуні|Лайдуні]] 90+5' (5:3) |- |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |3:2 |{{Сьцяг|Паўночная Македонія}} [[Шкупі Скоп’е|Шкупі]] ([[Скоп’е]]) |2:2 |1:0 |1.[[Кэвен да Сілва Інасіў|Кэвен]] 25' (0:1), [[Арыян Адэмі|Адэмі]] 44' (1:1), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 86' (2:1), [[Рэнальда Сефас|Сефас]] 89' (2:2) 2.[[Арыян Адэмі|Адэмі]] 47' (3:2) |- |'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |5:4 |{{Сьцяг|Швайцарыя}} [[Цюрых (футбольны клюб)|Цюрых]] |3:2 |2:2{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 17' (1:0), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 36' (2:0), 65' (3:0), [[Ліндрыт Камбэры|Камбэры]] 65' (3:1), [[Мірлінд Крэзью|Крэзью]] 85' (3:2) 2.[[Максім Мядзьведзеў|Мядзьведзеў]] 4' ([[Аўтагол|аўта]]) (3:3), [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі|Кадзі]] 56' (4:3), [[Іван Сантыні|Сантыні]] 90+6' (4:4), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 98 (5:4) |- |{{Сьцяг|Фінляндыя}} [[ХІК Хэльсынкі|ХІК]] ([[Хэльсынкі]]) |1:7 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |1:2 |0:5 |1.[[Томаш Хоры|Хоры]] 6' (0:1), [[Боян Радулавіч|Радулавіч]] 50' (1:1), [[Ян Копіц|Копіц]] 57' (1:2) 2.[[Лудэк Пэрніца|Пэрніца]] 11' (1:3), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 21' (1:4), [[Лукаш Гэйда|Гэйда]] 31' (1:5), [[Ян Сыкара|Сыкара]] 76' (1:6), [[Ян Клімент|Клімент]] 84' (1:7) |- |{{Сьцяг|Паўночная Ірляндыя}} [[Лінфілд Бэлфаст|Лінфілд]] ([[Бэлфаст]]) |1:8 |'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |1:0 |0:8 |1.[[Кірк Міляр|Міляр]] 83' (1:0) 2.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 7' (1:1), [[Віктар Баніфэйс Аког|Баніфэйс]] 21' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:2), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 23' (1:3), [[Ульрык Салтнэс|Салтнэс]] 29' (1:4), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 52' (1:5), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 54' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:6), [[Альфонс Сампстэд|Сампстэд]] 73' (1:7), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 88' (1:8) |- |'''{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]])''' |3:0 |{{Сьцяг|Швэцыя}} [[Мальмё (футбольны клюб)|Мальмё]] |1:0 |2:0 |1.[[Фаб'ен Урэга|Урэга]] 49' (1:0) 2.[[Кегіндэ Матыяс Аевусі|Аевусі]] 34' (2:0), [[Рэнан Алівэйра|Алівэйра]] 52' (3:0) |- |'''{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Ірляндыя}} [[Шэмрак Ровэрз Дублін|Шэмрак Ровэрз]] ([[Дублін]]) |3:0 |1:2 |1.[[П'ерас Сатырыю|Сатырыю]] 26' (1:0), 35' (2:0), [[Ігар Тыяга Насымента Радрыгес|Тыяга]] 90+4' (3:0) 2.[[Аарон Грын|Грын]] 21' (3:1), [[Айдама Эмаку|Эмаку]] 88' (3:2), [[Каўлі Алівэйра Соўза|Каўлі]] 90+4' (4:2) |- |{{Сьцяг|Славенія}} [[Марыбор (футбольны клюб)|Марыбор]] |0:1 |'''{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]])''' |0:0 |0:1 |1. — 2.[[Мамо Янсанэ|Янсанэ]] 90+2' (0:1) |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |5:1 |{{Сьцяг|Грэцыя}} [[Алімпіякос Пірэй|Алімпіякос]] ([[Пірэй]]) |1:1 |4:0 |1.[[Філіп Аксель Фрыгаст Цынкернагэль|Цынкернагэль]] 7' (0:1), [[Долеў Хазіза|Хазіза]] 90+2' (1:1) 2.[[Цярон Чэры|Чэры]] 5' (2:1), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 61' (3:1), 65' (4:1), [[Мухамад Абу Фана|Абу Фана]] 86' (5:1) |- |'''{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Люксэмбург}} [[Ф91 Дудэлянж]] ([[Дудэлянж]]) |0:1 |4:1 |1.[[Самір Хаджы|Хаджы]] 72' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (0:1) 2.[[Магсан Хасан Нэдэр|Нэдэр]] 21' (0:2), [[Карлёс Джэмісан Тэлес дос Сантас Жуніёр|Жуніньё]] 24' (1:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 53' (2:2), [[Юзуф Атубанджа|Атубанджа]] 75' (3:2), [[Лука Юрычыч|Юрычыч]] 85' (4:2) |} {| class="wikitable" !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры ! ! !Удзельнікі пасьляматчавых пэнальці |+Шлях прадстаўнікоў лігі |'''{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]])''' |2:2 (4:3){{Заўвага|назва=пэнальці}} |{{Сьцяг|Кіпр}} [[АЕК Лярнака|АЕК]] ([[Лярнака]]) |1:1 |1:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Адам Дзюрча|Дзюрча]] 81' (0:1), [[Эрык Сьвятчанка|Сьвятчанка]] 84' (1:1) 2.[[Віктар Алатунджы|Алатунджы]] 9' (1:2), [[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]] 12' (2:2) | colspan="3" |{{Сэрыя пэнальці|кам1=[[Гэнрык Дальсгор|Дальсгор]]{{пэнгол}}<br />[[Піёнэ Сыста|Сыста]]{{пэнгол}}<br />[[Олівэр Сёрэнсэн|Сёрэнсэн]]{{пэнгол}}<br />[[Нікаляс Дур|Дур]]{{пэнгол}}<br />[[Соры Каба|Каба]]{{пэнміма}}|лік=4:3|кам2={{пэнміма}}[[Омры Альтман|Альтман]]<br />{{пэнгол}}[[Хрвое Мілічавіч|Мілічавіч]] <br />{{пэнгол}}[[Хасэ Рома|Рома]] <br />{{пэнгол}}[[Бруна Гама|Гама]] <br />{{пэнміма}}[[Густаву Ледыш|Ледыш]]}} |- |'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])''' |2:1 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Фэнэрбахчэ Стамбул|Фэнэрбахчэ]] ([[Стамбул]]) |0:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} | colspan="4" |1.— 2.[[Віталь Буяльскі|Буяльскі]] 57' (1:0), [[Атыла Салаі|Салаі]] 89' (1:1), [[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 114' (2:1) |} === Трэці кваліфікацыйны раўнд === Лёсаваньне трэцяга кваліфікацыйнага раўнду адбылося 18 ліпеня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 20 камандам наканаваны ўдзел у трэцім кваліфікацыйным раўндзе. Яны падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (12 камандаў) * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (8 камандаў) Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |'''{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Кіпр}} [[Апалён Лімасол|Апалён]] ([[Лімасол]]) |4:0 |0:2 |1.[[Мацьё Філіп Пейбэрн|Пейбэрн]] 38' ([[Аўтагол|аўта]]) (1:0), [[Алі Махамад Аль Фаз|Махамад]] 54' (2:0), 62' (3:0), [[Францьдзі П'ера|П’ера]] 79' (4:0) 2.[[Эрвэн Анжэнда|Анжэнда]] 19' (4:1), [[Ісраэль Коль|Коль]] 26' (4:2) |- |'''{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]])''' |4:2 |{{Сьцяг|Вугоршчына}} [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] ([[Будапэшт]]) |1:1 |3:1 |1.[[Франк Балі|Балі]] 17' (0:1), [[Авусі Квабэна|Авусі]] 34 (1:1) 2.[[Абдэля Зубір|Зубір]] 7' (2:1), [[Ібраіма Ваджы|Ваджы]] 54' (3:1), 78' (4:1), [[Адама Малюда Траарэ|Траарэ]] 86' (4:2) |- |{{Сьцяг|Баўгарыя}} [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] ([[Разград]]) |3:6 |'''{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]])''' |1:2 |2:4 |1.[[Дына Пэрыч|Пэрыч]] 6' (0:1), [[Сэрджыё Пат|Пат]] 9' ([[Аўтагол|аўта]]) (0:2), [[Бэрнард Тэкпэтэй|Тэкпэтэй]] 22' (1:2) 2.[[Ёсіп Дрміч|Дрміч]] 12' (1:3), [[Міслаў Оршыч|Оршыч]] 27' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:4), 44' (1:5), [[Кірыл Дэспадаў|Дэспадаў]] 45+4' (2:5), 49' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:5), [[Бруна Пэткавіч|Пэткавіч]] 87' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (3:6) |- |{{Сьцяг|Малдова}} [[Шэрыф Тыраспаль|Шэрыф]] ([[Тыраспаль]]) |2:4 |'''{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]])''' |1:2 |1:2 |1.[[Рашыд Аканбі|Аканбі]] 36' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Томаш Хоры|Хоры]] 40' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:1), [[Павал Буха|Буха]] 55' (1:2) 2.[[Ян Клімент|Клімент]] 10' (1:3), [[Рашыд Аканбі|Аканбі]] 47' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:3), [[Джон Маскера Рэбальеда|Маскера]] 61' (2:4) |- |'''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]''' |6:1 |{{Сьцяг|Летува}} [[Жальгірыс Вільня|Жальгірыс]] ([[Вільня]]) |5:0 |1:1 |1.[[Гуга Вэтлесан|Вэтлесан]] 33' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (1:0), [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына|Пелегрына]] 36' (2:0), [[Ларш-Ёргэн Сальвесэн|Сальвесэн]] 58' (3:0), [[Марыўс Хойбратэн|Хойбратэн]] 61' (4:0), [[Рунар Эспэйорд|Эспэйорд]] 90+3' (5:0) 2.[[Франціс Кярэмах|Кярэмах]] 39' (5:1), [[Жоэл Мугіша Мвука|Мвука]] 50' (6:1) |- |'''{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]])''' |7:0 |{{Сьцяг|Армэнія}} [[Пюнік Ерэван|Пюнік]] ([[Ерэван]]) |5:0 |2:0 |1.[[Асман Букары|Букары]] 29' (1:0), [[Гелёр Канга|Канга]] 33' (2:0), [[Асман Букары|Букары]] 44' (3:0), 70' (4:0), [[Стэфан Мітравіч|Мітравіч]] 77' (5:0) 2.[[Гелёр Канга|Канга]] 44' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (6:0), [[Мілан Паўкаў|Паўкаў]] 60' (7:0) |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч !Галы й галеадоры |- |{{Сьцяг|Францыя}} [[Манака (футбольны клюб)|Манака]] ([[Фанвіей]]) |3:4 |'''{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]])''' |1:1 |2:3{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Джоўі Вээрман|Вээрман]] 38' (0:1), [[Аксэль Дызазі|Дызазі]] 80' (1:1) 2.[[Джоўі Вээрман|Вээрман]] 21' (1:2), [[Гільерма Марыпан|Марыпан]] 58' (2:2), [[Вісам Бэн Едэр|Бэн Едэр]] 70' (3:2), [[Эрык Гут’ерэс|Гут’ерэс]] 89' (3:3), [[Люўк дэ Ёнг|дэ Ёнг]] 109' (3:4) |- |'''{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]])''' |3:1 |{{Сьцяг|Аўстрыя}} [[Штурм Грац|Штурм]] ([[Грац]]) |1:0 |2:1{{Заўвага|назва=д.ч.}} |1.[[Аляксандар Караваеў|Караваеў]] 28' (1:0) 2.[[Расмус Вінтэр Хойлунд|Хойлунд]] 27' (1:1), [[Канстантын Выўчарэнка|Выўчарэнка]] 97' (2:1), [[Віктар Цыганкоў|Цыганкоў]] 112' (3:1) |- |{{Сьцяг|Бэльгія}} [[Юніён Сэн-Жыль]] ([[Брусэль]]) |2:3 |'''{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]])''' |2:0 |0:3 |1.[[Тэдзі Тэўма|Тэўма]] 27' (1:0), [[Дантэ Ванцэйр|Ванцэйр]] 76' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (2:0) 2.[[Джэймз Тавэрньер|Тавэрньер]] 45' (2:1), [[Антоніа-Мірка Чолак|Чолак]] 58' (2:2), [[Малік Тыльман|Тыльман]] 79' (2:3) |- |'''{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]])''' |7:2 |{{Сьцяг|Данія}} [[Міт’юлян Гэрнінг|Міт’юлян]] ([[Гэрнінг]]) |4:1 |3:1 |1.[[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 17' (1:0), 33' (2:0), [[Энцо Херэміяс Фернандэс|Фернандэс]] 40' (3:0), [[Гансалу Рамуш|Рамуш]] 61' (4:0), [[Піёнэ Сыста|Сыста]] 78' ([[Пэнальці (футбол)|пэн]].) (4:1) 2.[[Энцо Херэміяс Фернандэс|Фернандэс]] 23' (5:1), [[Энрыке Пэрэйра Араўха|Араўха]] 56' (6:1), [[Піёнэ Сыста|Сыста]] 63' (6:2), [[Дыёгу Гансалвіш|Гансалвіш]] 88' (7:2) |} === Раўнд кваліфікацыйнага плэй-оф === Лёсаваньне раўнду кваліфікацыйнага плэй-оф адбылося 2 жніўня 2022 году а 13 гадзіны па Менскаму часе. Усяго 12 камандаў будзе ўдзельнічаць у раўндзе кваліфікацыйнага плэй-оф. Яны падзеленыя на 2 шляхі: * '''Чэмпіёнскі шлях''' (8 камандаў): 2 каманды, што пачынаюць свой удзел з гэтага раўнду й 6 пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раўнду * '''Шлях прадстаўнікоў лігі''' (4 каманды): 4 пераможцы трэцяга кваліфікацыйнага раўнду Пасеў камандаў перад лёсаваньнем адбыўся па клюбных каэфіцыентах УЭФА 2022. Для пераможцаў трэцяга кваліфікацыйнага раунду, чыя асоба не была вядомая на момант лёсаваньня (а гэта ўсе ўдзельнікі, акрамя [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгагена]] ды [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспора]]), выкарыстоўваўся клюбны каэфіцыент каманды, што мае найвышэйшы рэйтынг у кожнай з пар. Першая каманда, што выбіралася ў кожнай пары падчас лёсаваньня, стала камандай-гаспадыняй першага матчу. {| class="wikitable" |+'''Чэмпіёнскі шлях''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |- |{{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Карабах Агдам|Карабах]] ([[Агдам]]) |матч 1 |{{Сьцяг|Чэхія}} [[Вікторыя Пльзень|Вікторыя]] ([[Пльзень]]) |17 жніўня 2022 |23 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]] |матч 2 |{{Сьцяг|Харватыя}} [[Дынама Загрэб|Дынама]] ([[Загрэб]]) |16 жніўня 2022 |24 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Ізраіль}} [[Макабі Хайфа|Макабі]] ([[Хайфа]]) |матч 3 |{{Сьцяг|Сэрбія}} [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]] ([[Бялград]]) |17 жніўня 2022 |23 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Данія}} [[Капэнгаген (футбольны клюб)|Капэнгаген]] |матч 4 |{{Сьцяг|Турэччына}} [[Трабзанспор Трабзон|Трабзанспор]] ([[Трабзон]]) |16 жніўня 2022 |24 жніўня 2022 |} {| class="wikitable" |+'''Шлях прадстаўнікоў лігі''' !Каманда 1 !<abbr>Агульны лік</abbr> !Каманда 2 !Першы матч !Другі матч |- |{{Сьцяг|Украіна}} [[Дынама Кіеў|Дынама]] ([[Кіеў]]) |матч 5 |{{Сьцяг|Партугалія}} [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] ([[Лісабон]]) |17 жніўня 2022 |23 жніўня 2022 |- |{{Сьцяг|Шатляндыя}} [[Рэйнджарз Глазга|Рэйнджарз]] ([[Глазга]]) |матч 6 |{{Сьцяг|Нідэрлянды}} [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]] ([[Эйндговэн]]) |16 жніўня 2022 |24 жніўня 2022 |} == Статыстыка == У статыстыку ўваходзяць што кваліфікацыйныя раўнды, што раўнды групавога этапу, што раўнды плэй-оф. {| class="wikitable" |+ !месца !Топ-10 найлепшых галеадораў !Колькасьць забітых мячоў |- |1 |{{Сьцяг|Нігерыя}} [[Віктар Баніфэйс Аког]] ({{мова-en|''Victor Boniface Okoh''|скарочана}}) [[Юніён Сэн-Жыль (футбольны клюб)|Юніён Сэн-Жыль]] перайшоў летам 2022 падчас сэзону з [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімта]], калі на ягоным рахунку ўжо было 5 мячоў |5 |- | rowspan="3" |2-4 |''{{Сьцяг|Бразылія}} [[Кадзі Юры Боржэс Маліноўскі]] ({{Мова-парт|''Kady Iuri Borges Malinowski''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]]'' |4 |- |''{{Сьцяг|Сэнэгал}} [[Ібраіма Ваджы]] ({{Мова-франц|''Ibrahima Wadji''|скарочана}}) [[Карабах Агдам|Карабах]]'' |4 |- |{{Сьцяг|Малі}} [[Адама Малюда Траарэ]] ({{Мова-франц|''Adama Malouda Traoré''|скарочана}}) [[Фэрэнцвараш Будапэшт|Фэрэнцвараш]] |4 |- | rowspan="7" |5-11 |''{{Сьцяг|Гана}} [[Асман Букары]] ({{Мова-en|''Osman Bukari''|скарочана}}) [[Црвена Зьвезда Бялград|Црвена Зьвезда]]'' |3 |- |''{{Сьцяг|Партугалія}} [[Гансалу Рамуш]] ({{Мова-парт|''Gonçalo Matias Ramos''|скарочана}}) [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]]'' |3 |- |''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Амал Ўільям Д'ваз Пелегрына]] ({{Мова-no|''Amahl William D'vaz Pellegrino''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'' |3 |- |''{{Сьцяг|Нарвэгія}} [[Рунар Эспэйорд]] ({{Мова-no|''Runar Espejord''|скарочана}}) [[Будэ-Глімт (футбольны клюб)|Будэ-Глімт]]'' |3 |- |{{Сьцяг|Ісьляндыя}} [[Крысталь Маўні Інгасан]] ({{Мова-ісьл|''Kristall Máni Ingason''|скарочана}}) [[Вікінгур Рэйк’явік|Вікінгур]] |3 |- |''{{Сьцяг|Гаіці}} [[Францьдзі П'ера]] ({{Мова-франц|''Frantzdy Pierrot''|скарочана}}) [[Макабі Хайфа|Макабі]]'' |3 |- |{{Сьцяг|Кіпр}} [[П'ерас Сатырыю]] ({{Мова-грэц|''Πιέρος Σωτηρίου''|скарочана}}) [[Лудагорац Разград|Лудагорац]] |3 |} == Крыніцы == {{Крыніцы}}[https://www.uefa.com/uefachampionsleague/ Афіцыйны сайт Лігі чэмпіёнаў UEFA]{{Заўвага|Па сканчэньні розыгрышу 2022-23 гадоў старонка гэтага розыгрышу будзе месьціцца па іншым адрасе, глядзіце ўважліва}} == Заўвагі == {{Заўвагі}} {{Парады артыкулу|няма крыніцаў|няма катэгорыяў|артаграфія}} {{Ліга чэмпіёнаў УЭФА}} [[Катэгорыя:Ліга чэмпіёнаў УЭФА]] [[Катэгорыя:2022 год у футболе]] [[Катэгорыя:2023 год у футболе]] o3g934k7h69dt6uwjm1jvfhni17s2o0 0 257499 2332653 2331835 2022-08-15T18:20:00Z W 11741 /* Вонкавыя спасылкі */ +[[Шаблён:Добры артыкул]] wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Музычны гурт |Назва = «Бяседа» |Фота = |памер = |Подпіс = |Гады = з 1991-га |Адкуль = Менск (Беларусь) |Мова = беларуская |Жанр = [[народная музыка]] |Выдавец = [[Белтэлерадыёкампанія]] |Зьвязаныя праекты = |Афіцыйная старонка = [https://web.archive.org/web/20170505201950/http://beseda.3belarus.by/ beseda.3belarus.by] |Удзельнікі2 = [[Леанід Захлеўны]], [[Мікола Алешка]], [[Тацьцяна Лазоўская]], [[Юлія Саўчанка]], [[Ігар Міхалькоў]], [[Ганна Алешка]], [[Сяргей Бяльцоў]], [[Валянцін Кірыленка]], [[Ігар Міхалькоў]], [[Вольга Калавур]], [[Юлія Захарава]], [[Настасься Кулік]] |Удзельнікі = |Былыя ўдзельнікі = [[Якаў Навуменка]], [[Аляксандар Балотнік]], [[Валянціна Карэлікава]], [[Сьвятлана Суседчык]], [[Натальля Раманская]], [[Анжэла Макарава]] }} '''«Бяседа»''' — музычны [[ансамбль]] Беларусі, заснаваны ў студзені 1991 году кампазытарам [[Леанід Захлеўны|Леанідам Захлеўным]]<ref>{{Артыкул|аўтар=Надзея Бунцэвіч.|загаловак=Настрой — «бяседны»|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=2286&mode=print|выданьне=[[Культура (газэта)|Культура]]|тып=|год=21 сакавіка 2009|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=200 12 (880)]|старонкі=|issn=}}</ref>. Рэпэртуар складаўся зь [[Беларуская народная песьня|беларускіх народных песьняў]], якія былі [[жарт]]оўнымі і лірычнымі, прысьвячаліся народным [[абрад]]ам і сямейным урачыстасьцям. Найбольш вядомымі былі песьні «[[За маладых]]» і «[[Маруся]]», «[[Запрагай-ка, бацька, коней]]» і «[[Зьвіняць звончыкі]]». На [[канцэрт]]ах чаргавалі [[Хор|харавыя]], інструмэнтальныя і сольныя нумары ў [[Беларускі народны строй|народных строях]]. У рэпэртуары пераважалі апрацоўкі народных [[мэлёдыя]]ў і аўтарскія песьні, створаныя Леанідам Захлеўным і вядучым музыкам [[Мікола Алешка|Мікалаем Алешкам]]. Найбольшай славай карысталіся песьні «[[Ай, ды полька]]» на словы [[Уладзімер Пецюкевіч|Ўладзімера Пецюкевіча]] і музыку Алешкі, «[[Вечарынка]]» на словы [[Уладзімер Мазго|Ўладзімера Мазго]] і музыку Захлеўнага, а таксама «[[Чарка на пасашок]]» на словы [[Аляксандар Лягчылаў|Аляксандра Лягчылава]] і музыку [[Аляксандар Балотнік|Аляксандра Балотніка]]. Да 60-годзьдзя вызваленьня Беларусі Леанід Захлеўны напісаў цыкль песьняў на словы [[Віктар Кавальчук|Віктара Кавальчука]] («Вальс 44-га году», «Напярэдадні вайны» і «Тальянка») і [[Міхаіл Ясень|Міхаіла Ясеня]] («Ах, Тацьцяна Фёдараўна», «З днём нараджэньня» і «Перамога»), за які атрымаў спэцыяльную прэмію прэзыдэнта Беларусі. Ансамбль браў удзел у міжнародных [[фальклёр]]ных сьвятах: «[[Маладзечна (фэстываль)|Маладзечна]]» і [[Дзень беларускага пісьменства]], «[[Дажынкі (фэст)|Дажынкі]]» і «[[Славянскі базар у Віцебску]]». «Бяседа» выступала ў 14 краінах, у тым ліку ў [[Вэнэсуэла|Вэнэсуэле]], 3-х краінах Азіі — [[Казахстан]]е, [[Карэя|Карэі]] і [[Кітай|Кітаі]], а таксама ў 10 краінах Эўропы — усіх суседніх [[Латвія|Латвіі]], [[Летува|Летуве]], [[Польшча|Польшчы]], [[Расея|Расеі]] і [[Украіна|Ўкраіне]], а таксама [[Аўстрыя|Аўстрыі]], [[Нямеччына|Нямеччыне]], [[Партугалія|Партугаліі]], [[Румынія|Румыніі]] і [[Швэцыя|Швэцыі]]. Гурт запісваў песьні ў фонд [[Беларускае радыё|Беларускага радыё]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Анcамбль народнай музыкі «Бяседа»|спасылка=https://www.tvr.by/bel/company/uslugi4654/muzychnyya-kalektyvy9655/ansambl-narodnay-muzyki-byaseda/|выдавец=[[Белтэлерадыёкампанія]]|дата публікацыі=2022|дата доступу=12 ліпеня 2022}}</ref>. == Альбом == У 2016 годзе ансамбль «Бяседа» выдаў [[кампакт-дыск]] «[[Запаветны бераг]]» да свайго 25-годзьдзя. Музычны альбом улучаў 23 песьні. У яго запісе ўзялі ўдзел 5 сьпявачак і сьпевакоў: [[Валянцін Кірыленка]], [[Тацьцяна Лазоўская]] і [[Натальля Раманская]], [[Юлія Саўчанка]] і [[Сьвятлана Суседчык]]. Музыку гралі 8 чалавек: [[Ганна Алешка|Ганна]] ([[скрыпка]]) і [[Мікола Алешка|Мікола]] Алешкі ([[баян]] і [[гармонік]]), [[Сяргей Бяльцоў]] (скрыпка) і [[Вольга Калавур]] ([[цымбалы]]), [[Ігар Міхальцоў]] (баян, гармонік і сьпеў) і [[Аляксандар Надточы]] ([[сынтэзатар]] і [[Бубны|ўдарнікі]]), [[Юры Чаркас]] ([[дудка]] і [[флейта]]) і [[Пётар Чырта]] ([[кантрабас]]). [[Гукарэжысэр]]ам выступіў [[Д. Каршакевіч]], а [[зьвядзеньне]] выканаў [[С. Лісоўскі]]. Мастацкі кіраўнік [[Леанід Захлеўны]] апрацаваў 14 песьняў (1 і 5, 8—12 і 14—16, 18—19 і 22—23), Мікола Алешка — 8 (2—4 і 6—7, 13 і 20—21), а Сяргей Бяльцоў — адну (17). Альбом выпусьціла [[Белтэлерадыёкампанія]] на падставе запісаў [[Беларускае радыё|Беларускага радыё]]<ref>Ансамбль «Бяседа». Альбом «Запаветны бераг» [Электронны рэсурс] / маст.кір. [[Леанід Захлеўны]], гукарэж. [[Д. Каршакевіч]]. — Менск : [[Белтэлерадыёкампанія]], 2016. — [[Кампакт-дыск]]</ref>. {{Сьпіс трэкаў |загаловак = «Запаветны бераг» |поўная_працягласьць = 1 гадз. 9 хв. 17 сэк. |паказ_словаў = так |паказ_музыкі = так |назва1 = Запаветны бераг |словы1 = [[Леанід Пранчак]] |музыка1 = [[Леанід Захлеўны]] |працягласьць1 = 2:54 |назва2 = Ой, прачнуўся я ў панядзелак |словы2 = [[беларуская народная песьня]] |працягласьць2 = 2:17 |назва3 = У вішнёвым садочку |словы3 = беларуская народная песьня |працягласьць3 = 2:16 |назва4 = Дзе ж бы я ні ехала |словы4 = беларуская народная песьня |працягласьць4 = 2:20 |назва5 = Дзяўчыненька, шуміць гай |словы5 = беларуская народная песьня |працягласьць5 = 3:05 |назва6 = [[Полька]] «Шмыгалёўка» |музыка6 = [[Мікола Алешка]] |працягласьць6 = 1:46 |назва7 = Дзеўчына як вішня |словы7 = [[Уладзімер Пецюкевіч]] |музыка7 = Мікола Алешка |працягласьць7 = 3:25 |назва8 = Дарагая, мая залатая |словы8 = [[С. Салагуб]] |музыка8 = [[Леанід Захлеўны]] |працягласьць8 = 3:13 |назва9 = Маміна вішня |словы9 = [[Уладзімер Уладзімеравіч Карызна|Уладзімер Карызна]] |музыка9 = Леанід Захлеўны |працягласьць9 = 3:44 |назва10 = Бацькоў не забывай |словы10 = [[Міхаіл Ясень]] |музыка10 = Леанід Захлеўны |працягласьць10 = 3:27 |назва11 = Восем хлопцаў на сяло |словы11 = [[Алесь Бадак]] |музыка11 = Леанід Захлеўны |працягласьць11 = 2:06 |назва12 = Там за вёсачкай |словы12 = С. Салагуб |музыка12 = Леанід Захлеўны |працягласьць12 = 2:36 |назва13 = Кума |словы13 = [[Аляксандар Лягчылаў]] |музыка13 = Мікола Алешка |працягласьць13 = 2:50 |назва14 = Будзем жыць як набяжыць |словы14 = Алесь Бадак |музыка14 = [[Ізмаіл Капланаў]] |працягласьць14 = 3:24 |назва15 = Дальва |словы15 = Алесь Бадак |музыка15 = Леанід Захлеўны |працягласьць15 = 3:25 |назва16 = Залаты матыў |словы16 = Леанід Пранчак |музыка16 = Леанід Захлеўны |працягласьць16 = 4:02 |назва17 = Муза ты мая |словы17 = Уладзімер Пецюкевіч |музыка17 = [[Сяргей Бяльцоў]] |працягласьць17 = 3:12 |назва18 = Не чакала, пакахала |словы18 = Аляксандар Лягчылаў |музыка18 = [[Тарыэл Майсурадзэ]] |працягласьць18 = 3:21 |назва19 = А на вуліцы грамы |словы19 = [[Алесь Пісарчык]] |музыка19 = Леанід Захлеўны |працягласьць19 = 2:49 |назва20 = На сьцяжынцы вечаровай |словы20 = Уладзімер Карызна |музыка20 = Мікола Алешка |працягласьць20 = 3:40 |назва21 = Песьню на шчасьце прыміце |словы21 = Уладзімер Пецюкевіч |музыка21 = Мікола Алешка |працягласьць21 = 2:50 |назва22 = Чарка на пасашок |словы22 = Аляксандар Лягчылаў |музыка22 = [[Аляксандар Балотнік]] |працягласьць22 = 2:29 |назва23 = [[Разьвітаньне з Радзімай|Палянэз]] |музыка23 = [[Міхал Клеафас Агінскі|Міхал Агінскі]] |працягласьць23 = 4:06 }} == Супраца == «Бяседа» выконвала песьні на вершы [[Надзея Салодкая|Надзеі Салодкай]]<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Навум Гальпяровіч]].|загаловак=Надзея|спасылка=|выданьне=[[Літаратура і мастацтва]]|тып=|год=1 жніўня 2014|нумар=[https://zviazda.by/sites/default/files/30-2014.pdf 30 (4779)]|старонкі=10|issn=}}</ref> і [[Іван Цітавец|Івана Цітаўца]]<ref>{{Артыкул|аўтар=Кіра Мураўская.|загаловак=Засьпяваем|спасылка=|выданьне=Літаратура і мастацтва|тып=|год=5 верасьня 2014|нумар=[https://zviazda.by/sites/default/files/35-2014.pdf 35 (4784)]|старонкі=5|issn=}}</ref>, [[Тацьцяна Атрошчанка|Тацьцяны Атрошчанкі]]<ref>{{Артыкул|аўтар=Натальля Талівінская.|загаловак=Для ўсіх, хто кахае|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20150310/1425936471-dlya-usih-hto-kahae|выданьне=Зьвязда|тып=|год=10 сакавіка 2015|нумар=[https://zviazda.by/be/number/45-27903 45 (27903)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2015/03/10sak-16.indd_.pdf 8]|issn=}}</ref> і [[Людмілы Кебіч|Людмілы Кебіч]]<ref>{{Артыкул|аўтар=Ніна Каленчыкава.|загаловак=Дамінанты яе лёсу|спасылка=|выданьне=[[Полымя (часопіс)|Полымя]]|тып=часопіс|год=Жнівень 2016|нумар=[https://zviazda.by/sites/default/files/verstka_1-192_8.pdf 8 (1042)]|старонкі=166|issn=0130-8068}}</ref>, [[Кастусь Цыбульскі|Кастуся Цыбульскага]]<ref>{{Артыкул|аўтар=Віктар Байкачоў.|загаловак=Анлайн-сустрэча з паэтам|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20210228/1614494875-anlayn-sustrecha-z-paetam|выданьне=[[Голас Радзімы]]|тып=|год=26 лютага 2021|нумар=[https://zviazda.by/sites/default/files/gr-02-2021_small.pdf 2 (3638)]|старонкі=8|issn=}}</ref> і [[Уладзімер Уладзімеравіч Карызна|Ўладзімера Ўладзімеравіча Карызны]], [[Уладзімер Мазго|Уладзімера Мазго]] («Мэлёдыя душы» і «Вечарынка», «У новы век», «Закахалася ў суседа» і «Хлебны квас»)<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Уладзімер Мазго]].|загаловак=Зьнічкі вечнасьці|спасылка=|выданьне=Літаратура і мастацтва|тып=|год=12 сакавіка 2021|нумар=[https://zviazda.by/sites/default/files/10-2021_1.pdf 10 (5115)]|старонкі=9|issn=}}</ref> і [[Алесь Бадак|Алеся Бадака]], [[Леанід Пранчак|Леаніда Пранчака]] і [[Уладзімер Скарынкін|Ўладзімера Скарынкіна]], [[Уладзімер Пецюкевіч|Уладзімера Пецюкевіча]] і [[Аляксандар Лягчылаў|Аляксандра Лягчылава]]. == Удзельнікі == На 2022 год удзельнікамі ансамблю «Бяседа» былі [[Леанід Захлеўны]] і [[Мікола Алешка]], [[Тацьцяна Лазоўская]] і [[Юлія Саўчанка]], [[Ігар Міхалькоў]]<ref>{{Артыкул|аўтар=Нэлі Зігуля.|загаловак=Полька пад «Бяседу»|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20150925/1443131635-polka-pad-byasedu|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=|год=25 верасьня 2015|нумар=[https://zviazda.by/be/number/184-28042 67184 (28042)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2015/09/25ver-9.indd_.pdf 9]|issn=}}</ref> і [[Ганна Алешка]], [[Сяргей Бяльцоў]] і [[Валянцін Кірыленка]], [[Ігар Міхалькоў]] і [[Вольга Калавур]], [[Юлія Захарава]] і [[Настасься Кулік]]<ref name="б"/>. У мінулым у складзе ансамблю бралі ўдзел [[Якаў Навуменка]]<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Уладзімер Мазго]].|загаловак=Уваскрэсьні ў роднай песьні|спасылка=|выданьне=[[Літаратура і мастацтва]]|тып=|год=28 сакавіка 2014|нумар=[https://zviazda.by/sites/default/files/13-2014.pdf 13 (4762)]|старонкі=16|issn=}}</ref> і [[Аляксандар Балотнік]], [[Валянціна Карэлікава]] і [[Сьвятлана Суседчык]], [[Натальля Раманская]] і [[Анжэла Макарава]]<ref name="б">{{Артыкул|аўтар=Уладзімер Субат.|загаловак=Музыка захапіла і не адпусьціла|спасылка=https://www.sb.by/articles/muzyka-zakhapila-i-ne-adpustsila.html|выданьне=[[Сельская газэта]]|тып=|год=31 сьнежня 2021|нумар=[https://www.sb.by/belniva/archive/31122021/ 21589]|старонкі=|issn=}}</ref>. == Мінуўшчына == У студзені 1991 году кампазытар [[Леанід Захлеўны]] заснаваў ансамбль «Бяседа», які стаў выконваць [[Народная музыка|народную музыку]] на [[Беларускае радыё|Беларускім радыё]]. Гурт склалі артысты ансамблю «[[Жывіца (ансамбль)|Жывіца]]», які вярнуўся з гастроляў на запрашэньне [[Беларусы ў ЗША|беларускай дыяспары Амэрыкі]] безь кіраўніцы [[Валянціна Пархоменка|Валянціны Пархоменкі]]<ref>{{Артыкул|аўтар=Алена Драпко.|загаловак=«Трэба, каб па творах кампазытара можна было пазнаць, на якой зямлі ён жыве»|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20220311/1647006894-leanid-zahleuny-pa-tvorah-kampazitara-treba-znac-na-yakoy-zyamli-yon-zhyve|выданьне=Зьвязда|тып=|год=12 сакавіка 2022|нумар=[https://zviazda.by/be/number/49-29671 49 (20671)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/12sak-9_optim_2.pdf 9]|issn=}}</ref>. Назву ансамблю прапанаваў сьпявак [[Якаў Навуменка]]<ref name="б"/>. Адной зь першых стала песьня «Каля [[Чырвоны касьцёл|Чырвонага касьцёла]]» на словы [[Леанід Пранчак|Леаніда Пранчака]] пад аранжыроўку [[Юры Багаткевіч|Юрыя Багаткевіча]]<ref name="а"/>. У 1998 годзе [[баян]]іст [[Аляксандар Балотнік]] паклаў на музыку словы песьні «[[Чарка на пасашок]]» [[Аляксандар Лягчылаў|Аляксандра Лягчылава]], якая стала [[шлягер]]ам «Бяседы»<ref>{{Артыкул|аўтар=Аляксандар Пукшанскі.|загаловак=Баяніст — па нацыянальнасьці|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20140411/1397166760-bayanist-pa-nacyyanalnasci|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=11 красавіка 2014|нумар=[http://zviazda.by/be/number/67-27677 67 (27677)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2014/04/11kras-8.indd_.pdf 8]|issn=1990-763x}}</ref>. Адной зь [[Лірычных|лірычных]] песьняў у выкананьні «Бяседы» стала песьня «Яблычак румяны» на словы [[Уладзімер Пецюкевіч|Ўладзімера Пецюкевіча]] і музыку баяніста [[Мікола Алешка|Міколы Алешкі]]. Яе засьпявала [[Валянціна Карэлікава]]<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Уладзімер Уладзімеравіч Карызна|Уладзімер Карызна]].|загаловак=«Па сьцяжынцы, дзе ішоў любы мой, каханы»|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20170421/1492782786-pa-scyazhyncy-dze-ishou-lyuby-moy-kahany|выданьне=Зьвязда|тып=|год=22 красавіка 2017|нумар=[https://zviazda.by/be/number/77-28441 77 (28441)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/22kra-12.indd__0.pdf 12]|issn=}}</ref>. Аднаўленьнем [[акардэон]]аў, баянаў і [[гармонік]]аў для «Бяседы» займалася майстэрня «Музрам» [[Беларускі саюз музычных дзеячоў|Беларускага саюзу музычных дзеячоў]], што месьцілася ў Менску па вуліцы Чычэрына, д. 1 (насупраць [[Вялікі тэатар Беларусі|Вялікага тэатру Беларусі]])<ref>{{Артыкул|аўтар=Натальля Сьвятлова.|загаловак=Валянцін Барэйша: «Зрабіць новыя мяхі, клявіятуру, мэханіку — тыя яшчэ фокусы»|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20201108/1604831937-valyancin-bareysha-zrabic-novyya-myahi-klaviyaturu-mehaniku-tyya-yashche|выданьне=Літаратура і мастацтва|тып=|год=30 кастрычніка 2020|нумар=[https://zviazda.by/sites/default/files/41-2020.pdf 41 (5097)]|старонкі=14|issn=}}</ref>. Да 2003 году [[Скрыпка|скрыпкі]] і [[цымбалы]], дудкі і [[Жалейка|жалейкі]] для «Бяседы» вырабляў [[Усевалад Жукоўскі]], якога пазьней замяніў ягоны [[сын]] Аляксандар<ref>{{Артыкул|аўтар=Тамара Круталевіч.|загаловак=Заручоны з культурай|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=18521|выданьне=[[Культура (газэта)|Культура]]|тып=|год=23 кастрычніка 2021|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=874 43 (1534)]|старонкі=|issn=}}</ref>. У чэрвені 2007 году «Бяседа» выступіла на гала-[[Канцэрт|канцэрце]] падчас [[Фэстываль|Фэстывалю]] народнай музыкі ў [[Паставы|Паставах]] (Віцебская вобласьць)<ref>{{Артыкул|аўтар=Вольга Ягорава.|загаловак=«Карагод наш пастаўскі – ён усіх зачараваў»|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=421&mode=print|выданьне=[[Культура (газэта)|Культура]]|тып=газэта|год=16 чэрвеня 2007|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=119 24 (790)]|старонкі=|issn=}}</ref>. У ліпені 2007 году падчас сьвяткаваньня 125-годзьдзя [[Янка Купала|Янкі Купалы]] [[Першы нацыянальны канал Беларускага радыё]] прадставіў прэм’еру радыёспэктаклю «[[Паэт і дзяўчына]]» паводле аднайменнай п’есы [[Пятро Васючэнка|Пятра Васючэнкі]]. У яго запісе браў удзел ансамбль «Бяседа»<ref>{{Артыкул|аўтар=Людміла Лявонава.|загаловак=Паэт і муза|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&DomainName=mast&id=57&mode=print|выданьне=[[Мастацтва (часопіс)|Мастацтва]]|тып=часопіс|год=Верасень 2007|нумар=[http://kimpress.by/?DomainName=mast&idnum=3 9 (294)]|старонкі=|issn=}}</ref>. На пачатку верасьня 2007 году гурт зьняўся ў перадачы «[[Агульнанацыянальнае тэлебачаньне|Агульнанацыянальнага тэлебачаньня]]» ў Летнім амфітэатры [[Віцебск]]у. У сярэдзіне верасьня «Бяседа» ўзяла ўдзел у «[[Дажынкі (фэст)|Дажынках]]» з прэм’ерай песьні «Аграгарадок» на словы [[Іван Цітавец|Івана Цітаўца]] і музыку [[Іван Поклад|Івана Поклада]], а 27 верасьня дала сольнік у Канцэртнай залі «Менск»<ref name="а">{{Артыкул|аўтар=Надзея Бунцэвіч.|загаловак=Песьні з мажорнай афарбоўкай|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=653&mode=print|выданьне=Культура|тып=|год=29 верасьня 2007|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=130 38-39 (804-805)]|старонкі=|issn=}}</ref>. 4 кастрычніка 2007 году ансамбль узяў удзел у канцэрце да 10-годзьдзя [[Палац Рэспублікі|Палаца Рэспублікі]] ў Менску<ref>{{Артыкул|аўтар=Надзея Бунцэвіч.|загаловак=Палац Рэспублікі — гучыць дзяржаўна|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=656&mode=print|выданьне=Культура|тып=|год=6 кастрычніка 2007|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=131 40 (806)]|старонкі=|issn=}}</ref>. 3 лістапада «Бяседа» сыграла ў [[Беларуская філярмонія|Беларускай філярмоніі]] на канцэрце да 125-годзьдзя [[Якуб Колас|Якуба Коласа]]<ref>{{Артыкул|аўтар=Юры Іваноў.|загаловак=Прынашэньне Коласу|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=791&mode=print|выданьне=Культура|тып=|год=10 лістапада 2007|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=136 45 (811)]|старонкі=|issn=}}</ref>. 7 сьнежня 2007 году ансамбль сыграў у [[Каракас]]е (Вэнэсуэла) на Нацыянальнай выставе дасягненьняў Беларусі<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Беларусь — у Вэнэсуэле|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=849|выданьне=Культура|тып=|год=1 сьнежня 2007|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=139 48 (814)]|старонкі=|issn=}}</ref>. 18 студзеня 2008 году «Бяседа» стала ўдзельніцай канцэрту да 70-годьдзя [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] ў Канцэртнай залі «Менск»<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Вобласьці сьвяткуюць юбілей|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=958|выданьне=Культура|тып=|год=19 студзеня 2008|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=145 3 (821)]|старонкі=|issn=}}</ref>. Увесну 2008 году Леанід Захлеўны напісаў для ансамблю «Бяседа» цыкль песьняў «З днём нараджэньня, Перамога» пра шчасьлівую гісторыю [[Каханьне|каханьня]] ад расстаньня ў 1941 годзе да сустрэчы ў 1945-м<ref>{{Артыкул|аўтар=Надзея Бунцэвіч.|загаловак=Яшчэ раз пра вайну|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=1354&mode=print|выданьне=Культура|тып=|год=10 траўня 2008|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=160 19 (837)]|старонкі=|issn=}}</ref>. У ліпені 2008 годзе ансамбль выступіў на гала-канцэрце падчас «[[Славянскі базар у Віцебску|Славянскага базару ў Віцебску]]»<ref>{{Артыкул|аўтар=Надзея Бунцэвіч.|загаловак=Спрадвечная песня ў пластычнай формуле часоў|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=1553&mode=print|выданьне=Культура|тып=|год=12 ліпеня 2008|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=168 28 (846)]|старонкі=|issn=}}</ref>. 7 верасьня 2008 году на [[Дзень беларускага пісьменства]] ў [[Барысаў|Барысаве]] (Менская вобласьць) «Бяседа» зайграла на гала-канцэрце «Мы — беларусы»<ref>{{Артыкул|аўтар=Ільля Сьвірын.|загаловак=Мы – беларусы|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=1647|выданьне=Культура|тып=|год=6 верасьня 2008|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=173 36 (854)]|старонкі=|issn=}}</ref>. 20 верасьня на Рэспубліканскім сьвяце-[[кірмаш]]ы працаўнікоў сяла «[[Дажынкі (фэст)|Дажынкі]]» ансамбль «Бяседа» прадставіў прэм’еру песьні «Кірмаш гудзе»<ref>{{Артыкул|аўтар=Лідзія Андрэва.|загаловак=Куфар-радца|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=1701|выданьне=Культура|тып=|год=20 верасьня 2008|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=175 38 (856)]|старонкі=|issn=}}</ref>. У кастрычніку 2008 году адбыўся выступ на адкрыцьці Міжнароднага фэстывалю [[Юры Башмет|Юрыя Башмета]] ў менскім [[Парк Горкага (Менск)|парку Горкага]]<ref>{{Артыкул|аўтар=Надзея Бунцэвіч.|загаловак=«Хаджэньне ў народ» зь імправізацыяй на Страдзівары|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=1802|выданьне=Культура|тып=|год=18 кастрычніка 2008|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=180 42 (860)]|старонкі=|issn=}}</ref>. 2 красавіка 2009 году ансамбль выступіў на беларуска-расейскім канцэрце ў Беларускай філярмоніі<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Дзень яднаньня|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=2318|выданьне=Культура|тып=|год=4 красавіка 2008|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=202 14 (882)]|старонкі=|issn=}}</ref>. Пры канцы чэрвеня 2009 году Прэзыдыюм [[Фэдэрацыя прафсаюзаў Беларусі|Фэдэрацыі прафсаюзаў Беларусі]] прысудзіў «Бяседзе» грашовую прэмію ў галіне музыкі за канцэртную папулярызацыю беларускай народнай песьні ў замежжы<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Прэміі прысуджаныя найлепшым|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=2727|выданьне=Культура|тып=|год=18 ліпеня 2009|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=218 29 (897)]|старонкі=|issn=}}</ref>. Увечары 31 сьнежня 2009 году на тэлеканале «[[Беларусь 2|Лад]]» паказалі пераднавагодні канцэрт «Бяседы»<ref>{{Артыкул|аўтар=Ільля Сьвірын.|загаловак=«Жывы гук» без кампрамісаў|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=3495|выданьне=Культура|тып=|год=26 сьнежня 2009|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=244 52 (920)]|старонкі=|issn=}}</ref>. 24 верасьня 2010 году «Бяседа» выступіла на гала-канцэрце падчас «Дажынак» у [[Ліда|Лідзе]] (Гарадзенская вобласьць)<ref>{{Артыкул|аўтар=Андрэй Старжынскі.|загаловак=Каравай для Ліды|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=4679|выданьне=Культура|тып=|год=25 верасьня 2010|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=288 39 (959)]|старонкі=|issn=}}</ref>. === 2010-я гады === У кастрычніку 2011 году ансамбль выступіў у [[Магілёў|Магілёве]] на Міжнародным музычным фэстывалі «[[Залаты шлягер]]» у канцэртнай праграме «Карагод сяброўства» з расейскімі і ўкраінскімі музыкамі<ref>{{Артыкул|аўтар=Надзея Бунцэвіч.|загаловак=Да «Шлягера» з маніторынгам|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=6486|выданьне=Культура|тып=|год=15 кастрычніка 2011|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=346 42 (1013)]|старонкі=|issn=}}</ref>. 23 лістапада 2011 году мастацкаму кіраўніку «Бяседы» Леаніду Захлеўнаму прысудзілі [[ордэн Францішка Скарыны]] за заслугі ў разьвіцьці культуры<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Уганараваныя дзяржавай|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=6673|выданьне=Культура|тып=|год=26 лістапада 2011|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=352 48 (1019)]|старонкі=|issn=}}</ref>. 19 траўня 2012 году ў рамках Дзён культуры Беларусі ў [[Санкт-Пецярбург]]у (Расея) «Бяседа» выступіла на пляцоўцы Музэю вады<ref>{{Артыкул|аўтар=Яўген Рагін.|загаловак=Эксклюзівы.by для Паўночнай Пальміры|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=7438|выданьне=Культура|тып=|год=26 траўня 2012|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=379 21 (1044)]|старонкі=|issn=}}</ref>. У ліпені 2012 году ансамбль узяў удзел у 21-м «Славянскім базары» ў Віцебску<ref>{{Артыкул|аўтар=Надзея Бунцэвіч.|загаловак=Закон аншлягаў і пустых месцаў|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=7732|выданьне=Культура|тып=|год=28 ліпеня 2012|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=388 30 (1052)]|старонкі=|issn=}}</ref>. 28 ліпеня «Бяседа» сыграла на канцэрце ў [[Каленкавічы|Каленкавічах]] (Гомельская вобласьць) падчас 7-га Фэстывалю народнага гумару «[[Аўцюкі]]»<ref>{{Артыкул|аўтар=Пётра Васілеўскі.|загаловак=«Аўцюкі» вярнуліся ў Аўцюкі|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=7754|выданьне=Культура|тып=|год=4 жніўня 2012|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=389 31 (1053)]|старонкі=|issn=}}</ref>. 25 кастрычніка 2012 году ансамбль сыграў у Канцэртнай залі Беларускай філярмоніі на творчым вечары кампазытара [[Уладзімер Уладзімеравіч Карызна|Ўладзімера Ўладзімеравіча Карызны]]<ref>{{Артыкул|аўтар=Надзея Бунцэвіч.|загаловак=Карызна-бэнд|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=7984|выданьне=Культура|тып=|год=20 кастрычніка 2012|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=396 42 (1064)]|старонкі=|issn=}}</ref>. 3 жніўня 2013 году ў [[Міхалова (Падляскае ваяводзтва)|Міхалове]] (Беластоцкі павет) «Бяседа» выступіла на 3-м Фэстывалі беларускай культуры «[[Прымацкая бяседа]]», які сабраў каля 3000 гледачоў<ref>{{Артыкул|аўтар=Надзея Бунцэвіч.|загаловак=А трохтысячная «Бяседа» — на дзесяць гадзін|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=9140|выданьне=Культура|тып=|год=10 жніўня 2013|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=440 32 (1106)]|старонкі=|issn=}}</ref>. На пачатку верасьня 2013 году на Дні беларускага пісьменства ў родным [[Быхаў|Быхаве]] выступіла салістка «Бяседы» [[Тацьцяна Лазоўская]]<ref>{{Артыкул|аўтар=Тацьцяна Студзенка.|загаловак=Не растрачаныя пісьмёны|спасылка=|выданьне=[[Літаратура і мастацтва]]|тып=газэта|год=6 верасьня 2013|нумар=[https://zviazda.by/sites/default/files/lim35-2013.pdf 35 (4733)]|старонкі=8|issn=0024-4686}}</ref>. У кастрычніку 2013 году ансамбль сыграў песьні свайго былога саліста [[Якаў Навуменка|Якава Навуменка]] на канцэрце ягонай памяці «На паруках настальгіі», які прайшоў у Беларускай філярмоніі<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Абрысы|спасылка=|выданьне=Літаратура і мастацтва|тып=|год=25 кастрычніка 2013|нумар=[https://zviazda.by/sites/default/files/lim42-2013.pdf 42 (4740)]|старонкі=3|issn=}}</ref>. На 2013 год ў [[Сеціва|Сеціве]] разьмясьцілі відэазапісу выступаў «Бяседы»<ref>{{Артыкул|аўтар=Вольга Навіцкая.|загаловак=Канцэртмайстар — пра віртуальнае|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=9528|выданьне=Культура|тып=|год=9 лістапада 2013|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=453 45 (1119)]|старонкі=|issn=}}</ref>. 7 траўня 2014 году ансамбль выканаў народныя песьні для перадачы «Наперад у мінулае», якую паказалі на тэлеканалах «[[Беларусь 3]]» і «[[Беларусь 24]]» у рамках праекту «100 песень для Беларусі» да Дня працаўнікоў тэлебачаньня, радыё і сувязі. 8 траўня адпаведны канцэрт паўторна трансьлявалі на [[Беларускае радыё|Беларускім радыё]]<ref>{{Артыкул|аўтар=Алена Драпко.|загаловак=Да сьвятаў — зь песьнямі|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20140502/1399058072-da-svyatau-z-pesnyami|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=|год=2 траўня 2014|нумар=[http://zviazda.by/be/number/81-27691 81 (27691)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2014/05/ZV_20140503_6.pdf 6]|issn=}}</ref>. У чэрвені 2014 году на Фэстывалі беларускай песьні і паэзіі «[[Маладзечна (фэстываль)|Маладзечна]]» (Менская вобласьць) ансамбль «Бяседа» ўзяў удзел у канцэрце «Спадчына песьняроў», прысьвечаным [[Уладзімер Мулявін|Ўладзімеру Мулявіну]]<ref>{{Артыкул|аўтар=Ніна Шчарбачэвіч.|загаловак=Словы зь песьні|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20140617/1402952484-slovy-z-pesni|выданьне=Зьвязда|тып=|год=17 чэрвеня 2014|нумар=[http://zviazda.by/be/number/111-27721 111 (27721)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2014/06/17cher-1.indd_.pdf 1], [https://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2014/06/17cher-3.indd_.pdf 3]|issn=}}</ref>. У чэрвені 2014 году на вечарыне да 75-годзьдзя паэта [[Уладзімер Скарынкін|Ўладзімера Скарынкіна]] ў [[Дзяржаўны літаратурны музэй Янкі Купалы|Дзяржаўным літаратурным музэі Янкі Купалы]] сьпявачка «Бяседы» [[Валянціна Карэлікава]] выканала [[раманс]]ы на словы Ўладзімера і Андрэя Скарынкіных<ref>{{Артыкул|аўтар=Яна Явіч.|загаловак=Майстар перастварэньняў|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20140622/1403416825-maystar-perastvarennyau|выданьне=Літаратура і мастацтва|тып=|год=20 чэрвеня 2014|нумар=[https://zviazda.by/sites/default/files/24-2014.pdf 24 (4773)]|старонкі=9|issn=}}</ref>. 4 лістапада 2014 году «Бяседа» сыграла ў Вялікай залі Беларускай філярмоніі на гала-канцэрце «Музычны скарб Беларусі» з нагоды 89-годзьдзя Беларускага радыё. Радыёканал «[[Культура (радыё)|Культура]]» ладзіў наўпроставую трансьляцыю падзеі. 14 лістапада канцэрт паказалі на тэлеканале «[[Беларусь 1]]»<ref>{{Артыкул|аўтар=Вікторыя Целяшук.|загаловак=Беларускае радыё адкрые музычныя скарбы|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20141017/1413495500-belaruskae-radyyo-adkrye-muzychnyya-skarby|выданьне=Зьвязда|тып=|год=17 кастрычніка 2014|нумар=[http://zviazda.by/be/number/198-27808 198 (47808)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2014/10/17kas-7.indd_.pdf 7]|issn=}}</ref>. Таксама ў лістападзе сьпявак «Бяседы» Мікола Алешка атрымаў [[мэдаль Францішка Скарыны]]<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Пунктырам|спасылка=|выданьне=Літаратура і мастацтва|тып=|год=21 лістапада 2014|нумар=[https://zviazda.by/sites/default/files/46-2014.pdf 46 (4795)]|старонкі=1|issn=}}</ref>. 27 лістапада ансамбль выступіў у Палацы Рэспублікі на канцэрце [[Тарыэл Майсурадзэ|Тарыэла Майсурадзэ]]<ref>{{Артыкул|аўтар=Надзея Бунцэвіч.|загаловак=Пра роўныя ўмовы|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=11101|выданьне=Культура|тып=|год=29 лістапада 2014|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=514 48 (1174)]|старонкі=|issn=}}</ref>. 30 траўня 2015 году ансамбль засьпяваў на Сьвяце беларускай культуры ў Польшчы<ref>{{Артыкул|аўтар=Алег Клімаў.|загаловак=Да Дзён культуры|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=11566|выданьне=Культура|тып=|год=16 траўня 2015|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=533 20 (1198)]|старонкі=|issn=}}</ref>. 5—7 чэрвеня 2015 году адбыўся 15-ы фэст «Маладзечна» з удзелам «Бяседы»<ref>{{Артыкул|аўтар=Надзея Бунцэвіч.|загаловак=Фармат? Новы|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=11635|выданьне=Культура|тып=|год=30 траўня 2015|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=535 20 (1198)]|старонкі=|issn=}}</ref>. 3 ліпеня 2015 году тэлеканал «Беларусь 3» паказаў праграму ансамбля «Запрашаем на „Бяседу“»<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Глядзіце і слухайце|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20150702/1435785687-glyadzice-i-sluhayce|выданьне=Зьвязда|тып=|год=2 ліпеня 2015|нумар=[https://zviazda.by/be/number/124-27982 124 (27982)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2015/07/2lip-7.indd_.pdf 7]|issn=}}</ref>. 25 ліпеня ансамбль засьпяваў на 16-м Міжнародным фэстывалі беларускай культуры «[[Сяброўская бяседа]]» ў [[Гарадок (Беластоцкі павет)|Гарадку]] (Беластоцкі павет)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Міжнародны фэстываль беларускай культуры «Сяброўская бяседа»|спасылка=https://poland.mfa.gov.by/be/embassy/news/caec1c5a052bac79.html|выдавец=[[Амбасада Беларусі ў Польшчы]]|дата публікацыі=27 траўня 2015|дата доступу=12 ліпеня 2022}}</ref>. Ад 2 верасьня ў [[Горадня|Горадні]] па 10 кастрычніка ў Менску «Бяседа» [[Гастролі|гастралявала]] па 18 гарадах і [[мястэчка]]х Беларусі, у тым ліку па ўсіх абласных цэнтрах, з канцэртнай праграмай «Любіць Беларусь»<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=«Любіць Беларусь!»|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20150821/1440106860-lyubic-belarus|выданьне=Зьвязда|тып=|год=21 жніўня 2015|нумар=[https://zviazda.by/be/number/159-28017 159 (28017)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2015/08/21zni-6.indd_.pdf 6]|issn=}}</ref>. Тэлеканал «Беларусь 3» паказваў адпаведныя канцэрты, у перапынках якіх вядоўца [[Алена Трацэнка]] праводзіла тэле[[Віктарына|віктарыну]] «[[Размаўляем па-беларуску]]»<ref>{{Артыкул|аўтар=Ірына Кацяловіч.|загаловак=«Любіць Беларусь» праз музыку і мову|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20150901/1441056917-lyubic-belarus-praz-muzyku-i-movu|выданьне=Зьвязда|тып=|год=1 верасьня 2015|нумар=[https://zviazda.by/be/number/166-28024 166 (28024)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2015/08/1ver-3.indd_.pdf 3]|issn=}}</ref>. На канцэртах гучалі такія песьні, як «Хлеб ды соль», «А ў Марусі хата на пагосьце», «Звончыкі», «Былі ў мяне сваты» і «Вечарынка»<ref>{{Артыкул|аўтар=Алена Драпко.|загаловак=Бяседа ў «мажоры» і «міноры»|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20151002/1443734198-byaseda-u-mazhory-i-minory|выданьне=Зьвязда|тып=|год=2 кастрычніка 2015|нумар=[https://zviazda.by/be/number/189-28047 189 (28047)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2015/10/2kas-5.indd_.pdf 5]|issn=}}</ref>. У кожнай з 6 вобласьцяў Беларусі музыкі наведалі па 3 паселішчы, у тым ліку родныя гарады музыкаў: Горадню, [[Слуцак]] і [[Баранавічы]], [[Слонім]] і [[Наваполацак]]<ref>{{Артыкул|аўтар=Надзея Бунцэвіч.|загаловак=Тур з кансультацыямі|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=12137|выданьне=Культура|тып=|год=10 кастрычніка 2015|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=555 41 (1219)]|старонкі=|issn=}}</ref>. Сярод іншага, 26 верасьня выступілі на «Дажынках» у [[Круглае|Круглым]] (Магілёўская вобласьць)<ref>{{Артыкул|аўтар=Ганна Тузянкова.|загаловак=Валожыншчына, Кругляншчына, Віцебшчына, Бярэзіншчына|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=12127|выданьне=Культура|тып=|год=10 кастрычніка 2015|нумар=41 (1219)|старонкі=|issn=}}</ref>. 4—5 чэрвеня 2016 году ў Горадні прайшоў 11-ы [[Рэспубліканскі фэстываль нацыянальных культураў]], на якім зайграла «Бяседа»<ref>{{Навіна|аўтар=Марына Весялуха|загаловак=Адкрыецца музэй Рэспубліканскага фэстывалю нацыянальных культур|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20160519/1463675729-adkryecca-muzey-festyvalyu-nacyyanalnyh-kultur|выдавец=Газэта «[[Зьвязда]]»|дата публікацыі=19 траўня 2016|дата доступу=12 ліпеня 2022}}</ref>. 6 красавіка 2017 ансамбль сыграў канцэрт у [[Гарадок|Гарадку]] (Віцебская вобласьць)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=У Гарадку выступіць ансамбль народнай музыкі «Бяседа»|спасылка=http://haradok.info/bel//новости/культура/3552/|выдавец=Партал «Гарадок»|дата публікацыі=29 сакавіка 2017|дата доступу=12 ліпеня 2022}}</ref>. 31 кастрычніка 2017 году правялі канцэрт у [[Салігорск]]у (Менская вобласьць)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Калi традыцыя ажывае|спасылка=https://esoligorsk.by/novosti/v-soligorske/53173-kali-tradytsyya-azhyvae-ansambl-byaseda-zno-zaprashae-na-kantsert-u-saligorsku|выдавец=Партал «Электронны Салігорск»|дата публікацыі=28 верасьня 2017|дата доступу=12 ліпеня 2022}}</ref>. Падчас Міжнароднага фэстывалю «Залаты шлягер» у 2017 годзе «Бяседа» выступіла на канцэрце «Сустракаем Новы год разам», які тэлеканал «Беларусь 3» паказаў 31 сьнежня<ref>{{Артыкул|аўтар=Вікторыя Целяшук.|загаловак=У дадатак да аліўе — песьні, танцы і гумар|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20171228/1514477162-shto-prapanuyuc-gledacham-belaruskiya-telekanaly-u-navagodnyuyu-noch|выданьне=Зьвязда|тып=|год=29 сьнежня 2017|нумар=[https://zviazda.by/be/number/251-28615 251 (28615)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/29sne-3_optim.pdf 3]|issn=}}</ref>. 17 чэрвеня 2018 году ансамбль зайграў на вечарыне «Гэта мы» да 80-годзьдзя фатографа [[Юры Сяргеевіч Іваноў|Юрыя Іванова]], якая прайшла ў [[Беларускі дзяржаўны акадэмічны музычны тэатар|Беларускім дзяржаўным акадэмічным музычным тэатры]]<ref>{{Артыкул|аўтар=Юры Чарнякевіч.|загаловак=Фота на дарозе жыцьця|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=16244|выданьне=Культура|тып=|год=15 чэрвеня 2019|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=749 24 (1411)]|старонкі=|issn=}}</ref>. 20 лютага 2020 году ў [[Беласток]]у «Бяседа» засьпявала на гала-канцэрце 27-га фэстывалю «[[Беларуская песьня]]», які прайшоў у [[Падляская опэра|Падляскай опэры]]. Гала-канцэрт сабраў 850 гледачоў<ref>{{Артыкул|аўтар=Іван Ждановіч.|загаловак=Варшава, Торунь, Гайнаўка|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20200318/1584508267-varshava-torun-gaynauka|выданьне=[[Голас Радзімы]]|тып=газэта|год=12 сакавіка 2020|нумар=[https://zviazda.by/sites/default/files/gr-05-2020-small.pdf 5 (3617)]|старонкі=2|issn=0439-3619}}</ref>. 29 жніўня 2020 году ў [[Ляскавічы (Петрыкаўскі раён)|Ляскавічах]] (Петрыкаўскі раён) ансамбль зайграў на 6-м Міжнародным фэстывалі этнакультурных традыцыяў «[[Кліч Палесься]]»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Прадстаўнікі 11 раёнаў Беларусі прымуць удзел у фэстывалі «Кліч Палесься»|спасылка=https://blr.belta.by/culture/view/pradstauniki-11-raenau-belarusi-prymuts-udzel-u-festyvali-klich-palessja-91141-2020/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=27 жніўня 2020|дата доступу=12 ліпеня 2022}}</ref>. 3 лютага 2021 году «Бяседа» сыграла на канцэрце «Будзь здаровы, гаспадар» свайго былога ўдзельніка [[Аляксандар Балотнік|Аляксандра Балотніка]], які прайшоў у Вялікай залі Беларускай філярмоніі<ref>{{Артыкул|аўтар=Надзея Бунцэвіч.|загаловак=А вось песьні ўсе — гіты|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=17802|выданьне=Культура|тып=|год=30 студзеня 2021|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=835 5 (1497)]|старонкі=|issn=}}</ref>. 12 чэрвеня 2021 году ансамбль выступіў на гала-канцэрце падчас 20-га фэстывалю «Маладзечна»<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелТА]]|загаловак=Знакамітыя беларускія кампазытары, паэты і артысты зьбяруцца на закрыцьці фэстывалю «Маладзечна»|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20210612/1623493924-znakamityya-belaruskiya-kampazitary-paety-i-artysty-zbyarucca-na-zakrycci|выдавец=Газэта «[[Зьвязда]]»|дата публікацыі=12 чэрвеня 2021|дата доступу=12 ліпеня 2022}}</ref>. 25 лістапада 2021 году зладзілі канцэрт у Палацы культуры [[МТЗ]]<ref>{{Навіна|аўтар=Валянцін Кірыленка|загаловак=Ансамбль народнай музыкі «Бяседа» адзначае юбілей|спасылка=https://radiokultura.by/be/news/ansambl-narodnay-muzyki|выдавец=[[Беларусь (радыё)|Радыё «Беларусь»]]|дата публікацыі=25 лістапада 2021|дата доступу=12 ліпеня 2022}}</ref>. 31 сьнежня 2021 году ансамбль зайграў на тэлеканцэрце «Навагодні настрой», які паказаў тэлеканал «Беларусь 3»<ref>{{Артыкул|аўтар=Алена Драпко.|загаловак=Дзе шукаць сакрэты Новага году|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20211229/1640780259-dze-shukac-sakrety-novaga-goda|выданьне=Зьвязда|тып=|год=29 сьнежня 2021|нумар=[https://zviazda.by/be/number/252-29621 252 (29621)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/30sne-9_optim_0.pdf 9]|issn=}}</ref>. 8 студзеня 2022 году на «Беларусь 3» паказалі канцэрт ансамблю «Вітаем Новы год»<ref>{{Навіна|аўтар=Алена Драпко.|загаловак=На «Беларусь 3» у гэтыя выхадныя заплянаваны цікавы этэр са сьвяточнымі акцэнтамі|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20220105/1641387417-na-belarus-3-u-getyya-vyhadnyya-zaplanavany-cikavy-efir-sa-svyatochnymi|выдавец=Газэта «Зьвязда»|дата публікацыі=5 студзеня 2022|дата доступу=12 ліпеня 2022}}</ref>. У лютым 2022 году «Бяседа» выступіла ў [[Бабруйск]]у на сцэне [[Магілёўскі абласны тэатар драмы і камэдыі імя Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча|тэатру драмы і камэдыі імя Дунін-Марцінкевіча]]<ref>{{Артыкул|аўтар=Павал Салаўёў.|загаловак=Выдатная работа, каманда купалаўцаў|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=18884|выданьне=Культура|тып=|год=26 лютага 2022|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=892 9 (1552)]|старонкі=|issn=}}</ref>. 8 сакавіка 2022 году на [[Міжнародны жаночы дзень]] музычную праграму ансамблю «Вітаем вас» паказалі на «Беларусь 3»<ref>{{Артыкул|аўтар=Алена Драпко.|загаловак=Жанчыны бываюць розныя|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20220303/1646316465-zhanchyny-byvayuc-roznyya|выданьне=Зьвязда|тып=|год=4 сакавіка 2022|нумар=[https://zviazda.by/be/number/44-29666 44 (29666)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/30sne-9_optim_0.pdf 9]|issn=}}</ref>. 27 сакавіка выступілі ў Канцэртнай залі «Менск»<ref>{{Навіна|аўтар=БелТА|загаловак=Ад «Марусі» да «Чаркі на пасашок»|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20220327/1648387020-ad-marusi-da-charki-na-pasashok-yubileyny-kancert-ansamblya-byaseda|выдавец=Газэта «Зьвязда»|дата публікацыі=27 сакавіка 2022|дата доступу=12 ліпеня 2022}}</ref>. Увесну 2022 году «Бяседа» зрабіла песьню «Адлятаюць гусі» на словы Аляксандра Лягчылава і музыку [[Уладзімер Буднік|Ўладзімера Будніка]]. Таксама запісалі песьню «[[Буйніцкае поле]]» на словы [[Міхаіл Ясень|Міхаіла Ясеня]], якую прасьпявала [[Настасься Грыгор’ева]]<ref>{{Артыкул|аўтар=Надзея Бунцэвіч.|загаловак=«Мяне не спакушаюць прыпеўкі-бразгушкі»|спасылка=http://kimpress.by/?page=2&id=19018|выданьне=Культура|тып=|год=14 траўня 2022|нумар=[http://kimpress.by/?idnum=905 20 (1563)]|старонкі=|issn=}}</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Навіна|аўтар=|загаловак=«Бяседа»|спасылка=https://zviazda.by/be/tags/byaseda|выдавец=Газэта «[[Зьвязда]]»|дата публікацыі=11 сакавіка 2022|дата доступу=12 ліпеня 2022}} * {{Навіна|аўтар=|загаловак=«Бяседа» 20 гадоў|спасылка=https://www.youtube.com/embed/z4FhA7k6vyg?autoplay=1|выдавец=Тэлеканал «[[Беларусь 3]]»|дата публікацыі=20 ліпеня 2014|дата доступу=12 ліпеня 2022}} ** [https://www.youtube.com/embed/vrqs_vDcO2M?autoplay=1 Канцэрт ансамбля народнай музыкі «Бяседа»] // 22 кастрычніка 2015 г. ** [https://www.youtube.com/embed/6kiIzHu7m3A?autoplay=1 Ансамбль «Бяседа». Юбiлейны канцэрт на «Беларусь 3»] // 7 красавіка 2016 г. ** [https://www.youtube.com/embed/MIEtcl9sHLY?autoplay=1 «Вітаем Новы год». Канцэрт ансамбля народнай музыкі «Бяседа»] // 1 лютага 2022 г. {{Бібліяінфармацыя}} {{Добры артыкул}} [[Катэгорыя:Беларускія фолк-гурты]] [[Катэгорыя:Гурты Менску]] [[Катэгорыя:Музычныя гурты, якія зьявіліся ў 1991 годзе]] 76jgmxxuqvaagsbmro64bzbcc3108bh 0 257837 2332671 2330876 2022-08-15T18:56:03Z W 11741 /* Вонкавыя спасылкі */ +[[Шаблён:Кандыдат у добрыя артыкулы]] wikitext text/x-wiki {{Выбары |Назва = Мясцовыя выбары ў Беларусі 2018 году |Краіна = Беларусь |Папярэднія выбары = Мясцовыя выбары ў Беларусі 2014 году |Год папярэдніх выбараў = 2014 |Наступныя выбары = Мясцовыя выбары ў Беларусі 2024 году |Год наступных выбараў = 2024 |Дата выбараў = {{Дата пачатку|18|2|2018|1}} |Партыя1 = ГА «[[Белая Русь (грамадзкае аб’яднаньне)|Белая Русь]]» |Лідэр з1 = [[Генадзь Давыдзька]] |Галасоў выбаршчыкаў1 = |Папярэдняя колькасьць месцаў1 = >10 000 |Колькасьць месцаў1 = >9000 |Розьніца месцаў1 = -1000 |Адсотак1 = 50 % |Партыя2 = [[Камуністычная партыя Беларусі]] |Лідэр з2 = [[Аляксей Сакалоў]] |Галасоў выбаршчыкаў2 = |Папярэдняя колькасьць месцаў2 = 206 |Колькасьць месцаў2 = 305 |Розьніца месцаў2 = +99 |Адсотак2 = 1,7 % |Мапа = Local Supremes of Deputates of Belarus (2018).svg |Памер мапы = |Подпіс мапы = Вынікі }} '''Мясцовыя выбары ў Беларусі 2018 году''' — 7-я [[выбары]] ў мясцовыя Саветы дэпутатаў Рэспублікі Беларусь, якія адбыліся ў лютым 2018 году. У 1309 мясцовых Саветаў абралі 18 110 [[дэпутат]]аў. Палову (звыш 9000) дэпутацкіх месцаў атрымала грамадзкае аб’яднаньне «[[Белая Русь (грамадзкае аб’яднаньне)|Белая Русь]]». Пры гэтым, у больш як 79,5 % акругаў выбары прайшлі на безальтэрнатыўнай падставе з адзіным кандыдатам, у тым ліку ў [[Сельскі Савет|сельскія Саветы]] — больш як 85,5 % (11 310), у пасялковыя — 94,9 % (93), у гарадзкія раённага падпарадкаваньня — 78,9 % (191) і ў раённыя — 74,6 % (2811)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Зьвесткі аб ліку кандыдатаў у дэпутаты мясцовых Саветаў дэпутатаў 28-га скліканьня на дзень выбараў 18 лютага 2018 г.|спасылка=https://rec.gov.by/uploads/folderForLinks/elections-ms28-elect-52-53.pdf|выдавец=[[Цэнтральная выбарчая камісія Беларусі]]|мова=ru|дата публікацыі=18 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Пагатоў, прэзыдыюмы Саветаў дэпутатаў і іх [[Выканаўчы камітэт|выканаўчыя камітэты]] пры ўтварэньні выбарчых камісіяў адмовіліся пусьціць у іх склад звыш 80 % прадстаўніц і прадстаўнікоў ад 3-х з 11 [[Сьпіс палітычных партыяў Беларусі|партыяў]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Зьвесткі аб вылучэньні прадстаўнікоў у склад участковых выбарчых камісіяў па выбарах у мясцовыя Саветы дэпутатаў 28-га скліканьня|спасылка=https://rec.gov.by/uploads/folderForLinks/elections-ms28-elect-30-31.pdf|выдавец=Цэнтральная выбарчая камісія Беларусі|мова=ru|дата публікацыі=2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. У выніку гэтыя партыі — [[Аб’яднаная грамадзянская партыя]], [[Беларуская партыя аб’яднаных левых «Справядлівы сьвет»]] і [[Партыя БНФ]] — заявілі пра непразрыстасьць падліку яўкі і галасоў, у тым ліку на датэрміновым галасаваньні, бо былі выключаныя з дастаткова шырокага ўдзелу ў такім падліку ў складзе выбарчых камісіяў. Яшчэ 2 партыі — [[Кансэрватыўна-хрысьціянская партыя БНФ]] і [[Беларуская сацыял-дэмакратычная Грамада]] — з гэтай самай нагоды ладзілі [[байкот выбараў]]. == Дэпутаты == На выбарах 2018 году ў 1309 мясцовых Саветах дэпутатаў было 18 111 выбарчых акругаў (у сярэднім па 14 дэпутатаў на Савет): * 1152 [[Сельскі Савет|сельскія Саветы]] (88 %) — 13 225 акругаў (73 %, па 12 на Савет); * 8 [[Пасёлак|пасялковых]] Саветаў (0,6 %) — 98 акругаў (0,5 %, па 12); * 14 гарадзкіх Саветаў раённага падпарадкаваньяня (1 %) — 242 акругі (1,3 %, па 17); * 118 [[Раёны Беларусі|раённых]] Саветаў (9 %) — 3767 акругаў (20,8 %, па 32); * 10 гарадзкіх Саветаў [[Горад абласнога падпарадкаваньня (Беларусь)|абласнога падпарадкаваньня]] (0,8 %) — 370 акругаў (2 %, па 37); * 6 абласных Саветаў (0,5 %) — 352 акругі (1,9 %, па 59); * [[Менскі гарадзкі Савет дэпутатаў]] — 57 акругаў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Зьвесткі аб выніках выбараў дэпутатаў мясцовых Саветаў дэпутатаў 28-га скліканьня|спасылка=https://rec.gov.by/uploads/folderForLinks/elections-ms28-elect-56-57.pdf|выдавец=[[Цэнтральная выбарчая камісія Беларусі]]|мова=ru|дата публікацыі=2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. == Прававыя ўмовы == [[Файл:2018 Local elections Belarus.jpg|значак|280пкс|Абвестка пра выбары на [[Кастрычніцкая плошча (Менск)|Канстрычніцкай плошчы]] Менску (19 студзеня 2018 г.)]] Паводле 58-га артыкула [[Выбарчы кодэкс Беларусі|Выбарчага кодэксу Беларусі]], вылучацца кандыдатамі ў мясцовыя Саветы дэпутатаў Беларусі мелі права [[грамадзяне Беларусі]] ў веку ад 18 гадоў і [[расейскія грамадзяне]] з пасьведчаньнем на права жыхарства ў Беларусі. Пры гэтым, кандыдатамі ў дэпутаты маглі стаць грамадзяне паводле месца пражываньня і [[Праца|працы]] на землях адпаведнага мясцовага Савету. Папярэдне, для падліку галасоў утваралі 1315 [[Тэрытарыяльная камісія|тэрытарыяльных камісіяў]], пасьля чаго акруговыя і раённыя камісіі для абласных Саветаў і [[Менскі гарадзкі Савет дэпутатаў|Менскага гарадзкога Савету дэпутатаў]]. Існавала 3 спосабы вылучэньня кандыдатаў у [[дэпутат]]ы: шляхам збору подпісаў грамадзянаў, ад працоўных калектываў і ад [[Палітычная партыя|палітычных партыяў]]. Для вылучэньня ў [[Пасёлак|пасялковы]] і [[сельскі Савет]] было дастаткова забраць 20 подпісаў грамадзянаў, у Савет [[Горад абласнога падпарадкаваньня (Беларусь)|горада абласнога падпарадкаваньня]] і [[Раёны Беларусі|раёну]] — 75 подпісаў, а ў абласныя Саветы і Менскі гарадзкі Савет дэпутатаў — 150 подпісаў. Столькі ж подпісаў патрабавалася сабраць ад падразьдзяленьня і [[цэх]]у ў выглядзе працоўнага калектыву. Суполкі партыяў маглі вылучаць кандыдатаў адпаведна мясцоваму ўзроўню. Кандыдаты ў дэпутаты мясцовых Саветаў мелі права ствараць выбарчыя фонды і выступіць на мясцовым [[радыё]]<ref>{{Навіна|аўтар=Тацьцяна Пастушэнка|загаловак=Ярмошына пра выбары ў мясцовыя Саветы і палітычныя кампаніі 2020 году|спасылка=https://blr.belta.by/interview/view/jarmoshyna-pra-vybary-u-mjastsovyja-savety-i-palitychnyja-kampanii-2020-goda-2570/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=14 верасьня 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Кожны кандыдат у дэпутаты мясцовых Саветаў мог прызначыць да 5 давераных асобаў для [[Агітаваньне|агітаваньня]]. Таксама ён меў права стварыць для перавыбарнага агітаваньня ўласны выбарчы фонд памерам да 10 [[Базавая велічыня|базавых велічыняў]] (230 рублёў) пры вылучэньні ў сельскі і пасялковы, раённы і гарадзкі Савет дэпутатаў. Кандыдаты ў дэпутаты абласных і Менскага гарадзкога Саветаў маглі ствараць фонд да 30 базавых велічыняў (690 рублёў)<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелТА]]|загаловак=Кожны кандыдат у дэпутаты на мясцовых выбарах зможа мець да пяці давераных асобаў|спасылка=https://mogilev-region.gov.by/be/news/kozhny-kandydat-u-deputaty-na-myascovyh-vybarah-zmozha-mec-da-pyaci-daveranyh-asob|выдавец=[[Магілёўскі абласны выканаўчы камітэт]]|дата публікацыі=27 лістапада 2017|копія=https://novychas.online/palityka/kozny-kandydat-u-deputaty-na-mjascovyh-vybarah-zmo|дата копіі=26 лістапада 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Акруговыя выбарчыя камісіі па выбарах абласных Саветаў дэпутатаў і 9 раённых камісіяў Менску прымалі заявы аб уліку ініцыятыўных групаў. Такія групы было магчыма стварыць пры вылучэньні кандыдатам шляхам збору подпісаў. Ініцыятыўная група магла налічваць ад 3-х да 10 чалавек<ref name="а"/>. Працягласьць бясплатнай прамовы кандыдатаў у дэпутаты ў радыёэтэры скарацілі з 5 да 3-х хвілінаў. Іх было магчыма пачуць у будні ад 18-й гадзіны з 22 студзеня да 12 лютага 2018 году ў дыяпазоне [[Частасьцевае мадуляваньне|частасьцевага мадуляваньня]] ад 87,5 да 108 мэга[[гэрц]]<ref>{{Навіна|аўтар=Тэлеканал «[[Беларусь 1]]»|загаловак=Прамова кандыдатаў у дэпутаты ў радыёэтэры будзе доўжыцца ня больш за 3 хвіліны|спасылка=https://www.tvr.by/bel/news/politika/rech_kandidatov_v_deputaty_v_radioefire_budet_dlitsya_ne_bolee_3_minut/|выдавец=[[Белтэлерадыёкампанія]]|дата публікацыі=12 сьнежня 2017|копія=https://euroradio.by/kandydat-u-deputaty-zmozha-vystupac-na-radyyo-ne-bolsh-za-3-hviliny|дата копіі=12 сьнежня 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Выбарчае заканадаўства дазваляла мець у складзе выбарчых камісіяў да 19 сябраў, але іх пераважная большасьць налічвала па 14 чалавек у сувязі з абмежаваным [[каштарыс]]ам<ref name="в"/>. Бар’ер яўкі выбарцаў адсутнічаў, таму мясцовыя [[выбары]] адбываліся пры любой яўцы<ref name="г"/>. == Выбарцы == 7 лютага 2018 году старшыня Цэнтральная выбарчай камісіі Беларусі [[Лідзія Ярмошына]] паведаміла, што ў сьпісы для галасаваньня на мясцовых выбарах унесьлі звыш 6,9 млн выбарцаў<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелТА]]|загаловак=У спісы для галасавання на мясцовых выбарах унеслі больш за 6,9 млн выбарцаў|спасылка=https://euroradio.by/u-spisy-dlya-galasavannya-na-myascovyh-vybarah-unesli-bolsh-za-69-mln-vybarcau|выдавец=«[[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]»|дата публікацыі=7 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Паводле зьвестак [[Міністэрства ўнутраных справаў Беларусі]], выбарчым правам валодалі каля 101 000 грамадзянаў Расеі, якія мелі пасьведчаньне на права жыхарства ў Беларусі<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелТА]]|загаловак=Больш за 100 тысяч грамадзян Расеі змогуць прагаласаваць на мясцовых выбарах у Беларусі|спасылка=https://nashaniva.com/203266|выдавец=Газэта «[[Наша ніва]]»|дата публікацыі=16 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Да пачатку датэрміновага галасаваньня 13 лютага ў сьпісах налічвалася 6 927 786 выбарцаў<ref name="д">{{Навіна|аўтар=[[БелаПАН]]|загаловак=Па адным з участкаў на выбарах не зарэгістравана ніводнага кандыдата|спасылка=https://www.racyja.com/hramadstva/pa-adnym-z-uchastkau-na-vybarakh-ne-zareg/|выдавец=[[Беларускае Радыё Рацыя|Беларускае Радыё «Рацыя»]]|дата публікацыі=13 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Пры гэтым, [[моладзь]] складала 25 % [[насельніцтва Беларусі]]<ref name="е"/>. На 18 лютага ў сьпісы для галасаваньня ўлучылі 6 929 525 чалавек<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелТА]]|загаловак=Сёньня ў Беларусі праходзяць выбары дэпутатаў мясцовых Саветаў|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180218/1518929935-syonnya-u-belarusi-prahodzyac-vybary-deputatau-myascovyh-savetau|выдавец=Газэта «[[Зьвязда]]»|дата публікацыі=18 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. == Падрыхтоўка == 15 чэрвеня 2017 году старшыня Цэнтральнай выбарчай камісіі Беларусі [[Лідзія Ярмошына]] паведаміла аб прапанове ЦВК правесьці [[выбары]] ў мясцовыя Саветы дэпутатаў 18 лютага 2018 году. Пры гэтым, Ярмошына патлумачыла: «Мы разглядалі 2 магчымыя даты: 11 і 18 лютага. І ўжо схіляліся да 11-га. Але калі пачалі разглядаць магчымы графік правядзеньня ўсёй выбарчай кампаніі, то высьветлілася, што, паводле [[Выбарчы кодэкс Беларусі|Выбарчага кодэксу]], апошні дзень падачы дакумэнтаў на стварэньне [[Участковая камісія|ўчастковых камісій]] прыпадае на апошні дзень сёлетняга году. Да таго ж 31 сьнежня яшчэ і [[нядзеля]]. Зразумела, што такі варыянт больш чым нязручны. І яшчэ адна важная дэталь. 11 лютага ў [[студэнт]]аў многіх навучальных установаў яшчэ [[вакацыі]]. А студэнты, паводле выбарчага заканадаўства, могуць галасаваць толькі па месцы вучобы. Таму мы адмовіліся ад даты 11-га лютага і спыніліся на 18-м лютага. Гэта, дарэчы, паводле таго ж Выбарчага кодэксу, апошняя магчымая дата правядзеньня выбараў»<ref>{{Навіна|аўтар=Уладзімер Глод|загаловак=ЦВК прапанаваў правесьці мясцовыя выбары 18 лютага 2018 году|спасылка=https://www.svaboda.org/a/miascovyja-vybary-2018/28554901.html|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=15 чэрвеня 2017|копія=https://nashaniva.com/192463|дата копіі=15 чэрвеня 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 26 кастрычніка 2017 году [[Цэнтральная выбарчая камісія Беларусі]] паведаміла пра намер стварыць 18 111 выбарчых акругаў на выбарах у мясцовыя Саветы дэпутатаў у лютым 2018 году: 2962 — у [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскай вобласьці]], 3112 — у [[Віцебская вобласьць|Віцебскай]], 2389 — у [[Гарадзенская вобласьць|Гарадзенскай]], 3584 — у [[Гомельская вобласьць|Гомельскай]], 2556 — у [[Магілёўская вобласьць|Магілёўскай]], 3451 — у [[Менская вобласьць|Менскай]] і 57 — у Менску<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Больш за 18 тыс. выбарчых акруг будзе ўтворана ў Беларусі на мясцовых выбарах|спасылка=https://blr.belta.by/politics/view/bolsh-za-18-tys-vybarchyh-akrug-budze-utvorana-u-belarusi-na-mjastsovyh-vybarah-63251-2017/|выдавец=[[БелТА]]|дата публікацыі=26 кастрычніка 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 14 лістапада 2017 году А. Лукашэнка падтрымаў прызначэньне выбараў у мясцовыя Саветы дэпутатаў 28-га скліканьня на 18 лютага 2018 году<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Лукашэнка падтрымаў назначэньне выбараў у мясцовыя Саветы дэпутатаў на 18 лютага 2018 году|спасылка=https://blr.belta.by/president/view/lukashenka-padtrymau-naznachenne-vybarau-u-mjastsovyja-savety-deputatau-na-18-ljutaga-2018-goda-63742-2017/|выдавец=БелТА|дата публікацыі=14 лістапада 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Старшыня ЦВК паведаміла, што каштарыс выбараў меў скласьці 21,2 млн [[Беларускі рубель|рублёў]] (10,5 млн даляраў), як і на [[Мясцовыя выбары ў Беларусі 2014 году|мясцовыя выбары 2014 году]]. Пры гэтым, Лукашэнка даручыў стварыць [[Выбарчы ўчастак|участкі для галасаваньня]] «за кошт сродкаў тых арганізацыяў, якія разьмяшчаюць у сябе ўчастковыя камісіі». Матэрыяльна-тэхнічныя выдаткі мелі скласьці менш за 17 % [[каштарыс]]у. Ярмошына патлумачыла: «Усё астатняе — гэта выдаткі на заработную плату. Мы прывязваем яе памер да сярэдняй [[Заработная плата|заработнай платы]] па краіне»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Бюджэт выбараў у мясцовыя Саветы дэпутатаў 28-га скліканьня складзе каля $10,5 млн|спасылка=https://blr.belta.by/politics/view/bjudzhet-vybarau-u-mjastsovyja-savety-deputatau-28-ga-sklikannja-skladze-kalja-105-mln-63743-2017/|выдавец=БелТА|дата публікацыі=14 лістапада 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 15 лістапада 2017 году прайшло паседжаньне ЦВК па падрыхтоўцы да мясцовых выбараў, на якім прызначылі апошні тэрмін падачы дакумэнтаў для ўтварэньня [[Тэрытарыяльная камісія|тэрытарыяльных камісіяў]] на 21 лістапада. З улікам сельскіх у Беларусі налічвалася 1309 мясцовых Саветаў, адпаведна ліку якіх мелі ўтварыць тэрытарыяльныя выбарчыя камісіі да 24 лістапада. Да 29 лістапада ў друку падлягалі абнародаваньню нумары, апісаньне і найменьне выбарчых акругаў. Участкі для галасаваньня мелі ўтварыць да 16 сьнежня 2017 году. На нядзелю 31 сьнежня 2017 году прыпадаў апошні тэрмін падачы дакумэнтаў аб вылучэньні ў склад участковых выбарчых камісіяў, якія мелі ўтварыць да 3 студзеня 2018 году. Пры гэтым, на паседжаньні ЦВК Ярмошына заявіла: «Вылучэньне кандыдатаў у дэпутаты будзе ажыцьцяўляцца зь 10 сьнежня па 8 студзеня, прычым 8 студзеня — гэта апошні дзень здачы дакумэнтаў на рэгістрацыю кандыдатаў у дэпутаты». Саму рэгістрацыю прызначылі зь 9 па 18 студзеня 2018 году, пасьля чаго перадвыбарчае [[агітаваньне]] мела доўжыцца да 18 лютага ўключна. Запрашэньні выбарцам прыйсьці на выбарчыя ўчасткі мелі накіраваць да 7 лютага, а забясьпечыць ўчастковыя выбарчыя камісіі бюлетэнямі для галасаваньня — да 12 лютага<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Вылучэньне кандыдатаў у дэпутаты мясцовых Саветаў пачнецца 10 сьнежня|спасылка=https://blr.belta.by/politics/view/vyluchenne-kandydatau-u-deputaty-mjastsovyh-savetau-pachnetstsa-10-snezhnja-63800-2017/|выдавец=БелТА|дата публікацыі=15 лістапада 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 9 студзеня 2018 году Цэнтральная выбарчая камісія Беларусі паведаміла пра ўтварэньне 5870 участкаў для галасаваньня на выбарах у мясцовыя Саветы дэпутатаў 28-га скліканьня. Сярод іх было 250 (4 %) участкаў у [[здраўніца]]х і [[лякарня]]х, а таксама 17 — у [[Вайсковая часьць|вайсковых часьцях]]. У Берасьцейскай вобласьці было 923 выбарчыя ўчасткі, у Віцебскай — 798, у Гарадзенскай — 675, у Гомельскай — 1022, у Магілёўскай — 750, у Менскай — 991 і ў Менску — 711<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Участкі для галасаваньня на мясцовых выбарах|спасылка=https://blr.belta.by/infographica/view/uchastki-dlja-galasavannja-na-mjastsovyh-vybarah-6438/|выдавец=БелТА|дата публікацыі=9 студзеня 2018|копія=https://zviazda.by/be/news/20180112/1515737886-uchastki-dlya-galasavannya-na-myascovyh-vybarah|дата копіі=11 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. === Выбарчыя камісіі === 28 лістапада 2017 году [[Цэнтральная выбарчая камісія Беларусі]] паведаміла, што ў склад 1309 [[Тэрытарыяльная камісія|тэрытарыяльных выбарчых камісіяў]] (ТВК) увайшло 10 507 чалавек. Зь іх 50 % (5285) вылучылі шляхам збору подпісаў грамадзянаў, 39 % (4099) вылучылі [[Грамадзкае аб'яднаньне|грамадзкія аб'яднаньні]], 10 % (1123) — ад працоўных калектываў і 1 % (125) — ад партыяў. Найбольш прадстаўнікоў у ТВК мелі: [[Фэдэрацыя прафсаюзаў Беларусі]] (ФПБ) — 17 % (1754) і грамадзкае аб’яднаньне «[[Белая Русь (грамадзкае аб’яднаньне)|Белая Русь]]» — 6 % (582), [[Камуністычная партыя Беларусі]] — 0,7 % (73) і [[Рэспубліканская партыя працы і справядлівасьці]] (РППС) — 0,3 % (35). [[Апазыцыя|Апазыцыйныя]] партыі мелі толькі 7 прадстаўнікоў: [[Беларуская партыя аб’яднаных левых «Справядлівы сьвет»]] — 5, а [[Аб’яднаная грамадзянская партыя]] і [[Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя (Грамада)|Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя «Грамада»]] — па адным<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=У выбаркамы ўвайшлі 7 чальцоў апазыцыйных партыяў і 582 — з «Белай Русі»|спасылка=https://euroradio.by/u-vybarkamy-uvayshli-34-chalcy-apazicyynyh-partyyau-i-587-z-belay-rusi|выдавец=«[[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]»|дата публікацыі=28 лістапада 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 8 сьнежня 2017 году Ярмошына паведаміла, што 4 сьнежня завяршылася ўтварэньне акруговых выбарчых камісіяў па выбарах абласных Саветаў дэпутатаў і 9 раённых камісіяў Менску. Пры гэтым, Ярмошына адзначыла: «колькасьць партыйных вылучэнцаў у складзе акруговых, раённых выбарчых камісій павялічылася на 2 %. А ад прадстаўнікоў грамадзкіх аб’яднаньняў у цэлым — на 8 %». Сярод іншага, гэтыя камісіі прымалі заявы аб рэгістрацыі ініцыятыўных групаў для вылучэньня кандыдатаў шляхам збору подпісаў. Старшыня ЦВК заўважыла, што ў акруговых камісіях павялічылася колькасьць прадстаўнікоў апазыцыйных партыяў: партыі «Справядлівы сьвет» — утрая і [[Партыя БНФ|Партыі БНФ]] — удвая. Таксама РППС павялічыла лік прадстаўнікоў амаль удвая<ref name="а">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Ярмошына канстатуе ўсё большую актыўнасьць палітычных партый на першых этапах мясцовых выбараў|спасылка=https://blr.belta.by/politics/view/jarmoshyna-kanstatue-use-bolshuju-aktyunasts-palitychnyh-partyj-na-pershyh-etapah-mjastsovyh-vybarau-64463-2017/|выдавец=БелТА|дата публікацыі=8 сьнежня 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. У склад акруговых камісіяў улучылі 2239 чалавек (55 %) ад грамадзкіх аб’яднаньняў, 1188 (29 %) — шляхам збору подпісаў грамадзянаў, 384 (9 %) — ад працоўных калектываў і 293 (7 %) — ад партыяў<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелаПАН]]|загаловак=Пачалося вылучэньне кандыдатаў у дэпутаты мясцовых саветаў|спасылка=https://www.racyja.com/palityka/pachalosya-vyluchenne-kandydatau-u-depu/|выдавец=[[Беларускае Радыё Рацыя|Беларускае Радыё «Рацыя»]]|дата публікацыі=10 сьнежня 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 12 студзеня 2018 году Ярмошына згадала, што найбольш месцаў ва ўчастковых камісіях атрымалі [[ФПБ]] і [[Беларускі саюз жанчынаў]], а партыі займелі 6 % месцаў<ref name="б"/>. [[Жанчыны]] занялі 73,58 % месцаў ва ўчастковых выбарчых камісіях, то-бок перавышалі лікам мужчынам амаль утрая. Пры гэтым, 15 студзеня 2018 году сустаршыня аргкамітэту «Беларускай хрысьціянскай дэмакратыі» [[Вольга Кавалькова]] адзначыла: «фальсыфікацыі на выбарах адбываюцца ў камісіях, дзе больш за 70% жанчыны»<ref>{{Навіна|аўтар=Ганна Соўсь|загаловак=Чаму выбары ў Беларусі фальсыфікуюць жанчыны|спасылка=https://www.svaboda.org/a/28976207.html|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=15 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Сярод 63 816 месцаў у выбарчых камісіях 26 займалі прадстаўнікі апазыцыйных партыяў<ref name="в"/>. 15 лютага 2018 году старшыня ўправы «[[Беларускі фонд міру|Беларускага фонду міру]]» [[Максім Місько]] паведаміў: «На сёньня каля 3000 сябраў Беларускага фонду міру ўключаныя ў выбарчыя камісіі рознага ўзроўню — участковыя, акруговыя, тэрытарыяльныя»<ref name="з"/>. 19 лютага кампанія «[[Праваабаронцы за свабодныя выбары]]» паведаміла, што 97,8 % сябраў выбарчых камісіяў складалі прадстаўнікі прыхільнікаў ураду, у асноўным ад 4-х аб’яднаньняў: [[Фэдэрацыя прафсаюзаў Беларусі|Фэдэрацыі прафсаюзаў Беларусі]] і «[[Белая Русь (грамадзкае аб’яднаньне)|Белай Русі]]», [[Беларускі саюз жанчынаў|Беларускага саюзу жанчынаў]] і [[Беларускае грамадзкае аб’яднаньне вэтэранаў|Беларускага грамадзкага аб’яднаньня вэтэранаў]]<ref name="й">{{Навіна|аўтар=Ігар Карней|загаловак=Мясцовыя выбары былі «максымальна бруднымі», — назіральнікі|спасылка=https://www.svaboda.org/a/29047993.html|выдавец=Беларуская служба Радыё «Свабода»|дата публікацыі=19 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Сярод 63 816 месцаў у выбарчых камісіях 26 займалі прадстаўнікі апазыцыйных партыяў<ref name="в"/>. == Вылучэнцы == На 26 сьнежня 2017 году ўсе 57 выбарчых акругаў Менску мелі больш як па адным кандыдаце ў дэпутаты. Найбольш ініцыятыўных групаў улічылі ў [[Фрунзэнскі раён (Менск)|Фрунзэнскім раёне]] Менску: у [[Каменная Горка (мікрараён)|Каменнагорскай]] выбарчай акрузе — 12 і яшчэ ў 2-х — па 9. Па Акадэмічнай выбарчай акрузе ў [[Першамайскі раён (Менск)|Першамайскім раёне]] сталіцы подпісы зьбіралі 8 групаў, а па [[Вуліца Асаналіева (Менск)|Асаналіеўскай]] у [[Кастрычніцкі раён (Менск)|Кастрычніцкім раёне]] — 7<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=У Менску ёсьць акруга, па якой у гарсавет ідзе 12 кандыдатаў|спасылка=https://euroradio.by/u-minsku-yosc-akruga-pa-yakoy-u-garsavet-idze-12-kandydatau|выдавец=«[[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]»|дата публікацыі=26 сьнежня 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. На 29 сьнежня кандыдатамі вылучылі 7700 чалавек, зь якіх 96 % былі ў веку за 30 гадоў і больш за 4000 былі жанчынамі. За 11 дзён да заканчэньня ўліку кандыдатаў без вылучэнцаў заставалася 57 % з 18 111 выбарчых акругаў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=У 10 тысячах акругаў няма ніводнага кандыдата ў дэпутаты мясцовых саветаў|спасылка=https://euroradio.by/u-10-tysyachah-akrugau-nyama-nivodnaga-kandydata-u-deputaty-myascovyh-savetau|выдавец=«Эўрапейскае радыё для Беларусі»|дата публікацыі=29 сьнежня 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Да 8 студзеня 17 500 ініцыятыўных групаў зьбіралі подпісы грамадзянаў за вылучэньне кандыдатаў<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелаПАН]]|загаловак=Пачынаецца рэгістрацыя кандыдатаў у дэпутаты|спасылка=https://www.racyja.com/palityka/pachynaetstsa-registratsyya-kandydatau-u/|выдавец=[[Беларускае Радыё Рацыя|Беларускае Радыё «Рацыя»]]|дата публікацыі=9 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 11 студзеня 2018 году старшыня Цэнтральнай выбарчай камісіі Беларусі [[Лідзія Ярмошына]] паведаміла: «На 18 111 выбарчых акругаў вылучана 22 719 чалавек». У выніку ў сярэднім на выбарчую акругу прыпадала 1,2 кандыдата, тады як у Менску было ў сярэднім па 6 кандыдатаў на акругу<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелТА]]|загаловак=Кандыдатамі ў дэпутаты на мясцовых выбарах хочуць стаць 22,7 тысячы чалавек|спасылка=https://euroradio.by/kandydatami-u-deputaty-na-myascovyh-vybarah-hochuc-stac-227-tysyachy-chalavek|выдавец=«Эўрапейскае радыё для Беларусі»|дата публікацыі=11 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. У [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]] ўлічылі 4142 кандыдаты ў дэпутаты, зь якіх звыш 55 % склалі жанчыны. Сярод іх 83 % (3452) вылучылі шляхам збору подпісаў грамадзянаў, 21 % (848) — ад працоўных калектываў і 6 % (242) — ад партыяў. [[Рэспубліканская партыя працы і справядлівасьці]] мела 80 кандыдатаў, [[Камуністычная партыя Беларусі]] (КПБ) — 77, [[Лібэральна-дэмакратычная партыя Беларусі]] (ЛДПБ) — 56, партыя «[[Справядлівы сьвет]]» — 14, [[Аб’яднаная грамадзянская партыя]] (АГП) — 10, [[Сацыял-дэмакратычная партыя народнай згоды]] — 3 і [[Партыя БНФ]] — 2<ref>{{Артыкул|аўтар=Ірына Асташкевіч.|загаловак=Жанчын больш за палову|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180111/1515679247-na-gomelshchyne-syarod-kandydatau-u-deputaty-zhanchyn-bolsh-za-palovu|выданьне=Мясцовае самакіраваньне|тып=|год=12 студзеня 2018|нумар=2 (435)|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/12stu-10_optim.pdf 2]|issn=}}</ref>. У [[Магілёўская вобласьць|Магілёўскай вобласьці]] вылучылі 5305 кандыдатаў, то-бок больш за 2 на акругу. Пры гэтым, стварылі 4155 ініцыятыўных групаў. На месца ў [[Магілёўскі гарадзкі Савет дэпутатаў]] прыпадала 3,6 кандыдаты, у [[Бабруйск]]і — 2,5. На [[сельсавет]] у сярэднім было па 2 кандыдаты. У Магілёўскай вобласьці стварылі 750 участковых выбарчых камісіяў агульным лікам 8215 чалавек, зь якіх 3/4 склалі жанчыны, 44 % — прадстаўнікі [[Грамадзкае аб’яднаньне|грамадзкіх аб’яднаньняў]] і партыяў і звыш 8 % — [[моладзь]] да 30 гадоў. Сярод іншага, 35 камісіяў стварылі ў здраўніцах і лякарнях. У [[Магілёўскі абласны Савет дэпутатаў]] вылучылі 171-го кандыдата, зь якіх 47 — ад партыяў і 16 — дзейных дэпутатаў. Пры гэтым, [[ЛДПБ]] вылучыла 26 чалавек, [[АГП]] — 10, «[[Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя (Грамада)|Грамада]]» — 7, «Справядлівы сьвет» і [[КПБ]] — па 2<ref>{{Артыкул|аўтар=Нэлі Зігуля.|загаловак=Безальтэрнатыўнасьць нам не пагражае|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180111/1515679459-na-magilyoushchyne-na-vybary-vyluchana-bolsh-za-2-kandydaty-na-akrugu|выданьне=Мясцовае самакіраваньне|тып=|год=12 студзеня 2018|нумар=2 (435)|старонкі=2|issn=}}</ref>. 12 студзеня 2018 году Ярмошына заявіла: «ёсьць безальтэрнатыўныя акругі нават у абласныя Саветы. Няма ніводнай толькі ў горадзе Менску і ў Магілёўскай вобласьці». У Менску ў сярэднім на акругу было па 6 кандыдатаў, а ў абласныя Саветы — па 2,4 чалавекі. У Каменнагорскай выбарчай акрузе Менску ўлічылі найбольш кандыдатаў — 10. Больш за 45 % (10 362) вылучэнцаў склалі дзейныя дэпутаты 27-га скліканьня. Таксама вылучаліся 32 грамадзяніны Расеі. Агулам 69 % кандыдатаў вылучылі шляхам збору подпісаў грамадзянаў, 27 % — ад працоўных калектываў і 4 % — ад партыяў. Звыш 30 % кандыдатаў склалі працаўнікі [[Асьвета ў Беларусі|адукацыі]], культуры і навукі, звыш 20 % — працаўнікі [[Сельская гаспадарка Беларусі|сельскай гаспадаркі]], 11 % — [[чыноўнік]]і, звыш 9 % — працаўнікі прамысловасьці, транспарту і [[Будаўніцтва ў Беларусі|будаўніцтва]], звыш 4 % — працаўнікі [[Гандаль|гандлю]] і побытавага абслугоўваньня, звыш 3 % — праваахоўнікі і [[Вайсковец|вайскоўцы]], каля 3-х % — [[пэнсія]]нэры, звыш 2 % — [[прадпрымальнік]]і<ref>{{Артыкул|аўтар=Уладзіслаў Лукашэвіч.|загаловак=Кампанія — у штатным рэжыме|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180112/1515775722-kampaniya-u-shtatnym-rezhyme|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=13 студзеня 2018|нумар=[https://zviazda.by/be/number/9-28625 9 (28625)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/13stu-2_optim.pdf 2]|issn=1990-763x}}</ref> і каля 1 % — [[Беспрацоўе|беспрацоўныя]]. У [[Гарадзенскі абласны Савет дэпутатаў]] па 34-х акругах ішло па адным кандыдаце, у Берасьцейскі — па 5. Каля паловы (11 030) ад усіх кандыдатаў у дэпутаты склалі жанчыны<ref name="б">{{Навіна|аўтар=Арцём Мартыновіч|загаловак=Ярмошына: На выбары ў Менску вылучаюцца чатыры студэнты|спасылка=https://euroradio.by/yarmoshyna-na-vybary-u-minsku-vyluchayucca-chatyry-studenty|выдавец=«Эўрапейскае радыё для Беларусі»|дата публікацыі=12 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>, а мужчыны — 51,4 % (11 683). Старэйшымі за 30 гадоў былі 94,6 % (21 485) кандыдатаў, а моладзь да 30 гадоў складала 5,4 % (1 228). У [[Сельскі савет|сельскія Саветы]] дэпутатаў вылучылі 15 421-го кандыдата пры сярэднім ліку кандыдатаў на выбарчую акругу па Беларусі 1,2 чалавека, у раённыя Саветы — 4 854 кандыдатаў (па 1,3 чалавекі на акругу), у абласныя — 859 (па 2,4), у [[Горад абласнога падпарадкаваньня (Беларусь)|гарадзкія абласнога падпарадкаваньня]] — 829 (па 2,2), у [[Менскі гарадзкі Савет дэпутатаў]] — 345 (па 6,1), у гарадзкія раённага падпарадкаваньня — 302 (па 1,2) і ў пасялковыя — 103 (1,1). У выніку па адным кандыдаце мела звыш 70 % пасялковых і сельскіх, гарадзкіх раённага падпарадкаваньня і раённых выбарчых акругаў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=За каго будзем галасаваць на мясцовых выбарах|спасылка=https://blr.belta.by/infographica/view/za-kago-budzem-galasavats-na-mjastsovyh-vybarah-6472/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=16 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 22 студзеня Ярмошына паведаміла пра зьмяншэньне ліку вылучаных кандыдатаў: «Засталося на гэты момант 22 278. Зь ліку выбылых 123 чалавекі адклікалі свае кандыдатуры добраахвотна і 311 (1,37 %) — гэта адмовы ў рэгістрацыі». Таксама старшыня ЦВК згадала пра акругі абласных Саветаў з адным кандыдатам: «Што да Саветаў самага высокага ўзроўню — абласных, то ў Берасьцейскім рэгіёне 7 безальтэрнатыўных акругаў, або 12,3 %, у Віцебскай вобласьці — 22 (36,7 %), Гомельскай — 3 (5 %), Гарадзенскай — 40 (66,7 %). У Менскай вобласьці 3 безальтэрнатыўныя акругі, што складае 5 %, а ў Магілёўскай няма ніводнай. Прычым там ёсьць акругі з высокай альтэрнатывай. Сярэдні конкурс — крыху менш як 3 кандыдаты на месца». У Менску засталося ў сярэднім звыш 4-х чалавек на месца. Пры гэтым, Ярмошына адзначыла: «Калі гаварыць аб сталічных акругах, дзе больш за ўсё кандыдатаў, то самыя буйныя ў гэтым пляне Акадэмічная № 48 Першамайскага раёну і Кальварыйская № 38 у Фрунзэнскім раёне. Тут балятуюцца па 8 кандыдатаў. Далей ідуць [[Старавіленская вуліца (Менск)|Старавіленская]] акруга № 41 па [[Цэнтральны раён (Менск)|Цэнтральным раёне]] — 7 кандыдатаў. Па 6 чалавек прэтэндуюць на дэпутацкі мандат у [[Вуліца Пляханава (Менск)|Пляханаўскім]], Чыгуначным, [[Сухарава (мікрараён)|Сухараўскім]]»<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелТА]]|загаловак=Больш за 22 тыс. кандыдатаў у дэпутаты зарэгістравана на выбарах|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180122/1516627693-bolsh-za-22-tys-kandydatau-u-deputaty-zaregistravana-na-vybarah|выдавец=Газэта «[[Зьвязда]]»|дата публікацыі=23 студзеня 2018|копія=https://euroradio.by/na-myascovyya-vybary-zaregistravali-bolsh-za-22-tysyachy-kandydatau-u-deputaty|дата копіі=22 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 5 лютага 2018 году засталося 145 кандыдатаў на 60 месцаў у [[Гомельскі абласны Савет дэпутатаў]]. Па адным кандыдаце было ў 3 акругі: Карастаянаўскую ў [[Гомель|Гомлі]], [[Ельскі раён|Ельскую]] і [[Лельчыцкі раён|Лельчыцкую]]. Найбольш кандыдатаў у было ў Мазурскай выбарчай акрузе Гомля — 5<ref>{{Артыкул|аўтар=Ірына Асташкевіч.|загаловак=Адна з пяці скаргаў задаволена|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180205/1517845131-adna-z-pyaci-skargau-zadavolena|выданьне=Зьвязда|тып=|год=13 студзеня 2018|нумар=[https://zviazda.by/be/number/25-28641 25 (28641)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/6lut-3_optim.pdf 3]|issn=}}</ref>. На 8 лютага 2018 году беспартыйныя складалі звыш 95 % (21 227) зарэгістраваных кандыдатаў. Пры гэтым, сваіх кандыдатаў вылучалі 12 [[Сьпіс палітычных партыяў Беларусі|партыяў Беларусі]]. Да партыйцаў належала 4,7 % (1051) зарэгістраваных, сярод якіх пераважалі: КПБ — 409, ЛДПБ — 228 і [[РППС]] — 177. Сярод [[Апазыцыя|апазыцыйных]] партыяў найбольш вылучылі: АГП — 71-го кандыдата, «Грамада» — 54-х і Партыя БНФ — 23-х<ref>{{Артыкул|аўтар=Надзея Анісовіч.|загаловак=Час актывізавацца прайшоў|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180208/1518098087-chas-aktyvizavacca-prayshou|выданьне=Мясцовае самакіраваньне|тып=|год=9 лютага 2018|нумар=6 (439)|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/9lut-21_optim.pdf 13]|issn=}}</ref>. Другі сакратар Цэнтральнага камітэту Камуністычнай партыі [[Георгі Атаманаў]] падкрэсьліў 4-кратна большае вылучэньне моладзі, чым у сярэднім па краіне: «Практычна кожны 5-ы кандыдат — ва ўзросьце да 31 году». Першы намесьнік старшыні Лібэральна-дэмакратычнай партыі [[Алег Гайдукевіч]] заўважыў: «У Менску вылучылі прэтэндэнтаў у кожнай акрузе — гэта 57 чалавек. Зарэгістравана зь іх 49. Усяго вылучылі ад партыі 267 кандыдатаў». Старшыня Рэспубліканскай партыі працы і справядлівасьці [[Васіль Задняпраны]] адзначыў: «у нас амаль палова акруговых камісій зарэгістравала па адным кандыдаце» (безальтэрнатыўна на акругу), і патлумачыў: «Кандыдаты ад нашай партыі больш прадстаўленыя ў рэгіёнах. У сталіцы — толькі 18 чалавек» (10 %)<ref>{{Артыкул|аўтар=Марыя Дадалка.|загаловак=Партыйныя лідэры пра выбары|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180208/1518103965-partyynyya-lidary-pra-vybary|выданьне=Мясцовае самакіраваньне|тып=|год=9 лютага 2018|нумар=6 (439)|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/9lut-12_optim.pdf 4]|issn=}}</ref>. Да пачатку датэрміновага галасаваньня 13 лютага сярод кандыдатаў было 10 946 жанчынаў, 10 362 дзейных дэпутатаў, 1169 маладзёнаў у веку да 30 гадоў і 33 грамадзяніны Расеі. 13 лютага Ярмошына паведаміла пра выбарчую акругу без аніводнага кандыдата: «Гэта Савецкая выбарчая акруга № 3 па выбарах дэпутатаў [[Ельскі раённы Савет дэпутатаў|Ельскага раённага савету дэпутатаў]] у Гомельскай вобласьці»<ref name="д"/>. 15 лютага намесьнік старшыні «Белай Русі» [[Аляксандар Шацько]] паведаміў: «сярод кандыдатаў у мясцовыя Саветы дэпутатаў больш за 9000 сябраў арганізацыі «Белая Русь». Старшыня ўправы «[[Беларускі фонд міру|Беларускага фонду міру]]» [[Максім Місько]] заявіў: «больш за 70 чалавек, сябраў нашай арганізацыі, ёсьць кандыдатамі ў мясцовыя Саветы дэпутатаў па ўсёй краіне. У Менску ад Фонду міру прадстаўленыя 3 кандыдаты. Яны балятуюцца ў [[Заводзкі раён (Менск)|Заводзкім]], Цэнтральным і Фрунзэнскім раёнах»<ref name="з">{{Артыкул|аўтар=Марыя Дадалка.|загаловак=Прадстаўнікі грамадзкіх арганізацый пра выбары|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180215/1518706732-pradstauniki-gramadskih-arganizacyy-pra-vybary|выданьне=Мясцовае самакіраваньне|тып=|год=16 лютага 2018|нумар=7 (440)|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/16lut-10_optim.pdf 2]|issn=}}</ref>. На 18 лютага 247 тэрытарыяльных выбарчых камісіяў абласнога, раённага і гарадзкога, пасялковага і сельскага ўзроўняў у Менскай вобласьці ўлічылі звыш 3700 кандыдатаў на 3451 дэпутацкае месца, у тым ліку на 2548 месцаў у сельскія Саветы, 702 — у раённыя, 63 — у пасялковыя, 60 — у [[Менскі абласны Савет дэпутатаў]], 40 — у Саветы гарадоў раённага падпарадкаваньня і 38 — у [[Жодзінскі гарадзкі Савет дэпутатаў]]<ref>{{Навіна|аўтар=Марына Бегункова|загаловак=Маладым выбаршчыкам падарунак — экскурсія на верталёце|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180218/1518956268-pragalasavac-i-zdzeysnic-aglyadny-palyot-na-vertalyoce|выдавец=Газэта «[[Зьвязда]]»|дата публікацыі=18 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. == Агітаваньне == 22 сьнежня 2017 году Сакратарыят [[Таварыства беларускай мовы]] абнародаваў Зварот да ўдзельнікаў мясцовых выбараў, у якім заявіў: «Мы падтрымліваем тых кандыдатаў, хто вырашыў прыняць удзел у гэтай выбарнай кампаніі і актыўна выкарыстоўвае дзяржаўную [[Беларуская мова|беларускую мову]] падчас агітацыйных мерапрыемстваў. Мы прапануем усім удзельнікам выбараў у мясцовыя саветы дэпутатаў ставіць пытаньне аб адкрыцьці беларускамоўных клясаў, школ і [[Гімназія|гімназій]] у кожным [[Раёны Беларусі|раённым цэнтры]], аб пашырэньні ўжываньня беларускай мовы ў візуальнай прасторы кожнага [[мястэчка]] і [[Гарады Беларусі|горада]], у інфармацыйным вяшчаньні мясцовых [[СМІ]]. Бо родная культура і мова – асноўныя чыньнікі [[Народ|нацыі]] і [[Незалежнасьць|незалежнай]] дзяржавы»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Зварот да ўдзельнікаў мясцовых выбараў-2018 ад кіраўніцтва ТБМ|спасылка=https://www.racyja.com/hramadstva/zvarot-da-udzelnikau-myastsovykh-vybar/|выдавец=[[Беларускае Радыё Рацыя|Беларускае Радыё «Рацыя»]]|дата публікацыі=22 сьнежня 2017|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 14 лютага 2018 году старшыня Цэнтральнай выбарчай камісіі Беларусі [[Лідзія Ярмошына]] адзначыла, што [[Банкаўскі рахунак|рахункі]] для перадвыбарчага агітаваньня адкрылі 10,4 % зарэгістраваных кандыдатаў у дэпутаты, што было ўтрая больш параўнальна з папярэднімі [[Мясцовыя выбары ў Беларусі 2014 году|мясцовымі выбарамі ў 2014 годзе]], калі такія рахункі адкрылі 3,8 % кандыдатаў. Пры гэтым, сярод больш як 15 300 кандыдатаў у дэпутаты [[сельсавет]]аў рахункі займелі толькі 39 чалавек. Каля 20 % кандыдатаў паведамілі пра намер правесьці [[пікет]]ы для сустрэчы з выбарцамі. Права на бясплатны [[радыё]]этэр скарысталі больш як 20 % (1789) кандыдатаў, якія ўзялі ўдзел у адпаведнай жараб’ёўцы<ref name="е"/>. Адразу 2 партыі ладзілі [[байкот выбараў]]: [[Кансэрватыўна-хрысьціянская партыя БНФ]] (КХП БНФ), якую ўзначальваў [[Зянон Пазьняк]], і [[Беларуская сацыял-дэмакратычная Грамада]], якой кіраваў [[Станіслаў Шушкевіч]]<ref>{{Навіна|аўтар=Яна Запольская|загаловак=Юрась Беленькі: «Нельга лічыць выбаршчыкаў дурнямі»|спасылка=https://www.racyja.com/palityka/yuras-belenki-nelga-lichyts-vybarsh/ |выдавец=[[Беларускае Радыё Рацыя|Беларускае Радыё «Рацыя»]]|дата публікацыі=19 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Падчас выбарчай кампаніі ў Беларусі заблякавалі доступ да 2-х прыватных інтэрнэт-рэсурсаў навінаў, такіх як «[[Беларускі партызан]]» і «[[Хартыя’97]]»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Заява арганізацый-заснавальнікаў кампаніі «Права выбару» пра выбары ў мясцовыя саветы Рэспублікі Беларусь 18 лютага 2018 г.|спасылка=https://bchd.info/13998-zayava-arganizacyy-zasnavalnikau-kampanii-prava-vybaru-pra-vybary-u-myascovyya-savety-respubliki-belarus-18-lyutaga-2018-g.html|выдавец=[[Беларуская хрысьціянская дэмакратыя]]|дата публікацыі=19 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 11 лютага 2018 году Сойм КХП БНФ ухваліў «Паведамленьне пра «выбары», у якім заявіў: «У існуючай антынароднай [[Дзяржаўны лад|палітычнай сыстэме]] адсутнічае інстытут [[Мясцовае самакіраваньне|мясцовага самакіраваньня]]. Мясцовыя Саветы зьяўляюцца намінальнай уладай, іх дзейнасьць мае дэкаратыўны характар. Саветы стварае і поўнасьцю імі кіруе [[Рэжым Лукашэнкі|рэжымная]] вэртыкаль. Мясцовыя Саветы выкарыстоўваюцца ў якасьці псэўдадэмакратычнай шырмы, за якой хаваецца [[Карупцыя|карумпаваная]] і хлусьлівая рэжымная [[бюракратыя]]. Галоўная задача цяперашніх «выбараў» надаць бачнасьць легітымнасьці рэжымнай палітычнай сыстэме, дэзарыентаваць беларускае [[грамадзтва]], выпусьціць сацыяльную энэргію незадаволенасьці ў пустое дзеяньне. [[Абсалютная бальшыня]] выбаршчыкаў цудоўна разумее, што аніякіх выбараў у краіне няма. Праводзіцца чарговы рэжымны [[спэктакль]]. Мы мяркуем, што беларусы ня зганьбяць сябе, ня будуць дапамагаць рэжыму ілгаць народу і замежным грамадзянам пра ўсенародную падтрымку, якую яны намалююць, ня будуць падтрымліваць фальшывую антыбеларускую палітыку. Дзеля дабра і справядлівасьці лепш трымацца далей ад рэжымнага балота, але зьберагчы сваё сумленьне, розум і дух»<ref>{{Навіна|аўтар=Сойм [[КХП БНФ]]|загаловак=Паведамленьне пра «выбары»|спасылка=http://www.bielarus.net/archives/2018/02/13/5005|выдавец=Партал «[[Беларуская Салідарнасьць]]»|дата публікацыі=13 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. == Назіраньне == 23 студзеня 2018 году старшыня Цэнтральнай выбарчай камісіі Беларусі [[Лідзія Ярмошына]] паведаміла пра акрэдытацыю выбарчымі камісіямі 10 500 наглядальнікаў. Больш за ўсё акрэдытавалі наглядальнікаў на выбарах ад [[Беларускі рэспубліканскі саюз моладзі|Беларускага рэспубліканскага саюзу моладзі]] (БРСМ), грамадзкага аб’яднаньня «[[Белая Русь (грамадзкае аб’яднаньне)|Белая Русь]]» і [[Беларускае грамадзкае аб’яднаньне вэтэранаў|Беларускага грамадзкага аб’яднаньня вэтэранаў]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=У Беларусі на мясцовых выбарах акрэдытавана 10,5 тыс. нацыянальных наглядальнікаў|спасылка=https://blr.belta.by/society/view/u-belarusi-na-mjastsovyh-vybarah-akredytavana-105-tys-natsyjanalnyh-nagljadalnikau-65594-2018/|выдавец=[[БелТА]]|дата публікацыі=24 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 8 лютага 2018 году кампанія назіраньня «Права выбару» паведаміла пра вылучэньне каля 700 назіральнікаў. У склад кампаніі ўвайшлі 8 грамадзкіх аб’яднаньняў: [[Аб’яднаная грамадзянская партыя]], [[Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя (Грамада)|Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя «Грамада»]], «[[Беларуская хрысьціянская дэмакратыя]]», [[Беларуская партыя Зялёныя|Беларуская партыя «Зялёныя»]], [[Партыя БНФ]], [[Партыя свабоды і прагрэсу]], Рух «[[За Свабоду]]» і [[Беларускі прафсаюз працаўнікоў радыёэлектроннай прамысловасьці]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=«Права выбару-2018» назвала асноўныя прычыны нерэгістрацыі дэмакратычных кандыдатаў|спасылка=https://novychas.online/hramadstva/prava-vybaru-2018-nazvala-asnounyja-pryczyny-ner|выдавец=Газэта «[[Новы час (газэта)|Новы час]]»|дата публікацыі=8 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 13 лютага кампанія «Права выбару» пачала назіраньне за датэрміновым галасаваньнем на 154-х выбарчых участках<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Пры галасаваньні камісія налічыла выбарцаў у 14 разоў больш, чым назіральнікі|спасылка=https://euroradio.by/pry-galasavanni-kamisiya-nalichyla-vybarcau-u-14-razou-bolsh-chym-naziralniki|выдавец=«[[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]»|дата публікацыі=14 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. У кампаніі ўдзельнічала 308 чалавек, якія падалі ва ўчастковыя камісіі 144 прапановы аб адкрытым падліку галасоў<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелаПАН]]|загаловак=«Права выбару» заяўляе пра «рэкордныя разыходжаньні» яўкі выбаршчыкаў з дадзенымі назіральнікаў|спасылка=https://www.racyja.com/hramadstva/prava-vybaru-zayaulyae-pra-rekordnyya-r/|выдавец=[[Беларускае Радыё Рацыя|Беларускае Радыё «Рацыя»]]|дата публікацыі=14 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 13 лютага старшыня [[ЦВК Беларусі]] паведаміла пра акрэдытаваньне на выбарах 28 624-х наглядальнікаў. Сярод іх найбольш прадстаўнікоў мелі: [[БРСМ]] — 24 % (каля 6800), ГА «Белая Русь» — 18 % (5100) і [[Фэдэрацыя прафсаюзаў Беларусі]] — 14 % (каля 4000)<ref name="е"/>. 15 лютага старшыня ўправы «[[Беларускі фонд міру|Беларускага фонду міру]]» [[Максім Місько]] згадаў, што ад яго грамадзкага аб'яднаньня «прыкладна 1400 чалавек зарэгістраваныя назіральнікамі»<ref name="з"/>. 16 лютага кампанія «Права выбару» паведаміла пра выстаўленьне 640 назіральнікаў на 320 выбарчых участках у асноўны дзень галасаваньня і поўнае назіраньне ў 32-х выбарчых акругах у некалькіх абласьцях Беларусі<ref name="і"/>. 19 лютага кампанія «За справядлівыя выбары» паведаміла пра назіраньне на 54-х выбарчых участках у 22-х паселішчах ва ўсіх абласьцях Беларусі і ў Менску. У кампаніі бралі ўдзел 789 назіральнікаў ад 12 грамадзкіх аб’яднаньняў і партыяў, сярод якіх 668 назіралі за выбарамі ў асноўны дзень галасаваньня, 114 — за датэрміновым і асноўным галасаваньнем і 7 — ладзілі доўгатэрміновае назіраньне<ref>{{Навіна|аўтар=БелаПАН|загаловак=«Больш брудных выбараў у Беларусі яшчэ не было»|спасылка=https://www.racyja.com/palityka/bolsh-brudnykh-vybarau-u-belarusi-yashche/|выдавец=Беларускае Радыё «Рацыя»|дата публікацыі=19 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. == Галасаваньне == 13 лютага 2018 году пачалося датэрміновае [[галасаваньне]] на мясцовых выбарах. [[Выбарчы ўчастак|Выбарчыя ўчасткі]] працавалі а 10:00—14:00 і 16:00—19:00. Для галасаваньня пры сабе варта было мець: [[пашпарт]], [[Пасьведчаньне асобы|пасьведчаньне]] [[Кіроўца|кіроўцы]], [[вайсковы білет]] (для [[Вайсковец|вайскоўцаў]] тэрміновай службы), [[Пэнсія|пэнсійнае]] пасьведчаньне (з фатаграфіяй у ім), службовае пасьведчаньне [[чыноўнік]]а, [[Студэнт|студэнцкі]] білет, даведку [[Міністэрства ўнутраных справаў Беларусі|органа ўнутраных справаў]] (пры страце пашпарту) або пасьведчаньне на права жыхарства (для грамадзянаў Расеі)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Датэрміновае галасаваньне|спасылка=https://blr.belta.by/infographica/view/daterminovae-galasavanne-6606/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=12 лютага 2018|копія=https://zviazda.by/be/news/20180212/1518428008-daterminovae-galasavanne|дата копіі=10 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. На 5870 участках усталявалі 23 200 выбарчых скрыняў, у тым ліку каля 2000 для датэрміновага галасаваньня<ref name="е">{{Навіна|аўтар=[[БелТА]]|загаловак=Выбары дэпутатаў мясцовых Саветаў ў Беларусі|спасылка=http://www.klich.by/?p=61524|выдавец=Газэта «[[Кліч Радзімы]]» ([[Шаркоўшчына]])|дата публікацыі=14 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. За 1-ы дзень датэрміновага галасаваньня ЦВК налічыла 4,4 % галасоў выбарцаў<ref name="ж"/>. Пры гэтым, адчынілі 5620 участкаў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Лідзія Ярмошына: Дэмакратычныя выбары абапіраюцца на меркаваньне выбаршчыкаў і іх права на волевыяўленьне|спасылка=https://blr.belta.by/opinions/view/demakratychnyja-vybary-apirajutstsa-na-merkavanne-vybarshchykau-i-ih-prava-na-volevyjaulenne-2680/|выдавец=[[БелТА]]|дата публікацыі=15 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. За 13—14 лютага ЦВК налічыла 11,06 % галасоў, у тым ліку ў Берасьцейскай вобласьці — 9,33 %, у Віцебскай — 11,36 %, Гарадзенскай — 9,66 %, Гомельскай — 10,98 %, Магілёўскай — 11,72 %, Менскай — 11,05 % і ў Менску — 12,67 %<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелаПАН]]|загаловак=За 2 дні датэрмінова прагаласавала 11% выбаршчыкаў|спасылка=https://www.racyja.com/hramadstva/za-2-dni-daterminova-pragalasavala-11-vy/|выдавец=[[Беларускае Радыё Рацыя|Беларускае Радыё «Рацыя»]]|дата публікацыі=15 лютага 2018|копія=https://novychas.online/palityka/za-2-dni-daterminova-prahalasavala-11-vybarszczyk|дата копіі=15 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. За 13—15 лютага ЦВК Беларусі налічыла яўку на датэрміновы галасаваньні ў 18,73 %, у тым ліку ў Берасьцейскай вобласьці — 16,27 %, у Віцебскай — 19,67 %, Гарадзенскай — 16,81 %, Гомельскай — 19,49 %, Магілёўскай — 20 %, Менскай — 19,56 % і ў Менску — 18,92 %<ref>{{Навіна|аўтар=БелаПАН|загаловак=За тры дні датэрмінова прагаласавала больш за 18% выбаршчыкаў|спасылка=https://www.racyja.com/palityka/za-try-dni-daterminova-pragalasavala/|выдавец=Беларускае Радыё «Рацыя»|дата публікацыі=16 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 18 лютага Ярмошына паведаміла, што выбарчыя камісіі налічылі 34,95 % унесеных у сьпісы выбарцаў, якія прагаласавалі датэрмінова. У асноўны дзень галасаваньня 5870 выбарчых участкаў працавалі а 8:00—20:00<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Амаль 35 працэнтаў выбаршчыкаў прагаласавалі датэрмінова на мясцовых выбарах у Беларусі|спасылка=https://blr.belta.by/politics/view/amal-35-pratsentau-vybarshchykau-pragalasavali-daterminova-na-mjastsovyh-vybarah-u-belarusi-66338-2018/|выдавец=БелТА|дата публікацыі=18 лютага 2018|копія=https://euroradio.by/centrvybarkam-yauka-na-daterminovyh-vybarah-sklala-amal-35|дата копіі=18 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Сярод іншага, яўку звыш 70 % засьведчылі назіральнікі кампаніі «[[Праваабаронцы за свабодныя выбары]]» на выбарчых участках у «Студэнцкай вёсцы» Менску і ў інтэрнатах [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]], [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт інфарматыкі і радыёэлектронікі|Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэтуінфарматыкі і радыёэлектронікі]], а таксама [[Менскі дзяржаўны лінгвістычны ўнівэрсытэт|Менскага дзяржаўнага лінгвістычнага ўнівэрсытэту]]<ref>{{Навіна|аўтар=«[[Праваабаронцы за свабодныя выбары]]»|загаловак=96,4% - яўка на выбарчым участку ў «Студэнцкай вёсцы» Менска|спасылка=http://elections2018.spring96.org/be/news/89182|выдавец=Праваабарончы цэнтар «[[Вясна (цэнтар)|Вясна]]»|дата публікацыі=18 лютага 2018|копія=https://euroradio.by/u-studenckay-vyoscy-minska-yauka-na-daterminovae-galasavanne-964|дата копіі=18 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. === Скаргі === У сьнежні 2017 году ў інтэрвію часопісу «[[Беларуская думка]]» старшыня ЦВК [[Лідзія Ярмошына]] патлумачыла неўлучэньне ў выбарчыя камісіі большасьці прадстаўнікоў [[Апазыцыя|апазыцыйных]] партыяў: «выбарчая камісія — калектыў, дзе выпінаньне свайго палітычнага меркаваньня шкодзіць агульнай справе»<ref>{{Навіна|аўтар=Сяргей Галоўка, часопіс «[[Беларуская думка]]»|загаловак=Ярмошына: Апазыцыянэраў не бяруць у выбаркамы, каб не выпіналі свае меркаваньні|спасылка=https://euroradio.by/yarmoshyna-apazicyyanerau-ne-byaruc-u-vybarkamy-kab-ne-vypyachvali-svae-merkavanni|выдавец=«[[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]»|дата публікацыі=5 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 7 студзеня 2018 году сузаснавальніца руху «Дзея» [[Аліна Нагорная]] правяла ў [[Слуцак|Слуцку]] (Менская вобласьць) [[пікет]], прысьвечаны [[100-годзьдзе Беларускай Народнай Рэспублікі|100-годзьдзю Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Нагорная зарэгістравала ініцыятыўную групу дзеля пікету без спагнаньня і патлумачыла: «Мясцовыя [[выбары]] — гэта яшчэ адна фікцыя, якая абыходзіцца народу «ў капеечку». Лічу, што сьпіс кандыдатаў ужо даўно падрыхтаваны і зацьверджаны [[Слуцкі раённы выканаўчы камітэт|Слуцкім райвыканкамам]]. Ад майго ўдзелу ў выбарах і іншых актывістаў ён аніяк ня зьменіцца. Слуцкія ўлады не дазваляюць ніякіх імпрэзаў, прысьвечаных памяці [[Слуцкі збройны чын|Слуцкага збройнага чыну]], які змагаўся пад [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белым сьцягам]] БНР. У гэтым годзе мы будзем святкаваць 100-годзьдзе БНР. На дзяржаўным узроўні гэтае сьвята зноў застаецца незаўважаным. Сваім пікетам я і мае сябры нагадваем случчанам пра важны этап у гісторыі нашай дзяржаўнасьці. Бо без абвяшчэньня [[БНР]] магло б не быць і [[БССР]], а таксама сучаснай Рэспублікі». Пікет доўжыўся каля 4-х гадзінаў пад бел-чырвона-белым сьцягам. Пікетоўцы падарылі 300 месьцічам памяткі пра Слуцкі збройны чын, а таксама каляндарыкі з партрэтамі слуцкіх паўстанцаў і выявай бел-чырвона-белага сьцяга. Таксама месьцічы рабілі фотаздымкі на фоне хэштэгу #БНР100<ref>{{Навіна|аўтар=Зінаіда Цімошак|загаловак=Замест збору подпісаў — пікет, прысьвечаны 100-годзьдзю БНР|спасылка=https://novychas.online/hramadstva/zamest-zboru-podpisau-piket-prysveczany-100-hod|выдавец=Газэта «[[Новы час (газэта)|Новы час]]»|дата публікацыі=7 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Пасьля завяршэньня ўтварэньня выбарчых камісіяў 3 студзеня кампанія «[[Праваабаронцы за свабодныя выбары]]» паведаміла, што ў склад камісіяў улучылі 97 % вылучаных прадстаўнікоў ад [[Грамадзкае аб’яднаньне|грамадзкіх аб’яднаньняў]] і 95,9 % сябраў партыяў ва ўрадзе. Пры гэтым, у камісіі дапусьцілі 11 % (26) вылучэнцаў ад апазыцыйных партыяў. З гэтай нагоды 8 студзеня Палітычная рада [[Аб’яднаная грамадзянская партыя|Аб’яднанай грамадзянскай партыі]] (АГП) абнародавала заяву, у якой паведаміла пра вылучэньне ва ўчастковыя камісіі 83-х «[[юрыст]]аў, людзей з досьведам працы ў [[Вярхоўны Савет Беларусі|парлямэнце]] і органах [[Мясцовае самакіраваньне|мясцовага самакіраваньня]]». Аднак у склад камісіяў улучылі толькі аднаго сябра АГП. У заяве АГП цьвердзілася: «Выбарчыя камісіі паводле закону павінныя фармавацца з прадстаўнікоў розных арганізацыяў і палітычных партыяў. Ідэя ў тым, што яны павінныя складацца зь людзей з рознымі палітычнымі поглядамі і інтарэсамі, каб не было змовы для несумленнага падліку галасоў. Што ж адбываецца на практыцы? Як правіла, усе камісіі складаюцца з працаўнікоў аднаго працоўнага калектыву, а ўзначальваюцца кіраўніком гэтага калектыву або яго намесьнікам. Пры [[кантракт]]най сыстэме пярэчаньне начальніку раўнасільнае страце [[Праца|працы]]»<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелаПАН]]|загаловак=АГП: У народа скралі права выбару|спасылка=https://www.racyja.com/palityka/agp-u-naroda-ukrali-prava-vybaru/|выдавец=[[Беларускае Радыё Рацыя|Беларускае Радыё «Рацыя»]]|дата публікацыі=8 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. [[Партыя БНФ]] правяла ва ўчастковыя камісіі 4 чалавекі з 65 вылучаных, [[Лібэральна-дэмакратычная партыя Беларусі]] — 3-х з каля 50 вылучаных, а грамадзкае аб’яданьне «[[Гавары праўду]]» — аднаго з больш як 20. АГП атрымала адмову паводле адпаведнай скаргі ў [[Суд Цэнтральнага раёну]] Менску, а Партыя БНФ — у [[Суд Бярозаўскага раёну]] і [[Суд Слуцкага раёну]]<ref>{{Навіна|аўтар=[[Зьміцер Лукашук]]|загаловак=АГП і ПБНФ падалі ў суд на выканкамы|спасылка=https://euroradio.fm/agp-i-pbnf-padali-u-sud-na-vykankamy-nu-yany-hacya-b-pasprabavali|выдавец=«[[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]»|дата публікацыі=9 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 12 студзеня 2018 году Ярмошына паведаміла пра падачу 9 скаргаў на ўтварэньне ўчастковых выбарчых камісіяў<ref name="б"/>. 15 студзеня старшыня ЦВК патлумачыла адмову павялічыць склад камісіяў да 19 чалавек для ўлучэньня прадстаўнікоў апазыцыі, як дазваляе выбарчае заканадаўства: «Мы даём фінансаваньне толькі на 15 чалавек у Менску і на 14 чалавек у вобласьці ва ўчастковыя выбарчыя камісіі. Таму яны і вызначаюць такі склад. Патрэбная эканомія, і таму ніхто ня будзе рабіць 19 ― у нас [[каштарыс]] так разьлічаны»<ref name="в">{{Навіна|аўтар=[[Зьміцер Лукашук]]|загаловак=Ярмошына: Няма грошай на тое, каб з-за апазыцыі рабіць камісіі па 19 чалавек|спасылка=https://euroradio.by/yarmoshyna-nyama-groshay-na-toe-kab-z-za-apazicyi-rabic-kamisii-pa-19-chalavek|выдавец=«Эўрапейскае радыё для Беларусі»|дата публікацыі=15 студзеня 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Пры гэтым, 16 студзеня [[Цэнтральная выбарчая камісія Беларусі]] ўхваліла Пастанову аб унясеньні зьмяненьняў у каштарыс выдаткаў на падрыхтоўку і правядзеньне выбараў дэпутатаў мясцовых Саветаў 28-га скліканьня. Паводле Пастановы, ранейшы каштарыс у суме 21,491 млн [[Беларускі рубель|рублёў]] скарацілі на 10 % да 19,386 млн рублёў. Заробкі па ўсіх камісіях зьменшылі ў сярэднім на 5,5 %, таму ў дзень выбараў пасьля выліку [[Падатак|падаткаў]] зарплата сябра ўчастковай камісіі мела скласьці 67 рублёў замест 69. Сярод іншага, скарацілі выдаткі на набыцьцё канцылярскіх прыналежнасьцяў і [[Транспарт у Беларусі|перавозкі]], [[Сувязь Беларусі|сувязь]] і камандзіроўкі. Старшыня ЦВК Ярмошына заявіла на паседжаньні пры разглядзе Пастановы: «Калі разьмеркаваць гэтую суму на ўсіх выбаршчыкаў, то выйдзе каля 1,5 даляра на аднаго чалавека. Я думаю, што мы трацім па мінімуме. Гэта вельмі невялікая сума, калі параўнаць з эўрапейскімі стандартамі — там як мінімум 5 даляраў на выбаршчыка»<ref>{{Артыкул|аўтар=Уладзіслаў Лукашэвіч.|загаловак=Эканомім і чакаем замежных назіральнікаў|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180117/1516168330-vydatki-na-padryhtouku-i-pravyadzenne-myascovyh-vybarau-skarochany-na-10|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=17 студзеня 2018|нумар=[https://zviazda.by/be/number/11-28627 11 (28627)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/17stu-2_optim.pdf 2]|issn=}}</ref>. 5 лютага 2018 году на партале «[[Беларускі партызан]]» доктар палітычных навук [[Павал Вусаў]] цьвердзіў: «Прыхільнікі ўдзелу ў сфальсыфікаваных выбарах у Беларусі прыводзяць масу розных, часам дзіўных довадаў, якія павінныя апраўдаць «актыўны» ўдзел беларускай апазыцыі ў выбарчым працэсе. Яны спрабуюць пераканаць сваіх апанэнтаў і выбаршчыкаў, што з дапамогай выбараў, арганізацыя і правядзеньне якіх знаходзяцца пад поўным кантролем [[Аўтарытарызм|аўтарытарнай]] улады, можна зьмяніць гэтую самую ўладу або дамагчыся нейкіх саступак зь яе боку». Вусаў заўважыў: «выбары, асабліва калі яны знаходзяцца пад сыстэмным кантролем аўтарытарнай улады, ніколі не былі самадастатковым фактарам зрынаньня альбо дэмакратызацыі [[дыктатура]]ў. Роля выбараў у гэтым працэсе была і застаецца выключна інструмэнтальнай. Выбарчы працэс ня мае ніякага практычнага значэньня, калі толькі за ім не стаіць актыўнае супрацьдзеяньне насельніцтва палітыцы аўтарытарнай улады». Урэшце, палітоляг патлумачыў на прыкладзе [[Аргентына|Аргентыны]], [[Нікарагуа]] і [[Чылі]], што пасьпяховыя для апазыцыі выбары «ёсьць толькі вынікам барацьбы з дыктатурай і ўнутранага аслабленьня апошняй». Таксама Вусаў назваў яшчэ 3 умовы пераўтварэньня выбараў у прылады дэмакратызацыі: 1) гатоўнасць кіроўнай [[Эліта|эліты]] пайсьці на [[кампраміс]] з апазыцыяй; 2) гатоўнасьць аўтарытарнага кіраўніцтва правесьці сумленныя і вольныя выбары, што прадугледжвае паўсюдны кантроль з боку дэмакратычнай супольнасьці за арганізацыяй і падлікам галасоў; 3) кансалідацыя апазыцыі і мабілізацыя апазіцыйна настроенай супольнасьці, бо толькі гэта зробіць апазыцыю самастойным палітычным гульцом, а таксама дазволіць кантраляваць усе этапы выбарчага працэсу<ref>{{Навіна|аўтар=Сяргей Нікалюк|загаловак=Дыктатура і выбары|спасылка=https://novychas.online/palityka/dyktatura-i-vybary|выдавец=Газэта «Новы час»|дата публікацыі=19 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 8 лютага 2018 году начальнік [[Берасьцейская абласная ўправа МНС Беларусі|Берасьцейскай абласной управы МНС Беларусі]] [[Канстанцін Шаршуновіч]], які адпрацаваў 4 скліканьні ў [[Берасьцейскі абласны Савет дэпутатаў|Берасьцейскім абласным Савеце дэпутатаў]] адзначыў: «работа ў мясцовых Саветах грамадзкая, за яе ня плацяць, на яе трэба ахвяраваць свой асабісты час альбо адрываць яго ад асноўнай работы»<ref>{{Артыкул|аўтар=Сьвятлана Яскевіч.|загаловак=Чатыры скліканьні — гэта ня жарты|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180208/1518096567-kanstancin-sharshunovich-vyyaznyya-sesii-i-padyhody-da-vyrashennya-prablem|выданьне=Мясцовае самакіраваньне|тып=|год=9 лютага 2018|нумар=6 (439)|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/9lut-9_optim.pdf 1], [https://zviazda.by/sites/default/files/9lut-23_optim.pdf 15]|issn=}}</ref>. Старшыня Пастаяннай камісіі [[Савет Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь|Савету Рэспублікі]] па заканадаўстве і дзяржаўным будаўніцтве [[Ала Бодак]] прызнала: «дэпутат Савету ажыцьцяўляе свае паўнамоцтвы без адрыву ад асноўнай працоўнай дзейнасьці» (за выняткам старшыні). Пры гэтым, Ала Бодак заўважыла: «на час падрыхтоўкі і правядзеньня сэсіяў Савету і паседжаньняў яго органаў дэпутат Савету вызваляецца ад выкананьня працоўных абавязкаў з захаваньнем за ім сярэдняй заработнай платы». Сярод іншага, Бодак адзначыла: «для ажыцьцяўленьня дзейнасьці ў выбарчай акрузе дэпутат Савету вызваляецца ад выкананьня працоўных абавязкаў (на 1 дзень у месяц) па яго заяве па месцы працы з захаваньнем сярэдняй заработнай платы. Дадзеная гарантыя была забясьпечаная дэпутатам у 2014 годзе па ініцыятыве Савету Рэспублікі. У выпадку выезду дэпутата Савету для ажыцьцяўленьня сваёй дзейнасьці ў Савеце, выбарчай акрузе за межы месца жыхарства яму кампэнсуюцца выдаткі па нормах пакрыцьця выдаткаў пры службовых камандзіроўках». Урэшце, Ала Бодак згадала, што «гарантыяй працоўных правоў дэпутата Савету ёсьць тое, што ў пэрыяд ажыцьцяўленьня сваіх паўнамоцтваў ён ня можа быць звольнены па ініцыятыве наймальніка, выключаны з установы адукацыі без папярэдняй згоды Савету»<ref>{{Артыкул|аўтар=Вераніка Пуставіт.|загаловак=«Заканадаўчы мэханізм адпрацаваны добра»|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180208/1518097112-ala-bodak-zakanadauchy-mehanizm-adpracavany-dobra|выданьне=Мясцовае самакіраваньне|тып=|год=9 лютага 2018|нумар=6 (439)|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/9lut-22_optim.pdf 14]|issn=}}</ref>. 8 лютага старшыня ЦВК Лідзія Ярмошына прызнала, што [[дэпутат]]ы мясцовых Саветаў «не атрымліваюць зарплату і прымаюць толькі калектыўныя, сэсійныя рашэньні». Ярмошына падкрэсьліла: «гэты пост ня ёсьць зайздросным, ён не дае [[даход]]аў і прэфэрэнцыяў». Яна таксама дадала: «грамадзяне нават ня ведаюць, чым займаюцца гэтыя людзі і якія ў іх паўнамоцтвы». Ярмошына згадала і разгляд скаргаў: «У тым жа Менску было пададзена 25 скаргаў — і 5 зь іх былі задаволеныя». Сярод іншага, старшыня ЦВК закранула нізкі ўдзел моладзі ў мясцовых выбарах: «Яны часта не галасуюць, таму і не вылучаюцца, дыстанцуюцца ад гэтага працэсу. [[Моладзь]] лічыць выбары фармалізаваным і [[Бюракратыя|бюракратычным]] дзействам, для якога яны не сасьпелі. Яшчэ адна прычына: моладзь проста ня бачыць кандыдатаў, блізкіх паводле ўзросту. У сваю чаргу маладыя кандыдаты думаюць: навошта ім ісьці ў гэта зборышча старых? Атрымліваецца замкнёнае кола». Таксама Ярмошына патлумачыла сваю леташнюю прапанову скасаваць сельскія Саветы і выбіраць кіраўнікоў [[Пасёлак|пасёлкаў]] і [[Мястэчка|мястэчак]] наўпроставым галасаваньнем грамадзянаў: «хачу, каб у нашых маленькіх тэрытарыяльных адзінках мы атрымалі рэальнае [[мясцовае самакіраваньне]] замест часам дэкаратыўных органаў. Калі выбары ў [[сельскі Савет]] праходзяць на безальтэрнатыўнай аснове і пры гэтым ні абраныя дэпутаты, ні грамадзяне не праяўляюць да гэтага цікавасьць, то тады і орган працуе фармальна. Існуе і функцыянуе толькі [[выканаўчая ўлада]], якая прадстаўленая адным чалавекам — старшынёй сельскага Савету, які адначасова ёсьць і старшынёй сель[[Выканаўчы камітэт|выканкаму]]. Дык давайце гэтую рэальную ўладу будзем абіраць усім насельніцтвам. І тады ў нас, па-першае, конкурс будзе, а па-другое, гэта будзе рэальнае мясцовае самакіраваньне, пра якое будзе ведаць насельніцтва». Урэшце, старшыня ЦВК Беларусі прызнала перашкоды ў доступе [[зьнявечаны]]х людзей на [[Выбарчы ўчастак|выбарчыя ўчасткі]], бо далёка «ня ўсе ўваходныя месцы абсталяваныя [[пандус]]амі»<ref name="г">{{Артыкул|аўтар=Уладзіслаў Лукашэвіч.|загаловак=«Хочацца, каб мы атрымалі рэальнае мясцовае самакіраваньне»|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180208/1518101820-yarmoshyna-hochacca-kab-my-atrymali-realnae-myascovae-samakiravanne|выданьне=Мясцовае самакіраваньне|тып=|год=9 лютага 2018|нумар=6 (439)|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/9lut-9_optim.pdf 1], [https://zviazda.by/sites/default/files/9lut-11_optim.pdf 3]|issn=}}</ref>. На 13 лютага ў ЦВК Беларусі паступіла 415 вусных і 153 пісьмовыя звароты ад выбарцаў і кандыдатаў<ref name="ж">{{Артыкул|аўтар=Марыя Дадалка.|загаловак=Старт дадзены|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180215/1518642618-idze-daterminovae-galasavanne-na-vybarah-u-myascovyya-savety|выданьне=Зьвязда|тып=|год=15 лютага 2018|нумар=[https://zviazda.by/be/number/32-28648 32 (28648)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/15lut-2_optim.pdf 2]|issn=}}</ref>. 15 лютага Ярмошына прызнала: «нам трэба глядзець у бок партыяў. Яны ў нас не разьвіваюцца, і гэта ненармальна. ...напэўна, у будучыні нам трэба адаптаваць [[Выбарчы лад|выбарчую сыстэму]] пад патрэбы партыяў. Гэта значыць перайсьці да [[Прапарцыйны выбарчы лад|прапарцыйнай]] або [[Мяшаны выбарчы лад|зьмяшанай сыстэмы]], даваць магчымасьць партыям мець нейкія квоты, калі яны зьбяруць неабходную колькасьць галасоў»<ref>{{Артыкул|аўтар=Уладзіслаў Кулецкі.|загаловак=«Падставаў для засмучэньня пакуль няма»|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180215/1518707367-lidziya-yarmoshyna-padstau-dlya-zasmuchennya-pakul-nyama|выданьне=Мясцовае самакіраваньне|тып=|год=16 лютага 2018|нумар=7 (440)|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/16lut-11_optim.pdf 3]|issn=}}</ref>. 16 лютага кампанія назіраньня «Права выбару» паведаміла, што [[Беларускі рэспубліканскі саюз моладзі]], грамадзкае аб'яднаньне «[[Белая Русь (грамадзкае аб’яднаньне)|Белая Русь]]» і [[Фэдэрацыя прафсаюзаў Беларусі]] бралі чынны ўдзел у перадвыбарчым агітаваньні і пры гэтым атрымлівалі сродкі зь [[Бюджэт Рэспублікі Беларусь|дзяржаўнага бюджэту Беларусі]]. Пагатоў, агітавалі за кандыдатаў ва ўрадзе праз працоўныя калектывы, куды не дапускалі апазыцыйных кандыдатаў. Урэшце, акруговыя камісіі зьмянялі біяграфічныя зьвесткі і фотаздымкі кандыдатаў апазыцыі ў інфармацыйных матэрыялах. Нацыянальны каардынатар кампаніі «Права выбару» [[Алесь Сілкоў]] заўважыў, што ніводны кандыдат ад [[Апазыцыя|апазыцыі]] не патрапіў на сустрэчы з працоўнымі калектывамі<ref name="і">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Агітацыя за праўладных кандыдатаў адбывалася за кошт дзяржавы|спасылка=https://novychas.online/palityka/ahitacyja-za-prauladnyh-kandydatau-adbyvalasja-za|выдавец=Газэта «Новы час»|дата публікацыі=16 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 16 лютага на сустрэчы са студэнтамі [[Акадэмія кіраваньня пры прэзыдэнце Беларусі|Акадэміі кіраваньня пры прэзыдэнце Беларусі]] Ярмошына адзначыла найбольш нізкі адсотак маладых кандыдатаў у сельскай мясцовасьці: «У працэнтных суадносінах колькасьць маладых кандыдатаў зьніжаецца. Гэта зьвязана з тым, што больш за палову прэтэндэнтаў — каля 13 000 чалавек — кандыдаты сельскіх Саветаў»<ref>{{Артыкул|аўтар=Марыя Дадалка.|загаловак=Як паказчык сталасьці|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180216/1518800659-lidziya-yarmoshyna-pravyala-sustrechu-sa-studentami-akademii-kiravannya|выданьне=Зьвязда|тып=|год=17 лютага 2018|нумар=[https://zviazda.by/be/number/34-28650 34 (28650)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/17lut-2_optim.pdf 2]|issn=}}</ref>. 18 лютага каардынатар кампаніі «Права выбару» [[Алесь Сілкоў]] заявіў пра выяўленьне іх назіральнікамі найбольшай яўкі выбарцаў на датэрміновае галасаваньне ў Вішнявецкай акрузе № 40 ў [[Магілёўскі абласны Савет дэпутатаў]], дзе тая склала 20 %. На гэтай падставе Сілкоў назваў агучаную ЦВК датэрміновую яўку ў звыш 34 % «[[Фальсыфікацыя|фальсыфікаванай]]»<ref>{{Навіна|аўтар=Анастасія Бойка|загаловак=Кампанія «Права выбару»: Найбольшая датэрміновая яўка — 20%|спасылка=https://euroradio.by/kampaniya-prava-vybaru-naybolshaya-daterminovaya-yauka-20|выдавец=«Эўрапейскае радыё для Беларусі»|дата публікацыі=18 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 18 лютага на «[[Сталічнае тэлебачаньне|Сталічным тэлебачаньні]]» старшыня ЦВК Беларусі Ярмошына паведаміла: «за тыдзень датэрміновага галасаваньня ў Цэнтральную камісію паступілі 74 пісьмовыя скаргі»<ref>{{Навіна|аўтар=«[[Сталічнае тэлебачаньне]]»|загаловак=За час датэрміновага галасаваньня ЦВК атрымала 74 скаргі|спасылка=https://euroradio.by/za-chas-daterminovaga-galasavannya-cvk-atrymala-74-skargi|выдавец=«Эўрапейскае радыё для Беларусі»|дата публікацыі=18 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Сярод іншага, 18 лютага палітоляг [[Валер Карбалевіч]] згадаў: «З 10,5 тысяч сябраў тэрытарыяльных выбарчых камісій апазыцыю прадстаўляюць толькі 7 чалавек»<ref>{{Навіна|аўтар=[[Валер Карбалевіч]]|загаловак=Звыклы сцэнар, прадказальны вынік|спасылка=https://novychas.online/palityka/zvykly-scenar-pradkazalny-vynik|выдавец=Газэта «Новы час»|дата публікацыі=18 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 19 лютага кампанія «Праваабаронцы за свабодныя выбары» абвясьціла, што 35 % назіральнікаў у абласьцях паведамілі, што мясцовыя [[СМІ]] надрукавалі праграмы ўсіх кандыдатаў. Таксама назіральнікі адзначылі, што выбарчыя камісіі адмовіліся ўлічыць 71 % вылучэнцаў ад Руху «[[За Свабоду]]» і 33 % — ад «[[Беларуская хрысьціянская дэмакратыя|Беларускай хрысьціянскай дэмакратыі]]», якія сабралі подпісы грамадзянаў<ref name="й"/>. Кіраўнік [[Цэнтар эўрапейскай трансфармацыі|Цэнтру эўрапейскай трансфармацыі]] [[Андрэй Ягораў]] заявіў, што апазыцыя «ўдзельнічае ў гэтым выбарчым [[фарс]]е, нібыта ўяўляючы, што праходзіць рэальны працэс выбараў», хоць праз выбары ў Беларусі нельга дасягнуць рэпрэзэнтацыі ў органах кіраваньня. Ягораў патлумачыў: «улады чарговым разам выкарысталі альтэрнатыўныя палітычныя сілы для [[Сымуляцыя|сымуляцыі]] выбарчага працэсу, для большай ягонай легітымацыі»<ref>{{Навіна|аўтар=Уладзімер Глод|загаловак=Палітоляг: Апазыцыя «ўдзельнічае ў выбарчым фарсе» і «падтрымлівае лёгіку палітычнага рэжыму»|спасылка=https://www.svaboda.org/a/29048355.html|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=19 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. == Вынікі == [[Цэнтральная выбарчая камісія Беларусі]] абвясьціла, што яўка на выбары ў мясцовы Саветы дэпутатаў 28-га скліканьня перавысіла 77 %<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелТА]]|загаловак=ЦВК агучыў вынікі мясцовых выбараў у абласныя і Менскі гарадскі савет|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180218/1518974398-galasavanne-na-myascovyh-vybarah-u-belarusi-zavershana|выдавец=Газэта «[[Зьвязда]]»|дата публікацыі=18 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref> (5 333 613 чалавек): 79 % — у Берасьцейскай вобласьці, 84 % — у Віцебскай, 80 % — у Гарадзенскай, па 81 % — у Гомельскай, 82 % — у Магілёўскай, 78 % — у Менскай і 61 % — у Менску<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=ЦВК заявіў, што на мясцовыя выбары ў Беларусі прыйшлі 77,05% выбарцаў|спасылка=https://euroradio.by/cvk-zayaviu-shto-na-myascovyya-vybary-u-belarusi-pryyshli-7705-vybarcau|выдавец=«[[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]»|дата публікацыі=18 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. === Абраныя дэпутаты === [[Цэнтральная выбарчая камісія Беларусі]] абвясьціла, што дэпутатамі 1309 мясцовых Саветаў 28-га скліканьня сталі 18 110 чалавек, сярод якіх было 56 % (10 131) дэпутатаў 27-га скліканьня і 48 % (8729) жанчынаў, 4 % (720) [[Моладзь|маладзёнаў]] да 30 гадоў і 2,7 % (485) [[пэнсія]]нэраў, 2,5 % (453) сяброў партыяў і 0,5 % (90) [[Беспрацоўе|беспрацоўных]]. Сярод партыяў найбольш месцаў атрымалі: [[Камуністычная партыя Беларусі]] (КПБ) — 305, [[Рэспубліканская партыя працы і справядлівасьці]] (РППС) — 127, [[Сацыял-дэмакратычная партыя народнай згоды]] (СДПНЗ) — 11, [[Беларуская сацыяльна-спартовая партыя]] і [[Лібэральна-дэмакратычная партыя Беларусі]] — па 4, [[Беларуская аграрная партыя]] (БАП) і [[Беларуская патрыятычная партыя]] (БПП) — па адным<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелаПАН]]|загаловак=У мясцовыя саветы абраны 21 грамадзянін Расеі|спасылка=https://www.racyja.com/hramadstva/u-myastsovyya-savety-abrany-21-gramadzyanin/|выдавец=[[Беларускае Радыё Рацыя|Беларускае Радыё «Рацыя»]]|дата публікацыі=20 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Паводле занятасьці найбольш дэпутатаў было працаўнікамі адукацыi, [[Культура|культуры]], навукі і [[Ахова здароўя|аховы здароўя]] — 30,62 % (5546 чалавек), працаўнікамі [[Сельская гаспадарка Беларусі|сельскай гаспадаркі]] — 21,37 % (3870), [[чыноўнік]]амі — 13,24 % (2398), працаўнікамі прамысловасьцi, [[Транспарт у Беларусі|транспарту]] і [[Будаўніцтва ў Беларусі|будаўнiцтва]] — 8,4 % (1521), працаўнікамі [[Гандаль|гандлю]] і [[побыт]]авага абслугоўваньня — 3,91 % (708), праваахоўнікамі — 3,56 % (644) і [[прадпрымальнік]]амі — 1,67 % (303)<ref>{{Артыкул|аўтар=Вераніка Пуставіт.|загаловак=Каго мы выбiралi|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20180222/1519309338-u-cvk-padvyali-papyaredniya-vyniki-myascovyh-vybarau|выданьне=Мясцовае самакіраваньне|тып=|год=23 лютага 2018|нумар=8 (441)|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/23lut-10_optim.pdf 2]|issn=}}</ref>. У [[Менскі гарадзкі Савет дэпутатаў]] прайшлі 19 сябраў партыяў, а агулам ў 6 абласных Саветаў дэпутатаў — 16: у [[Гомельскі абласны Савет дэпутатаў|Гомельскі]] — 6, [[Берасьцейскі абласны Савет дэпутатаў|Берасьцейскі]] — 4, [[Віцебскі абласны Савет дэпутатаў|Віцебскі]] і [[Менскі абласны Савет дэпутатаў|Менскі]] — па 2, [[Гарадзенскі абласны Савет дэпутатаў|Гарадзенскі]] і [[Магілёўскі абласны Савет дэпутатаў|Магілёўскі]] — па адным. Пры гэтым, месцы атрымалі прадстаўнікі 7 партыяў: [[КПБ]] — 16, [[РППС]] — 11, [[БССП]] — 3, [[ЛДПБ]] — 2, [[БАП]], БПП і [[СДПНЗ]] — па адным<ref>{{Навіна|аўтар=Уладзімер Глод|загаловак=На мясцовых выбарах сярод партыяў першыя камуністы|спасылка=https://www.svaboda.org/a/29047878.html|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=19 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Сярод іншага, ЦВК Беларусі абвясьціла, што ў мясцовыя Саветы дэпутатаў трапіў 21 грамадзянін Расеі (0,12 % ад агульнага ліку дэпутатаў) зь відам на жыхарства ў Беларусі, зь іх 15 — у сельскія Саветы, 4 — у раённыя, і па адным — у абласны і гарадзкі. Найбольш зь іх было ў Віцебскай і Магілёўскай абласьцях — па 7, Гомельскай — 5, Гарадзенскай і Менскай — па адным<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=У мясцовыя саветы Беларусі трапіў 21 грамадзянін Расеі|спасылка=https://euroradio.by/u-myascovyya-savety-belarusi-trapiu-21-gramadzyanin-rasii|выдавец=«[[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]»|дата публікацыі=20 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. 19 лютага 2022 году сустаршыня «[[Беларуская хрысьціянская дэмакратыя|Беларускай хрысьціянскай дэмакратыі]]» [[Павал Севярынец]] паведаміў пра пераабраньне аднапартыйца ў [[Блудзенскі сельсавет]] Бярозаўскага раёну Берасьцейскай вобласьці: «дэпутат [[Валеры Білібуха]] зноў стаў дэпутатам сельсавету. ... сфальсыфікаваць ня здолелі, бо ва ўчастковых камісіях былі сябры [[Партыя БНФ|Партыі БНФ]]»<ref>{{Навіна|аўтар=[[БелаПАН]]|загаловак=Актывіст БХД Валеры Білібуха пераабраны дэпутатам сельсавету|спасылка=https://www.racyja.com/hramadstva/aktyvist-bkhd-valeryj-bilibukha-peraab/|выдавец=[[Беларускае Радыё Рацыя|Беларускае Радыё «Рацыя»]]|дата публікацыі=19 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Таксама 19 лютага ЦВК Беларусі паведаміла пра перавыбары па Савецкай выбарчай акрузе № 3 у [[Ельскі раённы Савет дэпутатаў]], дзе адзінага кандыдата адклікаў працоўны калектыў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Па адной акрузе адбудуцца паўторныя выбары|спасылка=https://euroradio.by/pa-adnoy-akruze-adbuducca-pautornyya-vybary|выдавец=«Эўрапейскае радыё для Беларусі»|дата публікацыі=19 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. Кандыдатам быў 34-гадовы сябра Камуністычнай партыі Віталь Васілёнак, які займаў пасаду кіраўніка [[Ельск]]ай мэблевай фабрыкі і быў папярэдне затрыманы праваахоўнікамі<ref>{{Навіна|аўтар=АЯ|загаловак=У Ельску арыштавалі праўладнага кандыдата, які быў адзіным у акрузе|спасылка=https://www.svaboda.org/a/29048280.html|выдавец=Беларуская служба Радыё «Свабода»|дата публікацыі=19 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}}</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Выбары-2018|спасылка=https://zviazda.by/be/tags/vybary-2018|выдавец=Газэта «[[Зьвязда]]»|дата публікацыі=24 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}} * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Мясцовыя выбары 2018|спасылка=https://novychas.online/tags/mjascovyja-vybary-2018|выдавец=Газэта «[[Новы час (газэта)|Новы час]]»|дата публікацыі=18 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}} ** [https://novychas.online/tags/vybary-2018 Выбары-2018] * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Мясцовыя выбары 2018|спасылка=https://www.racyja.com/tag/myastsovyya-vybary-2018/|выдавец=[[Беларускае Радыё Рацыя|Беларускае Радыё «Рацыя»]]|дата публікацыі=19 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}} ** [https://www.racyja.com/tag/vybary-2018/ Выбары 2018] * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Мясцовыя выбары 2018|спасылка=https://euroradio.by/vybary-myascovyya-savety-2018|выдавец=«[[Эўрапейскае радыё для Беларусі]]»|дата публікацыі=7 сакавіка 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}} * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Як у Беларусі праходзілі «мясцовыя» выбары|спасылка=https://www.svaboda.org/a/29046204/lbl0lbi137318.html|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=18 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}} ** [https://www.svaboda.org/a/vybary-000-179-paslasmak/29047674.html Мясцовыя выбары, пасьляслоўе: вынікі і рэакцыі] // 19 лютага 2018 г. * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Выбары-2018|спасылка=https://elections2018.spring96.org/be/top-stories|выдавец=Праваабарончы цэнтар «[[Вясна (цэнтар)|Вясна]]»|дата публікацыі=19 лютага 2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}} * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Выбары дэпутатаў мясцовых Саветаў 28-га скліканьня|спасылка=https://rec.gov.by/ru/msd-28s-ru/|выдавец=[[Цэнтральная выбарчая камісія Беларусі]]|мова=ru|дата публікацыі=2018|дата доступу=22 ліпеня 2022}} {{Кандыдат у добрыя артыкулы|15 жніўня 2022 году.}} {{Выбары ў Беларусі}} [[Катэгорыя:Выбары ў Беларусі]] [[Катэгорыя:Выбары 2018 году]] [[Катэгорыя:2018 год у Беларусі]] [[Катэгорыя:Мясцовае самакіраваньне]] [[Катэгорыя:18 лютага]] 2k7rju027xt0on77ajmximv7enffhws 10 257875 2332656 2329538 2022-08-15T18:24:54Z W 11741 . wikitext text/x-wiki {{Галоўная старонка/Лепшы артыкул |тып=добры |артыкул=Беларуская гандлёва-прамысловая палата |тэкст='''[[Беларуская гандлёва-прамысловая палата]]''' — некамэрцыйная арганізацыя юрыдычных асобаў і індывідуальных прадпрымальнікаў Беларусі, заснаваная ў сьнежні 1952 году ў якасьці Беларускага аддзяленьня Ўсесаюзнай гандлёвай палаты. На 2022 год налічвала звыш 2500 прадпрыемстваў-сябраў у Беларусі. Аказвала звыш 100 відаў паслугаў дзеля падтрымкі сваіх сябраў у замежным гандлі. Мела каля 1000 пагадненьняў і мэмарандумаў з больш як 100 краінамі. За мяжой працавала звыш 40 прадстаўнікоў БелГПП. Была заснавальніцай 23-х справавых радаў з замежнымі супольнікамі. У рамках інфармацыйнай плятформы «Голас бізнэсу» зьбірала прапановы прадпрыемстваў у паляпшэньні ўкладальніцка-справавога асяродзьдзя для прадстаўленьня ва ўрадзе Беларусі і міжнародных арганізацыях. Аказвала звыш 70 відаў падтрымкі сваім сябрам са зьніжкай і бясплатна. Штогод абнародавала дасьледаваньні замежных рынкаў пра найвыгаднейшыя іх таварныя галіны і магчымых супольнікаў. Звыш 20 гадоў выходзіў бюлетэнь «Мэркур» з камэнтарамі экспэртаў пра вядзеньне прадпрымальніцтва за мяжой. Штогод выпускалі зборнік «Беларускія экспартэры» пра больш як 2200 айчынных вытворцаў. У рамках канцэпцыі «Лічбавая БелГПП» празь Сеціва аказвалі паслугі, праводзілі мерапрыемствы он-лайн і распаўсюджвалі выданьні. БелГПП улучала 10 установаў: 6 абласных аддзяленьняў з правам юрыдычнай асобы, 3 унітарныя прадпрыемствы «Белінтэрэкспа», «Белпатэнтсэрвіс» і «Цэнтар дзелавой адукацыі», а таксама Міжнародны арбітражны суд пры БелГПП. Дзеля крокавай даступнасьці ў 30 местах Беларусі працавалі прадстаўніцтвы абласных аддзяленьняў БелГПП. |выява= |апісаньне выявы= }}<noinclude>[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Блёк добрых артыкулаў галоўнай старонкі]]</noinclude> mjoohi3a3y48ul49xmnne1kksnu567k 1 258047 2332658 2330384 2022-08-15T18:27:54Z W 11741 +[[Шаблён:Паведамленьне ДА]] wikitext text/x-wiki {{Паведамленьне ДА|Бяседа|15 жніўня 2022}} {{Артыкул праекту Беларусь}} == {{Перанесена з|Вікіпэдыя:Артыкулы для рэцэнзаваньня}} == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Вітаю! Як маецеся? 12 ліпеня 2022 году стварыў артыкул абсягам звыш 55 кілябайтаў на падставе 73-х крыніцаў. Артыкул больш як 3-кратна пераўзыходзіць памерам адпаведнік па-расейску. Зьмяшчае ўводзіны і 4 разьдзелы, 2 шаблёны і 3 катэгорыі, вонкавыя і міжмоўныя спасылкі. Што варта дадаць дзеля вылучэньня ў добрыя? ([[Вікіпэдыя:Крытэры добрых артыкулаў]]) З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 14:19, 16 ліпеня 2022 (UTC+3) {{Канец закрытай сэкцыі}} 19a4jqthxffyddw8xkmob7cqttbioy9 4 258048 2332649 2332264 2022-08-15T18:15:12Z W 11741 +Добры wikitext text/x-wiki __БЯЗЬ_ЗЬМЕСТУ__ {{Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Падстаронка кандыдата|намінаваны = так}} {{Пачатак закрытай сэкцыі}} == [[{{НАЗВА_ПАДСТАРОНКІ}}]] == * Ініцыятар: [[Удзельнік:W|W]] ([[Гутаркі ўдзельніка:W|гутаркі]]) <small>У адпаведнай сэкцыі стаўце #, выказвайце сваё меркаваньне і падпісвайцеся.</small> ==За== # {{Прапаную і падтрымліваю}}. 2 тыдні на [[Абмеркаваньне:Бяседа|рэцэнзіі]] без заўвагі.--[[Удзельнік:W]] 10:07, 30 ліпеня 2022 (UTC+3) # {{Падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Ліцьвін|Ліцьвін]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Ліцьвін|гутаркі]]) 23:13, 7 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Лобачев Владимир|Лобачев Владимир]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Лобачев Владимир|гутаркі]]) 17:49, 8 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Zemant|Zemant]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Zemant|гутаркі]]) 17:54, 8 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. [[Удзельнік:Саша из Киева|Саша из Киева]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Саша из Киева|гутаркі]]) 20:18, 8 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}. --[[Удзельнік:Kazimier Lachnovič|Kazimier Lachnovič]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Kazimier Lachnovič|гутаркі]]) 22:04, 8 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}--[[Удзельнік:Stary Jolup|Stary Jolup]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Stary Jolup|гутаркі]]) 22:17, 8 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}}--[[Удзельнік:Gleb Leo|Gleb Leo]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Stary Jolup|гутаркі]]) 22:17, 8 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}} [[Удзельнік:Pierre L&#39;iserois|Pierre L&#39;iserois]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Pierre L&#39;iserois|гутаркі]]) 22:25, 8 жніўня 2022 (+03) # {{Падтрымліваю}} --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 13:25, 10 жніўня 2022 (+03) ==Супраць== ==Дапрацоўкі== У тэксьце згадваецца, што гурт наведаў такую краіну як Карэя, але спасылка накіроўвае на адпаведны рэгіён. Не зусім зразумела пра каторую з Карэяў вядзецца гаворка. Артыкул зьмяшчае як Тацьцяну гэтак і Тацяну. Запамятаў які з гэтых варыянтаў слушны, але трэба прывесьці да аднаго стандарту. --<span style="text-shadow:grey 0.1em 0.15em 0.1em;">'''[[Удзельнік:Dymitr|<span style='color: red'>Dy</span><span style='color: green'>mi</span><span style='color: blue'>tr</span>]]'''</span> 00:49, 9 жніўня 2022 (+03) :Вітаю! Як маецеся? Вялікі дзякуй за абедзьве заўвагі. Абраў варыянт Тацьцяна, як найбольш пашыраны ў артыкуле. У крыніцы падаецца Карэя без удакладненьня, але Амбасада Беларусі ёсьць толькі ў [https://korea.mfa.gov.by/be/ Рэспубліцы Карэя], таму застаецца толькі здагадвацца. З найлепшымі пажаданьнямі,--[[Удзельнік:W]] 12:46, 9 жніўня 2022 (UTC+3) == Камэнтары == == Вынік == Абраны добрым.--[[Удзельнік:W]] 21:15, 15 жніўня 2022 (UTC+3) jss5c7xoakchbwbiqpbmlq7sp2rebyz 0 258338 2332622 2332570 2022-08-15T17:01:58Z Гарбацкі 13252 wikitext text/x-wiki {{Мастак |імя=Марыяна Стокс / Marianne Stokes |імя пры нараджэньні=Марыяна Прайндльсбэргер / Marianne Preindlsberger |заняткі=мастачка |альма-матэр=Акадэмія мастацтва ў Грацы, Акадэмія мастацтва ў Мюнхэне |пад уплывам=Прэрафаэліты }} '''Марыяна Стокс''' ([[Нямецкая мова|ням.]] і [[Ангельская мова|анг.]] ''Marianne Stokes''; дзявочае [[прозьвішча]] ''Прайндльсбэргер'', [[Нямецкая мова|ням.]] ''Preindlsberger''; 19 студзеня 1855, [[Грац]], [[Штырыя (зямля)|Штырыя]], [[Аўстрыйская імпэрыя]] ― 13 жніўня 1927, [[Лёндан]], [[Вялікабрытанія]]) ― аўстрыйская і брытанская [[мастачка]] канца [[Віктарыянская эпоха|віктарыянскай эпохі]]. == Жыцьцяпіс == Марыяна Прайндльсбэргер нарадзілася ў 1855 годзе ў аўстрыйскім [[Грац]]ы<ref>Stokes (Stokes-Preindlsberger)/ Österreichisches Biographisches Lexikon, http://www.biographien.ac.at/oebl/oebl_S/Stokes_Marianne_1855_1927.xml</ref>. У 1872 годзе пачала вывучаць [[маляваньне]] ў Акадэміі прыгожых мастацтваў у Грацы. Там яна сустрэла францускага мастака Макса Ленарта падчас навучальнай паездкі, які заахвоціў яе ў выбары кар’еры мастачкі. Яна паступіла ў Акадэмію прыгожых мастацтваў у [[Мюнхэн]]е разам зь Вільгэльмам фон Ліндэншмітам. Пад уплывам мюнхэнскай школы яна стварыла такую карціну, як Träumendes Mädchen («Маленькая летуценьніца») у 1875 годзе<ref>Evans, Magdalen, Utmost fidelity: the painting lives of Marianne and Adrian Stokes. Sansom & Company, 2009.</ref>. Дзякуючы стыпэндыі яна навучалася і наведвала курсы ў Школе прыгожых мастацтваў у [[Парыж]]ы, дзе патрапіла пад уплыў натуралісцкага кірунку, у прыватнасьці Ж. Баст’ена-Лепажа, вядомага сваімі працамі аб сельскім жыцьці<ref>Helene L Postlethwaite. "Marianne Stokes, nee Preindlsberger 1855-1927". The Magazine of Art 1895, https://web.archive.org/web/20060519123707/http://www.victorianartinbritain.co.uk/biog/stokes.htm</ref>. У 1884 годзе Марыяна пазнаёмілася з брытанскім мастаком-пэйзажыстам [[Адрыян Стокс|Адрыянам Стоксам]]. Яны ажаніліся і пераехалі ў [[Ангельшчына|Ангельшчыну]]<ref>Helene L Postlethwaite. "Marianne Stokes, nee Preindlsberger 1855-1927". The Magazine of Art 1895, https://web.archive.org/web/20060519123707/http://www.victorianartinbritain.co.uk/biog/stokes.htm</ref>. Адрыян і Марыяна Стокс шмат падарожнічалі. Так у 1905 годзе яны правялі паўгады ў [[Славаччына|Славакіі]], вандруючы па вёсках. Гэта быў плённы пэрыяд для абодвух: Адрыян маляваў [[пэйзаж]]ы з выявамі жывапісных домікаў і сцэнамі жніва, а Марыяна малявала партрэты мясцовых жыхароў, асаблівую ўвагу надаючы прадметам нацыянальнага адзеньня<ref>Hungary, Adrian and Marianne Stokes, Adam and Charles Black, London, 1909.</ref>. У 1923 годзе Марыяна Стокс стала чаліцай Каралеўскага таварыства акварэлістаў (Royal Watercolour Society)<ref>Artikel in Kleine Zeitung, Graz 2009. Kleine Zeitung, 23. Februar 2009, http://web.archive.org/web/20141012051933/http://www.kleinezeitung.at/steiermark/graz/graz/1809650/index.do</ref>. Памерла 13 жніўня 1927 году ў [[Лёндан]]е. Пахаваная на каталіцкіх могілках у лёнданскім раёне Мортлэйк<ref>Helene L Postlethwaite. "Marianne Stokes, nee Preindlsberger 1855-1927". The Magazine of Art 1895, https://web.archive.org/web/20060519123707/http://www.victorianartinbritain.co.uk/biog/stokes.htm</ref>. == Творчасьць == У 1890-я гады мастачка ўсё часьцей знаходзіла крыніцу натхненьня ў сярэднявечных, рэлігійных і міталягічных сюжэтах. Ейная творчасьць сьведчыць пра ўплыў [[Прэрафаэліты|прэрафаэлітаў]] і [[Мадэрнізм|мадэрнізму]]<ref>Artikel in Kleine Zeitung, Graz 2009. Kleine Zeitung, 23. Februar 2009, http://web.archive.org/web/20141012051933/http://www.kleinezeitung.at/steiermark/graz/graz/1809650/index.do</ref>. [[Файл:Marianne Stokes Sweet Dreams.jpg|значак|Маленькая летуценьніца, 1875]] [[Файл:Marianne Stokes Melisande.jpg|значак|Мелісандра, 1895]] З канца 1870-х і да 1900-х Стокс экспанавала свае карціны ў Каралеўскай Акадэміі і выйграла мэдаль на выставе 1893 году ў [[Чыкага]]. Яе лічылі адной зь вядучых мастачак у Вялікабрытаніі. Асабліва вядомыя былі ейныя працы, блізкія да [[прэрафаэлізм]]у<ref>Prinzessin im Walde. Bild der 33. Woche - 13. bis 20. August 2001, https://museenkoeln.de/portal/bild-der-woche.aspx?bdw=2001_33</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Стокс, Марыяна}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся 19 студзеня]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1855 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Грацы]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Аўстрыйскай імпэрыі]] [[Катэгорыя:Аўстрыйскія мастакі і мастачкі]] [[Катэгорыя:Брытанскія мастакі і мастачкі]] [[Катэгорыя:Асобы Лёндану]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Лёндане]] [[Катэгорыя:Памерлі 13 жніўня]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 1927 годзе]] [[Катэгорыя:Прэрафаэліты]] jxflmyuaxk0mj7u6g9w4zwmpuwgukpk 2332704 2332622 2022-08-16T05:02:02Z Nieszczarda2 9058 Перапісаў памылку, падцягнутую шаблёнам - Грац, мусіць быць Аўстрыя wikitext text/x-wiki {{Мастак |імя=Марыяна Стокс / Marianne Stokes |імя пры нараджэньні=Марыяна Прайндльсбэргер / Marianne Preindlsberger |заняткі=мастачка |альма-матэр=Акадэмія мастацтва ў Грацы, Акадэмія мастацтва ў Мюнхэне |пад уплывам=Прэрафаэліты |Месца нараджэньня=[[Грац]], [[Аўстрыя]]}} '''Марыяна Стокс''' ([[Нямецкая мова|ням.]] і [[Ангельская мова|анг.]] ''Marianne Stokes''; дзявочае [[прозьвішча]] ''Прайндльсбэргер'', [[Нямецкая мова|ням.]] ''Preindlsberger''; 19 студзеня 1855, [[Грац]], [[Штырыя (зямля)|Штырыя]], [[Аўстрыйская імпэрыя]] ― 13 жніўня 1927, [[Лёндан]], [[Вялікабрытанія]]) ― аўстрыйская і брытанская [[мастачка]] канца [[Віктарыянская эпоха|віктарыянскай эпохі]]. == Жыцьцяпіс == Марыяна Прайндльсбэргер нарадзілася ў 1855 годзе ў аўстрыйскім [[Грац]]ы<ref>Stokes (Stokes-Preindlsberger)/ Österreichisches Biographisches Lexikon, http://www.biographien.ac.at/oebl/oebl_S/Stokes_Marianne_1855_1927.xml</ref>. У 1872 годзе пачала вывучаць [[маляваньне]] ў Акадэміі прыгожых мастацтваў у Грацы. Там яна сустрэла францускага мастака Макса Ленарта падчас навучальнай паездкі, які заахвоціў яе ў выбары кар’еры мастачкі. Яна паступіла ў Акадэмію прыгожых мастацтваў у [[Мюнхэн]]е разам зь Вільгэльмам фон Ліндэншмітам. Пад уплывам мюнхэнскай школы яна стварыла такую карціну, як Träumendes Mädchen («Маленькая летуценьніца») у 1875 годзе<ref>Evans, Magdalen, Utmost fidelity: the painting lives of Marianne and Adrian Stokes. Sansom & Company, 2009.</ref>. Дзякуючы стыпэндыі яна навучалася і наведвала курсы ў Школе прыгожых мастацтваў у [[Парыж]]ы, дзе патрапіла пад уплыў натуралісцкага кірунку, у прыватнасьці Ж. Баст’ена-Лепажа, вядомага сваімі працамі аб сельскім жыцьці<ref>Helene L Postlethwaite. "Marianne Stokes, nee Preindlsberger 1855-1927". The Magazine of Art 1895, https://web.archive.org/web/20060519123707/http://www.victorianartinbritain.co.uk/biog/stokes.htm</ref>. У 1884 годзе Марыяна пазнаёмілася з брытанскім мастаком-пэйзажыстам [[Адрыян Стокс|Адрыянам Стоксам]]. Яны ажаніліся і пераехалі ў [[Ангельшчына|Ангельшчыну]]<ref>Helene L Postlethwaite. "Marianne Stokes, nee Preindlsberger 1855-1927". The Magazine of Art 1895, https://web.archive.org/web/20060519123707/http://www.victorianartinbritain.co.uk/biog/stokes.htm</ref>. Адрыян і Марыяна Стокс шмат падарожнічалі. Так у 1905 годзе яны правялі паўгады ў [[Славаччына|Славакіі]], вандруючы па вёсках. Гэта быў плённы пэрыяд для абодвух: Адрыян маляваў [[пэйзаж]]ы з выявамі жывапісных домікаў і сцэнамі жніва, а Марыяна малявала партрэты мясцовых жыхароў, асаблівую ўвагу надаючы прадметам нацыянальнага адзеньня<ref>Hungary, Adrian and Marianne Stokes, Adam and Charles Black, London, 1909.</ref>. У 1923 годзе Марыяна Стокс стала чаліцай Каралеўскага таварыства акварэлістаў (Royal Watercolour Society)<ref>Artikel in Kleine Zeitung, Graz 2009. Kleine Zeitung, 23. Februar 2009, http://web.archive.org/web/20141012051933/http://www.kleinezeitung.at/steiermark/graz/graz/1809650/index.do</ref>. Памерла 13 жніўня 1927 году ў [[Лёндан]]е. Пахаваная на каталіцкіх могілках у лёнданскім раёне Мортлэйк<ref>Helene L Postlethwaite. "Marianne Stokes, nee Preindlsberger 1855-1927". The Magazine of Art 1895, https://web.archive.org/web/20060519123707/http://www.victorianartinbritain.co.uk/biog/stokes.htm</ref>. == Творчасьць == У 1890-я гады мастачка ўсё часьцей знаходзіла крыніцу натхненьня ў сярэднявечных, рэлігійных і міталягічных сюжэтах. Ейная творчасьць сьведчыць пра ўплыў [[Прэрафаэліты|прэрафаэлітаў]] і [[Мадэрнізм|мадэрнізму]]<ref>Artikel in Kleine Zeitung, Graz 2009. Kleine Zeitung, 23. Februar 2009, http://web.archive.org/web/20141012051933/http://www.kleinezeitung.at/steiermark/graz/graz/1809650/index.do</ref>. [[Файл:Marianne Stokes Sweet Dreams.jpg|значак|Маленькая летуценьніца, 1875]] [[Файл:Marianne Stokes Melisande.jpg|значак|Мелісандра, 1895]] З канца 1870-х і да 1900-х Стокс экспанавала свае карціны ў Каралеўскай Акадэміі і выйграла мэдаль на выставе 1893 году ў [[Чыкага]]. Яе лічылі адной зь вядучых мастачак у Вялікабрытаніі. Асабліва вядомыя былі ейныя працы, блізкія да [[прэрафаэлізм]]у<ref>Prinzessin im Walde. Bild der 33. Woche - 13. bis 20. August 2001, https://museenkoeln.de/portal/bild-der-woche.aspx?bdw=2001_33</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Стокс, Марыяна}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся 19 студзеня]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1855 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Грацы]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Аўстрыйскай імпэрыі]] [[Катэгорыя:Аўстрыйскія мастакі і мастачкі]] [[Катэгорыя:Брытанскія мастакі і мастачкі]] [[Катэгорыя:Асобы Лёндану]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Лёндане]] [[Катэгорыя:Памерлі 13 жніўня]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 1927 годзе]] [[Катэгорыя:Прэрафаэліты]] m56lkxlli8ykawugy9a2iwk5xmsltxn 2332722 2332704 2022-08-16T09:16:02Z Taravyvan Adijene 1924 Taravyvan Adijene перанёс старонку [[Марыяна Стокс]] у [[Марыяна Стоўкс]]: Памылка ў назове wikitext text/x-wiki {{Мастак |імя=Марыяна Стокс / Marianne Stokes |імя пры нараджэньні=Марыяна Прайндльсбэргер / Marianne Preindlsberger |заняткі=мастачка |альма-матэр=Акадэмія мастацтва ў Грацы, Акадэмія мастацтва ў Мюнхэне |пад уплывам=Прэрафаэліты |Месца нараджэньня=[[Грац]], [[Аўстрыя]]}} '''Марыяна Стокс''' ([[Нямецкая мова|ням.]] і [[Ангельская мова|анг.]] ''Marianne Stokes''; дзявочае [[прозьвішча]] ''Прайндльсбэргер'', [[Нямецкая мова|ням.]] ''Preindlsberger''; 19 студзеня 1855, [[Грац]], [[Штырыя (зямля)|Штырыя]], [[Аўстрыйская імпэрыя]] ― 13 жніўня 1927, [[Лёндан]], [[Вялікабрытанія]]) ― аўстрыйская і брытанская [[мастачка]] канца [[Віктарыянская эпоха|віктарыянскай эпохі]]. == Жыцьцяпіс == Марыяна Прайндльсбэргер нарадзілася ў 1855 годзе ў аўстрыйскім [[Грац]]ы<ref>Stokes (Stokes-Preindlsberger)/ Österreichisches Biographisches Lexikon, http://www.biographien.ac.at/oebl/oebl_S/Stokes_Marianne_1855_1927.xml</ref>. У 1872 годзе пачала вывучаць [[маляваньне]] ў Акадэміі прыгожых мастацтваў у Грацы. Там яна сустрэла францускага мастака Макса Ленарта падчас навучальнай паездкі, які заахвоціў яе ў выбары кар’еры мастачкі. Яна паступіла ў Акадэмію прыгожых мастацтваў у [[Мюнхэн]]е разам зь Вільгэльмам фон Ліндэншмітам. Пад уплывам мюнхэнскай школы яна стварыла такую карціну, як Träumendes Mädchen («Маленькая летуценьніца») у 1875 годзе<ref>Evans, Magdalen, Utmost fidelity: the painting lives of Marianne and Adrian Stokes. Sansom & Company, 2009.</ref>. Дзякуючы стыпэндыі яна навучалася і наведвала курсы ў Школе прыгожых мастацтваў у [[Парыж]]ы, дзе патрапіла пад уплыў натуралісцкага кірунку, у прыватнасьці Ж. Баст’ена-Лепажа, вядомага сваімі працамі аб сельскім жыцьці<ref>Helene L Postlethwaite. "Marianne Stokes, nee Preindlsberger 1855-1927". The Magazine of Art 1895, https://web.archive.org/web/20060519123707/http://www.victorianartinbritain.co.uk/biog/stokes.htm</ref>. У 1884 годзе Марыяна пазнаёмілася з брытанскім мастаком-пэйзажыстам [[Адрыян Стокс|Адрыянам Стоксам]]. Яны ажаніліся і пераехалі ў [[Ангельшчына|Ангельшчыну]]<ref>Helene L Postlethwaite. "Marianne Stokes, nee Preindlsberger 1855-1927". The Magazine of Art 1895, https://web.archive.org/web/20060519123707/http://www.victorianartinbritain.co.uk/biog/stokes.htm</ref>. Адрыян і Марыяна Стокс шмат падарожнічалі. Так у 1905 годзе яны правялі паўгады ў [[Славаччына|Славакіі]], вандруючы па вёсках. Гэта быў плённы пэрыяд для абодвух: Адрыян маляваў [[пэйзаж]]ы з выявамі жывапісных домікаў і сцэнамі жніва, а Марыяна малявала партрэты мясцовых жыхароў, асаблівую ўвагу надаючы прадметам нацыянальнага адзеньня<ref>Hungary, Adrian and Marianne Stokes, Adam and Charles Black, London, 1909.</ref>. У 1923 годзе Марыяна Стокс стала чаліцай Каралеўскага таварыства акварэлістаў (Royal Watercolour Society)<ref>Artikel in Kleine Zeitung, Graz 2009. Kleine Zeitung, 23. Februar 2009, http://web.archive.org/web/20141012051933/http://www.kleinezeitung.at/steiermark/graz/graz/1809650/index.do</ref>. Памерла 13 жніўня 1927 году ў [[Лёндан]]е. Пахаваная на каталіцкіх могілках у лёнданскім раёне Мортлэйк<ref>Helene L Postlethwaite. "Marianne Stokes, nee Preindlsberger 1855-1927". The Magazine of Art 1895, https://web.archive.org/web/20060519123707/http://www.victorianartinbritain.co.uk/biog/stokes.htm</ref>. == Творчасьць == У 1890-я гады мастачка ўсё часьцей знаходзіла крыніцу натхненьня ў сярэднявечных, рэлігійных і міталягічных сюжэтах. Ейная творчасьць сьведчыць пра ўплыў [[Прэрафаэліты|прэрафаэлітаў]] і [[Мадэрнізм|мадэрнізму]]<ref>Artikel in Kleine Zeitung, Graz 2009. Kleine Zeitung, 23. Februar 2009, http://web.archive.org/web/20141012051933/http://www.kleinezeitung.at/steiermark/graz/graz/1809650/index.do</ref>. [[Файл:Marianne Stokes Sweet Dreams.jpg|значак|Маленькая летуценьніца, 1875]] [[Файл:Marianne Stokes Melisande.jpg|значак|Мелісандра, 1895]] З канца 1870-х і да 1900-х Стокс экспанавала свае карціны ў Каралеўскай Акадэміі і выйграла мэдаль на выставе 1893 году ў [[Чыкага]]. Яе лічылі адной зь вядучых мастачак у Вялікабрытаніі. Асабліва вядомыя былі ейныя працы, блізкія да [[прэрафаэлізм]]у<ref>Prinzessin im Walde. Bild der 33. Woche - 13. bis 20. August 2001, https://museenkoeln.de/portal/bild-der-woche.aspx?bdw=2001_33</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Стокс, Марыяна}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся 19 студзеня]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1855 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Грацы]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Аўстрыйскай імпэрыі]] [[Катэгорыя:Аўстрыйскія мастакі і мастачкі]] [[Катэгорыя:Брытанскія мастакі і мастачкі]] [[Катэгорыя:Асобы Лёндану]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Лёндане]] [[Катэгорыя:Памерлі 13 жніўня]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 1927 годзе]] [[Катэгорыя:Прэрафаэліты]] m56lkxlli8ykawugy9a2iwk5xmsltxn 2332726 2332722 2022-08-16T09:25:51Z Taravyvan Adijene 1924 − 7 катэгорыяў з дапамогай [[Вікіпэдыя:Прылады/HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Мастак |імя=Марыяна Стокс / Marianne Stokes |імя пры нараджэньні=Марыяна Прайндльсбэргер / Marianne Preindlsberger |альма-матэр=Акадэмія мастацтва ў Грацы, Акадэмія мастацтва ў Мюнхэне |пад уплывам=Прэрафаэліты }} '''Марыяна Стокс''' ([[Нямецкая мова|ням.]] і [[Ангельская мова|анг.]] ''Marianne Stokes''; дзявочае [[прозьвішча]] ''Прайндльсбэргер'', [[Нямецкая мова|ням.]] ''Preindlsberger''; 19 студзеня 1855, [[Грац]], [[Штырыя (зямля)|Штырыя]], [[Аўстрыйская імпэрыя]] ― 13 жніўня 1927, [[Лёндан]], [[Вялікабрытанія]]) ― аўстрыйская і брытанская [[мастачка]] канца [[Віктарыянская эпоха|віктарыянскай эпохі]]. == Жыцьцяпіс == Марыяна Прайндльсбэргер нарадзілася ў 1855 годзе ў аўстрыйскім [[Грац]]ы<ref>Stokes (Stokes-Preindlsberger)/ Österreichisches Biographisches Lexikon, http://www.biographien.ac.at/oebl/oebl_S/Stokes_Marianne_1855_1927.xml</ref>. У 1872 годзе пачала вывучаць [[маляваньне]] ў Акадэміі прыгожых мастацтваў у Грацы. Там яна сустрэла францускага мастака Макса Ленарта падчас навучальнай паездкі, які заахвоціў яе ў выбары кар’еры мастачкі. Яна паступіла ў Акадэмію прыгожых мастацтваў у [[Мюнхэн]]е разам зь Вільгэльмам фон Ліндэншмітам. Пад уплывам мюнхэнскай школы яна стварыла такую карціну, як Träumendes Mädchen («Маленькая летуценьніца») у 1875 годзе<ref>Evans, Magdalen, Utmost fidelity: the painting lives of Marianne and Adrian Stokes. Sansom & Company, 2009.</ref>. Дзякуючы стыпэндыі яна навучалася і наведвала курсы ў Школе прыгожых мастацтваў у [[Парыж]]ы, дзе патрапіла пад уплыў натуралісцкага кірунку, у прыватнасьці Ж. Баст’ена-Лепажа, вядомага сваімі працамі аб сельскім жыцьці<ref>Helene L Postlethwaite. «Marianne Stokes, nee Preindlsberger 1855—1927». The Magazine of Art 1895, https://web.archive.org/web/20060519123707/http://www.victorianartinbritain.co.uk/biog/stokes.htm</ref>. У 1884 годзе Марыяна пазнаёмілася з брытанскім мастаком-пэйзажыстам [[Адрыян Стокс|Адрыянам Стоксам]]. Яны ажаніліся і пераехалі ў [[Ангельшчына|Ангельшчыну]]<ref>Helene L Postlethwaite. «Marianne Stokes, nee Preindlsberger 1855—1927». The Magazine of Art 1895, https://web.archive.org/web/20060519123707/http://www.victorianartinbritain.co.uk/biog/stokes.htm</ref>. Адрыян і Марыяна Стокс шмат падарожнічалі. Так у 1905 годзе яны правялі паўгады ў [[Славаччына|Славакіі]], вандруючы па вёсках. Гэта быў плённы пэрыяд для абодвух: Адрыян маляваў [[пэйзаж]]ы з выявамі жывапісных домікаў і сцэнамі жніва, а Марыяна малявала партрэты мясцовых жыхароў, асаблівую ўвагу надаючы прадметам нацыянальнага адзеньня<ref>Hungary, Adrian and Marianne Stokes, Adam and Charles Black, London, 1909.</ref>. У 1923 годзе Марыяна Стокс стала чаліцай Каралеўскага таварыства акварэлістаў (Royal Watercolour Society)<ref>Artikel in Kleine Zeitung, Graz 2009. Kleine Zeitung, 23. Februar 2009, http://web.archive.org/web/20141012051933/http://www.kleinezeitung.at/steiermark/graz/graz/1809650/index.do</ref>. Памерла 13 жніўня 1927 году ў [[Лёндан]]е. Пахаваная на каталіцкіх могілках у лёнданскім раёне Мортлэйк<ref>Helene L Postlethwaite. «Marianne Stokes, nee Preindlsberger 1855—1927». The Magazine of Art 1895, https://web.archive.org/web/20060519123707/http://www.victorianartinbritain.co.uk/biog/stokes.htm</ref>. == Творчасьць == У 1890-я гады мастачка ўсё часьцей знаходзіла крыніцу натхненьня ў сярэднявечных, рэлігійных і міталягічных сюжэтах. Ейная творчасьць сьведчыць пра ўплыў [[Прэрафаэліты|прэрафаэлітаў]] і [[Мадэрнізм|мадэрнізму]]<ref>Artikel in Kleine Zeitung, Graz 2009. Kleine Zeitung, 23. Februar 2009, http://web.archive.org/web/20141012051933/http://www.kleinezeitung.at/steiermark/graz/graz/1809650/index.do</ref>. [[Файл:Marianne Stokes Sweet Dreams.jpg|значак|Маленькая летуценьніца, 1875]] [[Файл:Marianne Stokes Melisande.jpg|значак|Мелісандра, 1895]] З канца 1870-х і да 1900-х Стокс экспанавала свае карціны ў Каралеўскай Акадэміі і выйграла мэдаль на выставе 1893 году ў [[Чыкага]]. Яе лічылі адной зь вядучых мастачак у Вялікабрытаніі. Асабліва вядомыя былі ейныя працы, блізкія да [[прэрафаэлізм]]у<ref>Prinzessin im Walde. Bild der 33. Woche — 13. bis 20. August 2001, https://museenkoeln.de/portal/bild-der-woche.aspx?bdw=2001_33</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Стокс, Марыяна}} [[Катэгорыя:Аўстрыйскія мастакі і мастачкі]] [[Катэгорыя:Брытанскія мастакі і мастачкі]] [[Катэгорыя:Асобы Лёндану]] [[Катэгорыя:Прэрафаэліты]] 9fdia85phqe2fz89x8nae0gg2g4hyfr 14 258342 2332599 2022-08-15T12:54:13Z Taravyvan Adijene 1924 Створана старонка са зьместам '[[Катэгорыя:Інфраатрады хрыбетных|Сысуны]] [[Катэгорыя:Таксоны сысуноў паводле рангаў]]' wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Інфраатрады хрыбетных|Сысуны]] [[Катэгорыя:Таксоны сысуноў паводле рангаў]] gqz471szkmdxad928slv4gvl0learkf 14 258343 2332600 2022-08-15T12:55:24Z Taravyvan Adijene 1924 Створана старонка са зьместам '[[Катэгорыя:Інфраатрады жывёлаў|Хрыбетныя]] [[Катэгорыя:Таксоны хрыбетных паводле рангаў]]' wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Інфраатрады жывёлаў|Хрыбетныя]] [[Катэгорыя:Таксоны хрыбетных паводле рангаў]] q4n00yz6upct4n0c058c53gqwr7kkq3 14 258344 2332601 2022-08-15T12:56:26Z Taravyvan Adijene 1924 Створана старонка са зьместам '[[Катэгорыя:Інфраатрады|Жывёлы]] [[Катэгорыя:Таксоны жывёлаў паводле рангаў]]' wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Інфраатрады|Жывёлы]] [[Катэгорыя:Таксоны жывёлаў паводле рангаў]] ld3dksk8z7ir9vn1gu62ldcbd5p93c6 14 258345 2332602 2022-08-15T12:57:23Z Taravyvan Adijene 1924 Створана старонка са зьместам '{{Болей|Інфраатрады}} [[Катэгорыя:Таксоны паводле рангаў]]' wikitext text/x-wiki {{Болей|Інфраатрады}} [[Катэгорыя:Таксоны паводле рангаў]] sefc9vyx4r8dupdh7uwtbwwutarjd06 3 258346 2332603 2022-08-15T12:58:54Z Taravyvan Adijene 1924 {{Вітаем}} wikitext text/x-wiki {{Вітаем}} --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 15:58, 15 жніўня 2022 (+03) jf8k9cmhofixgpm8rh0yuajbt6himz6 0 258347 2332606 2022-08-15T13:16:45Z Гарбацкі 13252 Створана старонка са зьместам ''''Іма фон Бадмэрсхоф''' (ням. ''Imma von Bodmershof''; 10 жніўня 1895, Грац, Аўстра-Вугоршчына — 26 жніўня 1982, Гфёль, Аўстрыя) — аўстрыйская пісьменьніца, паэтка. {{Пісьменьнік|Імя=Іма фон Бадмэрсхоф|Арыгінал імя=Imma von Bodmershof|Імя пры нараджэньні=Emma Lilly Isolde von Ehren...' wikitext text/x-wiki '''Іма фон Бадмэрсхоф''' (ням. ''Imma von Bodmershof''; 10 жніўня 1895, Грац, Аўстра-Вугоршчына — 26 жніўня 1982, Гфёль, Аўстрыя) — аўстрыйская пісьменьніца, паэтка. {{Пісьменьнік|Імя=Іма фон Бадмэрсхоф|Арыгінал імя=Imma von Bodmershof|Імя пры нараджэньні=Emma Lilly Isolde von Ehrenfels|Дата нараджэньня=10 жніўня 1895|Месца нараджэньня=Грац, Герцагства Штырыя, Аўстрыйская імпэрыя|Месца пахаваньня=Гфёль, акруга Крэмс-Ланд, Ніжняя Аўстрыя, Аўстрыя|Дата сьмерці=26 жніўня 1982|Месца сьмерці=Гфёль|Род дзейнасьці=Пісьменьніца, паэтка|Гады актыўнасьці=1937-1982|Мова=Нямецкая|Дэбют=1937|Значныя творы=Sieben Handvoll Salz (1958), Haiku (1962)|Узнагароды=Вялікая дзяржаўная прэмія Аўстрыі па літаратуры (1958), Прэмія места Вены ў галіне літаратуры (1969)}} == Жыцьцяпіс == Нарадзілася ў сям’і праскага філёзафа Крысьціяна Эрэнфэльса, вывучала гісторыю мастацтва і філязофію ў Празе і Вене<ref>Literatur von und über Imma Bodmershof im Katalog der Deutschen Nationalbibliothek, https://portal.dnb.de/opac.htm?method=simpleSearch&query=119300052</ref>. Была знаёмая з Рыльке і гуртком Стэфана Георгэ. Яна была заручаная і выйшла замуж за Норбэрта фон Хелінграта. Пасьля заручынаў жыла ў Ніжняй Аўстрыі<ref>Bert Willens: Imma von Bodmershof und das deutsche Haiku, http://www.kulturserver.de/home/haiku-dhg/Archiv/Willens_Bodmershof.htm</ref>. Іма была дачкой барона Крысьціяна фон Эрэнфэльса, заснавальніка сучаснай структурнай гештальтпсыхалёгіі ў Аўстрыі. Яна таксама была сястрой Умара Рольфа барона Эрэнфэльса, усходазнаўца і антраполяга, які прыняў іслам<ref>Imma von Bodmershof, Gedächtnis des Landes, https://www.gedaechtnisdeslandes.at/personen/action/show/controller/Person/?tx_gdl_gdl%5Bperson%5d=543</ref>. Іма фон Бадмэрсхоф памерла ў замку Растбах каля Гфёля. З нагоды ейнага 100-годзьдзя ў 1995 годзе ў Растбаху і Гфёле ў ейны гонар былі ўстаноўленыя мэмарыяльныя дошкі<ref>Imma von Bodmershof, Gedächtnis des Landes, https://www.gedaechtnisdeslandes.at/personen/action/show/controller/Person/?tx_gdl_gdl%5Bperson%5d=543</ref>. Яе пахавалі на могілках Марыцрэйт. == Творчасьць == З 1937 друкавала раманы і апавяданьні. У 1962 выйшаў першы зборнік хайку. Паэтка культывавала трохрадкоўе японскай паэтычнай формы хайку. З гэтай мэтай яна падтрымлівала інтэнсіўны абмен думкамі з японскім літаратуразнаўцам Юкіа Катані. Яна мела талент пісаць хайку і выдала некалькі тамоў<ref>Cécile Cordon: Zwischen Hölderlin und Hitler. Die Schriftstellerin Imma Bodmershof und ihre Zeit (1895-1982). Leipzig: Eudora, 2020.</ref>. Яна атрымала Вялікую Дзяржаўную прэмію Аўстрыі ў 1958 годзе за свой твор Sieben Handvoll Salz (Сем жмень пяску), раман, дзеяньне якога адбываецца на Сыцыліі<ref>Imma Bodmershof: Gesammelte Werke in Einzelausgaben (4 Bände) -, Verlag von Loeper, Karlsruhe 1986.</ref>. Ейнае культурна-пэсімістычнае ліставаньне з Мартынам Гайдэгерам у 1959-1976 гадах было апублікаванае ў выдавецтве Klett-Cotta ў 2000 годзе<ref>Cécile Cordon: Zwischen Hölderlin und Hitler. Die Schriftstellerin Imma Bodmershof und ihre Zeit (1895-1982). Leipzig: Eudora, 2020.</ref>. == Творы == • 1937 – Der zweite Sommer (Roman), Suhrkamp, Berlin 1943 • 1939 – Die Stadt in Flandern • 1939 – Die Bartabnahme -, von Loeper, Karlsruhe 1982 • 1942 – Begegnung im Frühling (Erzählung), Verlag von Loeper, Karlsruhe 1985 • 1943 – Die Jahreszeiten: Fünfundzwanzig Meisterwerke alter Buchmalerei • 1944 – Die Rosse des Urban Roithner -, Buchgemeinschaft Donauland, Wien 1984 • 1950 – Sieben Handvoll Salz (Roman), Niederösterreichisches Pressehaus, St. Pölten 1984 • 1952 – Das verlorene Meer (überarbeiteter Roman, 1939 erschienen unter "Die Stadt in Flandern"), Herold, Wien 1952 • 1953 – So lange es Tag ist -, Österreichische Verlagsanstalt, Innsbruck 1953 • 1962 – Unter acht Winden • 1962 – Haiku • 1973 – Sonnenuhr • 1980 – Im fremden Garten blüht Jasmin: 99 Haiku (Gedichtband), Verlag der Arche, Zürich 1980 • 1982 – Ibarras Bartabnahme. == Крыніцы == qy7bojpywf7exqv29rqfcs4sq5zm0jn 2332607 2332606 2022-08-15T13:23:51Z Гарбацкі 13252 Дададзеныя малюнак і спасылкі. wikitext text/x-wiki [[Файл:Csm bodmershof-imma-von-451 debf0cfe6f.jpg|значак|Іма фон Бадмэрсхоф]] '''Іма фон Бадмэрсхоф''' ([[Нямецкая мова|ням.]] ''Imma von Bodmershof''; 10 жніўня 1895, [[Грац]], [[Аўстра-Вугоршчына]] — 26 жніўня 1982, [[Гфёль]], [[Аўстрыя]]) — аўстрыйская [[пісьменьніца]], [[паэтка]]. {{Пісьменьнік|Імя=Іма фон Бадмэрсхоф|Арыгінал імя=Imma von Bodmershof|Імя пры нараджэньні=Emma Lilly Isolde von Ehrenfels|Дата нараджэньня=10 жніўня 1895|Месца нараджэньня=Грац, Герцагства Штырыя, Аўстрыйская імпэрыя|Месца пахаваньня=Гфёль, акруга Крэмс-Ланд, Ніжняя Аўстрыя, Аўстрыя|Дата сьмерці=26 жніўня 1982|Месца сьмерці=Гфёль|Род дзейнасьці=Пісьменьніца, паэтка|Гады актыўнасьці=1937-1982|Мова=Нямецкая|Дэбют=1937|Значныя творы=Sieben Handvoll Salz (1958), Haiku (1962)|Узнагароды=Вялікая дзяржаўная прэмія Аўстрыі па літаратуры (1958), Прэмія места Вены ў галіне літаратуры (1969)}} == Жыцьцяпіс == Нарадзілася ў сям’і праскага [[Філёзаф|філёзафа]] Крысьціяна Эрэнфэльса, вывучала [[Гісторыя мастацтва|гісторыю мастацтва]] і [[Філязофія|філязофію]] ў [[Прага|Празе]] і [[Вена|Вене]]<ref><small>Literatur von und über Imma Bodmershof im Katalog der Deutschen Nationalbibliothek, https://portal.dnb.de/opac.htm?method=simpleSearch&query=119300052</small></ref>. Была знаёмая з [[Рыльке]] і гуртком Стэфана Георгэ. Яна была заручаная і выйшла замуж за Норбэрта фон Хелінграта. Пасьля заручынаў жыла ў [[Ніжняя Аўстрыя|Ніжняй Аўстрыі]]<ref><small>Bert Willens: Imma von Bodmershof und das deutsche Haiku, http://www.kulturserver.de/home/haiku-dhg/Archiv/Willens_Bodmershof.htm</small></ref>. Іма была дачкой барона Крысьціяна фон Эрэнфэльса, заснавальніка сучаснай структурнай [[Гештальтпсыхалёгія|гештальтпсыхалёгіі]] ў Аўстрыі. Яна таксама была сястрой Умара Рольфа барона Эрэнфэльса, усходазнаўца і антраполяга, які прыняў [[іслам]]<ref><small>Imma von Bodmershof, Gedächtnis des Landes, https://www.gedaechtnisdeslandes.at/personen/action/show/controller/Person/?tx_gdl_gdl%5Bperson%5d=543</small></ref>. Іма фон Бадмэрсхоф памерла ў замку Растбах каля Гфёля. З нагоды ейнага 100-годзьдзя ў 1995 годзе ў Растбаху і Гфёле ў ейны гонар былі ўстаноўленыя мэмарыяльныя дошкі<ref><small>Imma von Bodmershof, Gedächtnis des Landes, https://www.gedaechtnisdeslandes.at/personen/action/show/controller/Person/?tx_gdl_gdl%5Bperson%5d=543</small></ref>. Яе пахавалі на могілках Марыцрэйт. == Творчасьць == З 1937 друкавала раманы і [[Апавяданьне|апавяданьні]]. У 1962 выйшаў першы зборнік [[хайку]]. Паэтка культывавала трохрадкоўе японскай паэтычнай формы хайку. З гэтай мэтай яна падтрымлівала інтэнсіўны абмен думкамі з японскім літаратуразнаўцам Юкіа Катані. Яна мела талент пісаць хайку і выдала некалькі тамоў<ref><small>Cécile Cordon: Zwischen Hölderlin und Hitler. Die Schriftstellerin Imma Bodmershof und ihre Zeit (1895-1982). Leipzig: Eudora, 2020.</small></ref>. Яна атрымала Вялікую Дзяржаўную прэмію Аўстрыі ў 1958 годзе за свой твор Sieben Handvoll Salz (Сем жмень пяску), раман, дзеяньне якога адбываецца на [[Сыцылія|Сыцыліі]]<ref><small>Imma Bodmershof: Gesammelte Werke in Einzelausgaben (4 Bände) -, Verlag von Loeper, Karlsruhe 1986.</small></ref>. Ейнае культурна-пэсімістычнае [[ліставаньне]] з [[Мартын Гайдэгер|Мартынам Гайдэгерам]] у 1959-1976 гадах было апублікаванае ў выдавецтве Klett-Cotta ў 2000 годзе<ref><small>Cécile Cordon: Zwischen Hölderlin und Hitler. Die Schriftstellerin Imma Bodmershof und ihre Zeit (1895-1982). Leipzig: Eudora, 2020.</small></ref>. == Творы == • 1937 – Der zweite Sommer, Suhrkamp, Berlin 1943 • 1939 – Die Stadt in Flandern • 1939 – Die Bartabnahme -, von Loeper, Karlsruhe 1982 • 1942 – Begegnung im Frühling (Erzählung), Verlag von Loeper, Karlsruhe 1985 • 1943 – Die Jahreszeiten: Fünfundzwanzig Meisterwerke alter Buchmalerei • 1944 – Die Rosse des Urban Roithner -, Buchgemeinschaft Donauland, Wien 1984 • 1950 – Sieben Handvoll Salz (Roman), Niederösterreichisches Pressehaus, St. Pölten 1984 • 1952 – Das verlorene Meer (überarbeiteter Roman, 1939 erschienen unter "Die Stadt in Flandern"), Herold, Wien 1952 • 1953 – So lange es Tag ist -, Österreichische Verlagsanstalt, Innsbruck 1953 • 1962 – Unter acht Winden • 1962 – Haiku • 1973 – Sonnenuhr • 1980 – Im fremden Garten blüht Jasmin: 99 Haiku (Gedichtband), Verlag der Arche, Zürich 1980 • 1982 – Ibarras Bartabnahme. == Крыніцы == 7293pyhx4ca6rxanvi6rnq7nsnd0d4i 2332608 2332607 2022-08-15T13:27:30Z Гарбацкі 13252 Дададзеныя катэгорыі wikitext text/x-wiki [[Файл:Csm bodmershof-imma-von-451 debf0cfe6f.jpg|значак|Іма фон Бадмэрсхоф]] '''Іма фон Бадмэрсхоф''' ([[Нямецкая мова|ням.]] ''Imma von Bodmershof''; 10 жніўня 1895, [[Грац]], [[Аўстра-Вугоршчына]] — 26 жніўня 1982, [[Гфёль]], [[Аўстрыя]]) — аўстрыйская [[пісьменьніца]], [[паэтка]]. {{Пісьменьнік|Імя=Іма фон Бадмэрсхоф|Арыгінал імя=Imma von Bodmershof|Імя пры нараджэньні=Emma Lilly Isolde von Ehrenfels|Дата нараджэньня=10 жніўня 1895|Месца нараджэньня=Грац, Герцагства Штырыя, Аўстрыйская імпэрыя|Месца пахаваньня=Гфёль, акруга Крэмс-Ланд, Ніжняя Аўстрыя, Аўстрыя|Дата сьмерці=26 жніўня 1982|Месца сьмерці=Гфёль|Род дзейнасьці=Пісьменьніца, паэтка|Гады актыўнасьці=1937-1982|Мова=Нямецкая|Дэбют=1937|Значныя творы=Sieben Handvoll Salz (1958), Haiku (1962)|Узнагароды=Вялікая дзяржаўная прэмія Аўстрыі па літаратуры (1958), Прэмія места Вены ў галіне літаратуры (1969)}} == Жыцьцяпіс == Нарадзілася ў сям’і праскага [[Філёзаф|філёзафа]] Крысьціяна Эрэнфэльса, вывучала [[Гісторыя мастацтва|гісторыю мастацтва]] і [[Філязофія|філязофію]] ў [[Прага|Празе]] і [[Вена|Вене]]<ref><small>Literatur von und über Imma Bodmershof im Katalog der Deutschen Nationalbibliothek, https://portal.dnb.de/opac.htm?method=simpleSearch&query=119300052</small></ref>. Была знаёмая з [[Рыльке]] і гуртком Стэфана Георгэ. Яна была заручаная і выйшла замуж за Норбэрта фон Хелінграта. Пасьля заручынаў жыла ў [[Ніжняя Аўстрыя|Ніжняй Аўстрыі]]<ref><small>Bert Willens: Imma von Bodmershof und das deutsche Haiku, http://www.kulturserver.de/home/haiku-dhg/Archiv/Willens_Bodmershof.htm</small></ref>. Іма была дачкой барона Крысьціяна фон Эрэнфэльса, заснавальніка сучаснай структурнай [[Гештальтпсыхалёгія|гештальтпсыхалёгіі]] ў Аўстрыі. Яна таксама была сястрой Умара Рольфа барона Эрэнфэльса, усходазнаўца і антраполяга, які прыняў [[іслам]]<ref><small>Imma von Bodmershof, Gedächtnis des Landes, https://www.gedaechtnisdeslandes.at/personen/action/show/controller/Person/?tx_gdl_gdl%5Bperson%5d=543</small></ref>. Іма фон Бадмэрсхоф памерла ў замку Растбах каля Гфёля. З нагоды ейнага 100-годзьдзя ў 1995 годзе ў Растбаху і Гфёле ў ейны гонар былі ўстаноўленыя мэмарыяльныя дошкі<ref><small>Imma von Bodmershof, Gedächtnis des Landes, https://www.gedaechtnisdeslandes.at/personen/action/show/controller/Person/?tx_gdl_gdl%5Bperson%5d=543</small></ref>. Яе пахавалі на могілках Марыцрэйт. == Творчасьць == З 1937 друкавала раманы і [[Апавяданьне|апавяданьні]]. У 1962 выйшаў першы зборнік [[хайку]]. Паэтка культывавала трохрадкоўе японскай паэтычнай формы хайку. З гэтай мэтай яна падтрымлівала інтэнсіўны абмен думкамі з японскім літаратуразнаўцам Юкіа Катані. Яна мела талент пісаць хайку і выдала некалькі тамоў<ref><small>Cécile Cordon: Zwischen Hölderlin und Hitler. Die Schriftstellerin Imma Bodmershof und ihre Zeit (1895-1982). Leipzig: Eudora, 2020.</small></ref>. Яна атрымала Вялікую Дзяржаўную прэмію Аўстрыі ў 1958 годзе за свой твор Sieben Handvoll Salz (Сем жмень пяску), раман, дзеяньне якога адбываецца на [[Сыцылія|Сыцыліі]]<ref><small>Imma Bodmershof: Gesammelte Werke in Einzelausgaben (4 Bände) -, Verlag von Loeper, Karlsruhe 1986.</small></ref>. Ейнае культурна-пэсімістычнае [[ліставаньне]] з [[Мартын Гайдэгер|Мартынам Гайдэгерам]] у 1959-1976 гадах было апублікаванае ў выдавецтве Klett-Cotta ў 2000 годзе<ref><small>Cécile Cordon: Zwischen Hölderlin und Hitler. Die Schriftstellerin Imma Bodmershof und ihre Zeit (1895-1982). Leipzig: Eudora, 2020.</small></ref>. == Творы == • 1937 – Der zweite Sommer, Suhrkamp, Berlin 1943 • 1939 – Die Stadt in Flandern • 1939 – Die Bartabnahme -, von Loeper, Karlsruhe 1982 • 1942 – Begegnung im Frühling (Erzählung), Verlag von Loeper, Karlsruhe 1985 • 1943 – Die Jahreszeiten: Fünfundzwanzig Meisterwerke alter Buchmalerei • 1944 – Die Rosse des Urban Roithner -, Buchgemeinschaft Donauland, Wien 1984 • 1950 – Sieben Handvoll Salz (Roman), Niederösterreichisches Pressehaus, St. Pölten 1984 • 1952 – Das verlorene Meer (überarbeiteter Roman, 1939 erschienen unter "Die Stadt in Flandern"), Herold, Wien 1952 • 1953 – So lange es Tag ist -, Österreichische Verlagsanstalt, Innsbruck 1953 • 1962 – Unter acht Winden • 1962 – Haiku • 1973 – Sonnenuhr • 1980 – Im fremden Garten blüht Jasmin: 99 Haiku (Gedichtband), Verlag der Arche, Zürich 1980 • 1982 – Ibarras Bartabnahme. == Крыніцы == <references /> [[Катэгорыя:Нарадзіліся 10 жніўня]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1895 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Грацы]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Аўстра-Вугоршчыне]] [[Катэгорыя:Аўстрыйскія пісьменьнікі]] [[Катэгорыя:Аўстрыйскія літаратары]] [[Катэгорыя:Аўстрыйскія паэты]] [[Катэгорыя:Асобы Грацу]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 1982 годзе]] [[Катэгорыя:Памерлі 26 жніўня]] [[Катэгорыя:Пахаваныя ў Аўстрыі]] duu15chr9m45zuu0vdyxzacitfopjpk 0 258348 2332630 2022-08-15T17:46:46Z W 11741 +Пачатак wikitext text/x-wiki {{Двухбаковыя стасункі |назва = Беларуска-індыйскія дачыненьні |краіна1 = Беларусь |краіна2 = Індыя |выява = Belarus India Locator.png |колер1 = green |колер2 = orange |амбасада1 = [https://india.mfa.gov.by/be/ Амбасада Беларусі<br>ў Індыі] |тытул1 = |амбасадар1 = [[Андрэй Ржавускі]] |амбасада2 = [https://www.eoiminsk.gov.in/ Амбасада Індыі<br>ў Беларусі] |тытул2 = |амбасадар2 = [[Алок Ранджан]] }} '''Беларуска-індыйскія дачыненьні''' — двухбаковыя [[міжнародныя дачыненьні]] Беларусі і Індыі. На 2022 год [[Амбасада Беларусі ў Індыі]] месьцілася на поўдні [[Новы Дэлі|Новага Дэлі]] ў раёне [[Васант Віхар]] па вуліцы Ф6, д. 8Б. Консульскі аддзел Амбасады Беларусі прымаў з панядзелка па сераду і ў пятніцу а 10:00—12:00<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Адрас і часы працы|спасылка=https://india.mfa.gov.by/be/embassy/address/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Індыі|дата публікацыі=2022|дата доступу=15 жніўня 2022}}</ref>. [[Амбасада Індыі ў Беларусі]] месьцілася ў [[Савецкі раён (Менск)|Савецкім раёне]] Менску па вуліцы Собінава, д. 63 (мікрараён [[Сельгаспасёлак]])<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Бясплатныя заняткі гіндзійскай мовай|спасылка=https://www.eoiminsk.gov.in/page/free-hindi-classes/|выдавец=[[Амбасада Індыі ў Беларусі]]|мова=en|дата публікацыі=2022|дата доступу=15 жніўня 2022}}</ref>. Амбасада Індыі працавала з панядзелка па пятніцу а 9:00—13:00 і а 13:30—17:30. Дакумэнты прымалі да 12-й гадзіны, а выдавалі пасьля 16-й<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Працоўныя гадзіны і сьвяты|спасылка=https://www.eoiminsk.gov.in/page/working-hours/|выдавец=Амбасада Індыі ў Беларусі|мова=en|дата публікацыі=2022|дата доступу=15 жніўня 2022}}</ref>. == Візавы рэжым == На 2022 год грамадзянам Індыі надавалася права бязьвізавага ўезду ў Беларусь да 30 дзён праз аэрапорт «[[Менск (аэрапорт)|Менск]]» пры наяўнасьці шэнгенскай візы ў краіны [[Эўразьвяз]]у. 1 кастрычніка 2019 году эмірацкае прадпрыемства «[[Сусьветнае візавае садзейнічаньне]]» пачало афармляць заяўкі на беларускія візы для грамадзянаў Індыі праз прадстаўніцтвы ў [[Бангалор]]ы, [[Дэлі]], [[Калката|Калкаце]], [[Мумбаі]] і [[Чынаі]]. У сьнежні 2019 году ўрад Індыі вырашыў выдаваць грамадзянам Беларусі электронныя візы<ref name="а"/>. На 2022 год консульскі збор за візу ў Беларусь каштаваў 60 эўра<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Cтаўкі консульскіх збораў|спасылка=https://belarusfacts.by/be/belarus/consul/issues/cost/|выдавец=Замежныя ўстановы Беларусі|дата публікацыі=2022|дата доступу=15 жніўня 2022}}</ref>. Збор за падарожніцкую візу ў Індыю да году складаў 100 даляраў, а за студэнцкую да 5 гадоў — 80 даляраў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Візавыя паслугі|спасылка=https://www.eoiminsk.gov.in/page/visa/|выдавец=Амбасада Індыі ў Беларусі|мова=en|дата публікацыі=2022|дата доступу=15 жніўня 2022}}</ref>. == Гандаль == У 1997 годзе стварылі Беларуска-індыйскую міжурадавую камісію супрацы ў галіне эканомікі, [[Гандаль|гандлю]], прамысловасьці, навукі, [[тэхналёгія]]ў і культуры. Да 2022 году правялі 10 паседжаньняў Міжурадавай камісіі, якую ад Беларусі ўзначальваў [[Міністэрства прамысловасьці Беларусі|міністар прамысловасьці Беларусі]]<ref name="б"/>. У лістападзе 2012 году Беларусь узяла ўдзел у Міжнароднай гандлёвай выставе Індыі ў якасьці краіны-спольніцы<ref name="ж"/>. У чэрвені 2013 году «[[Цяжкая электрыка Індыі]]» паставіла і ўсталявала абсталяваньне на [[Гарадзенская гідраэлектрастанцыя|Гарадзенскай гідраэлектрастанцыі]]<ref name="і">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гандлёва-гаспадарчыя дачыненьні|спасылка=https://www.eoiminsk.gov.in/page/bilateral-trade-relations/|выдавец=Амбасада Індыі ў Беларусі|мова=en|дата публікацыі=2022|дата доступу=15 жніўня 2022}}</ref>. У 2015 годзе ўрад Індыі прызнаў [[Гаспадарка Беларусі|гаспадарку Беларусі]] рынкавай па выніках візыту [[Прэзыдэнт Індыі|прэзыдэнта Індыі]] [[Пранаб Мукерджы|Пранаба Мукерджы]] ў Беларусь. Пры гэтым, [[Экспартна-імпартны банк Індыі]] вылучыў пазыковую лінію на 100 млн даляраў. У траўні 2016 году ў [[Нагпур]]ы (штат [[Магараштра]]) адкрылі рамонтную майстэрню самазвалаў «[[БелАЗ]]». У штаце [[Андгра-Прадэш]] прадпрыемства «Трывені» выкарыстоўвала 5 самазвалаў «БелАЗ» грузападымальнасьцю 240 тонаў<ref name="б"/>. У 2016 годзе Беларусь паўторна ўзяла ўдзел ў Міжнароднай гандлёвай выставе Індыі ў якасьці фокуснай краіны<ref name="ж"/>. У 2016 году ў Беларусі заснавалі 3 [[Сумеснае прадпрыемства|сумесныя]] фармацэўтычныя прадпрыемствы з укладаньнем 3-х млн даляраў зь індыйскага боку. Зь Індыі мелі пастаўляць актыўныя рэчывы. У траўні 2017 году [[Індыйская гандлёва-прамысловая палата]] ўзяла ўдзел у Мэдычным форуме Беларусі<ref name="і"/>. У чэрвені 2017 году «[[Гомсельмаш]]» стварыў [[сумеснае прадпрыемства]] «Гомсельмаш-Індыя» разам з «ДВР Інфратэх». У 2017—2018 гадох «[[Беларуснафта]]» павысіла нафтааддачу плястоў на радовішчах Дзігбой і Чабуа ў штаце [[Асам]]<ref name="б"/>. У чэрвені 2018 году Індыйская гандлёва-прамысловая палата прывезла прадпрымальнікаў на міжнародную выставу «[[Белагра]]»<ref name="і"/>. У верасьні 2019 году анлайн-агрэгатар «[[Ятра]]» пачаў прасоўваць [[падарожніцтва па Беларусі]] ў якасьці пацьверджанага беларускага весткавага асяродка ў Індыі. На пачатку лютага 2020 году «Беларуснафта» заключыла кантракт з «[[Нафтагазавая карпарацыя|Нафтагазавай карпарацыяй]]» на падбор [[Паверхнева-актыўнае рэчыва|паверхнева-актыўных рэчываў]] (ПАВ) для павышэньня нафтаадачы на 6 індыйскіх [[радовішча]]х. 4 сакавіка 2020 году ў [[Новы Дэлі|Новым Дэлі]] правялі Беларуска-індыйскі інвэстыцыйны форум з удзелам 9 беларускіх і звыш 70 індыйскіх прадпрыемстваў. На наступны дзень падпісалі Пратакол аб ратыфікацыі Пагадненьня аб інвэстыцыях, заключанага 24 верасьня 2018 году ў Менску. У 2020 годзе «БелАЗ» паставіў прадпрыемству «[[Вугаль Індыі]]» 77 кар'ерных самазвалаў грузападымальнасьцю 136 тонаў<ref name="б"/>. У студзені 2021 году «БелАЗ» заключыў з ТАА «Вугаль Індыі» кантракт на пастаўку 96 самазвалаў грузападымальнасьцю 220 тонаў пры адначаснай пастаўцы запчастак цягам 8 гадоў. 3—5 верасьня 2021 году прадстаўнікі «[[Бабруйскаграмаш]]у» (Магілёўская вобласьць) і «[[Гомсельмаш]]у» наведалі 2-ю Міжнародную выставу аграпрагрэсу ў [[Мохалі]] (штат [[Панджаб (Індыя)|Панджаб]]). За 2016—2020 гады двухбаковы таваразварот вырас з 406 да 575 млн даляраў, пасьля чаго скараціўся 566 млн $ у 2021 годзе. Адпаведна дадатнае сальда Беларусі павялічылася са 138 да 233 млн $, пасьля чаго ўпала да 185 млн $. Аснову беларускага экспарту складалі калійныя [[Угнаеньні|ўгнаеньні]], якія пастаўляла «[[Беларуская калійная кампанія]]» праз прадстаўніцтва ў [[Новы Дэлі|Новым Дэлі]], адчыненым 12 верасьня 2017 году. Таксама зь Беларусі пастаўлялі: [[цяжкавік]]і, [[Цэлюлёза|цэлюлёзу]], [[гідразін]], [[шкловалакно]], [[ніткі]], будаўнічыя дэталі з плястмасы, кордныя матэрыялы для шынаў, аўтазапчасткі, [[нітрыл]]ьныя злучэньні, вырабы перагонкі каменнавугальнай [[Смала|смалы]], часткі прыладаў сувязі, апрацаваны [[лён]], [[Інтэгральная схема|інтэгральныя схемы]], фільтры вадкасьці і газаў, вымяральныя прыборы і [[праектар]]ы, дублёную скуру і [[трактар]]ы. Зь Індыі пераважна пастаўлялі [[лекі]], [[морапрадукты]], азоцістыя злучэньні, часткі [[Абутак|абутку]], арганічныя [[Фарба|фарбы]], аўтазапчасткі, канцэнтраты [[Гарбата|гарбаты]] і [[Кава|кавы]], [[арахіс]], [[антыбіётык]]і і [[вінаград]]. Экспарт беларускіх [[паслуга]]ў у Індыю вырас на 60 % да 98 млн $, а адпаведны імпарт упаў на 64 % да 7 млн $. У выніку дадатнае сальда Беларусі ў паслугах павялічылася да 91 млн $. У 2021 годзе прыток наўпроставых укладаньняў зь Індыі ўзрос да 1,3 млн $ за кошт укладаньняў у [[Фармацэўтыка|фармацэўтыку]]. У 2021 годзе «[[Менскі трактарны завод]]» аднавіў пастаўкі ў Індыю пасьля некалькіх гадоў перапынку<ref name="б">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гандлёва-эканамічныя адносіны паміж Рэспублікай Беларусь і Рэспублікай Індыя|спасылка=https://india.mfa.gov.by/be/embassy/adress/news/https://india.mfa.gov.by/be/bilateral_relations/trade_economic/|выдавец=[[Амбасада Беларусі ў Індыі]]|дата публікацыі=2022|дата доступу=15 жніўня 2022}}</ref>. == Культура == У 1993 годзе ўрады Беларусі і Індыі заключылі Пагадненьне аб супрацы ў галіне навукі і тэхнікі<ref name="в">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Навукова-тэхнічная супраца паміж Рэспублікай Беларусь і Рэспублікай Індыя|спасылка=https://india.mfa.gov.by/be/bilateral_relations/scientific/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Індыі|дата публікацыі=2022|дата доступу=15 жніўня 2022}}</ref>. Зь 1993 году да 25 прадстаўнікоў Беларусі бярэ ўдзел у Праграме тэхнічна-гаспадарчай супрацы [[Міністэрства замежных справаў Індыі]]. 17 верасьня 2009 году [[Міністэрства спорту і турызму Беларусі і Міністэрства па справах моладзі і спорту Індыі]] заключылі Пагадненьне аб супрацы ў галіне фізычнай культуры і спорту. Паводле Пагадненьня, індыйскія спартоўцы пачалі падрыхтоўку ў спартовых комплексах Беларусі<ref name="а"/>. У студзені 2012 году ў [[Беларускі парк высокіх тэхналёгіяў|Беларускім парку высокіх тэхналёгіяў]] адчынілі Беларуска-індыйскі навучальны цэнтар [[Інфармацыйныя тэхналёгіі|інфармацыйных тэхналёгіяў]]. У верасьні 2013 году ў [[Рэспубліканская навукова-тэхнічная бібліятэка|Рэспубліканскай навукова-тэхнічнай бібліятэцы]] запрацаваў Індыйскі весткава-каардынацыйны асяродак навукова-тэхнічнай супрацы<ref name="в"/>. У жніўні 2014 году правялі Дні культуры Індыі ў Беларусі. У лютым 2016 году прайшло 1-е паседжаньне Беларуска-індыйскай працоўнай групы па супрацы ў галіне адукацыі. У студзені 2017 году прайшлі Дні культуры Беларусі ў Індыі. 11 верасьня 2017 году ўраду Беларусі і Індыі падпісалі Праграму супрацы ў галіне культуры на 2018—2020 гады. У верасьні 2017 году [[Факультэт міжнародных адносін БДУ]] адкрыў факультатыў вывучэньня [[гіндзі]]йскай мовы<ref name="а"/>. У верасьні 2017 году [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі]] і [[Індыйская нацыянальная акадэмія навук]] заключылі абноўленае Пагадненьне аб супрацы, а [[Беларуская дзяржаўная сельскагаспадарчая акадэмія]] і Індыйская рада сельскагаспадарчых дасьледаваньняў падпісалі Мэмарандум аб узаемаразуменьні<ref name="в"/>. У чэрвені 2018 году індыйскі танцавальны гурт «Шрусьці» выступіў на Міжнародным фэстывалі народнай музыкі ў [[Паставы|Паставах]] (Віцебская вобласьць). У 2018 годзе [[Рэспубліканскі інстытут прафэсійнай адукацыі]] (РІПА) навучаў 60 індыйскіх [[студэнт]]аў, а ў 2019-м — 30. У 2018/2019 навучальным годзе 634 грамадзяніны Індыі платна навучаліся ў [[ВНУ Беларусі]]. У 2019/2020 навуч.годзе іх лік вырас да 821-го, а ў 2020/2021-м — да 888<ref name="а"/>. 25 красавіка 2019 году беларускі амбасадар у Індыі [[Андрэй Ржавускі]] правёў сустрэчу зь [[Беларуская дыяспара|беларускай дыяспарай]] у Індыі<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Сустрэча з беларускай дыяспарай|спасылка=https://india.mfa.gov.by/be/diaspora/meeting/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Індыі|дата публікацыі=2022|дата доступу=15 жніўня 2022}}</ref>. У 2019—2020 гадох ажыцьцяўлялі 8 сумесных [[Дасьледаваньне|дасьледаваньняў]]. У жніўні 2019 году [[Інстытут парашковай мэталюргіі]] НАНБ накіраваў дэлегацыю ў Індыю. У верасьні 2019 году ў Менску правялі беларуска-індыйскі сэмінар «[[Нанаматэрыялы]] і новыя матэрыялы»<ref name="в"/>. Таксама ў верасьні Беларускі інстытут [[Сыстэмны аналіз|сыстэмнага аналізу]] і інфармацыйнага забесьпячэньня навукова-тэхнічнай сфэры і Міжнародны цэнтар пэрспэктыўных дасьледаваньняў [[Парашковая мэталюргія|парашковай мэталургіі]] і новых матэрыялаў у [[Хайдарабад (Індыя)|Хайдарабадзе]] (штат [[Тэлангана]]) заключылі Пагадненьне аб стварэньні сумеснага дэманстрацыйнага цэнтру ў Індыі<ref name="д"/>. У 2019 годзе 5 грамадзянаў Індыі атрымалі беларускія [[грант]]ы на навучаньне ў ВНУ Беларусі. У жніўні 2019 году 13 індыйскіх дзяцей прынялі ў [[летнік]]у «Зубраня» ([[Нарач (курортны пасёлак)|Нарач]]) за кошт беларускага боку. У 2019 годзе «Індыйская мэдыя-забаўляльная сетка» зьняла фільм на кінастудыі «[[Беларусьфільм]]». У сьнежні 2019 году танцавальным гурт «Лявоніха» зь [[Віцебск]]а выступіў на танцавальным фэсьце ў [[Райпур]]ы ([[Чгатысгарг]]). У 4-м квартале 2020 году індыйская здымачная група зьняла на «Беларусьфільме» мастацкі фільм «Атрад». 10 ліпеня 2020 году [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт]] адкрыў кабінэт індыйскай культуры на [[Факультэт сацыякультурных камунікацыяў БДУ|факультэце сацыякультурных камунікацыяў]]. 1 лютага 2022 году ў Новым Дэлі прадпрыемства «БелIндТрэвэл» адчыніла весткавы асяродак пра [[падарожніцтва па Беларусі]]<ref name="а">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Супраца паміж Рэспублікай Беларусь і Рэспублікай Індыя ў гуманітарнай сфэры|спасылка=https://india.mfa.gov.by/be/bilateral_relations/cultural/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Індыі|дата публікацыі=2022|дата доступу=15 жніўня 2022}}</ref>. == Мінуўшчына == 17 красавіка 1992 году ўрады Беларусі і Індыі ўсталявалі [[дыпляматычныя дачыненьні]]. У траўні 1992 году адчынілі [[Амбасада Індыі ў Беларусі|Амбасаду Індыі ў Беларусі]]<ref name="г"/>. У студзені 1993 году ў Беларусь прыехаў 1-ы амбасадар Індыі<ref name="ж">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Беларуска-індыйскія дачыненьні|спасылка=https://www.eoiminsk.gov.in/page/bilateral/|выдавец=[[Амбасада Індыі ў Беларусі]]|мова=en|дата публікацыі=2022|дата доступу=15 жніўня 2022}}</ref>. У траўні 1993 году старшыня ўраду Беларусі [[Вячаслаў Кебіч]] ўпершыню наведаў Індыю. У верасьні 1997 году беларускі прэзыдэнт [[Аляксандар Лукашэнка]] наведаў Індыі зь 1-м дзяржаўным візытам<ref name="г"/>. 13 сакавіка 1998 году А. Лукашэнка падпісаў Указ № 110 аб прызначэньні 1-м беларускім амбасадарам у Індыі [[Уладзімер Аркадзевіч Сакалоўскі|Уладзімера Аркадзевіча Сакалоўскага]]<ref name="е"/>. У чэрвені 1998 году адчынілі [[Амбасада Беларусі ў Індыі|Амбасаду Беларусі ў Індыі]]. У 1998 годзе міністар замежных справаў Беларусі [[Іван Антановіч]] упершыню наведаў Індыю<ref name="г"/>. У кастрычніку 1998 году [[Міністэрства прамысловасьці Індыі|міністар прамысловасьці Індыі]] [[Сікандэр Бахт]] зрабіў візыт у Беларусь<ref name="з">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Важныя двухбаковыя візыты|спасылка=https://www.eoiminsk.gov.in/page/visit/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Індыі|дата публікацыі=2022|дата доступу=15 жніўня 2022}}</ref>. У 2001 годзе будынак Амбасады Беларусі ў Індыі перанесьлі ў сталічны раён [[Джор Багх]]<ref name="е">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гісторыя пасольства|спасылка=https://india.mfa.gov.by/be/bilateral_relations/political/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Індыі|дата публікацыі=2022|дата доступу=15 жніўня 2022}}</ref>. У лістападзе 2002 году старшыня ўраду Беларусі [[Генадзь Навіцкі]] ажыцьцявіў візыт у Індыю. У 2002 годзе міністар замежных справаў Беларусі [[Міхаіл Хвастоў]] зрабіў візыт у Індыю. У сьнежні 2002 году ў Індыі адчынілі 1-е Генэральнае [[консульства]] Беларусі, якое разьмясьцілі ў [[Калката|Калкаце]] (штат Заходняя Бэнгалія). У 2002, 2003 і 2006 гадох Індыю наведвалі старшыні палатаў [[Нацыянальны сход Беларусі|Нацыянальнага сходу Беларусі]]<ref name="г"/>. У кастрычніку 2005 году Беларусь наведаў [[віцэ-прэзыдэнт Індыі]] [[Бгайрон Шэхават]]. У 2005 годзе ў Беларусь прыяжджаў намесьнік старшыні Парлямэнту Індыі [[Чаранджыт Атвал]]<ref name="з"/>. У красавіку 2007 году адбыўся 2-і візыт Лукашэнкі ў Індыю. У 2007 годзе Індыю наведаў міністар замежных справаў Беларусі [[Сяргей Мартынаў]]<ref name="г"/>. 12—15 сакавіка 2008 году начальнік штабу [[Індыйская армія|Індыйскай арміі]] [[Дыпак Капур]] зрабіў візыт у Беларусь. У сакавіку 2009 году [[Вярхоўны суд Індыі|галоўны судзьдзя Індыі]] [[Конакупакаціл Балакрышнан]] наведаў Беларусь. У верасьні 2009 году ў Беларусь прыяжджаў [[Міністэрства замежных справаў Індыі|міністар замежных справаў Індыі]] [[Соманагалі Крышна]]. 24—28 траўня 2011 году на [[Менская выстава ўзбраеньняў|Менскую выставу ўзбраеньняў]] завітваў дзяржаўны [[Міністэрства абароны Індыі|міністар абароны Індыі]] [[Маліпудзі Палам]]<ref name="з"/>. У сьнежні 2011 году Амбасаду Беларусі ў Індыі вярнулі ў сталічны раён [[Васант Віхар]]<ref name="е"/>. У лістападзе 2012 году старшыня ўраду Беларусі [[Міхаіл Мясьніковіч]] зрабіў візыт у Індыю<ref name="г"/>. 20—22 траўня 2013 году Беларусь наведала старшыня [[Народная палата Індыі|Народнай палаты Індыі]] [[Мэйра Кумар]]<ref name="з"/>. 14—15 красавіка 2015 году міністар замежных справаў Беларусі [[Уладзімер Макей|Ўладзімер Макей]] зрабіў афіцыйны візыт у Індыю. 2—4 чэрвеня 2015 году індыйскі прэзыдэнт [[Пранаб Мукерджы]] ўпершыню наведаў Беларусь. 10—14 траўня адбыўся афіцыйны візыт у Індыю старшыні Савету Рэспублікі Беларусі Міхаіла Мясьніковіча. У верасьні 2017 году А. Лукашэнка паўторна наведаў Індыю<ref name="г"/>. У ходзе візыту падпісалі пагадненьні і мэмарандумы аб супрацы ў галіне культуры і прафэсійнай адукацыі, моладзевай палітыкі і ў нафтагазавай галіне<ref name="д">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Дагаворна-прававая аснова адносін паміж Рэспублікай Беларусь і Рэспублікай Індыя|спасылка=https://india.mfa.gov.by/be/bilateral_relations/law/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Індыі|дата публікацыі=2022|дата доступу=15 жніўня 2022}}</ref>. 9—13 чэрвеня 2018 году Беларусь наведала старшыня [[Народная палата Індыі|Народнай палаты]] [[Парлямэнт Індыі|Парлямэнту Індыі]] [[Сумітра Магаджан]]. 8 верасьня 2018 году адчынілі Ганаровае консульства Беларусі ў [[Мумбаі]]. У 2020 годзе ў [[Палата прадстаўнікоў Беларусі|Палаце прадстаўнікоў Беларусі]] 7-га скліканьня стварылі працоўную групу супрацы зь Індыяй<ref name="г">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Палітычныя адносіны паміж Рэспублікай Беларусь і Рэспублікай Індыя|спасылка=https://india.mfa.gov.by/be/bilateral_relations/political/|выдавец=Амбасада Беларусі ў Індыі|дата публікацыі=2022|дата доступу=15 жніўня 2022}}</ref>. 4 жніўня 2022 году адчынілі Генэральнае консульства Беларусі ў Мумбаі<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Генэральнае консульства Беларусі адкрылася ў індыйскім горадзе Мумбаі|спасылка=https://blr.belta.by/politics/view/generalnae-konsulstva-belarusi-adkrylasja-u-indyjskim-goradze-mumbai-118274-2022/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=5 жніўня 2022|дата доступу=12 жніўня 2022}}</ref>. === Беларускія амбасадары === # [[Уладзімер Аркадзевіч Сакалоўскі|Уладзімер Сакалоўскі]] (13 сакавіка 1998 — 20 ліпеня 2004); # [[Алег Лапцёнак]] (24 сьнежня 2004 — 30 чэрвеня 2011); # [[Уладзімер Гошын]] (30 чэрвеня — 13 сьнежня 2011); # [[Віталь Прыма]] (28 верасьня 2012 — 8 сьнежня 2018); # [[Андрэй Ржавускі]] (ад 10 сьнежня 2018 году)<ref name="е"/>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Навіны|спасылка=https://india.mfa.gov.by/be/embassy/adress/news/|выдавец=[[Амбасада Беларусі ў Індыі]]|дата публікацыі=8 жніўня 2022|дата доступу=15 жніўня 2022}} * {{Навіна|аўтар=|загаловак=Навіны|спасылка=https://www.eoiminsk.gov.in/news.php|выдавец=[[Амбасада Індыі ў Беларусі]]|мова=en|дата публікацыі=11 жніўня 2022|дата доступу=15 жніўня 2022}} ** [https://www.eoiminsk.gov.in/feedback.php Зваротная сувязь]{{ref-en}} {{Накід}} {{Амбасадары Беларусі ў Індыі}} {{Міжнародныя стасункі Беларусі}} [[Катэгорыя:Двухбаковыя стасункі Беларусі]] [[Катэгорыя:Двухбаковыя стасункі Індыі]] 0bk6e25hi9o5r1ptjt8ey2mgvx7nsw8 0 258349 2332636 2022-08-15T17:54:21Z W 11741 W перанёс старонку [[Уладзімер Сакалоўскі (дыплямат)]] у [[Уладзімер Аркадзевіч Сакалоўскі]]: +[[Вікіпэдыя:Праект:Злучнасьць]]: поўнае імя wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Уладзімер Аркадзевіч Сакалоўскі]] gt5h2kvcbb3kke6enhbyw3ekpap92vh 1 258350 2332639 2022-08-15T18:01:09Z Гарбацкі 13252 /* Памылка ў шаблёне */ новы разьдзел wikitext text/x-wiki == Памылка ў шаблёне == Вітаю! У шаблёне аўтаматычна была генэраваная памылка: месца нараджэньня мастачкі пазначана памылкова: Грац, Нямеччына. Тады як Грац - гэта Аўстрыя ці Аўстра-Вугоршына ў той час. Прашу дапамагчы выправіць у шаблёне памылку. У артыкуле памылкі няма. Загадзя ўдзячны, Гарбацкі. [[Удзельнік:Гарбацкі|Гарбацкі]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Гарбацкі|гутаркі]]) 21:01, 15 жніўня 2022 (+03) 9h63mb6oicga73h56wnxuv74ypbaj98 2332705 2332639 2022-08-16T06:46:27Z Гарбацкі 13252 Выдалены ўвесь зьмест старонкі wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 2332724 2332705 2022-08-16T09:16:02Z Taravyvan Adijene 1924 Taravyvan Adijene перанёс старонку [[Абмеркаваньне:Марыяна Стокс]] у [[Абмеркаваньне:Марыяна Стоўкс]]: Памылка ў назове wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 2332737 2332724 2022-08-16T09:41:19Z Taravyvan Adijene 1924 меркаваньне wikitext text/x-wiki == Памылка ў шаблёне == Вітаю! У шаблёне аўтаматычна была генэраваная памылка: месца нараджэньня мастачкі пазначана памылкова: Грац, Нямеччына. Тады як Грац - гэта Аўстрыя ці Аўстра-Вугоршына ў той час. Прашу дапамагчы выправіць у шаблёне памылку. У артыкуле памылкі няма. Загадзя ўдзячны, Гарбацкі. [[Удзельнік:Гарбацкі|Гарбацкі]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Гарбацкі|гутаркі]]) 21:01, 15 жніўня 2022 (+03) : А вось [[d:Q13298|запіс пра Грац у ВікіЗьвестках]] сьцьвярджае, што ў той час Грац сапраўды ўваходзіў у склад Аўстрыйскай імпэрыі. Значыць, інфармацыя павінна падцягвацца з ВікіЗьвестак, чым прапісвацца ўручную. Вяртаю. --[[Удзельнік:Taravyvan Adijene|Taravyvan Adijene]] ([[Гутаркі ўдзельніка:Taravyvan Adijene|гутаркі]]) 12:41, 16 жніўня 2022 (+03) ab0gfcdu3ljan9vjs4vxshcu9web5aq 0 258351 2332643 2022-08-15T18:08:11Z W 11741 W перанёс старонку [[Менск (нацыянальны аэрапорт)]] у [[Менск (аэрапорт)]]: +Больш сьціслая назва як у іншых аэрапортаў у [[:Катэгорыя:Аэрапорты Беларусі]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Менск (аэрапорт)]] 8jgzucm8rbtpuiehm9ulra8iovwgg5d 1 258352 2332645 2022-08-15T18:08:11Z W 11741 W перанёс старонку [[Абмеркаваньне:Менск (нацыянальны аэрапорт)]] у [[Абмеркаваньне:Менск (аэрапорт)]]: +Больш сьціслая назва як у іншых аэрапортаў у [[:Катэгорыя:Аэрапорты Беларусі]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Абмеркаваньне:Менск (аэрапорт)]] 4ow70rogr0eqkno6f99g52kmj2gpgdx 10 258353 2332657 2022-08-15T18:26:25Z W 11741 +[[Бяседа]] wikitext text/x-wiki {{Галоўная старонка/Лепшы артыкул |тып=добры |артыкул=Бяседа |тэкст='''«[[Бяседа]]»''' — музычны ансамбль Беларусі, заснаваны ў студзені 1991 году кампазытарам Леанідам Захлеўным. Рэпэртуар складаўся зь беларускіх народных песьняў, якія былі жартоўнымі і лірычнымі, прысьвячаліся народным абрадам і сямейным урачыстасьцям. Найбольш вядомымі былі песьні «За маладых» і «Маруся», «Запрагай-ка, бацька, коней» і «Зьвіняць звончыкі». На канцэртах чаргавалі харавыя, інструмэнтальныя і сольныя нумары ў народных строях. У рэпэртуары пераважалі апрацоўкі народных мэлёдыяў і аўтарскія песьні, створаныя Леанідам Захлеўным і вядучым музыкам Мікалаем Алешкам. Найбольшай славай карысталіся песьні «Ай, ды полька» на словы Ўладзімера Пецюкевіча і музыку Алешкі, «Вечарынка» на словы Ўладзімера Мазго і музыку Захлеўнага, а таксама «Чарка на пасашок» на словы Аляксандра Лягчылава і музыку Аляксандра Балотніка. Ансамбль браў удзел у міжнародных фальклёрных сьвятах: «Маладзечна» і Дзень беларускага пісьменства, «Дажынкі» і «Славянскі базар у Віцебску». «Бяседа» выступала ў 14 краінах, у тым ліку ў Вэнэсуэле, 3-х краінах Азіі — Казахстане, Карэі і Кітаі, а таксама ў 10 краінах Эўропы, у тым ліку ўсіх суседніх. Гурт запісваў песьні ў фонд Беларускага радыё. |выява= |апісаньне выявы= }}<noinclude>[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Блёк добрых артыкулаў галоўнай старонкі]]</noinclude> 12jp6s0e6n1vru0cy1umjulej7bnao5 0 258354 2332660 2022-08-15T18:32:12Z W 11741 Перанакіроўвае на [[Беларуска-індыйскія дачыненьні]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне[[Беларуска-індыйскія дачыненьні]] pyhojnl2dj855lpgmqo1igjw9y4lk4j 0 258355 2332661 2022-08-15T18:33:02Z W 11741 Перанакіроўвае на [[Беларуска-індыйскія дачыненьні]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне[[Беларуска-індыйскія дачыненьні]] pyhojnl2dj855lpgmqo1igjw9y4lk4j 0 258356 2332662 2022-08-15T18:33:23Z W 11741 Перанакіроўвае на [[Беларуска-індыйскія дачыненьні]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне[[Беларуска-індыйскія дачыненьні]] pyhojnl2dj855lpgmqo1igjw9y4lk4j 0 258357 2332663 2022-08-15T18:33:49Z W 11741 Перанакіроўвае на [[Беларуска-індыйскія дачыненьні]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне[[Беларуска-індыйскія дачыненьні]] pyhojnl2dj855lpgmqo1igjw9y4lk4j 0 258358 2332665 2022-08-15T18:40:53Z W 11741 Перанакіроўвае на [[Фэдэральная служба бясьпекі Расейскай Фэдэрацыі]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне[[Фэдэральная служба бясьпекі Расейскай Фэдэрацыі]] kg61etrd7tt4puerujnwk3f9s71qah7 1 258359 2332668 2022-08-15T18:52:05Z W 11741 +[[Шаблён:Артыкул праекту Беларусь]] [[Шаблён:Перанесена з]] [[Вікіпэдыя:Артыкулы для рэцэнзаваньня]] wikitext text/x-wiki {{Артыкул праекту Беларусь}} == {{Перанесена з|Вікіпэдыя:Артыкулы для рэцэнзаваньня}} == {{Пачатак закрытай сэкцыі}} Вітаю! Як маецеся? 22 ліпеня 2022 году стварыў артыкул памерам звыш 123-х кілябайтаў на падставе 79 крыніцаў. Артыкул ёсьць найбольшым сярод адпаведных артыкулаў у іншых Вікіпэдыях, у тым ліку больш як у 2,5 разы пераўзыходзіць памерам артыкул па-расейску, і ёсьць 57-м паводле абсягу ў Беларускай Вікіпэдыі ([[Спэцыяльныя:Доўгія старонкі]]). Зьмяшчае ўводзіны і 2 шаблёны, 12 разьдзелаў і падразьдзелаў, 2 вольныя выявы і 5 катэгорыяў, вонкавыя і міжмоўныя спасылкі. Што варта дапрацаваць для вылучэньня ў добрыя? ([[Вікіпэдыя:Крытэры добрых артыкулаў]])--[[Удзельнік:W]] 11:34, 30 ліпеня 2022 (UTC+3) {{Канец закрытай сэкцыі}} hy23szq4ktsw8222twtb7aki6olmdg0 4 258360 2332669 2022-08-15T18:53:44Z W 11741 +1 wikitext text/x-wiki __БЯЗЬ_ЗЬМЕСТУ__ {{Вікіпэдыя:Кандыдаты ў добрыя артыкулы/Падстаронка кандыдата|намінаваны = так}} == [[{{НАЗВА_ПАДСТАРОНКІ}}]] == * Ініцыятар: [[Удзельнік:W|W]] ([[Гутаркі ўдзельніка:W|гутаркі]]) <small>У адпаведнай сэкцыі стаўце #, выказвайце сваё меркаваньне і падпісвайцеся.</small> ==За== # {{Прапаную і падтрымліваю}}. Звыш 2-х тыдняў на [[Абмеркаваньне:Бяседа|рэцэнзаваньні]] без заўвагі.--[[Удзельнік:W]] 21:53, 15 жніўня 2022 (UTC+3) ==Супраць== ==Дапрацоўкі== == Камэнтары == ok93uuwupt2i1spmt8cj8v6w8wf0lrd 0 258361 2332672 2022-08-15T19:03:57Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Манча |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Манчы |Трансьлітараваная назва = Manča |Герб = |Сьцяг = |Гімн...' wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Манча |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Манчы |Трансьлітараваная назва = Manča |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]] |Сельсавет = [[Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Дзьмітравіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 36 |Год падліку колькасьці = 2019 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 54 |Шырата хвілінаў = 2 |Шырата сэкундаў = 35 |Даўгата градусаў = 28 |Даўгата хвілінаў = 56 |Даўгата сэкундаў = 45 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Ма́нча'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — вёска ў [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Дзьмітравіцкага сельсавету]]. == Насельніцтва == * 1999 год — 84 чалавекі * 2009 год — 47 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> * 2019 год — 36 чалавек == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)}} {{Бярэзінскі раён}} [[Катэгорыя:Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]] fafmpr7ylq308gnkr78wxc3wy3tf8ti 0 258362 2332673 2022-08-15T19:05:06Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам ''''Манча''' — тапонім: * [[Манча]] — вёска ў [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]] * [[Манча (рака)|Манча]] — рака ў [[Крупскі раён|Крупскім]] і Бярэзінскім раёнах Менскай вобласьці, прыток...' wikitext text/x-wiki '''Манча''' — тапонім: * [[Манча]] — вёска ў [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]] * [[Манча (рака)|Манча]] — рака ў [[Крупскі раён|Крупскім]] і Бярэзінскім раёнах Менскай вобласьці, прыток ракі [[Бярэзіна]] {{неадназначнасьць}} m4qgknvbreoy0myy6w7oovp0cpx02ai 0 258363 2332674 2022-08-15T19:14:04Z Stary Jolup 145 [[ВП:Вікіфікатар|вікіфікацыя]] wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Рака |назва = Манча |выява = |подпіс = |даўжыня = 17 км |выток = каля в. [[[Гумны]] |вышыня_вытоку = |вусьце = [[Бярэзіна]] |вышыня_вусьця = |сьцёк = |нахіл = 1,3 м/км |плошча_басэйну = 68 км² |краіны_басэйну = [[Беларусь]] |левыя_прытокі = |правыя_прытокі = |мапа = |катэгорыя_вікісховішча = }} '''Ма́нча''' — [[рака]] ў [[Крупскі раён|Крупскім]] і [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім]] раёнах [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]], левы [[прыток]] ракі [[Бярэзіна]] (басэйн [[Дняпро|Дняпра]]). Даўжыня ракі 14 км. Плошча [[вадазбор]]у 68 км². Сярэдні [[Ухіл ракі|нахіл воднай паверхні]] 1,3 м/км. Выток ракі знаходзіцца каля паўночнай ускраіны вёскі [[Гумны]] Крупскага раёну. Упадае ў старарэчча Бярэзіны за 3 км у напрамку на захад ад вёскі [[Арэшкавічы (Бярэзінскі раён)|Арэшкавічы]] Бярэзінскага раёну. Вадазбор у паўночнай частцы [[Цэнтральнабярэзінская раўніна|Цэнтральнабярэзінскай раўніны]]. Каля ракі вёскі [[Навасельле (Бярэзінскі раён)|Навасельле]], [[Манча]], [[Прудок (Бярэзінскі раён)|Прудок]]. == Літаратура * {{Літаратура/ЭПБ|3|||296}} * {{кніга|загаловак=Республика Беларусь. Минская область: Общегеографический атлас|адказны=Ред. Г. Г. Науменко|месца=Мн.|выдавецтва=РУП «Белкартография»|год=2008|старонкі=17|старонак=48||isbn=978-985-508-054-2|тыраж=10000}}{{ref-ru}} * {{кніга|загаловак=Республика Беларусь. Минская область. Березинский район: карта. Березино: план|адказны=Ред. Г. П. Ляхова|месца=Минск|выдавецтва=РУП «Белкартография»|год=2011|тыраж=3000}}{{ref-ru}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.cricuwr.by/invent_vo/Text/PDF/RAZD1/Minsk/tabl1-2.pdf Общая характеристика речной сети Минской области (в разрезе районов) // Справочник «Водные объекты Республики Беларусь»] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20161020051910/http://www.cricuwr.by/invent_vo/Text/PDF/RAZD1/Minsk/tabl1-2.pdf |date=20 кастрычніка 2016 }}{{ref-ru}} [[Катэгорыя:Рэкі Крупскага раёну]] [[Катэгорыя:Рэкі Бярэзінскага раёну]] 8ajmu7tsq48d2275d0n5gyjoi24qg6y 2332675 2332674 2022-08-15T19:14:29Z Stary Jolup 145 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Рака |назва = Манча |выява = |подпіс = |даўжыня = 17 км |выток = каля в. [[Гумны]] |вышыня_вытоку = |вусьце = [[Бярэзіна]] |вышыня_вусьця = |сьцёк = |нахіл = 1,3 м/км |плошча_басэйну = 68 км² |краіны_басэйну = [[Беларусь]] |левыя_прытокі = |правыя_прытокі = |мапа = |катэгорыя_вікісховішча = }} '''Ма́нча''' — [[рака]] ў [[Крупскі раён|Крупскім]] і [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім]] раёнах [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]], левы [[прыток]] ракі [[Бярэзіна]] (басэйн [[Дняпро|Дняпра]]). Даўжыня ракі 14 км. Плошча [[вадазбор]]у 68 км². Сярэдні [[Ухіл ракі|нахіл воднай паверхні]] 1,3 м/км. Выток ракі знаходзіцца каля паўночнай ускраіны вёскі [[Гумны]] Крупскага раёну. Упадае ў старарэчча Бярэзіны за 3 км у напрамку на захад ад вёскі [[Арэшкавічы (Бярэзінскі раён)|Арэшкавічы]] Бярэзінскага раёну. Вадазбор у паўночнай частцы [[Цэнтральнабярэзінская раўніна|Цэнтральнабярэзінскай раўніны]]. Каля ракі вёскі [[Навасельле (Бярэзінскі раён)|Навасельле]], [[Манча]], [[Прудок (Бярэзінскі раён)|Прудок]]. == Літаратура * {{Літаратура/ЭПБ|3|||296}} * {{кніга|загаловак=Республика Беларусь. Минская область: Общегеографический атлас|адказны=Ред. Г. Г. Науменко|месца=Мн.|выдавецтва=РУП «Белкартография»|год=2008|старонкі=17|старонак=48||isbn=978-985-508-054-2|тыраж=10000}}{{ref-ru}} * {{кніга|загаловак=Республика Беларусь. Минская область. Березинский район: карта. Березино: план|адказны=Ред. Г. П. Ляхова|месца=Минск|выдавецтва=РУП «Белкартография»|год=2011|тыраж=3000}}{{ref-ru}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.cricuwr.by/invent_vo/Text/PDF/RAZD1/Minsk/tabl1-2.pdf Общая характеристика речной сети Минской области (в разрезе районов) // Справочник «Водные объекты Республики Беларусь»] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20161020051910/http://www.cricuwr.by/invent_vo/Text/PDF/RAZD1/Minsk/tabl1-2.pdf |date=20 кастрычніка 2016 }}{{ref-ru}} [[Катэгорыя:Рэкі Крупскага раёну]] [[Катэгорыя:Рэкі Бярэзінскага раёну]] s029cvvbhyze388afzyk9p9y6ceinn8 0 258364 2332676 2022-08-15T19:19:38Z Stary Jolup 145 [[ВП:Вікіфікатар|вікіфікацыя]] wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Навасельле |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Навасельля |Трансьлітараваная назва = Navasiellie |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]] |Сельсавет = [[Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Дзьмітравіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 34 |Год падліку колькасьці = 2019 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 54 |Шырата хвілінаў = 3 |Шырата сэкундаў = 10 |Даўгата градусаў = 28 |Даўгата хвілінаў = 59 |Даўгата сэкундаў = 9 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Навасе́льле'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — вёска ў [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Дзьмітравіцкага сельсавету]]. == Насельніцтва == * 2009 год — 55 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> * 2019 год — 34 чалавек == Асобы == * [[Міхаіл Наскавец]] (1940—2006) — эканаміст, іншадумца, ахвяра карнай псыхіятрыі. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)}} {{Бярэзінскі раён}} [[Катэгорыя:Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]] q2cb7z3cgxih8e5qjqc9l3f5jig2ucx 0 258365 2332677 2022-08-15T19:21:49Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Прудок |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Прудка |Трансьлітараваная назва = Prudok |Герб = |Сьцяг = |Гімн...' wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Прудок |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Прудка |Трансьлітараваная назва = Prudok |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]] |Сельсавет = [[Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Дзьмітравіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 51 |Год падліку колькасьці = 2009 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 54 |Шырата хвілінаў = 1 |Шырата сэкундаў = 11 |Даўгата градусаў = 28 |Даўгата хвілінаў = 55 |Даўгата сэкундаў = 55 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Прудо́к'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — вёска ў [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Дзьмітравіцкага сельсавету]]. == Насельніцтва == * 2009 год — 51 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)}} {{Бярэзінскі раён}} [[Катэгорыя:Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]] j4rbt5fn4kvc8kojy4yy7ipgvlrlliv 0 258366 2332678 2022-08-15T19:23:55Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Міхеевічы |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Міхеевічаў |Трансьлітараваная назва = Michiejevičy |Герб = |Сьцяг = |Гім...' wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Міхеевічы |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Міхеевічаў |Трансьлітараваная назва = Michiejevičy |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]] |Сельсавет = [[Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Дзьмітравіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 35 |Год падліку колькасьці = 2009 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 54 |Шырата хвілінаў = 1 |Шырата сэкундаў = 36 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 8 |Даўгата сэкундаў = 52 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Міхе́евічы'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — вёска ў [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Дзьмітравіцкага сельсавету]]. == Насельніцтва == * 2009 год — 35 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)}} {{Бярэзінскі раён}} [[Катэгорыя:Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]] 32kk1l0z9kk2h6lu58ep5450o4beshq 0 258367 2332679 2022-08-15T19:25:47Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Населены пункт/Беларусь |Назва = Шавярнічы |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Шавярнічаў |Трансьлітараваная назва = Šaviarničy |Герб = |Сьцяг = |Гімн =...' wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Шавярнічы |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Шавярнічаў |Трансьлітараваная назва = Šaviarničy |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]] |Сельсавет = [[Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Дзьмітравіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 36 |Год падліку колькасьці = 2019 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 56 |Шырата сэкундаў = 21 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 3 |Даўгата сэкундаў = 10 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Шавярні́чы'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — вёска ў [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Дзьмітравіцкага сельсавету]]. == Насельніцтва == * 2009 год — 209 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)}} {{Бярэзінскі раён}} [[Катэгорыя:Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]] dikbawt1kmg30lzjtzyi7ehs6avqntb 0 258368 2332680 2022-08-15T19:26:23Z Ліцьвін 847 Перанакіроўвае на [[Міхеевічы (Менская вобласьць)]] wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Міхеевічы (Менская вобласьць)]] 1n5cc80clmvj1c6x33axmhnvmw8ns54 0 258369 2332682 2022-08-15T19:31:00Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранец |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранца |Трансьлітараваная назва = Karaniec |Герб = |Сьцяг = |Гімн...' wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Каранец |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Каранца |Трансьлітараваная назва = Karaniec |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]] |Сельсавет = [[Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Дзьмітравіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 5 |Год падліку колькасьці = 2009 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 58 |Шырата сэкундаў = 48 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 9 |Даўгата сэкундаў = 1 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Каране́ц'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — вёска ў [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Дзьмітравіцкага сельсавету]]. == Насельніцтва == * 2009 год — 5 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)}} {{Бярэзінскі раён}} [[Катэгорыя:Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]] abl15x9k0xzqn1i5yujea8r88sc63g6 0 258370 2332683 2022-08-15T19:32:47Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Населены пункт/Беларусь |Назва = Выкрас |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Выкрасу |Трансьлітараваная назва = Vykras |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата засн...' wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Выкрас |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Выкрасу |Трансьлітараваная назва = Vykras |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]] |Сельсавет = [[Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Дзьмітравіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 4 |Год падліку колькасьці = 2009 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 58 |Шырата сэкундаў = 29 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 9 |Даўгата сэкундаў = 13 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Вы́крас'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — вёска ў [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Дзьмітравіцкага сельсавету]]. == Насельніцтва == * 2009 год — 4 чалавекі<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)}} {{Бярэзінскі раён}} [[Катэгорыя:Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]] b6r4kawutn0pmhliko4109bev41eox7 0 258371 2332685 2022-08-15T19:37:17Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам '{{Населены пункт/Беларусь |Назва = Бер’е |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Бер’я |Трансьлітараваная назва = Bierje |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснав...' wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Бер’е |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Бер’я |Трансьлітараваная назва = Bierje |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Менская вобласьць|Менская]] |Раён = [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскі]] |Сельсавет = [[Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Дзьмітравіцкі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 0 |Год падліку колькасьці = 2019 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 58 |Шырата сэкундаў = 29 |Даўгата градусаў = 29 |Даўгата хвілінаў = 1 |Даўгата сэкундаў = 30 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Бе́р’е'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Менская вобласьць}}</ref> — вёска ў [[Бярэзінскі раён|Бярэзінскім раёне]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Уваходзіць у склад [[Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)|Дзьмітравіцкага сельсавету]]. == Насельніцтва == * 2009 год — 0 чалавек<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-census/minskaja.htm Вынікі перапісу 2009 году ў Беларусі]</ref> * 2019 год — 0 чалавек == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)}} {{Бярэзінскі раён}} [[Катэгорыя:Дзьмітравіцкі сельсавет (Бярэзінскі раён)]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Бярэзінскага раёну]] sqmvu1fi3kfywkjimosr6xfaljno6d1 0 258372 2332686 2022-08-15T20:54:28Z SergeiSEE 38150 Створана старонка са зьместам 'Franciszek Ksawery http://www.genealogy.euweb.cz/poland/lubomir2.html Fst Franciszek Ksawery Lubomirski, Ct of Wisnicz and Jaroslaw, *1747, +1819; 1m: Antonia Potocka; 2m: by 1786 (div) Teofila Rzewuska (*1762 +20.4.1831); 3m: by 1801 Maria Lvovna Naryshkina (*1766 +1806), dau.of Lev Alexandrovich Naryshkin by Marina Osipovna Zakrewska-Razumovskaya; He had issue: == Konstanty Stanislaw == A1. Fst Konstanty Stanislaw, Ct of Wisnicz a...' wikitext text/x-wiki Franciszek Ksawery http://www.genealogy.euweb.cz/poland/lubomir2.html Fst Franciszek Ksawery Lubomirski, Ct of Wisnicz and Jaroslaw, *1747, +1819; 1m: Antonia Potocka; 2m: by 1786 (div) Teofila Rzewuska (*1762 +20.4.1831); 3m: by 1801 Maria Lvovna Naryshkina (*1766 +1806), dau.of Lev Alexandrovich Naryshkin by Marina Osipovna Zakrewska-Razumovskaya; He had issue: == Konstanty Stanislaw == A1. Fst Konstanty Stanislaw, Ct of Wisnicz and Jaroslaw, General-Major of the Russian army, (*18.11.1786, +25.4.1870 Warszawa Pochowany) - Warszawa, cm. Powązkowski, Pod Katakumbami, rząd 1, miejsce 117,118: Konstanty Lubomirski inw. 3032; m.18.2.1812 Css Ekaterina Nikolaievna Tolstaya (*15.8.1789, +11.2.1870), dau.of Ct Nikolai Alexandrovich Tolstoi by Pss Anna Ivanovna Baryatinskaya === Zygmunt Maria Jozef Konstanty Xavier === B1. Pr Zygmunt Maria Jozef Konstanty Xavier, *8.12.1822, +28.9.1863; m.15.6.1853 Css Alexandra Alexandrovna Gurieva (*1822, +Dresden 10.4.1854), dau.of Ct Alexander Dmitrievich Guriev by Css Evdokia Petrovna Tolstaya * C1. Pss Katarzyna Maria, *St.Petersburg 4.4.1854, +Versailles 18.8.1937; m.1887 Bratislaw Bartoszewski === Krystyna Maria Alexandrina Emmanuela === B2. Pss Krystyna Maria Alexandrina Emmanuela, *28.11.1825, +6.11.1851; m.Warsaw 4.5.1850 her cousin, Fst Eugeniusz Lubomirski (*17.6.1825, +15.9.1911) === Jadwiga Maria Elzbieta Josephine === B3. Pss Jadwiga Maria Elzbieta Josephine, *St.Petersburg 15.10.1830, +1908; m.15.12.1853 Adam Ct Gotzendorf-Grabowski (*1827 +1899) === Maria Anna Dorothea === B4. Pss Maria Anna Dorothea, *St.Petersburg 1.7.1832, +Warsaw 15.10.1905 Pochowana - Warszawa, cm. Powązkowski, kwatera 83, rząd 1, miejsce 23: Marja Ronikier inw. 24169; 1m: 10.6.1855 Wladislaw Ct Gotzendorf-Grabowski (+19.5.1858); 2m: Wiesbaden 18.10.1870 Roman Ct Ronikier (*1832, +Warsaw 16.01.1918 Pochowany - Warszawa, cm. Powązkowski, kwatera 83, rząd 1, miejsce 23: Marja Ronikier inw. 24169) (r.: Kazimierz i Ludwika Zbijewska) × Maria Anna Dorota ks. Lubomirska z Lubomierza h. Drużyna == Anna Maria Clementina === B5. Pss Anna Maria Clementina, *St.Petersburg 6.3.1838, +?; m.Warsaw 10.5.1859 Franciszek Ct Lubienski (*1834, +3.8.1891) == Eugeniusz == A2. Pr Eugeniusz, 13.9.1789, +1834; 1m: 1817 Maria Czacka (*1796 +12.9.1826); 2m: Pss Klementyna Czetwertynska === Stefan Ksawery Tadeusz === B1. Fst Stefan Ksawery Tadeusz ks. Lubomirski z Lubomierza h. Drużyna 1819-1900 === Wladyslaw Jan Emanuel === B2. Fst Wladyslaw Jan Emanuel, 19.6.1824, +1882 === Eugeniusz Adolf === B3. Fst Eugeniusz Adolf, Ct of Wisnisz and Jaroslaw, Dubrowna 17.6.1825, +Kruszyna 15.9.1911; 1m: Warsaw 4.5.1850 Pss Krystyna Lubomirska (*1825 +6.11.1851); 2m: Warsaw 5.6.1859 Css Roza Zamoyska (*29.7.1836 +12.10.1915) * C1. Fst Stefan Andrzej, Ct of Wisnicz and Jaroslaw, Warsaw 5.5.1862, +Kruszyna 4.6.1941; m.Warsaw 29.1.1891 Css Natalie Zamoyska (*27.7.1870 +11.8.1944) *# D1. Pr Hieronym, Warsaw 28.1.1892, +there 30.6.1931; m.Warsaw 17.4.1923 Maria Dzierzanowska (*Ovruch 13.12.1906, +London 19.1.1995) *## E1. Fst Hieronym, Warsaw 1.8.1927, +Warsaw 30.7.1944 *### E2. Pss Krystyna, Warsaw 11.6.1925 *# D2. Fst Tomasz, Ct of Wisnicz and Jaroslaw, *Warsaw 18.12.1892, +Cracow 20.2.1969; 1m: St.Petersburg II.1917 Maria Pss Drucka-Lubecka (*Warsaw 10.3.1890, +Otwock 26.6.1943); 2m: Warsaw 8.12.1943 Stefania Garbarczyk (*30.8.1897, +Cracow 21.6.1973) *## E1. Fst Rafal Stefan, Ct of Wisnicz and Jaroslaw, *Warsaw 1.9.1918, +Los Angeles 2.4.1984; m.Paris 4.8.1951 Isabella Pss Puzyna (*Stryhow 17.3.1925) *### F1. Fst Marek Andrzej, Los Angeles 14.5.1952 *### F2. Pr Pawel Xaver, Los Angeles 29.6.1953; m.Hawaii 16.8.1986 Rona Staszkow (*1952) *## E2. Pr Marek, Plawno 7.9.1920, +nr Lille 19.4.1987; m.Sao Paulo 19.4.1952 Joan Wooley (*Dallas 30.3.1927) *### F1. Pr Dominik, Sao Paulo 1953; m.Rabat 17.4.1979 Susan Vavra *#### G1. Pss Anne Marie, 12.8.1984 *### F2. Pr Tomasz Marek, Sao Paulo 21.1.1958 *### F3. Pss Maria Alexandra, Sao Paulo 4.5.1955; m.Sao Paulo 8.8.1981 Daniel Sledge Herbert *### F4. Pss Maria Philippa, Sao Paulo 19.9.1956; m.William Frederick James Harkness *### F5. Pss Julia, Sao Paulo 21.9.1960; m.1988 Yves Carakehian *## E3. Pss Anna Therese, Plawno 7.8.1922; m.San Francisco 28.12.1951 Felix Mkgf Pallavicini (*Ecska 3.11.1920) *# D3. Pss Natalie, Kryszyna 4.6.1895, +Boston 1981; m.Kryszyna 4.6.1921 Ct Konstanty Zamoyski (*8.1.1894 +24.1.1963) *# D4. Pr Wladislaw, Warsaw 17.12.1897, +Kruszyna 12.8.1927; m.Warsaw 17.1.1922 Rosa Gfn von der Broel gt Plater (*Nieklan 14.7.1901) *## E1. Pss Elzbieta, Kryszyna 17.10.1922; 1m: Lipinki 8.10.1944 Jozef Ct Stadnicki (*Nawojowo 16.10.1919, +Grojec 13.10.1960); 2m: Puszczykowko 28.11.1964 Jean Ollier (*Paris 1916, +Moulignon 18.5.1980) *## E2. Pss Natalia, Kruszyna 25.8.1923; m.Tyniec 24.8.1944 Michael Sobanski (*Warsaw 8.12.1919, +Cracow 20.7.1984) *## E3. Pss Roza, Kruszyna 3.11.1925, +there 12.2.1933 *#D5. Pss Krystyna, Kruszyna 7.5.1901, +Cracow 18.11.1984; m.Kruszyna 26.8.1930 her cousin, Pr Stefan Lubomirski (*8.11.1899, +27.7.1948) * C2. Pss Roza, (*13.4.1860, +Krzeszowice 12.5.1881); m.Cracow 7.7.1877 Ct Artur Potocki (*14.6.1850 +16.3.1890) * C3. Pr Wladislaw, (*Warsaw 1.1.1866, +Inzersdorf 29.10.1934); m.Vienna 14.1.1890 Elisabeth Frn de Vaux (*Vienna 9.5.1866, +Lwow 10.3.1940) *# D1. Pss Leonia Roza Elzbieta, (*Cracow 27.9.1890, +Cracow 21.8.1978) *# D2. Pss Roza Elzbieta Maria Karolina, *Vienna 31.12.1892, +Cracow 16.6.1969; m.Kruszyna 21.10.1920 (div) Tomasz Ct Potocki (*Warsaw 6.7.1898, +Stockholm 1978) *# D3. Pr Eugeniusz Karol Maria Lubomirski de Vaux, *Vienna 28.5.1895, +London 16.3.1982; m.Vienna 18.8.1934 Erika von Wolff (*Asling 17.7.1909, +London 14.5.1989) *## E1. Pr Stefan Maria Antoni, *London 4.6.1949; m.Lisbon 4.6.1980 Maria Anna de Lancastre y Pinto Coelho *## E2. Pss Krystyna Maria Monika, *Ancona 2.6.1946; m.London 16.11.1968 Andrzej Zoltowski (*Nekla 29.7.1939) *# D4. Pr Stefan Kazimierz Wladislaw, *Warsaw 8.11.1899, +Cracow 27.7.1948; m.Kruszyna 26.8.1930 Pss Krystyna Lubomirska (*7.5.1901, +18.11.1984) *## E1. Pr Stanislaw Stefan Lubomirski-Lanckoronski, *Warsaw 4.7.1931; m.Cracow 18.12.1971 Ewa Tarnawiecka (*Cracow 26.11.1915) *### F1. Pr Jan Eugeniusz, *Cracow 22.3.1978 *## E2. Pr Jan Leon Wladislaw, *Warsaw 12.1.1933; m.Lausanne 25.10.1964 Ingrid Marie Therese Kietlicz-Rayska (*Warsaw 23.9.1933) *### F1. Pr Alexandre Stefan Marc Adam, *Lausanne 15.2.1967 *### F2. Pr Stanislaw Johann Joseph, *Lausanne 18.9.1970 * C4. Pr Konstanty, *Kryszyna 26.7.1868, +Landwarow 17.8.1934; m.Klemensow 25.7.1893 Maria Css Potocka (*Warsaw 24.6.1851, +Cracow 12.12.1945) * C5. Pss Maria Krystyna, *Cracow 1871, +Rome 8.1.1958; m.Kryszyna 25.4.1892 Wladislaw Ct Tyszkiewicz (*26.6.1865, +21.9.1936) * C6. Pr Stanislaw Sebastian, *Cracow 31.1.1875, +Karlsbad 16.8.1932; m.Zakopane 5.3.1905 Jadwiga Jelowicka (*1879 +1965) === Jan Tadeusz === B4. Pr Jan Tadeusz, *Stanislawow/Dubrowna 24.9.1826, +Warsaw 17.4.1908; m.Warsaw 24.6.1863 Css Marie Zamoyska (*25.4.1841 +XII.1922) * C1. Pr Zdislaw, *Nizhni Novgorod 4.4.1865, +Mala Wies 31.7.1943; m.Warsaw 6.9.1893 Maria Css Branicka (*Stawischtsche 10.10.1873, +Warsaw 12.7.1934) *# D1. Pss Julia Maria, *Warsaw 2.7.1894, +Warsaw 12.12.1982; m.Mala Wies 31.10.1922 Tadeusz Morawski (*Jurkow 13.6.1893, +Warsaw 22.11.1974) *# D2. Pr Jerzy Aleksander, *Mala Wies 9.11.1896, +21.5.1943; m.Warsaw 28.1.1931 Juliette Rembielinska (*Krosniewice 1890, +28.11.1988) * C2. Pr Jerzy, *30.6.1866, +1943 * C3. Pss Zofia Klementina, *Warsaw 9.11.1867, +Obornicki 10.3.1950; m.Mala Wies 9.1.1896 Pr Zygmunt Czartoryski (*1.9.1853 +24.12.1921) * C4. Pss Helena, *Warsaw 16.6.1870, +Zakopane 1.3.1950; m.Mala Wies 18.4.1891 Stanislaw Gawronski (*1860, +Warsaw 1942) * C5. Pss Jadwiga, *Rodaun 24.6.1876, +1930; m.Mala Wies 19.8.1901 Franciszek Ct Kwilecki (*1875 +1937) * C6. Pss Maria, *1.1.1878, +1923 == Antoni Juliusz == A3. Pr Antoni Juliusz, (*15.9.1801, +20.6.1885); m.Kiev 15.5.1832 Honorine Kraszewska (*12.1.1814, +Vienna 4.4.1890) === Franciszek Ksawery === B1. Pr Franciszek Ksawery, (*Antonowka 22.8.1833, +Paris 13.11.1895); m.1866 Emilie Dzialynska (*1832 +1904) *C1. Pr Leon Franciszek, (*11.6.1867, +26.3.1962); 1m: Budapest 14.8.1888 (div 1922) Marie Havlaczek; 2m: Nice 14.3.1923 Emilie Schrener (*1864 +1946) *# D1. Pr Aleksander, (*Vienna 21.9.1890, +?); m.7.8.1912 Eweline Dowiatt (+1965) *# D2. Pr Stefan, (*Vienna 24.12.1894, +London 7.10.1988); m.28.12.1927 Sophie Hantke === Julie === B2. Pss Julie, (*22.5.1836, +?); m.10.1.1865 Wladislaw Ct Karnicki (+31.12.1883) === Aleksander === B3. Pr Aleksander, (*10.11.1839, +1893) === Maria === B4. Pss Maria, *15.7.1842, +?; m.August Ct Komorowski === Dorothea === B5. Pss Dorothea, (*26.6.1843, +?); m.Jozef Ct Mlodecki === Stephanie === B6. Pss Stephanie, (*19.9.1845, +?); m.1877 Gustav Ct Tarnowski === Antoni Kazimierz === B7. Pr Antoni Kazimierz, (*31.7.1847, +1876); m.1874 Maria Waskowska (*1849, +?) *C1. Pr Aleksander, (Istanbul 3.5.1876, +?) == Aleksander == A4. Pr Aleksander, (*11.8.1802, +Paris 12.6.1893); m.1823 Julia Pss Radziwillowna iprzxylrr2ix0n4q2nsb2mkhmjk4y8c 2332694 2332686 2022-08-15T22:33:38Z SergeiSEE 38150 wikitext text/x-wiki '''Францішак Ксаверы Любамірскі''' ({{lang-pl|Franciszek Ksawery Lubomirski}}) — ({{Н}} 1747, — {{†}} 1819, [[Дуброўна]]) — [[князь]] польскага княжацкага роду [[Любамірскія|Любамірскіх]] гербу [[Шранява (герб)|«Шранява»]] пачынальнік галіны роду [[Любамірскіе-Дубровенскія|Любамірскіх-Дубровенскіх]]<ref>{{Кніга|аўтар =Jerzy Hr. Dunin-Borkowski.|частка = |загаловак =Almanach błękitny genealogia żyjących rodów polskich |арыгінал = |спасылка = https://crispa.uw.edu.pl/object/files/12908/display/Default| мова =pl |адказны =|выданьне =|месца =[[Кракаў|Krakow]] |выдавецтва =[[Львоў|Lwow]]. Nakładem księgarni H. Altenberga. [[Варшава|Warsawa]]. E. Wende i SKA (T. Hiż i A. Turkuł)|год =1895 |том = |старонкі =44—48|старонак =780 |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>, [[староста]] ў [[Сытыхіў|Сытыхіве]] (цяпер у [[Жоўкаўскі раён|Жоўкаўскім раёне]] [[Львоўская вобласьць|Львоўскай вобласьці]]), [[магнат]], [[генэрал]]-паручнік расейскай арміі. == Крыніцы == {{Крыніцы|}} == Літаратура == {{рэдагую|[[Удзельнік:SergeiSEE|SergeiSEE]] ([[Гутаркі ўдзельніка:SergeiSEE|гутаркі]])|16 жніўня 2022 году}} d1o3lj7942fzmg1ssg1afomn3whil2e 2332761 2332694 2022-08-16T10:12:21Z Taravyvan Adijene 1924 [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]]-картка, [[ВП:СТРАЗ]] wikitext text/x-wiki {{Шляхціч}} '''Францішак Ксаверы Любамірскі''' ({{Мова-pl|Franciszek Ksawery Lubomirski}}) — (1747—1819, [[Дуброўна]]) — [[князь]] польскага княжацкага роду [[Любамірскія|Любамірскіх]] гербу [[Шранява (герб)|«Шранява»]] пачынальнік галіны роду [[Любамірскіе-Дубровенскія|Любамірскіх-Дубровенскіх]]<ref>{{Кніга|аўтар =Jerzy Hr. Dunin-Borkowski.|частка = |загаловак =Almanach błękitny genealogia żyjących rodów polskich |арыгінал = |спасылка = https://crispa.uw.edu.pl/object/files/12908/display/Default| мова =pl |адказны =|выданьне =|месца =[[Кракаў|Krakow]] |выдавецтва =[[Львоў|Lwow]]. Nakładem księgarni H. Altenberga. [[Варшава|Warsawa]]. E. Wende i SKA (T. Hiż i A. Turkuł)|год =1895 |том = |старонкі =44—48|старонак =780 |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>, [[староста]] ў [[Сытыхіў|Сытыхіве]] (цяпер у [[Жоўкаўскі раён|Жоўкаўскім раёне]] [[Львоўская вобласьць|Львоўскай вобласьці]]), [[магнат]], [[генэрал]]-паручнік расейскай арміі. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{рэдагую|[[Удзельнік:SergeiSEE|SergeiSEE]] ([[Гутаркі ўдзельніка:SergeiSEE|гутаркі]])|16 жніўня 2022 году}} msc8lnlwuoqf4j5t1g5zf2zzp8cxugx 0 258373 2332707 2022-08-16T07:21:52Z Гарбацкі 13252 Створана старонка са зьместам ''''Тацяна Кабржыцкая''' (нар. 15 жніўня 1941, Кіеў, Украіна) — беларуская літаратуразнаўца, крытыца і перакладніца. {{Навуковец|Імя=Тацяна Кабржыцкая|Дата нараджэньня=15 жніўня 1941|Месца нараджэньня=Кіеў, Украіна|Грамадзянства=Беларусь|Альма-матэ...' wikitext text/x-wiki '''Тацяна Кабржыцкая''' (нар. 15 жніўня 1941, Кіеў, Украіна) — беларуская літаратуразнаўца, крытыца і перакладніца. {{Навуковец|Імя=Тацяна Кабржыцкая|Дата нараджэньня=15 жніўня 1941|Месца нараджэньня=Кіеў, Украіна|Грамадзянства=Беларусь|Альма-матэр=Львоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт (1964)|Навуковая сфэра=Літаратуразнаўства, параўнаўчая літаратура, літаратурны пераклад|Месца працы=БДУ, Менск|Вядомая як=Перакладніца на ўкраінскую / з украінскай мовы|Навуковая ступень=Кандыдатка філялягічных навук|Знакамітыя вучні=Мікола Хаўстовіч, Сяргей Кавалёў, Алесь Пісьмянкоў|Узнагароды і прэміі=Ордэн сьвятой роўнаапостальнай княгіні Вольгі 3 ступені,‎ Прэмія імя Івана Франко (2000)}} == Жыцьцяпіс == Тацяна Кабржыцкая нарадзілася ў Кіеве ў 1941 годзе. Бацька, Вячаслаў Кабржыцкі, быў заслужаным артыстам УССР, прафэсарам Львоўскай кансэрваторыі. Маці, Клаўдзія Кабржыцкая, — лекарка<ref>Кабржыцкая Таццяна Вячаславаўна, Сайт Філалагічнага факультэта БДУ, https://philology.bsu.by/by/nashy-vypusknk/361-kabrzhytskaya</ref>. У час Другой сусьветнай вайны была эвакуяваная ў Алма-Ату. У 1946 годзе сям’я пераехала ў Львоў. Скончыла філялягічны факультэт Львоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту (1964). Працавала завучам Вязаўскай сярэдняй школы на Львоўшчыне (1964—1966), рэдактаркай выдавецтва Львоўскага ўнівэрсытэту (1966—1967), вучылася ў асьпірантуры пры гэтым унівэрсытэце (1967—1971). У 1971 г. абараніла кандыдацкую дысэртацыю на тэму «Украінска-беларускія літаратурныя сувязі пачатку ХХ ст.». У 1971—1980 гадах — навуковая супрацоўніца навукова-дасьледчага Інстытуту пэдагогікі Міністэрства асьветы БССР, з 1980 году — дацэнтка катэдры расейскай савецкай літаратуры Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту. Кандыдатка філялягічных навук. Сябра СП СССР з 1990 году<ref>Беларускія пісьменнікі : біябібліягр. слоўн. Т. 3. — Мн., 1994. — С. 32-33.</ref>. Cярод яе выпускнікоў былі вядомыя літаратуразнаўцы С. Кавалёў і А. Бельскі, гісторык беларускай літаратуры М. Хаўстовіч, а таксама пісьменьнік А. Пісьмянкоў і інш. Шмат зрабіла Т. Кабржыцкая для агульнаадукацыйнай школы<ref>Кабржыцкая Таццяна Вячаславаўна, Сайт Філалагічнага факультэта БДУ, https://philology.bsu.by/by/nashy-vypusknk/361-kabrzhytskaya</ref>. == Творчасьць == Друкавацца Т. Кабржыцкая пачала ў студэнцкія гады. У 1963 г. у часопісе «Жовтень» была зьмешчаная ейная першая публікацыя. Потым зьявіліся артыкулы і рэцэнзіі па пытаньнях мэтодыкі выкладаньня, тэорыі, гісторыі літаратуры і літаратурных узаемасувязяў. Разам з В. Рагойшам Т. Кабржыцкая выдала кнігу «Карані дружбы: беларуска-ўкраінскія літаратурныя ўзаемасувязі пачатку XX ст.» (1976). Асаблівую навуковую зацікаўленасьць дасьледніцы выклікалі тыпалёгія і ўзаемадзеяньне ўсходнеславянскіх літаратураў (М. Рыльскі і А. Блок, Я. Купала і М. Рыльскі, Цётка і І. Сьвянціцкі і інш). Адначасова яна займалася пытаньнямі гісторыі бларускай літаратуры. Вывучала творчасьць Я. Коласа, Я. Купалы, У. Дубоўкі, М. Багдановіча, Цёткі і іншых, выступала з рэцэнзіямі на творы Р. Барадуліна, В. Віткі, Н. Гілевіча, А. Петрашкевіча, С. Грахоўскага, У. Караткевіча, А. Макаёнка і інш. Склала з В. Рагойшам зборнік твораў С. Палуяна «Лісты ў будучыню» і падрыхтавала яго да публікацыі ў 1986 г. У 1990 г. у суаўтарстве з В. Рагойшам была напісаная кніга «Сьлядамі зьнічкі: пра Сяргея Палуяна». Разам з навуковай і выкладніцкай дзейнасьцю Т. Кабржыцкая актыўна займалася перакладамі<ref>Кабржыцкая Таццяна Вячаславаўна, Сайт Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі, https://bis.nlb.by/ru/documents/134444</ref>. На ўкраінскую мову пераклала творы М.Багдановіча, У.Караткевіча, асобным выданьнем выйшлі аповесьці В.Быкава «У тумане», «Аблава», раман «Мёртвым не баліць» (Кіеў, 1990). З украінскай мовы пераклала кнігу для настаўнікаў Д. Тхаржэўскага і У. Гекта «Праблемнае навучаньне…» (1986)<ref>Беларускія пісьменнікі : біябібліягр. слоўн. Т. 3. — Мн., 1994. — С. 32-33.</ref>. == Узнагароды == Ляўрэатка літаратурнай прэміі імя І. Франко (Украіна), узнагароджаная ордэнам сьвятой княгіні Вольгі 3-й ступені (Украіна).<ref>Кабржыцкая Таццяна Вячаславаўна, Сайт Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі, https://bis.nlb.by/ru/documents/134444</ref> == Выбраныя працы == • В. Рагойша і Т. Кабржыцкая, «Карані дружбы: беларуска-ўкраінскія літаратурныя ўзаемасувязі пачатку XX ст.» (1976) • В. Рагойша і Т. Кабржыцкая, «Слядамі знічкі: пра Сяргея Палуяна» (1990) • Т. Кабржыцкая, «Дзве Радзімы – Украіна і Беларусь – пад міратворчымі крыламі буслоў» (2011) • «Украінская літаратура і ўкраінска-беларускія літаратурныя ўзаемасувязі» (у 3 ч., 2012–2016) - у суаўтарстве з У. Рагойшам). == Крыніцы == 09haup25m2iouowledypmaitrhvhxsc 2332708 2332707 2022-08-16T07:34:20Z Гарбацкі 13252 Дададзеныя катэгорыі і спасылкі. wikitext text/x-wiki '''Тацяна Кабржыцкая''' (нар. 15 жніўня 1941, [[Кіеў]], [[Украіна]]) — беларуская [[літаратуразнаўца]], [[Крытык|крытыца]] і [[перакладніца]]. {{Навуковец|Імя=Тацяна Кабржыцкая|Дата нараджэньня=15 жніўня 1941|Месца нараджэньня=Кіеў, Украіна|Грамадзянства=Беларусь|Альма-матэр=Львоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт (1964)|Навуковая сфэра=Літаратуразнаўства, параўнаўчая літаратура, літаратурны пераклад|Месца працы=БДУ, Менск|Вядомая як=Перакладніца на ўкраінскую / з украінскай мовы|Навуковая ступень=Кандыдатка філялягічных навук|Знакамітыя вучні=Мікола Хаўстовіч, Сяргей Кавалёў, Алесь Пісьмянкоў|Узнагароды і прэміі=Ордэн сьвятой роўнаапостальнай княгіні Вольгі 3 ступені,‎ Прэмія імя Івана Франко (2000)}} == Жыцьцяпіс == Тацяна Кабржыцкая нарадзілася ў Кіеве ў 1941 годзе. [[Бацька]], Вячаслаў Кабржыцкі, быў заслужаным артыстам [[УССР]], [[Прафэсар|прафэсарам]] [[Львоўская кансэрваторыя|Львоўскай кансэрваторыі]]. [[Маці]], Клаўдзія Кабржыцкая, — [[Лекар|лекарка]]<ref><small>Кабржыцкая Таццяна Вячаславаўна, Сайт Філалагічнага факультэта БДУ, https://philology.bsu.by/by/nashy-vypusknk/361-kabrzhytskaya</small></ref>. У час [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] была эвакуяваная ў [[Алма-Ата|Алма-Ату]]. У 1946 годзе сям’я пераехала ў [[Львоў]]. Скончыла філялягічны факультэт Львоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту (1964). Працавала завучам Вязаўскай сярэдняй школы на Львоўшчыне (1964—1966), рэдактаркай выдавецтва [[Львоўскі ўнівэрсытэт|Львоўскага ўнівэрсытэту]] (1966—1967), вучылася ў [[Асьпірантура|асьпірантуры]] пры гэтым унівэрсытэце (1967—1971). У 1971 г. абараніла кандыдацкую дысэртацыю на тэму «Украінска-беларускія літаратурныя сувязі пачатку ХХ ст.»<ref><small>Беларускія пісьменнікі: біябібліягр. слоўн. Т. 3. — Мн., 1994. — С. 32-33.</small></ref>. У 1971—1980 гадах — навуковая супрацоўніца навукова-дасьледчага Інстытуту пэдагогікі [[Міністэрства асьветы БССР|Міністэрства асьветы БССР,]] з 1980 году — [[дацэнтка]] катэдры расейскай савецкай літаратуры [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]]. Кандыдатка філялягічных навук. Сябра СП СССР з 1990 году<ref><small>Беларускія пісьменнікі: біябібліягр. слоўн. Т. 3. — Мн., 1994. — С. 32-33.</small></ref>. Cярод яе выпускнікоў былі вядомыя літаратуразнаўцы С. Кавалёў і А. Бельскі, гісторык беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч|М. Хаўстовіч]], а таксама пісьменьнік [[Алесь Пісьмянкоў|А. Пісьмянкоў]] і інш. Шмат зрабіла Т. Кабржыцкая для агульнаадукацыйнай школы<ref><small>Кабржыцкая Таццяна Вячаславаўна, Сайт Філалагічнага факультэта БДУ, https://philology.bsu.by/by/nashy-vypusknk/361-kabrzhytskaya</small></ref>. == Творчасьць == Друкавацца Т. Кабржыцкая пачала ў студэнцкія гады. У 1963 г. у часопісе «Жовтень» была зьмешчаная ейная першая публікацыя. Потым зьявіліся артыкулы і рэцэнзіі па пытаньнях мэтодыкі выкладаньня, тэорыі, гісторыі літаратуры і літаратурных узаемасувязяў. Разам з [[Вячаслаў Рагойша|В. Рагойшам]] Т. Кабржыцкая выдала кнігу «Карані дружбы: беларуска-ўкраінскія літаратурныя ўзаемасувязі пачатку XX ст.» (1976). Асаблівую навуковую зацікаўленасьць дасьледніцы выклікалі тыпалёгія і ўзаемадзеяньне ўсходнеславянскіх літаратураў (М. Рыльскі і [[Аляксандар Блок|А. Блок,]] [[Я. Купала]] і М. Рыльскі, [[Цётка (паэтка)|Цётка]] і І. Сьвянціцкі і інш). Адначасова яна займалася пытаньнямі гісторыі бларускай літаратуры. Вывучала творчасьць Я. Коласа, Я. Купалы, У. Дубоўкі, М. Багдановіча, Цёткі і іншых, выступала з рэцэнзіямі на творы Р. Барадуліна, В. Віткі, Н. Гілевіча, А. Петрашкевіча, С. Грахоўскага, У. Караткевіча, А. Макаёнка і інш. Склала з В. Рагойшам зборнік твораў [[Сяргей Палуян|С. Палуяна]] «Лісты ў будучыню» і падрыхтавала яго да публікацыі ў 1986 г. У 1990 г. у суаўтарстве з В. Рагойшам была напісаная кніга «Сьлядамі зьнічкі: пра Сяргея Палуяна». Разам з навуковай і выкладніцкай дзейнасьцю Т. Кабржыцкая актыўна займалася [[Пераклад|перакладамі]]<ref><small>Кабржыцкая Таццяна Вячаславаўна, Сайт Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі, https://bis.nlb.by/ru/documents/134444</small></ref>. На [[Украінская мова|ўкраінскую мову]] пераклала творы [[М. Багдановіч|М. Багдановіча]], [[У. Караткевіч|У. Караткевіча]], асобным выданьнем выйшлі аповесьці [[В. Быкаў|В. Быкава]] «У тумане», «Аблава», раман «Мёртвым не баліць» (Кіеў, 1990). З украінскай мовы пераклала кнігу для настаўнікаў Д. Тхаржэўскага і У. Гекта «Праблемнае навучаньне…» (1986)<ref><small>Беларускія пісьменнікі: біябібліягр. слоўн. Т. 3. — Мн., 1994. — С. 32-33.</small></ref>. == Узнагароды == Ляўрэатка [[Літаратурная прэміі імя І. Франко|літаратурнай прэміі імя І. Франко]] ([[Украіна]]), узнагароджаная [[Ордэн сьвятой княгіні Вольгі 3-й ступені|ордэнам сьвятой княгіні Вольгі 3-й ступені]] ([[Украіна]])<ref><small>Кабржыцкая Таццяна Вячаславаўна, Сайт Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі, https://bis.nlb.by/ru/documents/134444</small></ref>. == Выбраныя працы == • В. Рагойша і Т. Кабржыцкая, «Карані дружбы: беларуска-ўкраінскія літаратурныя ўзаемасувязі пачатку XX ст.» (1976) • В. Рагойша і Т. Кабржыцкая, «Слядамі знічкі: пра [[Сяргей Палуян|Сяргея Палуяна]]» (1990) • Т. Кабржыцкая, «Дзве Радзімы – [[Украіна]] і [[Беларусь]] – пад міратворчымі крыламі буслоў» (2011) • «Украінская літаратура і ўкраінска-беларускія літаратурныя ўзаемасувязі» (у 3 ч., 2012–2016) - у суаўтарстве з У. Рагойшам). == Крыніцы == <references /> [[Катэгорыя:Нарадзіліся 15 жніўня]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1941 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Кіеве]] [[Катэгорыя:Выпускнікі Львоўскага ўнівэрсытэту]] [[Катэгорыя:Кандыдаты філялягічных навук]] [[Катэгорыя:Асобы Менску]] [[Катэгорыя:Беларускія перакладчыцы]] [[Катэгорыя:Беларускія літаратуразнаўцы]] [[Катэгорыя:Выкладнікі Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] ndo861kxtg4kpfxohrwkhflpth6v411 2332709 2332708 2022-08-16T07:38:35Z Гарбацкі 13252 Дададзены здымак. wikitext text/x-wiki [[Файл:Тацяна Кабржыцкая.jpg|значак]] '''Тацяна Кабржыцкая''' (нар. 15 жніўня 1941, [[Кіеў]], [[Украіна]]) — беларуская [[літаратуразнаўца]], [[Крытык|крытыца]] і [[перакладніца]]. {{Навуковец|Імя=Тацяна Кабржыцкая|Дата нараджэньня=15 жніўня 1941|Месца нараджэньня=Кіеў, Украіна|Грамадзянства=Беларусь|Альма-матэр=Львоўскі дзяржаўны ўнівэрсытэт (1964)|Навуковая сфэра=Літаратуразнаўства, параўнаўчая літаратура, літаратурны пераклад|Месца працы=БДУ, Менск|Вядомая як=Перакладніца на ўкраінскую / з украінскай мовы|Навуковая ступень=Кандыдатка філялягічных навук|Знакамітыя вучні=Мікола Хаўстовіч, Сяргей Кавалёў, Алесь Пісьмянкоў|Узнагароды і прэміі=Ордэн сьвятой роўнаапостальнай княгіні Вольгі 3 ступені,‎ Прэмія імя Івана Франко (2000)}} == Жыцьцяпіс == Тацяна Кабржыцкая нарадзілася ў Кіеве ў 1941 годзе. [[Бацька]], Вячаслаў Кабржыцкі, быў заслужаным артыстам [[УССР]], [[Прафэсар|прафэсарам]] [[Львоўская кансэрваторыя|Львоўскай кансэрваторыі]]. [[Маці]], Клаўдзія Кабржыцкая, — [[Лекар|лекарка]]<ref><small>Кабржыцкая Таццяна Вячаславаўна, Сайт Філалагічнага факультэта БДУ, https://philology.bsu.by/by/nashy-vypusknk/361-kabrzhytskaya</small></ref>. У час [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] была эвакуяваная ў [[Алма-Ата|Алма-Ату]]. У 1946 годзе сям’я пераехала ў [[Львоў]]. Скончыла філялягічны факультэт Львоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту (1964). Працавала завучам Вязаўскай сярэдняй школы на Львоўшчыне (1964—1966), рэдактаркай выдавецтва [[Львоўскі ўнівэрсытэт|Львоўскага ўнівэрсытэту]] (1966—1967), вучылася ў [[Асьпірантура|асьпірантуры]] пры гэтым унівэрсытэце (1967—1971). У 1971 г. абараніла кандыдацкую дысэртацыю на тэму «Украінска-беларускія літаратурныя сувязі пачатку ХХ ст.»<ref><small>Беларускія пісьменнікі: біябібліягр. слоўн. Т. 3. — Мн., 1994. — С. 32-33.</small></ref>. У 1971—1980 гадах — навуковая супрацоўніца навукова-дасьледчага Інстытуту пэдагогікі [[Міністэрства асьветы БССР|Міністэрства асьветы БССР,]] з 1980 году — [[дацэнтка]] катэдры расейскай савецкай літаратуры [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]]. Кандыдатка філялягічных навук. Сябра СП СССР з 1990 году<ref><small>Беларускія пісьменнікі: біябібліягр. слоўн. Т. 3. — Мн., 1994. — С. 32-33.</small></ref>. Cярод яе выпускнікоў былі вядомыя літаратуразнаўцы С. Кавалёў і А. Бельскі, гісторык беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч|М. Хаўстовіч]], а таксама пісьменьнік [[Алесь Пісьмянкоў|А. Пісьмянкоў]] і інш. Шмат зрабіла Т. Кабржыцкая для агульнаадукацыйнай школы<ref><small>Кабржыцкая Таццяна Вячаславаўна, Сайт Філалагічнага факультэта БДУ, https://philology.bsu.by/by/nashy-vypusknk/361-kabrzhytskaya</small></ref>. == Творчасьць == Друкавацца Т. Кабржыцкая пачала ў студэнцкія гады. У 1963 г. у часопісе «Жовтень» была зьмешчаная ейная першая публікацыя. Потым зьявіліся артыкулы і рэцэнзіі па пытаньнях мэтодыкі выкладаньня, тэорыі, гісторыі літаратуры і літаратурных узаемасувязяў. Разам з [[Вячаслаў Рагойша|В. Рагойшам]] Т. Кабржыцкая выдала кнігу «Карані дружбы: беларуска-ўкраінскія літаратурныя ўзаемасувязі пачатку XX ст.» (1976). Асаблівую навуковую зацікаўленасьць дасьледніцы выклікалі тыпалёгія і ўзаемадзеяньне ўсходнеславянскіх літаратураў (М. Рыльскі і [[Аляксандар Блок|А. Блок,]] [[Я. Купала]] і М. Рыльскі, [[Цётка (паэтка)|Цётка]] і І. Сьвянціцкі і інш). Адначасова яна займалася пытаньнямі гісторыі бларускай літаратуры. Вывучала творчасьць Я. Коласа, Я. Купалы, У. Дубоўкі, М. Багдановіча, Цёткі і іншых, выступала з рэцэнзіямі на творы Р. Барадуліна, В. Віткі, Н. Гілевіча, А. Петрашкевіча, С. Грахоўскага, У. Караткевіча, А. Макаёнка і інш. Склала з В. Рагойшам зборнік твораў [[Сяргей Палуян|С. Палуяна]] «Лісты ў будучыню» і падрыхтавала яго да публікацыі ў 1986 г. У 1990 г. у суаўтарстве з В. Рагойшам была напісаная кніга «Сьлядамі зьнічкі: пра Сяргея Палуяна». Разам з навуковай і выкладніцкай дзейнасьцю Т. Кабржыцкая актыўна займалася [[Пераклад|перакладамі]]<ref><small>Кабржыцкая Таццяна Вячаславаўна, Сайт Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі, https://bis.nlb.by/ru/documents/134444</small></ref>. На [[Украінская мова|ўкраінскую мову]] пераклала творы [[М. Багдановіч|М. Багдановіча]], [[У. Караткевіч|У. Караткевіча]], асобным выданьнем выйшлі аповесьці [[В. Быкаў|В. Быкава]] «У тумане», «Аблава», раман «Мёртвым не баліць» (Кіеў, 1990). З украінскай мовы пераклала кнігу для настаўнікаў Д. Тхаржэўскага і У. Гекта «Праблемнае навучаньне…» (1986)<ref><small>Беларускія пісьменнікі: біябібліягр. слоўн. Т. 3. — Мн., 1994. — С. 32-33.</small></ref>. == Узнагароды == Ляўрэатка [[Літаратурная прэміі імя І. Франко|літаратурнай прэміі імя І. Франко]] ([[Украіна]]), узнагароджаная [[Ордэн сьвятой княгіні Вольгі 3-й ступені|ордэнам сьвятой княгіні Вольгі 3-й ступені]] ([[Украіна]])<ref><small>Кабржыцкая Таццяна Вячаславаўна, Сайт Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі, https://bis.nlb.by/ru/documents/134444</small></ref>. == Выбраныя працы == • В. Рагойша і Т. Кабржыцкая, «Карані дружбы: беларуска-ўкраінскія літаратурныя ўзаемасувязі пачатку XX ст.» (1976) • В. Рагойша і Т. Кабржыцкая, «Слядамі знічкі: пра [[Сяргей Палуян|Сяргея Палуяна]]» (1990) • Т. Кабржыцкая, «Дзве Радзімы – [[Украіна]] і [[Беларусь]] – пад міратворчымі крыламі буслоў» (2011) • «Украінская літаратура і ўкраінска-беларускія літаратурныя ўзаемасувязі» (у 3 ч., 2012–2016) - у суаўтарстве з У. Рагойшам). == Крыніцы == <references /> [[Катэгорыя:Нарадзіліся 15 жніўня]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1941 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Кіеве]] [[Катэгорыя:Выпускнікі Львоўскага ўнівэрсытэту]] [[Катэгорыя:Кандыдаты філялягічных навук]] [[Катэгорыя:Асобы Менску]] [[Катэгорыя:Беларускія перакладчыцы]] [[Катэгорыя:Беларускія літаратуразнаўцы]] [[Катэгорыя:Выкладнікі Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] la161l9qr18og604x7twoif6c66mcpb 0 258374 2332723 2022-08-16T09:16:02Z Taravyvan Adijene 1924 Taravyvan Adijene перанёс старонку [[Марыяна Стокс]] у [[Марыяна Стоўкс]]: Памылка ў назове wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Марыяна Стоўкс]] krbe18q4gsz5qgk4g19l2yf5tn4popx 1 258375 2332725 2022-08-16T09:16:02Z Taravyvan Adijene 1924 Taravyvan Adijene перанёс старонку [[Абмеркаваньне:Марыяна Стокс]] у [[Абмеркаваньне:Марыяна Стоўкс]]: Памылка ў назове wikitext text/x-wiki #перанакіраваньне [[Абмеркаваньне:Марыяна Стоўкс]] pdf2ur5xm7bo8ln0bmibkc95u672m53 14 258376 2332728 2022-08-16T09:28:38Z Taravyvan Adijene 1924 стварайце [[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыі]] wikitext text/x-wiki {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Грац}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Штырыі]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Аўстрыі паводле гарадоў]] [[Катэгорыя:Асобы Грацу|Нарадзіліся]] ljsqfmd7txl87cer66cg61cvuj6wmlz 14 258377 2332729 2022-08-16T09:30:55Z Taravyvan Adijene 1924 стварайце [[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыі]] wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Аўстрыі паводле земляў|Штырыя]] [[Катэгорыя:Асобы Штырыі]] rxuejg7iyox9ba2at56b080gr2s0vjp 14 258378 2332730 2022-08-16T09:32:33Z Taravyvan Adijene 1924 стварайце [[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыі]] wikitext text/x-wiki {{Іншыя катэгорыі|Памерлі ў Аўстрыі паводле земляў|Пахаваныя ў Аўстрыі паводле земляў}} [[Катэгорыя:Катэгорыі паводле земляў Аўстрыі]] [[Катэгорыя:Народжаныя паводле частак дзяржаваў|Аўстрыя]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Аўстрыі| Землі]] heounrtnn22wtyv9zqcgv39wlg9bokb 14 258379 2332732 2022-08-16T09:34:22Z Taravyvan Adijene 1924 стварайце [[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыі]] wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Асобы паводле земляў Аўстрыі|Штырыя]] [[Катэгорыя:Штырыя]] owhzmzjmfm3v7xyzsxvdmh6q2y50d4k 14 258380 2332733 2022-08-16T09:36:28Z Taravyvan Adijene 1924 стварайце [[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыі]] wikitext text/x-wiki {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Аўстрыя}} [[Катэгорыя:Народжаныя паводле гарадоў Эўропы]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Аўстрыі| Гарады]] [[Катэгорыя:Асобы па гарадах Аўстрыі| ]] [[Катэгорыя:Народжаныя паводле гарадоў краінаў]] ot0bx5hng1v0anqu4x1qfdn2ojt81ir 14 258381 2332735 2022-08-16T09:38:46Z Taravyvan Adijene 1924 стварайце [[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыі]] wikitext text/x-wiki {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Грац}} [[Катэгорыя:Асобы Штырыі]] [[Катэгорыя:Асобы па гарадах Аўстрыі]] [[Катэгорыя:Грац|Асобы]] kjtczgupldw1err77eykkyb8ifkk04x 14 258382 2332736 2022-08-16T09:40:47Z Taravyvan Adijene 1924 стварайце [[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыі]] wikitext text/x-wiki {{Болей}} [[Катэгорыя:Катэгорыі населеных пунктаў Аўстрыі]] [[Катэгорыя:Гарады Штырыі]] 9mku9wn8ic95a555zbgff5oobqx2se7 14 258383 2332739 2022-08-16T09:43:48Z Taravyvan Adijene 1924 стварайце [[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыі]] wikitext text/x-wiki {{Аўтаазначнік катэгорыі}} [[Катэгорыя:Населеныя пункты Штырыі]] [[Катэгорыя:Гарады Аўстрыі|Штырыя]] rev9cl55d42y134anuj8ownta6l5z2e 14 258384 2332740 2022-08-16T09:45:00Z Taravyvan Adijene 1924 стварайце [[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыі]] wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Населеныя пункты Аўстрыі паводле земляў|Штырыя]] [[Катэгорыя:Геаграфія Штырыі]] d41s5iw17tixzua2xx2n1yfz8nforz3 14 258385 2332741 2022-08-16T09:46:12Z Taravyvan Adijene 1924 стварайце [[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыі]] wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Штырыя]] [[Катэгорыя:Геаграфія паводле земляў Аўстрыі|Штырыя]] dph61nl75giwtwbyvgaww8ggx3md6jj 14 258386 2332742 2022-08-16T09:47:45Z Taravyvan Adijene 1924 стварайце [[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыі]] wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Населеныя пункты паводле адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак першага ўзроўню|Аўстрыя]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Аўстрыі| Землі]] [[Катэгорыя:Геаграфія паводле земляў Аўстрыі| ]] 4dgi1hszu3qicsrsk9ra7vzxdhplgou 14 258387 2332743 2022-08-16T09:49:16Z Taravyvan Adijene 1924 стварайце [[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыі]] wikitext text/x-wiki {{Болей}} [[Катэгорыя:Cetancodontamorpha]] 24o14woknri8uj7ja6m9wjehyyay0dq 14 258388 2332744 2022-08-16T09:50:56Z Taravyvan Adijene 1924 стварайце [[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыі]] wikitext text/x-wiki {{Болей}} [[Катэгорыя:Таксоны, апісаныя ў 2009 годзе]] [[Катэгорыя:Cetruminantia]] [[Катэгорыя:Філягенэтыка]] k5uo5o4x4vfudz9ihkestzmja6henyn 2332754 2332744 2022-08-16T10:02:05Z Taravyvan Adijene 1924 выдаленая [[Катэгорыя:Філягенэтыка]] з дапамогай [[Вікіпэдыя:Прылады/HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Болей}} [[Катэгорыя:Таксоны, апісаныя ў 2009 годзе]] [[Катэгорыя:Cetruminantia]] oqwezgkz06gy1r4r1p0j82tr5n1iooj 14 258389 2332745 2022-08-16T09:52:43Z Taravyvan Adijene 1924 стварайце [[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыі]] wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:2009 год у навуцы]] [[Катэгорыя:Таксоны, апісаныя ў XXI стагодзьдзі|2009]] q251npftfszm3yynk7pd6u2z15nfubt 14 258390 2332746 2022-08-16T09:54:09Z Taravyvan Adijene 1924 стварайце [[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыі]] wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:2000-я ў навуцы]] [[Катэгорыя:2009|Навука]] [[Катэгорыя:Гады ў навуцы]] c2564bs9rvc57i4kqc3b4rjmxelv9i9 14 258391 2332747 2022-08-16T09:55:53Z Taravyvan Adijene 1924 стварайце [[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыі]] wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:XXI стагодзьдзе ў біялёгіі]] [[Катэгорыя:Таксоны паводле году апісаньня|21 стагодзьдзе]] r37533h9rkf0ypnt48wpzyv192u7t3m 14 258392 2332748 2022-08-16T09:57:23Z Taravyvan Adijene 1924 стварайце [[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыі]] wikitext text/x-wiki {{Партал|Біялёгія}} [[Катэгорыя:Біялёгія паводле стагодзьдзяў|21]] [[Катэгорыя:XXI стагодзьдзе ў навуцы|Біялёгія]] 88ugmgt1vuuit17xfq8z0z2qi006rah 14 258393 2332749 2022-08-16T09:59:16Z Taravyvan Adijene 1924 стварайце [[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыі]] wikitext text/x-wiki {{Партал|Біялёгія}} {{Іншыя катэгорыі|Біялёгія паводле гадоў|Біялёгія паводле дзесяцігодзьдзяў}} [[Катэгорыя:Гісторыя біялёгіі| Стагодзьдзі]] [[Катэгорыя:Навука паводле стагодзьдзяў| ]] 0h0z1rpmcwo3soktdan0ntzyvawswj8 14 258394 2332753 2022-08-16T10:01:46Z Taravyvan Adijene 1924 стварайце [[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыі]] wikitext text/x-wiki {{Болей}} [[Катэгорыя:Філягенэтыка]] [[Катэгорыя:Artiofabula]] advn4k7vc4ebbaq7l6a9gsggymwha6m 2332755 2332753 2022-08-16T10:02:31Z Taravyvan Adijene 1924 выдаленая [[Катэгорыя:Філягенэтыка]] з дапамогай [[Вікіпэдыя:Прылады/HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Болей}} [[Катэгорыя:Artiofabula]] s0idf75ilytc3w2n7db0kzczit8vvos 14 258395 2332756 2022-08-16T10:03:05Z Taravyvan Adijene 1924 стварайце [[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыі]] wikitext text/x-wiki {{Болей}} [[Катэгорыя:Філягенэтыка]] [[Катэгорыя:Парнакапытныя]] tklibg6xyorfc1154zb8ku72jxexcj2 14 258396 2332758 2022-08-16T10:05:33Z Taravyvan Adijene 1924 стварайце [[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыі]] wikitext text/x-wiki {{Аўтаазначнік катэгорыі}} {{Болей}} [[Катэгорыя:Таксаномія (біялёгія)]] [[Катэгорыя:Біяінфарматыка]] [[Катэгорыя:Галіны эвалюцыйнай біялёгіі]] [[Катэгорыя:Біялягічная сыстэматыка]] [[Катэгорыя:Разьдзелы генэтыкі]] nrooivj30wzyurrwyvz69aok5939k5h 14 258397 2332762 2022-08-16T10:14:20Z Taravyvan Adijene 1924 ай, закалупаўся wikitext text/x-wiki {{Болей}} [[Катэгорыя:Марская біялёгія]] [[Катэгорыя:Тэрыялёгія]] 8fc7uo31iyfzwjz13ixbvinm9jgv2re