Вікіпэдыя be_x_oldwiki https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D1%9E%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0 MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Мэдыя Спэцыяльныя Абмеркаваньне Удзельнік Гутаркі ўдзельніка Вікіпэдыя Абмеркаваньне Вікіпэдыі Файл Абмеркаваньне файла MediaWiki Абмеркаваньне MediaWiki Шаблён Абмеркаваньне шаблёну Дапамога Абмеркаваньне дапамогі Катэгорыя Абмеркаваньне катэгорыі Партал Абмеркаваньне парталу TimedText TimedText talk Модуль Абмеркаваньне модулю Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 812 2332336 2325038 2022-08-12T00:10:32Z LA.Gloom1nati 75415 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Менск |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Менску |Трансьлітараваная назва = Miensk{{Заўвага|Паводле афіцыйнага напісаньня — Minsk}} |Герб = Coat of arms of Minsk.svg |Сьцяг = Flag_of_Minsk,_Belarus.svg |Гімн = «''Песьня пра Менск''» |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1067 |Статус з = |Магдэбурскае права = 14 сакавіка 1499 |Былыя назвы = |Мясцовая назва = |Вобласьць = |Раён = |Сельсавет = |Гарадзкі савет = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = 348.846223 |Крыніца плошчы = <ref>[http://ate.nca.by/ Адзіны рэестар адміністрацыйна-тэрытарыяльных і тэрытарыяльных адзінак Рэспублікі Беларусь (дадзеная лічба, пачынаючы з 26.03.2012 г., зьяўляецца актуальнай)]</ref> |Вышыня = 220 |Унутраны падзел = [[#Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел|9 раёнаў]] |Колькасьць насельніцтва = 2020600 |Год падліку колькасьці = 2020 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2020" /> |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = 220000 |СААТА = 5000000000 |Выява = Minsk Montage (2015).png |Апісаньне выявы = Віды Менску |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 54 |Шырата сэкундаў = 8 |Даўгата градусаў = 27 |Даўгата хвілінаў = 33 |Даўгата сэкундаў = 41 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = [http://www.minsk.gov.by Менскі гарвыканкам]{{ref-ru}}{{ref-en}} |Дэмонім=мянчук, мянчанка, мянчукі}} '''Менск''' — сталіца й найбуйнейшае [[горад|места]] [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Сьвіслач (басэйн Дняпра)|Сьвіслачы]] пры ўтоку ў ейнае ракі [[Няміга|Нямігі]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Менская вобласьць|Менскае вобласьці]] й [[Менскі раён|Менскага раёну]], аднак не ўваходзіць у йхні склад. Геаграфічныя каардынаты (нулявы кілямэтар): 53° 54' 8" пн. ш., 27° 33' 41" у. д. Плошча 348,85 км²<ref>Указ Президента Республики Беларусь от 26 марта 2012 г. № 141 «Об изменении границ г. Минска и Минского района»</ref>. Насельніцтва на 2020 год — 2 020 600 чалавек<ref name="belstat2020"/>. Знаходзіцца за 70 км на паўночны захад ад [[Геаграфічны цэнтар Беларусі|геаграфічнага цэнтру Беларусі]]. Вузел чыгунак на [[Берасьце]], [[Вільня|Вільню]], [[Гомель]], [[Масква|Маскву]], аўтамабільных дарог на [[Ворша|Воршу]], [[Віцебск]], [[Лагойск]], [[Маладэчна]], [[Ашмяны]], [[Берасьце]], [[Слуцак]], [[Гомель]], [[Магілёў]] і йншыя. Менск — даўняе [[Магдэбурскае права|маґдэбурскае]] места й цэнтар [[Менскі павет|гістарычнага рэґіёну]]. Належыць да ліку старадаўніх местаў Усходняе [[Эўропа|Эўропы]]<ref>{{Кніга|аўтар=Чирский Н. А., Чирский Е. Н.|загаловак=Минск: Путеводитель|месца=Мн.|выдавецтва=Университетское|год=2002|старонкі=8}}</ref>. Сталіца [[Менскае княства|ўдзельнага княства]], найбольшага ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] [[Менскае ваяводзтва|ваяводзтва]] й [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускае Народнае Рэспублікі]]. У наш час палітычны, эканамічны, сацыяльны, культурны й навуковы цэнтар Беларусі. Тут захаваліся падмуркі [[Менская царква|старажытнае царквы]] на [[Замчышча (Менск)|Замчышчы]], [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Менск)|царква Сьвятых Апосталаў Пятра й Паўла]], комплекс [[Сьвята-Духаўскі манастыр базылянак (Менск)|жаночага]] й [[Духаўскі манастыр базылянаў|мужчынскага]] базылянскіх манастыроў Сьвятога Духа, [[Траецкі манастыр базылянак]], комплексы кляштараў [[Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак (Менск)|бэрнардынак з касьцёлам Зьвеставаньня Найсьвяцейшае Панны Марыі]] й [[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар бэрнардынаў (Менск)|бэрнардынаў з касьцёлам Сьвятога Язэпа]] (абодва ў стылі [[віленскае барока|віленскага барока]]), фраґмэнты [[Менскі езуіцкі калегіюм|езуіцкага калеґіюму]] й [[Архікатэдральны касьцёл Імя Найсьвяцейшай Панны Марыі (Менск)|касьцёл Імя Найсьвяцейшае Панны Марыі]], забудова [[Траецкае прадмесьце|Траецкага]] й [[Ракаўскае прадмесьце|Ракаўскага]] прадмесьцяў, [[Гасьціны двор (Менск)|гасьціны двор]], палацы [[Сядзіба Пшазьдзецкіх (Менск)|Празьдзецкіх]] і [[Сядзіба Ваньковічаў (Менск)|Ваньковічаў]], помнікі архітэктуры XII—XIX стагодзьдзяў. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаліся [[Менская ратуша|меская ратуша]] (адноўленая), кляштарныя комплексы [[Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар францішканаў (Менск)|францішканаў з касьцёлам Сьвятога Антонія]], [[Касьцёл Сьвятой Марыі Магдалены і кляштар кармэлітаў (Менск)|кармэлітаў з касьцёлам Сьвятое Марыі Магдалены]] й [[Касьцёл Сьвятога Яна і кляштар баніфратаў (Менск)|баніфратаў з касьцёлам Сьвятога Яна]], помнікі архітэктуры XVI—XIX стагодзьдзяў, [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|зруйнаваныя расейскімі ўладамі]]. Значную частку мясцовых славутасьцяў [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|зьнішчылі за савецкімі часам]]: [[Менскі замак|забудову й культурны пласт замка]], [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|царкву Сьвятога Духа]] ([[рэнэсанс]], адноўленая на захаваных падмурках), кляштарныя комплексы [[Касьцёл Сьвятога Войцеха і кляштар бэнэдыктынак (Менск)|бэнэдыктынак з касьцёлам Сьвятога Войцеха]] (віленскага барока) і [[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|дамініканаў з касьцёлам Сьвятога Тамаша Акўінскага]], вежу й большую частку езуіцкага калегіюму, [[Халодная сынагога (Менск)|Халодную сынагогу]] ([[готыка|ґотыка]]), палацы [[Палац Радзівілаў (Менск)|Радзівілаў]] і [[Палац Сапегаў (Менск)|Сапегаў]], [[Юбілейная капліца (Менск)|Юбілейную капліцу]], [[Няміга (гістарычна-архітэктурны комплекс)|забудову вуліцы Нямігі]], помнікі гісторыі й архітэктуры XI—XIX стагодзьдзяў. == Назва == === Паходжаньне === [[Файл:Miensk. Менск (1510).jpg|значак|Фрагмэнт дакумэнту 1510 году з надпісам: «пісан у Менску»]] [[Файл:Miensk. Менск (G. Mercator, 1554).jpg|значак|Фрагмэнт мапы 1554 году, на якім Менск значыцца як ''Miensko'']] На думку большасьці сучасных дасьледнікаў, [[тапонім]] Менск утварыўся ад назвы невялікае ракі [[Менка|Менкі (Мені, Мены)]]<ref name="be393">{{Літаратура/БелЭн|10к}} С. 393.</ref><ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 53.</ref><ref>{{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)|к}} С. 232—234.</ref> паводле найбольш старажытнае мадэлі — уласная назва ракі + [[суфікс]] -ск<ref name="Lemciuhova">Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Брэсцкая вобласць: нарматыўны даведнік / І. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. Лемцюговай. — Менск: Тэхналогія, 2010.</ref>. Увогуле, у [[айканімія|вайканіміі]] [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічных беларускіх земляў]] суфікс -ск (-цак) ёсьць глыбока традыцыйнай рэліктавай зьявай, якая падкрэсьлівае самабытнасьць беларускага народа й старажытнасьць тэрыторыі ягонага расьсяленьня. Такі суфікс адзначаецца з IX—X стагодзьдзяў, у тым ліку ў назвах двух найстаражытнейшых местаў [[Полацак|Полацку]] й [[Смаленск]]у, засьведчаных летапісамі пад 862 і 863 гадамі. Звыш паловы [[замак|местаў]] з назвамі на -ск, памянёных у летапісах XI стагодзьдзя, прыпадае менавіта на зону фармаваньня [[беларусы|беларусаў]], дзе гэты суфікс выяўляе прадуктыўнасьць і ў наступныя стагодзьдзі. Кожнае трэцяе [[Гарады Беларусі|беларускае места]] зь ліку занесеных у «[[Сьпіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх|Сьпіс рускіх местаў далёкіх і блізкіх]]» канца XIV стагодзьдзя сканчаецца на -ск (-цак)<ref name="Lemciuhova"/>. [[Файл:Miensk. Менск (E. Danti, 1565).jpg|значак|Фрагмэнт мапы 1565 году, на якім Менск значыцца як ''Miensko'']] Назва ракі Менкі, відаць, мае балцкае паходжаньне<ref>[[Вадзім Жучкевіч|Жучкевіч В.]] Адкуль імя твае, сталіца // Беларусь. № 4, 1967. С. 22.</ref> (магчыма, мае зьвязкі зь [[Летувіская мова|летувіскім]] menkos — 'невялікі, слабы, неглыбокі'<ref name="viacorka-karniej">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]], [[Ігар Карней|Карней І.]] [https://www.svaboda.org/a/30131353.html Гарады з «памылкамі» ў назвах: Мінск ці Менск?], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 28 жніўня 2019 г.</ref>). Таксама выказвалася думка, што назва ракі ўтварылася ад слова 'мень', якое азначае рыбу [[мянтуз]] альбо йншыя гладкія й сьлізістыя рыбы<ref name="kuzn">Кузняцоў М. Таямніца далёкіх вякоў // {{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 34.</ref>. [[Файл:Miensk. Менск (G. Gastaldi, 1568).jpg|значак|Фрагмэнт мапы 1568 году, на якім Менск значыцца як ''Miensco'']] Іншыя меркаваньні йснавалі й пра паходжаньне назвы места. Паводле першага зь іх, яна ўтварылася ад слова 'мяняць' (абмен, мена)<ref>[[Уладзімер Караткевіч|Караткевіч У.]] Збор твораў: У 8 т. Т. 8. Кн. 1. П’есы. Нарыс. — Менск: Мастацкая літаратура, 1990. С. 385—570. [https://web.archive.org/web/20100810204141/http://www.uladzimir-karatkevich.com/bibl/bel/naris/zemlia12.html]</ref>. Аднак тагачасны гандаль ня меў такіх маштабаў, каб даць імя [[Менскі замак|замку]], збудаванаму ў 1063 годзе й упершыню памянёнаму пад 1067 годам<ref name="kuzn"/>. Апроч таго, аддзеяслоўныя назоўнікі з асновай «мяняць» у тапаніміцы не сустракаюцца<ref>{{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)|к}} С. 15.</ref>. Яшчэ адна вэрсія ґрунтавалася на народным паданьні, паводле якога заснавальнікам Менску быў вядзьмар-асілак Мянеск, што збудаваў на месцы цяперашняга места свой млын, дзе малоў муку з каменьня<ref>[[Павал Шпілеўскі|Шпілеўскі П.]] Падарожжа па Палессі і беларускаму краю // {{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 31—32.</ref>. На гэтай падставе выказвалася думка, што ймя Мянеска й такім чынам назва места мае зьвязак з [[Індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскім]] [[этымон]]ам ''*men'' — 'мяць, расьціраць', што адпавядае асноўным функцыям Мянеска ў паданьні<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]], Прохараў А., Санько С. Менеск // {{Літаратура/Беларуская міталёгія: Энцыкляпэдычны слоўнік (Менск, 2004)|к}} С. 315.</ref>. Аднак само паданьне (як і йншыя падобныя паданьні) зьявілася пазьней за заснаваньне места як спроба тлумачэньня ягонае назвы, таму ймя Мянеск ёсьць другасным да назвы Менску. Тым часам наяўнасьць у мянескавым млыне сямі колаў, разьмешчаных паміж правым і левым берагам Сьвіслачы, знаходзіць выразныя паралелі ў беларускім фальклёрным матэрыяле<ref>[[Уладзімер Лобач|Лобач У.]] [https://web.archive.org/web/20091223013731/http://kryuja.org/artykuly/lobacz/lobacz_miensk.html#annot_47 Паданьне пра заснаваньне Менска: сымболіка сюжэта й тыпалягічныя паралелі ў беларускім фальклёры], [[Kryŭja]], 7 кастрычніка 2008 г.</ref>. === Варыянты === [[Файл:Mienski paviet. Менскі павет (Vaugondy, 1756).jpg|зьлева|164пкс|значак|Фрагмэнт мапы 1756 году, на якім Менск і [[Менскі павет]] значацца як ''Menski'' і ''Pal. de Menski'' адпаведна]] [[Файл:Miensk. Менск (1751-1800).jpg|значак|значак|Фрагмэнт мапы XVIII ст., на якім Менск значыцца як ''Мянскъ'']] Традыцыйная гістарычная назва места — Менск, [[Наркамаўка|цяперашняя афіцыйная]] — ''Мінск''. У нарматыўным даведніку «[[Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь]]» традыцыйная гістарычная назва Менск фіксуецца як варыянтная. Гэта значыць, што пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа стаць нарматыўнай. У [[Іпацьеўскі летапіс|Йпацьеўскім летапісе]] места ўпамінаецца пад 1067 годам пад назвамі ''Мѣньск'', ''Мѣнескь''. У пазьнейшым [[Радзівілаўскі летапіс|Радзівілаўскім летапісе]] назвы ''Меньск'' і ''Менеск'' пішуцца бязь [[яць]], праз «е». З канца XV ст. зьяўляецца назва Менск бязь мяккага знаку. Аднак яшчэ ў XVI—XVII стагодзьдзях працягвала шырока выкарыстоўвацца форма ''Менеск''. У ліставаньні 1656 году менскага ваяводы Фёдара Арсеньева з маскоўскім гаспадаром [[Аляксей Міхайлавіч|Аляксеем Міхайлавічам]] на адной старонцы граматы словы ''Менеск'', ''Менск'', ''Менскага'' сустракаюцца 18 разоў і ніводнага разу ''Мінск''. У дзьвюх адпісках таго ж ваяводы назвы накшталт ''Менеск'', ''Менск'', ''Менского пов (ету)'' сустракаюцца 12 разоў і толькі аднойчы напісана ''Мінской пов.'' У адпісцы ваяводы Якаўлева 1657 году датычна сойміка менскае шляхты таксама выкарыстоўваюцца толькі форма Менск. Адсюль вынікае, што беларуская [[шляхта]] карысталася толькі гэтай назвай<ref name="pam-1">[[Іван Крамко|Крамко І.]], [[Георгі Штыхаў|Штыхаў Г.]] Калі Менск стаў Мінскам // {{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 34—35.</ref>. У [[Баркулабаўскі летапіс|Баркулабаўскім летапісы]] места ўпамінаецца 6 разоў, зь якіх 5 — у форме Менск і адзін ''Мінск''. [[Файл:Miensk. Менск (1919).jpg|зьлева|164пкс|значак|''Miensk''. Сьцяг Менскага палку стральцоў (''Mienski połk stralcoŭ''), 1919 г.]] [[Файл:Miensk Litoŭski. Менск Літоўскі (A. Jelski, 1900).jpg|значак|''Менск [[Літва старажытная|Літоўскі]]''. З вокладкі кнігі [[Аляксандар Ельскі|Аляксандра Ельскага]], 1900 г.]] Увогуле, першую фіксацыю назвы ''Мінск'' (''Mynsko'') дасьледнікі адзначаюць у лацінамоўнай канцылярскай кнізе пад 1502 годам. Пазьней у польскамоўных дакумэнтах XVІ—XVІІ стагодзьдзяў усё часьцей ужываецца транскрыпцыя ''Minsk''. Прафэсар катэдры беларускае філялёґіі [[Варшаўскі ўнівэрсытэт|Варшаўскага ўнівэрсытэту]] А. Абрэмска-Яблоньска пераканаўча паказала, што назва ''Мінск'' зьявілася пад уплывам польскага [[Мінск Мазавецкі|Мінска Мазавецкага]] на грунце польскае адміністрацыйнае й моўнае экспансіі<ref name="pam-1"/>. Цалкам форма ''Мінск'' (''Міньск'') замяняе Менск у вафіцыйных дакумэнтах толькі ў XVIII ст. разам з выцісканьнем [[старабеларуская мова|старабеларускае мовы]] з афіцыйнага дзяржаўнага ўжытку. З гэтых жа польскіх дакумэнтаў і мапаў па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітае]] яе мэханічна перанесьлі ў расейскія дакумэнты й мапы<ref name="sybeka">{{Літаратура/Менск: Старонкі жыцьця дарэвалюцыйнага гораду (1994)|к}} С. 10.</ref><ref name="pam-2">[[Іван Крамко|Крамко І.]], [[Георгі Штыхаў|Штыхаў Г.]] Калі Менск стаў Мінскам // {{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 36.</ref>. [[Файл:Miensk Vilenski, Pryvakzalny. Менск Віленскі, Прывакзальны (1935) (1).jpg|значак|Шыльда «Менск» на будынку [[Віленскі вакзал (Менск)|Віленскага вакзалу]], 1935 г.]] У канцы XVІІІ ст. напісаньне ''Мінск'' трывала замацавалася ў афіцыйных расейскамоўных дакумэнтах, у той жа час у народнай гаворцы ўжывалася толькі форма Менск<ref>{{Артыкул|спасылка=https://be.wikisource.org/wiki/%D0%A7%D0%B0%D0%BC%D1%83_%D0%BC%D1%8B_%D0%BF%D1%96%D1%88%D0%B0%D0%BC_%D0%9C%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA,_%D0%B0_%D0%BD%D1%8F_%D0%9C%D1%96%D0%BD%D1%81%D0%BA%3F|аўтар=[[Язэп Лёсік|Я. Л-к.]]|старонкі=2|выданьне=[[Звон (газэта)|Звон]]|загаловак=Чаму мы пішам Менск, а ня Мінск?|год=27.VIII.1919|мова=be|нумар=2|месца=Менск}}</ref>. Гэты факт засьведчылі этноґраф [[Павал Шпілеўскі]] ў нататках пра свае падарожжы<ref>[[Павал Шпілеўскі|Шпилевский П.]] Путешествие по Полесью и белорусскому краю. — Минск: «Беларусь», 2003. С. 131—132.</ref> й гісторык [[Аляксандар Ельскі]] ў [[Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў|Ґеаґрафічным слоўніку Каралеўства Польскага й іншых славянскіх краёў]]<ref>[[Аляксандар Ельскі|Jelski A.]] Mińsk // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|6к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_VI/453 453].</ref>, выдадзеным у 1885 годзе. З 1916 году ў асяродзьдзі праґрэсіўнае беларускае йнтэліґенцыі замацавалася назва ''Менск Беларускі''. Яна захоўвалася ў часы нямецкае й польскае акупацыяў, выкарыстоўвалася ў дакумэнтах эміґрацыйных беларускіх урадаў<ref name="sybeka"/>. Традыцыйную гістарычную назву Менск прынялі ў [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспубліцы]], гэтая назва выкарыстоўвалася ў дзяржаўных дакумэнтах<ref name="viacorka-karniej"/>. У [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] яна стала нарматыўнай і выкарыстоўвалася ва ўсіх афіцыйных дакумэнтах, а таксама на дзяржаўным радыё<ref name="5mitau">{{Спасылка|аўтар=Лашкевіч К.|url=http://news.tut.by/society/147246.html|загаловак=5 афіцыёзных міфаў пра Мінск|выдавец=[[TUT.BY]]|дата=11 верасьня 2009}}</ref>. У 1930-я гады назву Менск ужывалі паўсюдна ў Беларусі, яна была звыклай і натуральнай жыхарам рэспублікі<ref name="sur155">[[Васіль Шур|Шур В.]] Беларускія ўласныя імёны: Беларуская антрапаніміка і тапаніміка. — Менск: «Мастацкая літаратура», 1998. С. 155.</ref>. 29 ліпеня 1939 году пастановаю 2-й сэсіі [[Вярхоўны Савет БССР|Вярхоўнага Савету БССР]] места перайменавалі ў «''Мінск''»<ref name="pam-2"/>. Гэтае перайменаваньне адбылося не зь лінгвістычных (аніякіх мовазнаўчых альбо гістарычных аргумэнтаў адпаведная пастанова ня ўтрымлівала), а з сацыяльна-палітычных прычынаў<ref name="sur155"/>, было выкліканае [[Рэпрэсіі ў БССР|ўзмацьненьнем рэпрэсіяў]] супраць беларускіх нацыянальных кадраў<ref name="sybeka"/> і стала замацаваньнем [[Русіфікацыя Беларусі|маскалізацыі беларусаў]] на ўзроўні назваў местаў<ref>[[Уладзімер Ляхоўскі|Ляхоўскі Ў.]] [http://www.polskieradio.pl/zagranica/by/news/print.aspx?id=88157 Дык няўжо ж нам ніколі ня склеіць, ня сшыць], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 30 ліпеня 2008 г.</ref>. 5 верасьня 1991 году [[Менскі гарадзкі савет дэпутатаў|Менскі гарадзкі Савет народных дэпутатаў]] накіраваў [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|Вярхоўнаму Савету]]<nowiki/>прашэньне аб вяртаньні месту гістарычнае назвы Менск, але гэтаму рашэньню было адмоўлена<ref>[https://web.archive.org/web/20071027090940/http://www.lawbelarus.com/local/sub04/texa6636.htm Рашэнне Мінскага гарадскога Савета народных дэпутатаў ад 5 верасня 1991 г. № 167 «Аб гербе г. Мінска і аб вяртаньні гораду яго гістарычнай назвы Менск»]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20090603090229/http://www.nn.by/index.php?c=ar&i=18706 69 гадоў таму Менск стаў Мінскам] // [[Наша Ніва]]. 29 ліпеня 2008 г.</ref>. За вяртаньне назвы «Менск» прагаласавалі 142 дэпутаты пры неабходных 173<ref name="5mitau" />. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Гісторыя Менску|Храналёгія Менску}} === Раньнія часы === [[Файл:Miensk. Менск (1772) (2).jpg|значак|зьлева|164пкс|Гравюра Менску, 1772 г.]] [[Файл:Miensk, Trajeckaja hara. Менск, Траецкая гара (XIX) .jpg|значак|Панарама Менску з боку [[Траецкае прадмесьце|Траецкае Гары]], пачатак XIX ст.]] Дакладная дата заснаваньня Менску невядомая. Паводле археаляґічных зьвестак, найбольш старажытныя паселішчы на тэрыторыі сучаснага места йснавалі яшчэ ў IX ст., калі даліну ракі Сьвіслачы засялялі плямёны [[крывічы|крывічоў]] і [[дрыгавічы|дрыгавічоў]]. Каля 980 году гэтая тэрыторыя ўвайшла ў склад [[Полацкае княства|Полацкага княства]]. Першы пісьмовы ўпамін пра Менск датуецца 1067 годам і зьмяшчаецца ў [[Аповесьць мінулых часоў|Ваповесьці мінулых часоў]], калі злучаныя войскі князёў Яраславічаў (кіеўскага — Ізяслава, пераяслаўскага — Сьвятаслава й чарнігаўскага — Усевалада) спалілі места падчас вайны з [[Усяслаў Чарадзей|Усяславам Полацкім]]. Месца й час узьнікненьня Менску ў наш час выклікаюць дыскусіі: адныя дасьледнікі (А. Ясінскі, [[Георгі Штыхаў|Г. Штыхаў]] і йнш.) лічаць, што места ўтварылася яшчэ ў даславянскія часы на рацэ Менцы, за 16 км на захад ад сучаснага цэнтру места, дзе захаваўся комплекс археаляґічных помнікаў, і быў перанесены на цяперашняе месца па 1085 годзе, калі яго ў другі раз спалілі кіеўскія войскі. На думку йншых дасьледнікаў, [[дзяцінец]] (пазьней [[Менскі замак]]) збудавалі на правым беразе ракі Сьвіслачы пры ўтоку ў яе ракі Нямігі напярэдадні падзеяў 1067 году дзеля абароны паўднёвых межаў Полацкага княства. У канцы XI — пачатку XII стагодзьдзяў Менск стаў сталіцай [[Менскае княства|удзельнага княства]]. Першым князем менскім быў [[Глеб Усяславіч]], потым княствам валодалі ягоныя нашчадкі Глебавічы. У 1116 годзе Менск вытрымаў амаль 2-месячную аблогу войскаў кіеўскага князя Ўладзімера Манамаха, але ў 1119 годзе места захапілі й далучылі да Кіева. Князя Глеба Ўсяславіча зьняволілі ў кіеўскай вязьніцы, дзе ён і памёр. Зь сярэдзіны XII ст. Менск зноў стаў сталіцай незалежнага княства, менскія князі вялі барацьбу за [[гегемонія|геґемонію]] ў Полацкай зямлі й неаднакроць займалі полацкі сталец. Палітычнае ўзвышэньне й зручнае ґеаґрафічнае становішча спрыялі эканамічнаму ўзросту Менску й ягонаму пераўтварэньню ў рамесна-гандлёвы цэнтар. === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Miensk, Pahonia. Менск, Пагоня (1720) (2).jpg|значак|зьлева|164пкс|Герб [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]], каля 1720 г.]] [[Файл:Mienskaja ratuša. Менская ратуша (1800).jpg|значак|[[Высокі Рынак]], каля 1800 г.]] У XIII ст. узмацніліся зьвязкі Менскага княства з [[Наваградак|Наваградкам]], пазьней — зь [[Вільня]]й і [[Трокі|Трокамі]]<ref name="evkl285">[[Расьціслаў Баравы|Баравы Р.]] Менск // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 285.</ref>. Зь сярэдзіны 1240-х гадоў, на запрашэньне мясцовых баяраў, у Наваградку пачаў княжыць [[Міндоўг]], што паспрыяла ўтварэньню [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Пад 1326 годам упамінаецца, што ў [[Ноўгарад]]зе ў складзе пасольства вялікага князя літоўскага [[Гедымін]]а быў князь менскі Васіль. У грамаце 1387 году Менск выступае другім (пасьля Полацку) вялікім местам у цэнтральнай і ўсходняй частках сучаснае Беларусі. У 1390 годзе [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Ягайла]] заснаваў на [[Траецкае прадмесьце|Траецкай Гары]] [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і Ўнебаўзяцьця Найсьвяцейшай Марыі Панны (Менск)|першы касьцёл]]. Паводле дакумэнтаў канца XVI ст., у Менску таксама было 10 прыходзкіх цэркваў і 4—5 манастырскіх. 15 ліпеня 1410 году Менская [[харугва]] ўзяла ўдзел у пераможнай [[Грунвальдзкая бітва|Ґрунвальдзкай бітве]]. Паводле [[Гарадзельская унія|Гарадзельскай уніі]] 1413 году места ўвайшло ў [[Віленскае ваяводзтва]]. Па сьмерці вялікага князя [[Вітаўт]]а, за часамі змаганьня за сталец Вялікага Княства Літоўскага паміж [[Сьвідрыгайла]]м і [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонтам Кейстутавічам]] у 1433 (альбо 1434) годзе Менск захапілі аддзелы Сьвідрыгайлы, якія спалілі места й палянілі ягоных жыхароў. У 1444 годзе, паводле граматы вялікага князя, Менск уваходзіў у лік 14<ref name="evkl286">[[Расьціслаў Баравы|Баравы Р.]] Менск // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 286.</ref> найбольш разьвітых местаў Вялікага Княства Літоўскага. У 2-й палове XV ст. утварыўся [[Менскі павет]] Віленскага ваяводзтва. 14 сакавіка 1499 году вялікі князь [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] надаў Менску [[Магдэбурскае права|Маґдэбурскае права]]{{Заўвага|Привилей месту Менскому, на право майдеборское и иные вольности. 14.03.1499 г. // АЗР Т. 1: 1340—1506. — Спб., 1846. № 165. С. 187—189.}}. Кіраваньне местам перайшло да [[магістрат|маґістрат]]у, у склад якога ўваходзілі 12 радцаў на чале з [[войт]]ам і 2 бурмістрамі. У 1513 годзе ў [[Менскі замак|Менскім замку]] адкрыўся першы шпіталь — прытулак пры Ўзьнясэнскім манастыры для хворых і калек. У 1505 годзе Менск захапілі й спалілі крымскія татары, ацалеў толькі замак. У 1508 годзе падчас бунту [[Міхал Глінскі|М. Глінскага]] Менск вытрымаў амаль месячную аблогу, пазьней ваколіцы места 3—4 разы спусташалі маскоўскія войскі (апошнім разам у 1519 годзе<ref name="evkl287">[[Расьціслаў Баравы|Баравы Р.]] Менск // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 287.</ref>). У 1547 годзе вялізны пажар зьнішчыў [[Менскі замак]] і амаль усё места, вынікам чаго сталася пераплянаваньне Менску зь пераносам мескага цэнтру на Новае, альбо Высокае Места<ref name="evkl287"/>. У сярэдзіне XVI ст. у месьце было 300 двароў, 35 вуліцаў і завулкаў. У 1564 годзе ў Менску ўзьнікла [[кальвінізм|кальвінісцкая]] супольнасьць. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў места стала сталіцай [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]], найбольшага ў Вялікім Княстве Літоўскім. У склад ваяводзтва ўваходзілі 60 местаў і мястэчак. [[Файл:Alaksandar. Аляксандар (J. Smuglevič, 1822).jpg|164пкс|значак|зьлева|Вялікі князь [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]]]][[Файл:Miensk. Менск (1868).jpg|значак|Панарама места з боку [[Раманаўская Слабада|Раманаўскае Слабады]], 1868 г.]] 16 ліпеня 1569 году жыхары Менску атрымалі дазвол збудаваць гасьціны двор — буйны гандлёвы комплекс; той жа прывялей лічыцца пунктам адліку йснаваньня ў месьце [[цэх]]аў, заснаваных на клясычных эўрапейскіх прынцыпах. У 1582 годзе ў Менску зьявілася мураваная [[Менская ратуша|ратуша]]<ref>Дзянісаў У. Сімвалы горада і Менскага ваяводства: Ратуша // {{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 213.</ref>, на вежы якой празь некаторы час усталявалі першы мескі гадзіньнік<ref>[[Уладзімер Дзянісаў|Дзянісаў У.]] Менская ратуша // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 289.</ref>. У 1588—1755 гадох праз год, паводле чаргі з Наваградкам, у Менску праходзілі сэсіі [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскага трыбуналу]]. 12 студзеня 1591 году [[Сьпіс польскіх манархаў|кароль]] і [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Жыгімонт Ваза]] надаў месту герб «''фикгуру внебовзятья панны Марыи''»<ref>[[Анатоль Цітоў|Цітоў А.]]. Сімвалы горада і Менскага ваяводзтва: Пячаткі і герб // {{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 215.</ref>. У 1592 годзе пры саборнай царкве адкрылася першая [[Брацкія школы ў Вялікім Княстве Літоўскім|брацкая школа]]. У 1605 годзе ў Менску заснавалі [[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|кляштар дамініканаў]]<ref>[[Уладзімер Дзянісаў|Дзянісаў У.]] Менскі кляштар дамініканцаў // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 294.</ref> — першы вядомы кляштар у месьце, а ў 1611 годзе — Петрапаўлаўскі манастыр<ref>[[Расьціслаў Баравы|Баравы Р.]] Менскі Петрапаўлаўскі манастыр // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 296.</ref>, адзіны асяродак супраціўнікаў [[Берасьцейская унія|Берасьцейскае ўніі]] ў месьце на працягу XVII—XVIII стагодзьдзяў. У 1620 годзе ў Менску наладзілі рэгулярнае паштовае злучэньне зь іншымі буйнымі местамі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітае]]. Да сярэдзіны XVII ст. места атрымала абарончую лінію зь землянога вала й бастыёнаў, пры якіх існавалі Койданаўская, Лошыцкая й Юраўская брамы. У [[Вайна Расеі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|вайну Маскоўскае дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] 3 ліпеня 1655 году Менск захапіла маскоўскае войска<ref>Соўсь Г. [http://www.svaboda.org/content/Article/1181469.html 3 ліпеня 1655 году расейскае войска захапіла Менск] // «[[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]]», 3 ліпеня 2008 г.</ref>. За наступныя чатыры гады акупацыі места вельмі моцна пацярпела ад рабаваньняў і амаль спусьцела<ref name="evkl288">[[Расьціслаў Баравы|Баравы Р.]] Менск // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 288.</ref>. У 1656 годзе поп [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскае царквы]] Йван, які ў гэты час быў у Менску, напісаў ліст свайму гаспадару [[Аляксей Міхайлавіч|Аляксею Міхайлавічу]], у якім прасіў грошай, а таксама засьведчыў, што акупацыйная маскоўская залёга{{Заўвага|Беларускі Архіў. Т.3. — Менск, 1930. С. 192.}}<ref>{{Літаратура/Невядомая вайна: 1654—1667|к}}</ref>: {{Цытата| усе татары ды мардва, — расейскага анічога ня ведаюць {{арыгінал|ru|все татары да мордва, — рускава ничего не знают}} }} [[Файл:Alaksandar Słuška. Аляксандар Слушка (XVII).jpg|164пкс|значак|зьлева|[[Аляксандар Слушка|А. Слушка]], фундатар [[Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак (Менск)|менскіх бэрнардынак]]]] [[Файл:Miensk, Franciškanskaja-Juraŭskaja. Менск, Францішканская-Юраўская (1875).jpg|значак|[[Вуліца Леніна (Менск)|Францішканская вуліца]], 1875 г.]] 3 ліпеня 1660 году войскі [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] й [[Польшча|Каралеўства Польскага]] вызвалілі Менск з-пад маскоўскае акупацыі<ref>{{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 24.</ref>. На 1667 год у месьце было каля 300 двароў. Таго ж году яно стала часткай першага ў Вялікім Княстве Літоўскім міждзяржаўнага паштовага маршруту [[Вільня]] — Менск — [[Магілёў]] — [[Смаленск]] — [[Масква]]. У 2-й палове XVII ст. падарожнікі адзначалі ў Менску шматлікія цэрквы й камяніцы, разьвіты гандаль. У 1697 годзе Менск моцна пацярпеў ад пажару. За часамі [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікае Паўночнае вайны]] (1700—1721) празь места некалькі разоў у 1706—1708 і 1720 гадох праходзілі маскоўскія й швэдзкія войскі. Маскоўская кавалерыя разам з [[Калмыкі|калмыкамі]] разрабавала [[Траецкі манастыр базылянак]], [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|царкву Сьвятога Духа]] й іншыя цэрквы й манастыры, на заклік [[Менскае праваслаўнае брацтва|Менскага праваслаўнага брацтва]] месьцічы далі збройны адпор захопнікам<ref>[[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Арлоў У.]] Якая роля ў нашай гісторыі належыць Пятру I? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 47.</ref>. У 1708 годзе ў Менску была маравая пошасьць і вялікі пажар. Нават у сярэдзіне XVIII ст. гэтыя падзеі адбіваліся на ўзроўні сацыяльна-эканамічнага разьвіцьця места. У 1713 годзе [[Менскі езуіцкі калегіюм|рэзыдэнцыя езуітаў у Менску]] атрымала статус [[калегіюм|калеґіюм]]у — навучальнае ўстановы, што давала адукацыю на ўзроўні гуманітарнага ўнівэрсытэту<ref>{{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)|к}} С. 168.</ref>. У 1749 годзе побач зь езуіцкім касьцёлам збудавалі аптэку зь лябараторыяй (першая меская аптэка адкрылася яшчэ ў 1659 годзе). Па скасаваньні ордэна езуітаў у 1773 годзе, калеґіюм пераўтварылі ў сьвецкую навучальную ўстанову — [[Менская гімназія|Менскую гімназію]]. На 1775 год у Менску было больш за 400 двароў (у канцы XVIII ст. — да 1000 двароў), на 1790 год — больш за 40 вуліцаў і завулкаў. У 1783 годзе зьявіўся першы плян забудовы места. Згодна з пастановай [[магістрат]]у 1786 году, на ўсіх будынках ўсталявалі нумары. У 1791 годзе ў Менску адкрыўся шпіталь войска Вялікага Княства Літоўскага. У 1790-я гады ў месьце было 89 крамаў, штогод праводзіліся 2 кірмашы, якія цягнуліся каля 2 тыдняў. У канцы XVIII ст. у Менску пачалі выступаць прафэсійныя тэатральныя калектывы (у 1825 годзе пад мескі тэатар адмыслова адрэстаўравалі [[Палац Радзівілаў (Менск)|палац Радзівілаў]] на [[Высокі Рынак|Высокім Рынку]]). <gallery widths="150" heights="150" class="center" caption="Менск у мастацтве XVIII—XIX стагодзьдзяў"> Файл:Miensk, Vysoki Rynak. Менск, Высокі Рынак (J. Pieška, 1800).jpg|[[Юзэф Пешка|Ю. Пешка]], [[Высокі Рынак]] Файл:Miensk, Vałoki Połackija. Менск, Валокі Полацкія (J. Pieška, 1800).jpg|Ю. Пешка, [[Валокі Полацкія]] Файл:Miensk, Vysoki Rynak. Менск, Высокі Рынак (1834).jpg|Невядомы мастак, [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|царква Сьвятога Духа]] й [[Менская ратуша|ратуша]] Файл:Miensk, Vysoki Rynak. Менск, Высокі Рынак (H. Hierasimovič, 1839).jpg|Г. Герасімовіч, [[Высокі Рынак]] </gallery><gallery widths="150" heights="150" class="center"> Miensk, Vysoki Rynak. Менск, Высокі Рынак (Lauvergne, 1840) (2).jpg|Б. Лявэрнь, [[Высокі Рынак]] Miensk, Plabanskija Młyny. Менск, Плябанскія Млыны (Lauvergne, 1840) (2).jpg|Б. Лявэрнь, панарама з боку Барысаўскага гасьцінца Miensk, Niamiha-Rakaŭskaja. Менск, Няміга-Ракаўская (D. Strukov, 1864-67).jpg|Д. Струкаў, [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Менск)|Саборная царква]] Miensk, Vysoki Rynak. Менск, Высокі Рынак (N. Orda, 1870-77).jpg|[[Напалеон Орда|Н. Орда]], [[Высокі Рынак]] </gallery> === Пад уладай Расейскае ймпэрыі === [[Файл:Stanisłaŭ Maniuška. Станіслаў Манюшка (J. Lafosse, 1852).jpg|164пкс|значак|зьлева|[[Станіслаў Манюшка]]]] [[Файл:Mienskaja ratuša. Менская ратуша (XVIII).jpg|значак|[[Менская ратуша|Ратуша]], абмеры канца XVIII ст.]] У выніку [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу Рэчы Паспалітае]] (1793 год) Менск апынуўся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскае ймпэрыі]], дзе стаў адміністрацыйным цэнтрам [[Менская губэрня|Менскае губэрні]]. 14 траўня 1795 году расейскія ўлады скасавалі [[Магдэбурскае права|Маґдэбурскае права]], а 29 сьнежня 1796 году — даравалі месту новы герб зь [[Герб Расеі|дзьвюхгаловым арлом]]. У 1793 годзе ўтварылася [[Менская япархія]] [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскае ймпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]), 28 студзеня 1798 году — [[Менская дыяцэзія (гістарычная)|Менская дыяцэзія]] Рыму-Каталіцкае царквы, адкрылася каталіцкая духоўная сэмінарыя (дзейнічала да 1869 году)<ref>{{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 564.</ref>. У 1799 годзе ў месьце зьявілася першая муніцыпальная лякарня. На 1800 год у Менску было 1009 дамоў, зь іх 39 мураваных. У 1803 годзе ўтварыўся аркестар, які выступаў з публічнымі канцэртамі ў мескім парку, а ў сьвяточныя дні — на ґалерэі ратушы. У [[вайна 1812 году|вайну 1812 году]] 8 ліпеня ў Менск увайшлі францускія войскі. 27 ліпеня места стала цэнтрам дэпартамэнту адноўленага [[Напалеон I Банапарт|Напалеонам]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Адміністрацыйная рада Менскага дэпартамэнту наладзіла выпуск першае мескае ґазэты [[Часовая менская газэта|«Тымчасовая ґазэта Менская»]] ({{мова-pl|«Tymczasowa gazeta Mińska»|скарочана}}). 16 лістапада места йзноў занялі расейскія войскі. 30 траўня 1835 году адбыўся моцны пажар, які зьнішчыў амаль усю цэнтральную частку Менску. У 1836 годзе ў месьце адкрылася першая публічная бібліятэка, у 1837 годзе — зьявілася ўласная пажарная каманда. У выніку эпідэміі халеры 1848 году ў Менску загінула 1,1 тыс. чалавек. У 1859 годзе адбыўся ўвод у эксплюатацыю першай на Беларусі тэлеграфнае лініі Менск — [[Бабруйск]]. У 1839 годзе, нягледзячы на ґвалт з боку ўладаў [[Расейская імпэрыя|Расейскае ймпэрыі]], [[Мядзельскі манастыр базылянак|прадстаўнікі менскіх уніятаў]] адмовіліся далучацца да Ўрадавага сыноду Расейскае ймпэрыі<ref>{{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)|к}} С. 187.</ref>. 9 лютага 1852 году, нягледзячы на забарону расейскіх уладаў<ref>Ярмалінская В. Дзе нарадзілася «Ідылія» // {{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 421.</ref>, на сцэне [[Менскі гарадзкі тэатар|Менскага мескага тэатру]] адбылася прэм’ера першае [[беларуская мова|беларускамоўнае]] опэры «[[Ідылія (опэра)|Ідылія]]» на музыку [[Станіслаў Манюшка|С. Манюшкі]] й К. Крыжаноўскага, лібрэта напісаў [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч|В. Дунін-Марцінкевіч]]. У 1857 годзе на загад расейскага цара [[Мікалай I|Мікалая I]] у Менску зьнішчылі [[Менская ратуша|будынак мескае ратушы]] й прылеглы да яе сквэр зь векавых пірамідальных таполяў. Паводле ўспамінаў відавочцаў, ратушу зруйнавалі з наступнай прычыны<ref>{{Літаратура/Рэха даўняга часу|к}} С. 91.</ref>: {{Цытата|…яна сваім існаваньнем нагадвала жыхарам пра звычаі мінулага часу, пра Маґдэбурскае права…}} [[Файл:Wincenty Dunin-Marcinkiewicz 2.jpg|164пкс|значак|зьлева|[[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]]]] [[Файл:Miensk. Менск (1863).jpg|міні|[[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|Паўстанцы]] пад Менскам, 1863 г.]] У 1863—1870 гадох у зьвязку з [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольным паўстаньнем]] царскія ўлады ўвялі ў Менску ваеннае становішча. Нягледзячы на гэта, месьцічы ўзялі актыўны ўдзел у выступленьні<ref>{{Літаратура/БелЭн|10к}} С. 394.</ref>. У 1866 годзе па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады перайменавалі большасьць цэнтральных вуліцаў Менску (агулам 17 назваў<ref>{{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)|к}} С. 220.</ref>), што зьявілася шараговым захадам царызму ў палітыцы [[Маскалізацыя Беларусі|маскалізацыі беларусаў]] і змаганьні з нацыянальна-вызвольным рухам. Іншым кірункам гэтае палітыкі стала [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|руйнаваньне расейскімі ўладамі помнікаў сакральнае архітэктуры]]: у 2-й палове XIX ст. яны зьнішчылі мураваныя касьцёлы [[Касьцёл Сьвятога Яна і кляштар баніфратаў (Менск)|баніфратаў]], [[Касьцёл Сьвятой Марыі Магдалены і кляштар кармэлітаў (Менск)|кармэлітаў]] і [[Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар францішканаў (Менск)|францішканаў]], зьнявечылі касьцёлы [[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар бэрнардынаў (Менск)|бэрнардынаў]] і [[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|дамініканаў]], перабудавалі ў [[мураўёўкі|маскоўскім стылі]] [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|Духаўскую]] й [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Менск)|Петрапаўлаўскую]] цэрквы. У 1871 годзе празь Менск прайшла чыгунка [[Варшава]] — [[Масква]]. У 1873 годзе пачаў дзейнічаць Менскі камэрцыйны банк, у месьце зьявіўся вадаправод<ref>{{Літаратура/Менск: Старонкі жыцьця дарэвалюцыйнага гораду (1994)|к}} С. 124.</ref>. У 1890 годзе ў Менску наладзілі тэлефонную сувязь, а з 1896 году пачала дзейнічаць першая на Беларусі тэлефонная станцыя агульнага карыстаньня. 10 траўня 1892 году адбылося ўрачыстае адкрыцьцё [[конка|конкі]] — першага мескага грамадзкага транспарту. У 1895 годзе ў Менску адкрылася мэтэастанцыя, а 12 студзеня 1895 году — [[Першая менская электрастанцыя|электрастанцыя]]<ref>{{Літаратура/Менск: Старонкі жыцьця дарэвалюцыйнага гораду (1994)|к}} С. 128.</ref>. 26 верасьня 1891 году ў Мескім садзе адбыўся палёт аэранаўта Драўніцкага на паветраным шары й ягоны спуск на парашуце ўласнага вырабу. На 1897 год у Менску было 7476 будынкаў, зь іх 2110 мураваных, 140 вуліцаў і завулкаў; дзейнічалі 18 сакральных будынкаў. У 1870—1880-я гады ў Менску дзейнічалі [[народнікі|народніцкія]] гурткі. 7 красавіка 1876 году адбыўся страйк працоўных чыгуначных майстэрняў, першы ў Менску. 28 траўня 1889 году ў ґазэце «Минскій листокъ» упершыню надрукавалі беларускую паэму «[[Тарас на Парнасе]]». У 1898 годзе ў месьце адбыўся першы зьезд [[РСДРП]], у 1900 годзе ўтварылася [[Сацыял-дэмакратыя Каралеўства Польскага і Літвы|Сацыял-дэмакратыя Каралеўства Польскага й Літвы]]. 18 студзеня 1900 году адбылася першая ў Менску вулічная дэманстрацыя працоўных. Падчас [[рэвалюцыя 1905 году|рэвалюцыі 1905 году]] 16 лютага адбылася палітычная дэманстрацыя й страйк навучэнцаў сярэдніх навучальных установаў; 18 кастрычніка царскія ўлады расстралялі мітынг на Прывакзальным пляцы ([[Курлоўскі расстрэл]]); 8 сьнежня адбыўся ўсеагульны страйк у Менску. 1 сьнежня 1906 году ў Менску ўтварылася беларускае кніжнае аб’яднаньне «Мінчук». [[Файл:Bagdanovich M 2.jpg|164px|значак|зьлева|[[Максім Багдановіч]]]] [[Файл:Miensk, Vysoki Rynak-Daminikanskaja. Менск, Высокі Рынак-Дамініканская (1898).jpg|значак|Пустка на месцы [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|зруйнаванае]] ратушы й [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|Духаўская царква]] па [[мураўёўкі|маскоўскай перабудове]], 1898 г.]] 21 жніўня 1911 году ў прадмесьці [[Камароўка (Менск)|Камароўцы]] заснавалі [[Менская балотная досьледная станцыя|Менскую балотную досьледную станцыю]] — першую дзяржаўную навуковую ўстанову ў Беларусі. На 1913 год у Менску было 10,3 тыс. будынкаў (зь іх 15% мураваныя), 305 вуліцаў і завулкаў, працавалі 104 фабрыкі, заводы й мануфактуры, на якіх было 5,1 работнікаў. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першае сусьветнае вайны]] ў 1915 годзе Менск стаў прыфрантавым местам. Дзейнічаў [[Менскі аддзел Беларускага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны]]. Па Лютаўскай рэвалюцыі 1917 году тут утварыўся [[Менскі Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў]]. У красавіку — ліпені ў Менску адбыліся зьезды беларускіх нацыянальных арґанізацыяў, беларускіх нацыянальных арґанізацыяў і партыяў. 20 красавіка (3 траўня) 1917 году жыхары места ўпершыню змаглі ўрачыста адзначыць гадавіну прыняцьця [[Канстытуцыя 3 траўня 1791 году|Канстытуцыі 3 траўня]]<ref>{{Літаратура/Паміж надзеяй і непакоем (2007)|к}} S. 114—115.</ref>. У лістападзе 1917 году ў Менску ўтварыўся каардынацыйны цэнтар беларускага нацыянальна-вызвольнага руху — [[Вялікая беларуская рада]]. 5 сьнежня ў месьце распачаўся [[Першы Ўсебеларускі кангрэс]]. У ноч з 17 на 18 сьнежня (паводле старога стылю) бальшавікі разагналі зьезд. 18 сьнежня дэлегаты Рады Ўсебеларускага кангрэсу, у складзе 56 чалавек на чале зь [[Язэп Лёсік|Язэпам Лёсікам]], патаемна сабраліся ў чыгуначным дэпо пад аховай рабочае дружыны й пастанавілі падпарадкаваць сабе [[Цэнтральная Беларуская Вайсковая Рада|Цэнтральную Беларускую Вайсковую Раду (ЦБВР),]] а таксама выдзелілі з свайго складу кіроўны орган — Выканаўчы Камітэт Рады Ўсебеларускага кангрэсу. Ён стаў юрыдычным і маральным пераемнікам усяе ўлады, якая належала Першаму Ўсебеларускаму кангрэсу. Выканаўчы камітэт Усебеларускага кангрэсу атрымаў даручэньне, як толькі будзе магчымым, узяць уладу на Беларусі ў свае рукі й рыхтавацца да гэтага вырашальнага моманту. 19 лютага 1918 году беларускія й польскія месьцічы супольна вызвалілі Менск ад бальшавікоў; палякі загадвалі адміністрацыяй заходняй, большай часткі места, беларусы — усходняй<ref name=tara>{{Літаратура/Паміж надзеяй і непакоем (2007)|к}} S. 144—146.</ref>. 21 лютага 1918 году [[беларуска-польская адміністрацыя Менску]] перадала места войскам [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]]<ref name=tara/>. <gallery widths="150" heights="150" class="center" caption="Места на старых здымках і паштоўках"> Файл:Miensk, Trajeckaje pradmieście. Менск, Траецкае прадмесьце (1863).jpg|Панарама з боку [[Татарская Слабада|Татарскіх агародаў]], 1863 г. Файл:Miensk, Vysoki Rynak. Менск, Высокі Рынак (1865).jpg|[[Высокі Рынак]], каля 1865 г. Файл:Miensk, Vysoki Rynak-Vałockaja. Менск, Высокі Рынак-Валоцкая (1865).jpg|Высокі Рынак ў бок вуліцы Валоцкае, каля 1865 г. Файл:Miensk, Zacharaŭskaja-Zacharaŭski. Менск, Захараўская-Захараўскі (7.08.1918).jpg|Забудова Захараўскае вуліцы </gallery><gallery widths="150" heights="150" class="center"> Файл:Miensk, Padhornaja. Менск, Падгорная (1910) (4).jpg|Забудова Падгорнае вуліцы Файл:Miensk, Zacharaŭskaja-Felicyjanaŭskaja. Менск, Захараўская-Фэліцыянаўская (1915).jpg|[[Таварыства ўзаемнага крэдыту (Менск)|Дом Фота]] на Захараўскай Файл:Miensk, Zacharaŭskaja-Daminikanskaja, Paryž. Менск, Захараўская-Дамініканская, Парыж (1914).jpg|Гатэль «Парыж» на гістарычнай Дамініканскай Файл:Miensk, Nabiarežnaja. Менск, Набярэжная (1911) (2).jpg|Набярэжная Сьвіслачы </gallery> === Найноўшы час === [[Файл:Jazep Liosik.png|164пкс|значак|зьлева|[[Язэп Лёсік]]]] [[Файл:Miensk, BNR. Менск, БНР (1918).jpg|міні|[[Бел-чырвона-белы сьцяг|Беларускі нацыянальны сьцяг]] над будынкам [[Народны сакратарыят БНР|Народнага Сакратарыяту]] [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]] на [[Высокі Рынак|Высокім Рынку]]]] 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Менск абвяшчаўся сталіцай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускае Народнае Рэспублікі]]. У красавіку 1918 году адкрылася Менская вышэйшая музычная школа, неўзабаве пераўтвораная ў [[Беларуская кансэрваторыя|Беларускую кансэрваторыю]]. На базе Менскага пэдагагічнага йнстытуту рыхтавалася адкрыцьцё Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту, таксама плянавалася адкрыцьцё сельскагаспадарчага й політэхнічнага йнстытутаў<ref>[[Анатоль Сідарэвіч|Сідарэвіч А.]] Беларуская Народная Рэспубліка // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 386.</ref>. Жыхары места, а таксама Астрашыцкагарадоцкае, Заслаўскае, Івянецкае, Койданаўскае, Самахвалавіцкае, Сёмкавагарадоцкае й Стаўпецкае воласьцяў Менскага павету атрымалі Пасьведчаньні [[Народны Сакратарыят БНР|Народнага Сакратарыяту БНР]]<ref>{{Літаратура/ВГАБ|4к}} С. 19.</ref>. 5 студзеня<ref name="at">[[Алег Трусаў|Трусаў А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/trusau/05/Невядомыя_беларускія_дзяржавы.html Вялікае Княства Смаленскае] // Наша Слова. № 34 (822), 5 верасня 2007 г.</ref> 1919 году Менск стаў сталіцай [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускае ССР]]. З 8 жніўня 1919 году [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|польскія]] войскі зь невялікімі стратамі занялі места, якое трапіла пад часовую польскую адміністрацыю — Грамадзянскае кіраўніцтва Ўсходніх земляў (ГКУЗ) і з 15 верасьня стала адміністрацыйны цэнтрам Менскае акругі ГКУЗ{{Заўвага|Dz. Urz. ZCZW z 1919 r. Nr 19, poz. 174.}}. У ліпені — кастрычніку 1920 году Менск займалі бальшавікі, потым ізноў палякі. 18 сакавіка 1921 году згодна з [[Рыская мірная дамова 1921 году|Рыскай мірнай дамовай]] места адышло да [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. 18 красавіка 1921 году ў Менску адкрыўся [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт]] і першая навуковая бібліятэка. У 1925 годзе ў Менску й у БССР увогуле пачаліся першыя [[радыё]]перадачы. У 1928 году ў месьце адкрыўся першы хлебазавод<ref>[https://web.archive.org/web/20170727115536/http://www.ctv.by/retro-hlebopekarni-minska-vo-vremya-voyny-fotovideo Ретро: Хлебопекарни Минска во время войны]</ref>. 1 студзеня 1929 году [[Інстытут беларускай культуры|Йнстытут беларускае культуры]], што месьціўся ў Менску з 1922 году, рэарганізавалі ў Беларускую акадэмію навук<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 401.</ref> (цяпер — [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі]]). 13 кастрычніка 1929 году ў месьце адбыўся пуск [[Менскі трамвай|трамвая]]. У 1933 годзе пачаў дзейнічаць [[Мінск-1 (аэрапорт)|менскі аэрапорт]]. У 1936 годзе савецкія ўлады ўзарвалі [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|Духаўскую царкву]], унікальны помнік архітэктуры эпохі [[Рэнэсанс]]у<ref>Квитницкая Е. Д. Особенности средневековых храмов Белоруссии // «Архитектурное наследство» № 23, 1975. С. 85.</ref><ref>{{Літаратура/Рэха даўняга часу|к}} С. 60.</ref><ref name="val68">{{Літаратура/Менск. Стары і новы|к}} С. 68.</ref>. У 1937—1941 гадох ва [[урочышча|ўрочышчы]] [[Курапаты|Курапатах]], што непадалёку ад Менску, [[Рэпрэсіі ў БССР|бальшавікі-сталіністы]] расстралялі паводле розных ацэнак ад 30 000 да 250 000<ref>Winnicki Z. Szkice kojdanowskie. — Wrocław: Wydawnictwo GAJT, 2005. S. 77—78.</ref> (альбо значна больш<ref>Davies N. Powstanie '44. — Kraków: Wydawnictwo Znak, 2004. S. 195.</ref>) жыхароў Беларусі. Сярод іншага савецкія ўлады фізычна й духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а йхныя працы выдалілі з навуковых бібліятэк. Увогуле, была поўнасьцю зьніштожаная беларуская гістарычная школа<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[Arche]] №9, 2009.</ref>. У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 28 чэрвеня 1941 да 3 ліпеня 1944 году Менск знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй. Места было практычна ўшчэнт зруйнаванае агульнымі намаганьнямі нацыстаў і бальшавікоў<ref name="5mitau" />. Аднак найбольш каштоўныя помнікі архітэктуры Менску [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|савецкія ўлады зьнішчылі]] ў паваенныя часы: у 1950 годзе яны ўзарвалі [[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|дамініканскія касьцёл і кляштар]], на аднаўленьне якіх напярэдадні атрымалі кантрыбуцыю ад [[Нямеччына|Нямеччыны]], у 1951 годзе — зьнявечылі [[Архікатэдральны касьцёл Імя Найсьвяцейшай Панны Марыі (Менск)|езуіцкі касьцёл]] і зьнішчылі частку [[Менскі езуіцкі калегіюм|калеґіюму зь вежай]], у 1950-я гады скапалі [[Менскі замак|замкавую гару]] й вывезьлі яе за межы места<ref>{{Літаратура/Менск. Стары і новы|к}} С. 14.</ref>, у сярэдзіне 1960-х гадоў — зьнішчылі [[Касьцёл Сьвятога Войцеха і кляштар бэнэдыктынак (Менск)|бэнэдыктынскія касьцёл з кляштарам]], [[Халодная сынагога (Менск)|Халодную сынаґогу]] (адзіны ў Менску помнік архітэктуры [[готыка|ґотыкі]]) і [[Няміга (гістарычна-архітэктурны комплекс)|забудову вуліцы Нямігі]], у 1984 годзе — зьнішчылі будынак першага мескага тэатру (колішні [[палац Радзівілаў (Менск)|палац Радзівілаў]]). 1 студзеня 1956 году ў Менску пачаліся тэлевізійныя трансьляцыі. 26 чэрвеня 1974 году места атрымала ганаровае званьне «Горад-Герой»<ref>[[Сяргей Шупа|Шупа С.]] [https://web.archive.org/web/20111107170055/http://realaudio.rferl.org/BR/manual/2009/07/07/20608d8c-f0ca-4b66-91b4-d805184688dc.mp3 Радыё Свабода год за годам: 1974] // «[[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]]». 21 ліпеня 2009 г.</ref><ref>[http://ru.wikisource.org/wiki/Указ_Президиума_ВС_СССР_от_26.06.1974_№_6163-VIII Указ Президиума Верховного Совета СССР от 26 июня 1974 года № 6163-VIII «О присвоении городу Минску почётного звания „Город-Герой“»] // Ведомости Верховного Совета СССР, 1974 г., № 27, ст. 394.</ref>. 26 чэрвеня 1984 году адбыўся ўвод у эксплюатацыю [[Менскі мэтрапалітэн|Менскага мэтрапалітэну]]. 27 ліпеня 1990 году Менск стаў сталіцай незалежнае Беларусі. 5 верасьня 1991 году мескія ўлады зацьвердзілі гістарычны герб Менску. У 1993 годзе ў Менску адбыўся Першы зьезд беларусаў сьвету, у 1994 годзе — першая сустрэча беларускае моладзі сьвету<ref name="be395">{{Літаратура/БелЭн|10к}} С. 395.</ref>. У 2004 годзе ў Менску адбудавалі зруйнаваную расейскімі ўладамі [[Менская ратуша|ратушу]], у 2011 годзе — зруйнаваную савецкімі ўладамі [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|царкву Сьвятога Духа]]. {{Гістарычныя раёны Менску}} == Геаграфія == === Рэльеф === Знаходзіцца на паўднёва-ўсходніх схілах [[Менскае ўзвышша|Менскага ўзвышша]]. Сярэдняя вышыня над узроўнем мора 220 м. Найбольш прыпаднятая частка месьціцца ў раёне [[Кальварыя|Кальварыі]]. Ейная абсалютная вышыня 280,4 м. Найніжэйшая адзнака (181,4 м) знаходзіцца на паўднёвым усходзе места ў [[абалона|абалёне]] [[Сьвіслач (басэйн Дняпра)|Сьвіслач]]ы ў раёне [[Чыжоўскае вадасховішча|Чыжоўкі]]. === Клімат === {{Кліматычная інфармацыя |Назва_ў_родным_склоне = Менску |Крыніца = {{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://pogoda.ru.net/climate/26850.htm | загаловак = Клімат Менску | фармат = | назва праекту = | выдавец = | дата = 4 сакавіка 2011 | мова = ru | камэнтар = }} <!-- максымумы і мінімумы тэмпэратур --> | Студзень_абс_макс = 10.3 | Студзень_макс = 2.7 | Студзень_мін = −7.9 | Студзень_абс_мін = −39.1 | Люты_абс_макс = 13.6 | Люты_макс = −1.4 | Люты_мін = −7.2 | Люты_абс_мін = −35.1 | Сакавік_абс_макс = 18.9 | Сакавік_макс = 3.3 | Сакавік_мін = −3.8 | Сакавік_абс_мін = −30.5 | Красавік_абс_макс = 26.0 | Красавік_макс = 11.5 | Красавік_мін = 2.2 | Красавік_абс_мін = −18.4 | Травень_абс_макс = 30.9 | Травень_макс = 18.3 | Травень_мін = 7.5 | Травень_абс_мін = −5 | Чэрвень_абс_макс = 32.5 | Чэрвень_макс = 21.5 | Чэрвень_мін = 11.5 | Чэрвень_абс_мін = 0 | Ліпень_абс_макс = 33.9 | Ліпень_макс = 22.4 | Ліпень_мін = 12.8 | Ліпень_абс_мін = 3.8 | Жнівень_абс_макс = 35.6 | Жнівень_макс = 22.2 | Жнівень_мін = 12.1 | Жнівень_абс_мін = 1.7 | Верасень_абс_макс = 30.3 | Верасень_макс = 15.9 | Верасень_мін = 7.5 | Верасень_абс_мін = −4.7 | Кастрычнік_абс_макс = 24.7 | Кастрычнік_макс = 9.6 | Кастрычнік_мін = 3.0 | Кастрычнік_абс_мін = −12.9 | Лістапад_абс_макс = 16.0 | Лістапад_макс = 2.6 | Лістапад_мін = −1.8 | Лістапад_абс_мін = −20.4 | Сьнежань_абс_макс = 10.3 | Сьнежань_макс = −1 | Сьнежань_мін = −5.7 | Сьнежань_абс_мін = −30.6 | Год_абс_макс = 35.6 | Год_макс = 10.1 | Год_мін = 2.5 | Год_абс_мін = −39.1 <!-- сярэдняя тэмпэратура --> | Студзень_сяр = −5.4 | Люты_сяр = −4.4 | Сакавік_сяр = −0.5 | Красавік_сяр = 6.6 | Травень_сяр = 12.8 | Чэрвень_сяр = 16.3 | Ліпень_сяр = 17.4 | Жнівень_сяр = 16.9 | Верасень_сяр = 11.3 | Кастрычнік_сяр = 6.0 | Лістапад_сяр = 0.3 | Сьнежань_сяр = −3.4 | Год_сяр = 6.1 <!-- колькасьць ападкаў --> | Студзень_ападкі = 42 | Люты_ападкі = 34 | Сакавік_ападкі = 43 | Красавік_ападкі = 44 | Травень_ападкі = 55 | Чэрвень_ападкі = 89 | Ліпень_ападкі = 96 | Жнівень_ападкі = 59 | Верасень_ападкі = 65 | Кастрычнік_ападкі = 50 | Лістапад_ападкі = 48 | Сьнежань_ападкі = 53 | Год_ападкі = 678 <!-- вільготнасьць --> | Студзень_вільготнасьць = 85 | Люты_вільготнасьць = 83 | Сакавік_вільготнасьць = 78 | Красавік_вільготнасьць = 70 | Травень_вільготнасьць = 65 | Чэрвень_вільготнасьць = 71 | Ліпень_вільготнасьць = 73 | Жнівень_вільготнасьць = 73 | Верасень_вільготнасьць = 79 | Кастрычнік_вільготнасьць = 82 | Лістапад_вільготнасьць = 87 | Сьнежань_вільготнасьць = 88 | Год_вільготнасьць = 78 }} Клімат [[Мерны клімат|мерны]] [[Кантынэнтальны клімат|кантынэнтальны]] з значным уплывам [[Атлянтычны акіян|атлянтычнага]] марскога паветра (з частымі [[цыклён]]амі). Сярэдняя гадавая тэмпэратура паветра 5,4°C. Значныя ваганьні сярэдняе тэмпэратуры ў сэзоны: ад −7,3°C у трэцяй дэкадзе студзеня да +18°C у другой-трэцяй дэкадах ліпеня<ref>{{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 18.</ref>. У вапошні час азначылася выразная тэндэнцыя да падвышэньня тэмпэратуры ў зімовы пэрыяд. У сярэднім за год выпадае 646 мм ападкаў, зь якіх 1/3 прыпадае на халодны й 2/3 на цёплы пэрыяд. 12% ападкаў — цьвёрдыя, 13% — мяшаныя, 75% — вадкія<ref name="be393"/>. === Водная сыстэма === Каля места праходзіць [[водападзел]] [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] й [[Чорнае мора|Чорнага мораў]]. Празь Менск цячэ рака Сьвіслач (прыток ракі [[Бярэзіна|Бярэзіны]]), у якую ў межах места ўпадаюць яшчэ шэсьць невялікіх рэчак. Усе яны належаць да Чарнаморскага вадазбору. [[Водна-зялёны дыямэтар Менску]] ўтвараюць вадасховішчы [[Дразды (вадасховішча)|Дразды]], [[Крыніца (вадасховішча)|Крыніца]], [[Чыжоўскае]], [[Камсамольскае возера (Менск)|Камсамольскае]] й іншыя, [[Вялейска-Менская водная сыстэма|Вялейска-Менская]] й [[Сьляпянская водная сыстэма|Сьляпянская]] водныя сыстэмы. === Экалёгія === [[Рэспубліканскі цэнтар радыяцыйнага кантролю і маніторынгу навакольнага асяродзьдзя|Рэспубліканскі цэнтар радыяцыйнага кантролю й маніторынгу навакольнага асяродзьдзя]] кантралюе сярэднія дзённыя [[канцэнтрацыя|канцэнтрацыі]] [[цьвёрдая часьцінка|цьвёрдых часьцінак]] [[РМ-10]], дыяксыду азоту, узровень [[фармальдэгід]]у, дыяксыду вугляроду, дозы [[Гама-выпраменьваньне|гама-выпраменьваньня]]<ref>{{Навіна|аўтар=Янушэўская А. |загаловак=Зьвесткі маніторынгу сьведчаць пра пагаршэньне стану атмасфэрнага паветра ў Менску за апошні тыдзень|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/04/03/295494_295510|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=3 красавіка 2009|дата доступу=28 студзеня 2015}}</ref>. У 2014 годзе выкіды ў паветра сталіцы склалі 185 тыс. тонаў, зь іх 160 тыс. т (звыш 85%) ад транспарту<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Стан паветра ў Мінску стабільна добры|спасылка=http://blr.belta.by/all_news/society/Stan-pavetra--Mnsku-stablna-dobry_i_75438.html|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=27 студзеня 2015|дата доступу=28 студзеня 2015}}</ref>. На 2021 год у межах Менску знаходзіліся 2 рэспубліканскія заказьнікі — [[Лебядзіны заказьнік|Лебядзіны]] й [[Сьціклева]]. == Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел == === Раёны === Цяперашнія афіцыйныя раёны Менску — штучныя негістарычныя ўтварэньні савецкага часу, межы якіх не супадаюць з гістарычнымі мясцовасьцямі места<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/27837792.html Як палюбіць Савецкі раён?], [[Радыё Свабода]], 22.06.2016 г.</ref>. Яны маюць безаблічныя (а часам, увогуле, палітызаваныя ў духу [[Расея|расейскае]] [[Камунізм|камуністычнае]] [[Прапаганда|прапаганды]]) назвы, нададзеныя без уліку мясцовых беларускіх тапанімічных традыцыяў<ref name="viacorka"/>. У зьвязку з значным павелічэньнем насельніцтва места (218 тыс. чалавек) пастановай ЦВК БССР ад 17 сакавіка 1938 году ўтвараліся Сталінскі (з 2 лістапада 1961 году — Заводзкі), Варашылаўскі (з 2 лістапада — Савецкі) і Кагановіцкі (з 20 ліпеня 1957 году — Кастрычніцкі) раёны. Пазьней колькасьць адміністрацыйных раёнаў узрасла да дзевяці: [[Файл:Minsk all districts color-2011-05-02.png|міні|зьлева|395пкс|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Менску]] <div style="padding-top: 4px; margin-left: 400px;"> # {{легенда|#E3D2E3|[[Цэнтральны раён (Менск)|Цэнтральны раён]]}} # {{легенда|#FDFD5D|[[Савецкі раён (Менск)|Савецкі раён]]}} # {{легенда|#7EDBEF|[[Першамайскі раён (Менск)|Першамайскі раён]]}} # {{легенда|#EFDB72|[[Партызанскі раён (Менск)|Партызанскі раён]]}} # {{легенда|#CFDBFD|[[Заводзкі раён (Менск)|Заводзкі раён]]}} # {{легенда|#5DFB5D|[[Ленінскі раён (Менск)|Ленінскі раён]]}} # {{легенда|#F1FBC8|[[Кастрычніцкі раён (Менск)|Кастрычніцкі раён]]}} # {{легенда|#F68282|[[Маскоўскі раён (Менск)|Маскоўскі раён]]}} # {{легенда|#6FA3F1|[[Фрунзэнскі раён (Менск)|Фрунзэнскі раён]]}} </div>{{clear}} === Мікрараёны === {{Мікрараёны Менску|стан=разгарнуць}} Населеныя пункты, што ўвайшлі ў склад Менску: [[Азярышча (мікрараён Менску)|Азярышча]] (1973), [[Бараноўшчына]] (1978), [[Будзілава (Менск)|Будзілава]] (1959), [[Весьнінка]] (1974), [[Вольшава]] (1959), [[Весялоўка]] (1974), [[Вялікае Сьціклева]] (1959), [[Вялікая Сьлепня]] (1966), [[Глінішча (мікрараён)|Глінішча]] (1986), [[Грэбелька]] (1967), [[Дворышча (Менск)|Дворышча]] (1959—1967), [[Дражня (мікрараён Менску)|Дражня]] (1959), [[Дразды (Менск)|Дразды]] (1978), [[Зацішша (Менск)|Зацішша]] (2 вёскі, 1959—1965), [[Зялёны Луг (мікрараён)|Зялёны Луг]] (1976), [[Калёнія (Менск)|Калёнія]] (1959), [[Карзюкі]] (1972), [[Козыраўскае прадмесьце|Козырава]] (1934), [[Крупцы]] (1972), [[Курасоўшчына (мікрараён)|Курасоўшчына]] (1965), [[Лошыцкае прадмесьце|Лошыца-1]] (1986), [[Лошыца-2]] (1959), [[Малая Сьляпянка]] (1981), [[Малы Трасьцянец]] (1992), [[Маляўкі (Менск)|Маляўкі]] (1967), [[Маляўшчына]] (1969), пасёлак [[Мірны (Менск)|Мірны]] (1972), [[Міхалова (мікрараён)|Міхалова]] (1987), [[Мядзьведжына]] (1978), [[Навінкі (Менскі раён)|Навінкі]] (2004), [[Пабалоцьце]] (1972), [[Пасёлак птушкафабрыкі імя Крупскай]] (1974), [[Піянерская]] (1972), [[Пятроўшчына (прадмесьце)|Пятроўшчына]] (1978), [[Сакалянка]] (1959), [[Серабранка (мікрараён)|Серабранка]] (1980), [[Сталовая]] (1959), [[Сьляпянка]] (1959), [[Траскаўшчына]] (1978), пасёлак [[Труд (Менск)|Труд]] (1959), [[Уручча]] (1978), [[Усход]] (1962), [[Чыжоўка (мікрараён)|Чыжоўка]] (1967), [[Вызна|Чырвоная Слабада]] (1967), [[Шчотаўка]] (1959), [[Шэпічы]] (1959), [[Юрэвічы]] (1959). == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:250 barincrement:27 PlotArea = left:50 bottom:20 top:30 right:20 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:2000 ScaleMajor = unit:year increment:250 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:50 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 bar:1600 from:0 till:5 bar:1667 from:0 till:2 bar:1797 from:0 till:6 bar:1800 from:0 till:7 bar:1811 from:0 till:11 bar:1825 from:0 till:16 bar:1860 from:0 till:30 bar:1880 from:0 till:48 bar:1887 from:0 till:70 bar:1896 from:0 till:84 bar:1907 from:0 till:105 bar:1926 from:0 till:132 bar:1939 from:0 till:239 bar:1959 from:0 till:510 bar:1970 from:0 till:917 bar:1979 from:0 till:1262 bar:1985 from:0 till:1457 bar:1996 from:0 till:1700 bar:2006 from:0 till:1741 bar:2011 from:0 till:1864 bar:2019 from:0 till:1992 TextData= fontsize:10px pos:(80,245) text:Дынаміка зьмяненьня колькасьці насельніцтва Менску (тыс. чал.) </timeline> </div> * '''XVI стагодзьдзе''': 1600 год — 4—5 тыс. чал.<ref name="evkl287"/> * '''XVІI стагодзьдзе''': 1667 год — 2 тыс. чал.{{Заўвага|па [[Вайна Расеі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|спусташэньні маскоўскімі войскам]]; у той жа час, у параўнаньні з даваеннымі зьвесткамі колькасьць насельніцтва Менскага павету скарацілася амаль на 62%}}<ref>{{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)|к}} С. 105.</ref> * '''XVІII стагодзьдзе''': 1797 год — 5794 чал., зь іх шляхты каля 12%, духоўнага стану 2,5%, разначынцаў і часовых жыхароў 4,5%<ref>[[Яфрэм Карпачоў|Карпачоў Я.]] Мінск у канцы XVII—XVIII ст. // {{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 258.</ref>; 1800 год — 6656 чал., у тым ліку 3182 юдэяў<ref>{{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)|к}} С. 233.</ref> * '''ХIХ стагодзьдзе''': 1811 год — 11,2 тыс. чал.; 1812 год — 3480 чал.; 1825 год — 15,6 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)|к}} С. 232.</ref>; 1858 год — 23 006 чал., у тым ліку паводле веры: 6951 каталікоў, 3526 праваслаўных, 11 971 юдэяў, 119 пратэстантаў, 439 магамэтанаў<ref name="ehb154">Філатава А. Мінск // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 154.</ref>; 1860 год — 26 760 чал.<ref name="ehb154"/>; 1880 год — 48 тыс. чал.; 1887 год — 70 тыс. чал.; 1 студзеня 1896 году — 83 880 чал. (42 668 муж. і 41 212 жан.), у тым ліку паводле веры: праваслаўных 20 882, каталікоў 16 875, пратэстантаў 862, старавераў 62, юдэяў 43 658, магамэтанаў 1417, іншых 124; паводле [[Стан (сацыяльная група)|стану]]: шляхты 3162, духоўнага стану 523, ганаровых грамадзянаў і купцоў 1248, мяшчанаў 59 256, сялянаў 17 412, вайсковага стану 1870, замежных падданых 186, іншых 223<ref>{{Літаратура/ЭСБЕ}}</ref>; 1897 год — 90,9 тыс. чал.<ref>[[Уладзімер Філякоў|Філякоў У.]] Мінск // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 154.</ref> * '''ХХ стагодзьдзе''': 1907 год — 105 203 чал., у тым ліку 33 238 праваслаўных, 14 958 каталікоў, 836 пратэстантаў, 97 старавераў, 54 554 юдэяў, 1420 магамэтанаў<ref>{{Літаратура/Даведнік па Літве і Беларусі}}</ref>; 1909 год — паводле афіцыйных расейскіх зьвестак, [[жыды]] складалі 43,3% жыхароў, расейцы — 34,8%, палякі — 11,4%, беларусы — 8,2%, татары — 1,3%, немцы — 0,9%<ref>{{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)|к}} С. 234.</ref>. 1913 год — 106,7 тыс. чал.<ref>Філякоў У. Мінск // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 155.</ref> 1926 год — 131,6 тыс. чал.; 17 студзеня 1941 году — 270,4 тыс. чал.<ref name="ehb157">[[Леанід Лыч|Лыч Л.]] Мінск // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 157.</ref>; 1 жніўня 1950 году — 273,6 тыс. чал.<ref name="ehb158">[[Валянціна Грыгор'ева|Грыгор’ева В.]], [[Алесь Скараход|Скараход А.]] Мінск // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 158.</ref> 1959 год — 509,5 тыс. чал.; 1970 год — 916,6 тыс. чал.<ref name="ehb158"/>; 1973 год — 1037,5 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/Вялікая Савецкая Энцыкляпэдыя (3 выданьне)}}</ref>; 1979 год — 1261,9 тыс. чал.<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.world-gazetteer.com/wg.php?x=1230970461&men=gpro&lng=en&des=wg&geo=-43&srt=npan&col=adhoq&msz=1500&pt=c&va=&geo=518096755 | загаловак = Менск | фармат = | назва праекту = | выдавец = [http://www.world-gazetteer.com World Gazetteer] | дата = 4 сакавіка 2011 | мова = en | камэнтар = }}</ref>; 1980 год — 1308,6 тыс. чал.<ref name="ehb158"/>; 1985 год — 1457,0 тыс. чал.<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.world-gazetteer.com/wg.php?x=1230970461&men=gpro&lng=en&des=wg&geo=-43&srt=npan&col=adhoq&msz=1500&pt=c&va=&geo=518096755 | загаловак = Belarus. Historical demographical data of the urban centers | фармат = | назва праекту = | выдавец = [http://www.populstat.info Populstat.info] | дата = 4 сакавіка 2011 | мова = en | камэнтар = }}</ref>; 1989 год — 1607 тыс. чал.<ref name="ehb159">Грыгор’ева В., Скараход А. Мінск // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 159.</ref>; 1991 год — 1633,6 тыс. чал.; 1996 год — 1700 тыс. чал.; 1999 год — 1729 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|10к}} С. 391.</ref> * '''ХХI стагодзьдзе''': 2006 год — 1741 тыс. чал.; 2009 год — 1829 тыс. чал.; 2011 год — 1864,1 тыс. чал.; 2014 год — 1921,9 тыс. чал.<ref name="belstat-demogr">{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/solialnaya-sfera/demografiya_2/g/chislennost-naseleniya-po-oblastyam-i-g-minsku/|загаловак = Численность населения по областям и г. Минску|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]] |дата = 11 сакавіка 2016 |мова = ru |камэнтар =}}</ref>; 2016 год — 1 959 781 чал.<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 1 974 819 чал.<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 1 982 444 чал.<ref name="belstat2018">[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782 Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2019 год — 1 992 685 чал.<ref name="belstat2020">[https://web.archive.org/web/20210308142230/https://www.belstat.gov.by/upload/iblock/e6f/e6f80e95b0b19ac31f3c6931e2359502.pdf Численность населения на 1 января 2020 г. по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> Згодна зь перапісам 1999 году, паводле нацыянальнасьці ў Менску было 79,3% беларусаў, 15,7% расейцаў, 2,4% палякаў, 1% украінцаў, 0,6% габрэяў, 0,1% летувісаў, 0,1% татараў, 0,1% цыганаў і іншых. Згодна зь перапісам 2009 году беларусы складалі 79,3%, расейцы — 10%, украінцы — 1,5%, іншыя — 9,2%<ref name="belstat-national">{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/publications/national_structure_minsk-city.rar |загаловак = Перапіс насельніцтва-2009 |фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]] |дата = 4 сакавіка 2011 |мова = ru |камэнтар =}}</ref>. === Адукацыя === [[Файл:Акадэмія навук 4.jpg|міні|Акадэмія навук]] У Менску працуе 818 навучальных установаў — ад дашкольных да вышэйшых. Пад кіраваньнем камітэту па адукацыі Менгарвыканкаму знаходзіцца 760 адукацыйных установаў, у ліку якіх 405 установаў дашкольнае адукацыі, 27 — прафэсійна-тэхнічнае адукацыі, 24 — пазашкольнае адукацыі й выхаваньня. У сетцы ўстановаў агульнае сярэдняе адукацыі функцыянуе 251 установа, у тым ліку 2 ліцэі, 2 гімназіі-каледжы, 34 гімназіі, 10 пачатковых школаў, 4 школы-садкі, 184 агульнаадукацыйныя школы, 5 школаў-інтэрнатаў, 6 вячэрніх школаў. У 2010—2011 навучальным годзе працавалі 2 беларускамоўныя садкі й 135 дашкольных групаў зь беларускай мовай навучаньня<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Яўген Валошын|Валошын Я.]] |загаловак=Сухараўскі сьпіс|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=77363|выданьне=[[Звязда|Зьвязда]]|тып=[[газэта]]|год=8 красавіка 2011|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2011-04-08 65 (26929)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/77378/8kras-9.indd.pdf 9]|issn=1990-763x}}</ref>. Дзеля навучаньня й выхаваньня дзяцей з асаблівасьцямі псыха-фізычнага разьвіцьця йснуе дыфэрэнцыяваная сетка ўстановаў і структураў спэцыяльнае адукацыі: 8 спэцыяльных школаў (школаў-інтэрнатаў), 9 Цэнтраў карэкцыйна-разьвівальнага навучаньня й рэабілітацыі, інтэґраваныя й спэцыяльныя клясы ў 93-х сярэдніх школах; у 262 дашкольных установах спэцыяльныя групы, пункты карэкцыйна-пэдагагічнае дапамогі й інтэґраваныя групы. З мэтай арганізацыі вольнага часу навучэнцаў і студэнцкае моладзі функцыянуюць 13 раённых цэнтраў пазашкольнае працы, Менскі дзяржаўны палац дзяцей і моладзі, дзяржаўны турыстычна-экалягічны цэнтар, 7 спартовых дзіцяча-юнацкіх школаў алімпійскага рэзэрву, 9 дзіцяча-юнацкіх клюбаў фізычнае падрыхтоўкі. У Менску працуе 31 вышэйшая й 27 сярэдніх спэцыяльных навучальных установаў. Найбольш пашыранай і запатрабаванай зьяўляецца дзённая форма навучаньня, паводле якой займаецца 2/3 студэнтаў. У наш час нацыянальная вышэйшая школа рыхтуе адмыслоўцаў у 360 спэцыяльнасьцяў і ў больш за 1000 кірунках і спэцыялізацыях<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://minsk.gov.by/ru/tempage/science/ |загаловак = Навука і адукацыя Менску |фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Мінгарвыканкам]] |дата = 4 сакавіка 2011 |мова = ru |камэнтар =}}</ref>. [[Файл:BSU law faculty.jpg|міні|Адкрыцьцё новага будынка [[Юрыдычны факультэт БДУ|юрыдычнага факультэту]] Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] '''Вышэйшыя навучальныя ўстановы''' (дзяржаўныя): * [[Акадэмія кіраваньня пры Прэзыдэнце Рэспублікі Беларусь]] * [[Акадэмія МУС Беларусі|Акадэмія Міністэрства ўнутраных справаў Рэспублікі Беларусь]] * [[Беларуская дзяржаўная акадэмія мастацтваў]] * [[Беларуская дзяржаўная акадэмія музыкі]] * [[Беларуская дзяржаўная сельскагаспадарчая акадэмія]] * [[Беларускі дзяржаўны аграрны тэхнічны ўнівэрсытэт]] * [[Беларускі дзяржаўны мэдычны ўнівэрсытэт]] * [[Беларускі дзяржаўны пэдагагічны ўнівэрсытэт імя Максіма Танка]] * [[Беларускі дзяржаўны тэхналягічны ўнівэрсытэт]] * [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт]] * [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт інфарматыкі і радыёэлектронікі|Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт інфарматыкі й радыёэлектронікі]] * [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт культуры і мастацтваў|Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт культуры й мастацтваў]] * [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт фізычнай культуры|Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт фізычнае культуры]] * [[Беларускі дзяржаўны эканамічны ўнівэрсытэт]] * [[Беларускі нацыянальны тэхнічны ўнівэрсытэт]] * [[Вайсковая акадэмія Рэспублікі Беларусь]] * [[Вышэйшы дзяржаўны каледж сувязі]] * [[Камандна-інжынэрны інстытут Міністэрства па надзвычайных сытуацыях Рэспублікі Беларусь|Камандна-інжынэрны йнстытут Міністэрства па надзвычайных сытуацыях Рэспублікі Беларусь]] * [[Менскі дзяржаўны вышэйшы авіяцыйны каледж]] * [[Менскі дзяржаўны вышэйшы радыётэхнічны каледж]] * [[Менскі дзяржаўны лінгвістычны ўнівэрсытэт]] * [[Міжнародны дзяржаўны экалягічны ўнівэрсытэт імя А. Дз. Сахарава]] * [[Міжнародны інстытут працоўных і сацыяльных адносінаў]] У Менску знаходзіцца [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі]]. === Мэдыцына === Сыстэма дзяржаўнае аховы здароўя места Менску ў наш час складаецца з 12 стацыянарных лекавых установаў для дарослага насельніцтва, 4 дзіцячых клінічных лякарняў, 9 дыспансэраў, мескага радзільнага дому, 2 цэнтраў рэабілітацыі дзяцей, лякарні паліятыўнага лекаваньня «Хосьпіс», 33 мескіх паліклінік для дарослага насельніцтва, дзьвюх мэдычных амбуляторыяў, 18 дзіцячых паліклінік, кансультатыўна-дыягнастычнага цэнтру, цэнтру плястычнае хірургіі й касмэталёгіі. Стаматалягічнае аблугоўваньне жыхароў ажыцьцяўляецца ў 11 мескіх стаматалягічных паліклініках, мескай дзіцячай стаматалягічнай паліклініцы, ААТ «9-я стаматалягічная паліклініка», УП «Мэдычная йніцыятыва». Апроч таго, стаматалягічную дапамогу атрымліваюць у 16 мескіх дарослых і 12 мескіх дзіцячых паліклініках. На прадпрыемствах і ва ўстановах места функцыянуюць 13 мэдычных і 161 фэльчарскіх пунктаў здароўя. У 64 амбуляторна-паліклінічных установах функцыянуюць дзённыя стацыянары на 1473 ложкі, у 14 мескіх паліклініках — хатнія стацыянары. Хуткая й неадкладная дапамога ажыцьцяўляецца сіламі 146 брыгадаў мескае станцыі хуткае мэдычнае дапамогі<ref>{{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://minsk.gov.by/ru/tempage/healthcare/ | загаловак = Ахова здароўя Менску | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Мінгарвыканкам]] | дата = 4 сакавіка 2011 | мова = ru | камэнтар = }}</ref>. === Культура === Менск валодае багатай гістарычна-культурнай, духоўнай і йнтэлектуальнай спадчынай. Архітэктурныя помнікі, музэі, тэатральна-канцэртная сфэра, разьвітая сетка культурна-асьветніцкіх установаў, плеяда таленавітых, высокапрафэсійных дзеячоў мастацтва складаюць велізарны культурна-творчы патэнцыял, невычэрпныя магчымасьці для разьвіцьця духоўнага жыцьця месьцічаў. Агулам у сыстэму культуры сталічнага й дзяржаўнага падпарадкаваньня ўваходзяць 12 тэатраў, 120 бібліятэк, 18 музэяў, 36 установаў клюбнага тыпу, 8 вышэйшых і сярэдніх спэцыяльных навучальных установаў, 27 дзіцячых школаў мастацтваў, больш за 10 канцэртных арґанізацыяў і самастойных творчых калектываў<ref>{{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://minsk.gov.by/ru/tempage/culture/ | загаловак = Культура Менску | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Менгарвыканкам]] | дата = 4 сакавіка 2011 | мова = ru | камэнтар = }}</ref>. '''Музэі''': [[Беларускі дзяржаўны музэй гісторыі Вялікай Айчыннай вайны|Беларускі дзяржаўны музэй гісторыі Вялікае Айчыннае вайны]], [[Дзяржаўны музэй гісторыі тэатральнай і музычнай культуры Рэспублікі Беларусь|Дзяржаўны музэй гісторыі тэатральнае й музычнае культуры Рэспублікі Беларусь]], [[Дзяржаўны літаратурны музэй Янкі Купалы]], [[Дзяржаўны літаратурна-мэмарыяльны музэй Якуба Коласа|Дзяржаўны літаратурны музэй Якуба Коласа]], [[Нацыянальны гістарычны музэй Рэспублікі Беларусь]], [[Нацыянальны мастацкі музэй Рэспублікі Беларусь]], [[Літаратурны музэй Максіма Багдановіча|Менскі літаратурны музэй Максіма Багдановіча]], [[Дзяржаўны літаратурны музэй Петруся Броўкі|Менскі літаратурны музэй Петруся Броўкі]], Менскі мэмарыяльны музэй Заіра Азгура, музэй гісторыі беларускае літаратуры, Менскі музэй сучаснага выяўленчага мастацтва, Менскі музэй гісторыі Нацыянальнае акадэміі навук Беларусі, Менскі музэй гісторыі мэдыцыны, [[Музэй прыроды і экалёгіі Беларусі|Менскі музэй прыроды й экалёгіі Рэспублікі Беларусь]], Музэй ваеннае гісторыі Рэспублікі Беларусь, [[Дом Ваньковічаў|Менскі музэй Ваньковічаў]], Дом-музэй 1-га зьезду РСДРП. [[Файл:Нацыянальны акадэмічны Вялікі тэатар опэры і балету г. Менск 2.jpg|міні|Тэатар опэры й балету]] '''Тэатры''': [[Нацыянальны акадэмічны тэатар імя Янкі Купалы]], [[Нацыянальны акадэмічны Вялікі тэатар опэры і балету|Нацыянальны акадэмічны тэатар балету Рэспублікі Беларусь]], [[Нацыянальны акадэмічны Вялікі тэатар опэры і балету|Нацыянальны акадэмічны тэатар опэры Рэспублікі Беларусь]], Нацыянальны акадэмічны драматычны тэатар імя Максіма Горкага, Беларускі дзяржаўны музычны тэатар, Беларускі дзяржаўны тэатар лялек, Беларускі рэспубліканскі тэатар юнага гледача, Менскі малы тэатар, Новы драматычны тэатар, тэатар сатыры й гумару «Хрыстафор», Рэспубліканскі тэатар беларускае драматургіі, тэатар кінаактора, Моладзевы тэатар эстрады, Беларускі паэтычны тэатар аднаго актора «Зьніч», тэатар Беларускага войска. '''Кінатэатры''': «Аўрора», Аўтакінатэатар, «Беларусь», «Берасьце», Дом Кіно, «Дружба», «Камсамолец», «[[Кастрычнік (кінатэатар, Менск)|Кастрычнік]]», «Кіеў», «Масква», «Мір», «[[Кінатэатар Перамога (Менск)|Перамога]]», «Піянэр», «Ракета», «Салют», «Цэнтральны», «Электрон». Працуюць: [[Беларуская дзяржаўная філярмонія]], [[Беларускі дзяржаўны цырк|Менскі цырк]], кінастудыя «[[Беларусьфільм]]», Менскі заапарк. 11 дамоў культуры, 9 палацаў культуры, у тым ліку [[Палац Рэспублікі (Менск)|Палац Рэспублікі]]. 8 народных тэатраў. === Спорт === [[Файл:Stadion Dinamo Minsk.JPG|міні|Стадыён «[[Дынама (стадыён, Менск)|Дынама]]»]] На 2007 год у Менску было 3519 спартовых збудаваньняў, у тым ліку 18 вялікіх стадыёнаў, 664 спартовыя залі, 57 плавальных басэйнаў, 6 манэжаў, 5 спартовых будынкаў са штучным лёдам, 138 стралковых ціраў. У ліку найбольшых: [[Палац спорту (Менск)|Менскі палац спорту]], «[[Менск-Арэна]]», палац воднага спорту, футбольны манэж, Менскі лядовы палац спорту, палац тэнісу, стадыёны «[[Дынама (стадыён, Менск)|Дынама]]», «[[Трактар (стадыён)|Трактар]]», спартовы аздараўленчы комплекс «Алімпійскі» і інш. === Мэдыі === ==== Тэлевізія ==== Жыхары Менску маюць доступ да этэрнае, кабэльнае й спадарожнікавае тэлевізіі. Трансьлююцца нацыянальныя й замежныя тэлеканалы, з апошніх пераважаюць каналы [[Расея|Расейскае Фэдэрацыі]]. На тэрыторыі места можа весьціся прыём зь некалькіх спадарожнікаў, сярод якіх Astra 1, Hot Bird, Sirius і йншыя. Працуюць два мясцовыя тэлеканалы: [[СТВ]] і 8 канал. ==== Радыё ==== * [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]] * [[Першы Нацыянальны канал Беларускага радыё|1-ы канал радыё]] — 106,2 FM * Альфа радыё — 107,9 FM * Радыё ОНТ — 101,7 FM * Радыё Юністар — 99,5 FM * Радыюс ФМ — 103,7 FM * Новае радыё — 98,4 FM === Іншая йнфармацыя === Паводле вынікаў дасьледаваньня якасьці жыцьця, праведзенага ў 215 местах сьвету міжнароднай кампаніяй Мэрсэр — ''Mercer’s 2008 Quality of Living survey''<ref>[http://www.mercer.com/referencecontent.jhtml?idContent=1307990 Quality of Living global city rankings — Mercer survey]{{ref-en}}</ref><ref>[http://www.svaboda.org/content/Article/1121473.html Менск — апошні ў Эўропе] // «[[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]]», 10 чэрвеня 2008 г.</ref>, Менск займае найніжэйшае месца — 183-е. == Забудова == [[Файл:Miensk - Plac Niezaležnaści.jpg|320пкс|міні|Пляц Незалежнасьці. Зьлева направа: [[Дом ураду (Менск)|Дом ураду]], [[Касьцёл Сьвятых Сымона і Алены (Менск)|Чырвоны касьцёл]], дом, дзе жыў [[Рыгор Шырма]], гатэль «Мінск», [[Праспэкт Незалежнасьці (Менск)|праспэкт Незалежнасьці]], [[Паштамт]], будынак Менгарвыканкаму, будынак кіраваньня [[Менскі мэтрапалітэн|мэтрапалітэнам]], [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт]].]] {{Асноўны артыкул|Забудова Менску}} У 2007 годзе ў сярэднім на аднаго жыхара стала прыпадаць 19 кв.м жылое плошчы, што складала парог здаровага жыльля. У 2012 годзе ў сярэднім на жыхара прыпадала 19,5 кв.м. жылое плошчы<ref>{{Артыкул|аўтар=Сьвятлана Бусько.|загаловак=Менск — горад з самай шчыльнай забудовай сярод эўрапейскіх гарадоў-мільёньнікаў|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=98861|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=20 чэрвеня 2012|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2012-06-20 117 (27232)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/98851/20cher-2.indd.pdf 2]|issn=1990-763x}}</ref>. === Плян === Першаасновай Менску быў [[дзядзінец]] XI ст., што месьціўся ў нізіне, пры ўтоку ракі Нямігі ў Сьвіслач. У першапачатковы пэрыяд на фармаваньне плянавальнае структуры места йстотна ўплывала пераважная трасаваньне міжмескіх гандлёвых шляхоў з захаду й паўднёвага захаду ([[Горадня]], [[Берасьце]]) на паўночны ўсход ([[Віцебск]], [[Смаленск]]). Цэнтрам Менску стаў замак і разьмешчаны паблізу гандлёвы пляц [[трыкутнік|трыкутнае]] канфігурацыі ([[Нізкі Рынак]]). Уздоўж ракі Нямігі, па Няміскім [[пасад]]зе праз пляц і далей, на левым беразе Сьвіслачы [[Траецкае прадмесьце|Траецкай Гарой]] праходзіла галоўная, найбольш старажытная вуліца. Потым, у XVI ст., у выніку буйнамаштабнага будаўнічагае акцыі на суседнім узгорку ўтварыўся новы мескі цэнтар, рэгулярна сплянаваны ва ўласьцівых эпосе Адраджэньня традыцыях прастакутны пляц ([[Высокі Рынак]]). У XVII—XVIII стагодзьдзях умацаваньні места ахоплівалі замак і паўкальцо земляных валоў і равоў з паўднёвага, найбольш слабага боку. У межах Менску канца XVIII ст., нягледзячы на [[клясыцызм|клясыцыстычнае]] пераплянаваньне, захаваўся агульны характар гістарычнага пляну й абрысы многіх вуліцаў. За ягонымі межамі ў першай палове XIX ст. значная тэрыторыя атрымала новую прастакутную плянавальную сыстэму. У другой палове XIX — пачатку XX стагодзьдзяў на тэрыторыі места фэўдальнай эпохі й, галоўным парадкам, за ягонымі межамі йнтэнсіўна складвалася капітальная грамадзкая й жылая забудова, якая фармавала цэнтральную частку Менску, разнастайная па сваіх функцыянальных тыпах і мастацкіх асаблівасьцях. Апроч таго, у зьвязку з тэрытарыяльным ростам места ў пэрыяд імклівага разьвіцьця капіталістычных адносінаў узьніклі таксама й пэрыфэрыйныя жылыя й прамысловыя раёны, у тым ліку прадмесьці з драўлянай сядзібнай забудовай. Яшчэ ў 1920—1930-я гады цэнтар Менску ўяўляў сабой цэласнае й буйнамаштабнае гістарычна-будаўнічае ўтварэньне, якое сынтэзавала ў сабе культурную спадчыну розных эпохаў, хаця й тады зьнішчаліся каштоўныя грамадзкія будынкі<ref name="ss292">[[Юры Чантурыя|Чантурыя Ю.]] Гарады і час: Мінск // {{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 292.</ref>. У паваенныя дзесяцігодзьдзі архітэктурнае творчасьці на шкале каштоўнасьцяў культурная спадчына апынулася на апошнім месцы. Як і ва ўсякім іншым месьце Беларусі, знос каштоўных будынкаў у многім тлумачыўся адвольнымі, малаабґрунтаванымі адносінамі да нацыянальнае архітэктурнае спадчыны, адсутнасьцю ў гэтых выпадках прыватнае ўласнасьці на мескую нерухомасьць. Зь вялікае колькасьці помнікаў сакральнае архітэктуры, што йснавалі ў XVIII — пачатку XX стагодзьдзяў, да нашага часу зьберагліся толькі адзінкі. Савецкія ўлады ператварылі сэрца места часоў [[Полацкае княства|Полацкага княства]] й станаўленьня [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў транспартную разьвязку ў некалькіх узроўнях, як наземных, так і падземных, у зьвязку з чым адбылося ґрунтоўнае зьнішчэньне архітэктурнае спадчыны на паверхні зямлі й археалягічнай — у культурным пласьце<ref name="ss296">[[Юры Чантурыя|Чантурыя Ю.]] Гарады і час: Мінск // {{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 296.</ref>. Мэтады далейшае рэканструкцыі гістарычнага раёну Менску, апроч рэстаўрацыі й прыстасаваньня помнікаў пад розныя ўстановы, новага будаваньня й упарадкаваньня мусяць улічваць і неабходнасьць дакумэнтальнага, поўнага ўзнаўленьня страчаных аб’ектаў. Гэта датычыцца ня толькі такіх славутасьцяў, як ратуша й Духаўская царква ў Высокім Месьце, але й звычайных гістарычных будынкаў<ref name="ss296"/>. <gallery widths="150" heights="150" class="center" caption="Старыя мапы й пляны Менску"> Файл:Miensk. Менск (1773).jpg|1773 г. Файл:Miensk. Менск (1793).jpg|1793 г. Файл:Miensk. Менск (1800).jpg|1800 г. Файл:Miensk. Менск (1817, 1839).jpg|1817 г. </gallery><gallery widths="150" heights="150" class="center"> Miensk. Менск (1850).jpg|1850 г. Miensk. Менск (1858).jpg|1858 г. Miensk. Менск (1896, 1899).jpg|1910 г. Miensk. Менск (1925).jpg|1925 г. </gallery> === Вуліцы й пляцы === {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 700px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Афіцыйная назва''' || '''Гістарычная назва''' || '''Былыя назвы''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | 8 Сакавіка плошча || '''Нізкі Рынак''' пляц || |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Валадарскага вуліца || '''Лошыцкая''' вуліца || Серпухаўская вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Гікалы вуліца || '''Бондараўская''' вуліца || |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Вуліца Захарава (Менск)|Захарава вуліца]] || '''Правіянцкая''' вуліца || |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Герцэна вуліца || '''Малая Бэрнардынская''' вуліца || Маламанастырская вуліца (1866{{Заўвага|у 1866 годзе, па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня 1863—1864 гадоў]], улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] надалі большасьці вуліцам Менску тыповыя расейскія назвы. Адбылося першае ў гісторыі места буйнамаштабнае перайменаваньне (агулам 17 вуліцаў і завулкаў}}<ref>[[Іван Сацукевіч|Сацукевіч І.]] [https://web.archive.org/web/20110824075549/http://baj.by/belkalehium/lekcyji/historyja/sacukievicz_01.htm Тапанімія вуліц і плошчаў Менска ў ХІХ — пачатку ХХ стст.] // «Беларускі калегіюм», 4 чэрвеня 2008.</ref>—1922) |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Вуліца Інтэрнацыянальная (Менск)|Інтэрнацыянальная вуліца]] || '''Валоцкая''' вуліца (частка) <br />'''Зборавая''' вуліца (частка) || Хрышчэнская вуліца (частка, з 1866) <br />Турэмная вуліца (частка, 1866—1882) <br />Праабражэнская вуліца (частка, 1883—1926) |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Камсамольская вуліца || '''Фэліцыянаўская''' вуліца || Багадзельная вуліца (1866—1922) |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Камуністычная вуліца || '''Міхайлаўская''' вуліца || 2-я Міхайлаўская вуліца <br />Чапскага вуліца (1919—1920)<ref name="sac1">[[Іван Сацукевіч|Сацукевіч І.]] [https://web.archive.org/web/20111109024812/http://mestechki.info/conference/5sac.htm Гісторыя і сучаснасць урбананімікі Гродна і Мінска (параўнаўчы аналіз)] // Гарады Беларусі ў кантэксце палітыкі, эканомікі, культуры: зборнік навук. артыкулаў / Гродз.дзярж. ун-т; рэдкалегія: І. П. Крэнь, І. В. Соркіна (адк. рэдактары) [і інш.]. — Гродна: ГрДУ, 2007.</ref> <br />Мопраўская вуліца (1922—1946) Калініна вуліца (1946—1961) |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Вуліца Карла Маркса (Менск)|Карла Маркса вуліца]] || '''Лошыцкая''' вуліца <br />'''Падгорная''' вуліца || Базарная вуліца (1866—1881) <br /> |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Кастрычніцкая плошча (Менск)|Кастрычніцкая плошча]] || '''Навамескі'''<ref>{{Літаратура/Памяць/Менск|2к}} С. 671—672.</ref> пляц (частка) || Цэнтральная плошча (?—1984) |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Кірылы й Мятода вуліца || '''Вялікая Бэрнардынская''' вуліца || Манастырская вуліца (1866—1922) <br />Бакуніна вуліца (1922—1990) |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Кісялёва вуліца || '''Старажоўская''' вуліца (да 1983) || |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Куйбышава вуліца || '''Плябанскія Млыны''' вуліца <br />'''Плябанская''' вуліца || Шырокая вуліца (1866—1935) |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Вуліца Леніна (Менск)|Леніна вуліца]] || '''Францішканская''' вуліца || Губэрнатарская вуліца (1866—1922) <br />Ленінская вуліца (1922—1945) |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Вуліца Максіма Багдановіча (Менск)|Максіма Багдановіча вуліца]] || '''Вялікая Барысаўская''' вуліца || Аляксандраўская вуліца<br />Камунальная вуліца<br />Горкага вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Мясьнікова вуліца || '''Каралеўскі''' шлях<ref>Зеленков В. [https://web.archive.org/web/20160917094006/http://news.tut.by/culture/508852.html Малоизвестная магистраль в центре Минска. Московская улица: транспорт, дома и люди], [[TUT.by]]</ref> || Раманаўская вуліца <br />Койданава-Раманаўская вуліца <br />Маскоўская вуліца <br />Новамаскоўская вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Парыскай Камуны плошча || '''Траецкая Гара''' пляц <br />'''Траецкі Рынак''' пляц <br />'''Траецкі''' пляц|| |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Праспэкт Пераможцаў (Менск)|Пераможцаў праспэкт]] || '''Школьная''' вуліца (частка) <br />'''Вялікая''' вуліца (частка) <br />'''Паркавая''' магістраль (частка) || Машэрава праспэкт (1980—2005) |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Рэвалюцыйная вуліца || [[Койданаўская вуліца (Менск)|'''Койданаўская''' вуліца]] || |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Плошча Свабоды (Менск)|Свабоды плошча]] || '''Высокі Рынак''' пляц || Саборная плошча (1866—1917) <br />Волі пляц (1917—1933) |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Старажоўская вуліца || '''Старосьцінская Слабада''' вуліца (частка) <br />'''Радашкаўская''' вуліца (частка) <br />'''Траецкая''' вуліца (частка) || Стараслабадзкая вуліца (1866—1987) |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Сьвярдлова вуліца || '''Ігуменская''' вуліца{{Заўвага|[[:Файл:Miensk. Менск (1911).jpg|Плян Менску 1910 году]]}}<ref>[[Іван Сацукевіч|Сацукевіч І.]] Назвы вуліц і плошчаў Мінска як гісторыка-культурная спадчына // Архэ. №2, 2010.</ref> || Каломенская вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Ульянаўская вуліца || '''Ніжнеляхаўская''' вуліца (частка) <br />'''Ільлінская''' вуліца (частка) <br />'''Вясёлая''' вуліца (частка)<br />'''Гарбарная''' вуліца (частка) || 2-я Ніжнеляхаўская вуліца (частка) |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Фрунзэ вуліца || '''Шпітальная''' вуліца (да 1925) || |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Харкаўская вуліца || '''Ракаўскі тракт''' <br />'''Урочышча Тучынка''' вуліца || |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Чырвонаармейская вуліца || '''Кашарская''' вуліца || Батальённая вуліца (1866—1882) <br />Скобелеўская вуліца (1882—1919) |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Энгельса вуліца || '''Дамініканская''' вуліца || Петрапаўлаўская вуліца (1866—1922) |} Да нашага часу з [[урбананіміка|урбананімічнай]] спадчыны цэнтральнае часткі Менску гістарычныя назвы захавалі вуліцы Залатая Горка, Замкавая, Кальварыйская, Нова- й Старавіленская, Няміга й Ракаўская. 17 сакавіка 2010 году мескія ўлады вярнулі [[Вуліца Зыбіцкая|вуліцы Зыбіцкай]] гістарычную назву як афіцыйную (за расейскім і савецкім панаваньнем — Гандлёвая вуліца). На 2012 год назваў вуліцаў у гонар [[пісьменьнік]]аў у Менску было больш, чым ва ўсякім іншым месьце Беларусі<ref>{{Артыкул|аўтар=Пукшанскі А.|загаловак=Штаны і іншыя вуліцы|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=96694|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=4 траўня 2012|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2012-05-04 84 (27199)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/96706/4may-6.indd.pdf 6]|issn=1990-763x}}</ref>. На люты 2014 году ў Менску налічвалася каля 1300 вуліцаў і [[праспэкт]]аў, [[пляц]]аў і завулкаў. Найбольш пашыранымі былі назвы вуліцаў пра адметнасьці прыроды й разьмяшчэньня — 44%. Пятая частка тычылася гісторыі [[Савецкі Саюз|Савецкага Саюзу]] — 22%, што ёсьць вынікам і адным з захадаў [[Каляніялізм|каляніяльнае]] [[Русіфікацыя Беларусі|палітыкі русіфікацыі й дэнацыяналізацыі беларусаў]]. На 3-м месцы паводле пашыранасьці былі вуліцы ў гонар ваяроў, а на 4-м — пра [[пісьменьнік]]аў і дзеячоў мастацтва. Звыш паловы (57%) вуліцаў мелі непаўторныя для йншых местаў Беларусі назвы<ref>{{Артыкул|аўтар=Целяшук В.|загаловак=Прайду я па Чыгуначнай, зьвярну на Піянэрскую|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20140212/1392152977-praydu-ya-pa-chygunachnay-zvyarnu-na-piyanerskuyu|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=|год=12 лютага 2014|нумар=[https://zviazda.by/be/number/26-27636 26 (27636)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2014/02/ZV_20140212_6.pdf 6]|issn=}}</ref>. Прытым цэнтральныя вуліцы й пляцы Менску — як і большасьці местаў Беларусі за [[Рэжым Лукашэнкі|рэжымам Лукашэнкі]] — пераважна захоўваюць каляніяльныя [[Расейцы|расейска]]-савецкія назвы. {{вуліцы Менску}} == Эканоміка == Менск — найбольшы прамысловы цэнтар Беларусі. Тут знаходзяцца такія буйныя зборачныя прадпрыемствы, як «[[Менскі трактарны завод]]», што выпускае каля 8—10% ад сусьветнага рынку колавых трактароў, а таксама завод «[[Амкадар]]» — вытворца дарожна-будаўнічае й іншае спэцыялізаванае тэхнікі ды абсталяваньня. Менск — буйны вытворца дарожнае тэхнікі. Найбольшыя прадпрыемствы ў гэтай галіне — «[[Менскі аўтамабільны завод]]», што выпускае вялікагрузную [[аўтамабіль]]ную, [[аўтобус]]ную, [[тралейбус]]ную й прычапную тэхніку, «[[Менскі завод колавых цягачоў]]», які выпускае цягачы «Волат» і вытворца дызэльных рухавікоў «[[Менскі маторны завод]]». У пачатку 1990-х гадоў на базе рамонтнага трамвайна-тралейбуснага заводу ўтварылася новае прадпрыемства — «[[Белкамунмаш]]», якое цяпер зьяўляецца адным з найбуйнейшых у СНД вытворцаў [[электратранспарт]]у. Апроч буйных транспартных прадпрыемстваў, існуе шэраг высокатэхнічных прадпрыемстваў, як фабрыка высокадакладнае оптыкі «[[Цэйс]]-[[БелОМА]]» і лазэраў «[[Лазэры ў экалёгіі, мэдыцыне і тэхналёгіі|Лазэры ў экалёгіі, мэдыцыне й тэхналёгіі]]» («ЛЭМТ»), што ў складзе «[[Беларускае оптыка-мэханічнае аб’яднаньне|Беларускага оптыка-мэханічнага аб’яднаньня]]». Вытворца тэлевізійнае тэхнікі «[[Гарызонт (прадпрыемства)|Гарызонт]]», побытавае тэхнікі «[[Менскі завод халадзільнікаў|Атлянт]]» і вадка-крышталічных экранаў ды мікрасхемаў «[[Інтэграл (кампанія)|Інтэґрал]]». == Транспартная сыстэма == [[Файл:Minsk Metro Map.svg|міні|Схема лініяў менскага мэтрапалітэну]] {{Асноўны артыкул|Транспартная сыстэма Менску}} === Агульныя зьвесткі === Менск зьяўляецца буйным транспартным цэнтрам. Пасажыраперавозкі забясьпечваюцца разьвітай сеткай грамадзкага транспарту. Таксама Менск зьяўляецца найбольшым транспартным вузлом Беларусі. Ён разьмяшчаецца на скрыжаваньні транспартных калідораў, якія злучаюць [[Расея|Расею]] з [[Польшча]]й і [[Украіна|Ўкраіну]] з [[Прыбалтыка]]й. На Менск прыпадае каля 30% чыгуначных пасажыраперавозак, 20% аўтамабільных грузаперавозак па ўвозе й 40% па вывазе. === Грамадзкі транспарт === Апроч [[Менскі мэтрапалітэн|менскага мэтрапалітэну]], сетка грамадзкага транспарту налічвае больш за 167 [[Менскі аўтобус|аўтобусных]] і больш за 64 [[Менскі тралейбус|тралейбусных]] маршрутаў, дзейнічае [[Менскі трамвай|трамвай]] і сетка [[Менскае маршрутнае таксі|маршрутных таксі]]. З 2011 году ажыцьцяўляецца праект па стварэньні [[Гарадзкія лініі|менскае гарадзкое электрычкі]] — сеткі маршрутаў чыгуначнага грамадзкага транспарту ў межах Менску й бліжэйшага прыгараду. [[Файл:Uru44a 10.jpg|міні|Станцыя мэтро «Ўручча»]] Грамадзкі транспарт Менску актыўна разьвіваецца. У пэрыяд 2004—2007 гадоў былі закупленыя 820 новых аўтобусаў, больш за 430 тралейбусаў, 53 трамваі. Уся наземная тэхніка зьяўляецца прадукцыяй беларускіх прадпрыемстваў: [[Менскі аўтамабільны завод|МАЗ]] (аўтобусы, тралейбусы), «[[Нёман (аўтазавод)|Нёман]]» (прыгарадныя аўтобусы), «[[Белкамунмаш]]» (тралейбусы, трамваі). === Менскі мэтрапалітэн === {{Асноўны артыкул|Менскі мэтрапалітэн}} Мэтрапалітэн у Менску адкрыўся ў 1984 годзе й налічваў 8 станцыяў: ад «[[Інстытут Культуры (станцыя мэтро)|Інстытуту Культуры]]» да «[[Маскоўская (станцыя мэтро, Менск)|Маскоўскайе]]». У 1995 годзе дзейнічалі дзьве лініі, агульная колькасьць станцыяў на якіх складала 15. Цяпер дзьве лініі налічваюць 29 станцыяў і йхняя агульная працягласьць складае 38,3 км. Пачалося будаваньне трэцяе лініі, якая зьвяжа цэнтар места з паўднёвымі й паўночнымі раёнамі. Вагоны мэтрапалітэну ў Беларусі не вырабляюцца й імпартуюцца з Расеі. === Аэрапорты === Менск абслугоўваюць два аэрапорты<ref>[http://gandliar.com/foto/belarus/minsk/airport-minsk.html Аэропорты Минска]</ref> — «[[Мінск-1 (аэрапорт)|Мінск-1]]», разьмешчаны недалёка ад цэнтру места, і «[[Мінск (нацыянальны аэрапорт)|Нацыянальны аэрапорт Мінск]]», які знаходзіцца за 40 км ад Менску, але адміністрацыйна належыць да яго. У ваэрапорты выконваюць рэгулярныя рэйсы 18 авіякампаніяў. == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === [[Файл:Belarus-Minsk-2007-03-25-Militia-1.jpg|міні|Гатэль «Эўропа»]] Менск — пэрспэктыўны цэнтар турызму міжнароднага значэньня. У месьце створаныя турыстычныя зоны Верхні горад, Лошыцкі сядзібна-паркавы комплекс, турыстычныя маршруты «Музэі Менску», «Менск тэатральны», «Менск археалягічны», «Помнікі забудовы места XVIII — пач. XX стст.», «Менск — сталіца Рэспублікі Беларусь», «Горад на Менцы» й іншыя. * '''Гатэлі''': «[[Crowne Plaza (Менск)|Crowne Plaza]]», «Агат», «Акадэмічны», «Альгарытм», «Беларусь», «Вікторыя», «Сяброўства», «Жалонь», «Журавінка», «Зорка», «Алімпіец», «Арбіта», «Менск», «Паркавы», «Плянэта», «Палёт», «Спорт», «Спадарожнік», «Стандарт», «Турыст», «Урсула», «Экспрэс», «[[Гатэль Эўропа (Менск)|Эўропа]]», «Юбілейны», «40 гадоў Перамогі», МУС, Менскага маторнага заводу, РУП «МАЗ» (гасьцініца й гасьцінічны комплекс), «МТЗ», спартовага клюбу міністэрства абароны, кінастудыі «Беларусьфільм» і інш. === Славутасьці === [[Файл:Minskverkhnyhorad.jpg|міні|[[Высокі Рынак|Высокае Места]]]] У Менску налічваецца 5 ахоўных зонаў: Траецкае прадмесьце, Ракаўскае прадмесьце, Высокае Места, Новае Места, у межах якіх ахоўваюцца аб’екты даваеннае пабудовы. Каля былога [[замчышча (Менск)|Замчышча]] сфармавалася ахоўная зона гістарычна-культурнае спадчыны. * '''[[Высокі Рынак|Высокае Места]]''' (''Верхні горад''; XVI—XX стагодзьдзі) * '''[[Сьпіс культавых будынкаў Менску|Помнікі сакральнае архітэктуры]]''': ** ''Праваслаўныя й грэцка-каталіцкія'': [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Менск)|царква Сьвятых Апосталаў Пятра й Паўла]] (пач. XVІI ст., [[Канстантынопальскі патрыярхат]], цяпер у валоданьні [[Маскоўскі патрыярхат|Маскоўскага патрыярхату]]), царква й манастыр Узьнясеньня Гасподняга (1620<ref name="pam">{{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 553.</ref>, [[Кіеўская, галіцкая і ўсяе Русі мітраполія (уніяцкая)|Сьвяты Пасад]]; муры царквы, імаверна, выкарысталі ў будынку Міністэрства абароны<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://minsk-old-new.com/minsk-2866-ru.htm | загаловак = Траецкае прадмесьце | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Менск стары і новы]] | дата = 4 сакавіка 2011 | мова = ru | камэнтар = }}</ref>), [[Сьвята-Духаўскі манастыр базылянак (Менск)|манастыр базылянак Сьвятога Духа]] (XVІІ ст.), манастыр базылянаў Сьвятога Духа (XVІI ст.), [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|царква Сьвятога Духа]] (XVII ст., Сьвяты Пасад), [[Траецкі манастыр базылянак|манастыр базылянак Сьвятое Тройцы]] (1799—1800), [[Архірэйскае падвор’е (Менск)|Архірэйскае падвор’е]] (XIX — пач. XX стагодзьдзяў, Маскоўскі патрыярхат), [[Царква Сьвятой Марыі Магдаліны (Менск)|царква Сьвятое Марыі Магдаліны]] (1847, Маскоўскі патрыярхат), [[Царква Аляксандра Неўскага (Менск)|царква Аляксандра Неўскага]] (1896—1898, Маскоўскі патрыярхат) ** ''Рыму-каталіцкія'': [[Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак (Менск)|касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшае Панны Марыі й кляштар бэрнардынак]] (цяпер [[Катэдральны сабор Сашэсьця Сьвятога Духу|сабор Сьвятога Духа]], 1642), [[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар бэрнардынаў (Менск)|касьцёл Сьвятога Язэпа й кляштар бэрнардынаў]] (1644, ня вернутыя каталікам), [[Архікатэдральны касьцёл Імя Найсьвяцейшай Панны Марыі (Менск)|Архікатэдральны касьцёл Імя Найсьвяцейшае Панны Марыі]] (XVІII ст.) і фрагмэнт [[Менскі езуіцкі калегіюм|езуіцкага калеґіюму]] (XVІII ст., істотна перабудаваны ў 1968), фрагмэнт [[Касьцёл Сьвятой Марыі Магдалены і кляштар кармэлітаў (Менск)|кляштару кармэлітаў]]<ref>Гарбачоў Р. [http://www.gazetaby.com/index.php?sn_nid=20697&sn_cat=35 10 найстарэйшых будынкаў Мінска] паводле [[Уладзімер Дзянісаў|Уладзімера Дзянісава]] // [[Салідарнасць]], 17 красавіка 2009 г.</ref> (XVІII ст.), [[Касьцёл і шпіталь сясьцёр міласэрнасьці (Менск)|касьцёл Найсьвяцейшае Панны Марыі й шпіталь сясьцёр міласэрнасьці]] (1811, цяпер Сувораўская вучэльня), [[Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа (Менск)|касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа]] на [[Кальварыя (прадмесьце)|Кальварыі]] (1839—1841), [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Менск)|касьцёл Найсьвяцейшае Тройцы]] (Сьвятога Роха) на [[Залатая Горка|Залатой Горцы]] (1861—1864), [[Касьцёл Сьвятых Сымона і Алены (Менск)|касьцёл Сьвятых Сымона й Алены]] (1908—1910) ** ''Юдэйскія'': [[Сынагога Зальцмана (Менск)|сынагога Зальцмана]] (1864), «Кітаеўская» сынаґога (1874), ешыбот (1888), Харальная сынаґога (1906), Галоўная сынаґога (1913) [[Файл:Traeckaje suburb-3.jpg|міні|[[Траецкае прадмесьце]]]] * '''Помнікі грамадзянскае архітэктуры''' ** ''Палацы й сядзібы'': [[Сядзіба Пшазьдзецкіх (Менск)|палац Празьдзецкіх]] (XVIII ст.), [[Дом Ваньковічаў|палац Ваньковічаў]] на [[Валокі Полацкія|Валоках]] (ХІХ ст.), [[Лошыцкі сядзібна-паркавы комплекс|сядзібна-паркавы комплекс Любанскіх]] у [[Лошыцкае прадмесьце|Лошыцы]] (XVII—XIX стагодзьдзі), [[Сядзіба Ваньковічаў (Менск)|сядзіба Ваньковічаў]] у Вялікай Сьляпянцы (XIX ст.), [[Сядзіба Ададурава|сядзібна-паркавы комплекс Ададурава]] ў [[Курасоўшчына (мікрараён)|Курасоўшчыне]] (ХІХ ст.). ** ''[[Гасьціны двор (Менск)|Гасьціны двор]]'' (XVII—XIX стагодзьдзі) ** ''[[Гандлёвыя рады (Менск)|Гандлёвыя рады]]'' (XVII—XIX стагодзьдзі) ** ''[[Пішчалаўскі замак]]'' (1825) ** ''[[Нацыянальны акадэмічны Вялікі тэатар опэры і балету|Опэрны тэатар]]'' (1933) ** ''Іншыя адметныя будынкі'': [[Дом масонаў (Менск)|Дом масонаў]] (1816), [[дом Яніцкага]] (кан. XIX ст.), [[дом Сьвянціцкага]] (кан. XIX — пач. XX ст.), [[дом Козінай]] (кан. XIX — пач. XX ст.), [[дом Уніхоўскага]] (пач. XX ст.), [[Дом Менскага земляробчага таварыства|Менскае земляробчае таварыства]] (пач. XX ст.), [[дом Кастравіцкай]] (1911), [[дом Абрампольскага]] (1912) * '''[[Курапаты]]''' * '''Могілкі''': [[Кальварыйскія могілкі|Кальварыйскія]], [[Усходнія могілкі|Усходнія]], [[Вайсковыя могілкі (Менск)|Вайсковыя]], юдэйскія (1868—1946) * '''Памятныя адрасы [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]]''': [[Нацыянальны акадэмічны тэатар імя Янкі Купалы|Энгельса, 7 / Мескі тэатар]]; [[Дом Маліна|Валадарскага, 9]]; [[Дом Воліна|Валадарскага, 12]]; [[Дом губэрнатара (Менск)|Свабоды пл., 7]]; [[Архірэйскае падвор’е (Менск)|Незалежнасьці пр., 26]] * '''[[Сьпіс помнікаў Менску|Помнікі]]''': [[Янка Купала|Янку Купалу]], [[Якуб Колас|Якубу Коласу]], [[Максім Багдановіч|М. Багдановічу]], [[Францішак Скарына|Ф. Скарыну]], [[Адам Міцкевіч|А. Міцкевічу]], [[Язэп Драздовіч|Я. Драздовічу]], [[Максім Горкі|М. Горкаму]], [[Тарас Шаўчэнка|Т. Шаўчэнку]], [[Аляксандар Пушкін|А. Пушкіну]]; на тэрыторыі ўнівэрсытэцкага мястэчка БДУ помнікі: [[Эўфрасіньня Полацкая|Эўфрасіньні Полацкай]], [[Кірыла Тураўскі|Кірылу Тураўскаму]], Ф. Скарыну, [[Мікола Гусоўскі|М. Гусоўскаму]], [[Сымон Будны|С. Буднаму]], [[Васіль Цяпінскі|В. Цяпінскаму]]. * '''[[Шаблён:Гістарычныя раёны Менску|Прадмесьці]]''': [[Грушаўка (прадмесьце)|Грушаўка]], [[Пляшчанка|Лютэранскае (завулак Паўночны)]], [[Ракаўскае прадмесьце|Ракаўскае]], [[Траецкае прадмесьце|Траецкае]] * '''[[Менская ратуша|Ратуша]]''' (XVІI ст., адбудаваная ў 2003) * '''Сады й сквэры''': [[Аляксандраўскі сквэр (Менск)|сквэр Аляксандраўскі]] (ХІХ ст.), сад Мескі (ХІХ ст.; цяпер парк імя Горкага), [[Цэнтральны батанічны сад (Менск)|сад батанічны]] (1932), [[Музэй валуноў (Менск)|Музэй валуноў]] * '''[[Сьпіс фантанаў Менску|Фантаны Менску]]''' === Страчаная спадчына === {| cellpadding="0" cellspacing="0" style="margin: 0px; float: right; display: block;" | [[Файл:Miensk, Vysoki Rynak-Daminikanskaja. Менск, Высокі Рынак-Дамініканская (1843) (5).jpg|міні|125пкс|[[Царква Сьвятога Духа (Менск)|Царква Сьвятога Духа]] (адбудаваная ў 2011 г.)]] | [[Файл:Miensk, Daminikanskaja. Менск, Дамініканская (XIX) (2).jpg|міні|123пкс|[[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|Касьцёл Сьвятога Тамаша Акўінскага]]]] |- |} * '''Помнікі сакральнае архітэктуры''': ** ''Мусульманскія'': [[Менскі мячэт|мячэт]] (1905) ** ''Праваслаўныя й грэцка-каталіцкія'': манастыр Сьвятога Спаса (1618, [[Канстантынопальскі патрыярхат]]), [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|царква Сьвятога Духа]] (XVII ст., [[Кіеўская, галіцкая і ўсяе Русі мітраполія (уніяцкая)|Сьвяты Пасад]]), царква Ўваскрасеньня Хрыстова (XVІII ст., Сьвяты Пасад), капліца Аляксандра Неўскага (1869, [[Маскоўскі патрыярхат]]), царква Покрыва Багародзіцы ў [[Архірэйскае падвор’е (Менск)|Архірэйскім падвор’і]] (1885, Маскоўскі патрыярхат), царква Маці Божае Казанскай (1912—1914, Маскоўскі патрыярхат) ** ''Пратэстанцкія'': [[Лютэранская кірха (Менск)|Лютэранская кірха]] (1846), царква Сьвятога Мікалая на Нямецкіх могілках (XIX ст.) ** ''Рыму-каталіцкія'': [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і Ўнебаўзяцьця Найсьвяцейшай Марыі Панны (Менск)|касьцёл Найсьвяцейшае Тройцы й Ўнебаўзяцьця Найсьвяцейшае Марыі Панны]] (вядомы таксама як Фарны касьцёл<ref name="nv">Ярмоленка А. [http://media.catholic.by/nv/n44/art7.htm Мінская Фара] // «[[Наша вера|Наша Вера]]», № 2 (44), 2008.</ref>, 1390, 1720), [[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|касьцёл Сьвятога Тамаша Акўінскага й кляштар дамініканаў]] (1605—1640), [[Касьцёл Сьвятога Войцеха і кляштар бэнэдыктынак (Менск)|касьцёл Сьвятога Войцеха й кляштар бэнэдыктынак]] (1640), [[Менскі езуіцкі калегіюм|калеґіюм езуітаў]] (XVII—XVІII стагодзьдзі), [[Касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар францішканаў (Менск)|касьцёл Сьвятога Антонія й кляштар францішканаў]] (XVII—XVIII стагодзьдзі), [[Касьцёл Сьвятога Яна і кляштар баніфратаў (Менск)|касьцёл Сьвятога Яна й кляштар баніфратаў]] (1709), [[Касьцёл Сьвятой Марыі Магдалены і кляштар кармэлітаў (Менск)|касьцёл Сьвятое Марыі Магдалены й кляштар кармэлітаў]] (1763), [[Касьцёл Сьвятой Веранікі і кляштар рохітаў (Менск)|касьцёл Сьвятое Веранікі й кляштар рохітаў]] (XVIII ст.), [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэнэдыктынаў (Менск)|касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла й кляштар бэнэдыктынаў]] (XVIII—XIX стагодзьдзі), [[Кляштар марыявітак (Менск)|кляштар марыявітак]], [[Юбілейная капліца (Менск)|Юбілейная капліца]] (1826) ** ''Юдэйскія'': [[Халодная сынагога (Менск)|Халодная сынаґога]] (1590) {| cellpadding="0" cellspacing="0" style="margin: 0px; float: right; display: block;" | [[Файл:Miensk, Vysoki Rynak, Jezuicki-Katedra. Менск, Высокі Рынак, Езуіцкі-Катэдра (L. Daškievič, 1928).jpg|міні|200пкс|[[Менскі езуіцкі калегіюм|Калеґіюм езуітаў]]]] | [[Файл:Miensk, Zboravaja. Менск, Зборавая (1871).jpg|міні|190пкс|[[Касьцёл Сьвятога Войцеха і кляштар бэнэдыктынак (Менск)|Касьцёл Сьвятога Войцеха]]]] |- |} * '''Помнікі грамадзянскае архітэктуры''' ** ''Палацы'': [[Палац Радзівілаў (Менск)|Радзівілаў]] (XVIII ст.; пазьней мескі тэатар), [[Палац Сапегаў (Менск)|Сапегаў]] (XVII ст.), [[Палац Чапскага (Менск)|Чапскіх]] (1894) ** ''[[Малы гасьціны двор]]'' (XVIII ст.) ** ''[[Віленскі вакзал (Менск)|Віленскі вакзал]]'' (1890) ** ''[[Першая менская электрастанцыя|Першая меская электрастанцыя]]'' (ХІХ ст.) ** ''Іншыя адметныя будынкі'': [[Дом Гейдукевіча (Менск)|дом Гейдукевіча]] (XVIII ст.), [[Гатэль Эўропа (Менск)|гатэль Эўропа]] (XIX ст.), [[Польскі банк (Менск)|Польскі банк]] (1910-я) * '''[[Менскі замак|Замак]]''' * '''[[Менскае капішча|Капішча]]''' * '''[[Нізкі Рынак]]''' * '''[[Няміга (гістарычна-архітэктурны комплекс)|Няміга]]''' * '''[[Плябанскія млыны]]''' * '''[[Цёмныя Крамы]]''' == Галерэя == === Помнікі сакральнае архітэктуры === <gallery widths="150" heights="150" class="center" caption="Помнікі сакральнае архітэктуры"> Файл:Царква Сьвятых апосталаў Пятра й Паўла, Менск 02.jpg|[[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Менск)|Царква Сьвятых Апосталаў Пятра й Паўла]] Файл:Царква Сьвятога Духа (Менск).jpg|Адбудаваная [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|царква Сьвятога Духа]] Файл:Minsk Catholic Mary church.jpg|[[Архікатэдральны касьцёл Імя Найсьвяцейшай Панны Марыі (Менск)|Архікатэдральны касьцёл]] Файл:Katedralny sabor śv. Ducha - 1.jpg|[[Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак (Менск)|Касьцёл і кляштар бэрнардынак]] (цяпер [[Катэдральны сабор Сашэсьця Сьвятога Духу|катэдральны сабор]]) </gallery><gallery widths="150" heights="150" class="center"> Файл:Касьцёл Сьвятога Язэпа.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар бэрнардынаў (Менск)|Касьцёл Сьвятога Язэпа й кляштар бэрнардынаў]] Файл:Сьвята-Духаўскі манастыр базылянак (Менск) 03.jpg|[[Сьвята-Духаўскі манастыр базылянак (Менск)|Манастыр базылянак Сьвятога Духа]] Файл:Former Cloister of Holy Trinity, Minsk-1.JPG|[[Траецкі манастыр базылянак|Манастыр базылянак Сьвятое Тройцы]] Файл:Лошыцкі сядзібна-паркавы комплекс. Рэшткі капліцы г. Мінск.JPG|Руіны капліцы ў Лошыцы </gallery><gallery widths="150" heights="150" class="center"> Файл:Belarus-Minsk-Church of Exaltation of the Holy Cross-8.jpg|[[Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа (Менск)|Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа]] на [[Кальварыя|Кальварыі]] Файл:Belarus-Minsk-Holy Trinity Church-1.jpg|[[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Менск)|Касьцёл Найсьвяцейшае Тройцы]] на [[Залатая Горка|Залатой Горцы]] Файл:Belarus-Minsk-Church of Mary Magdalene-10.jpg|[[Царква Сьвятой Марыі Магдаліны (Менск)|Царква Сьвятое Марыі Магдаліны]] Файл:Čyrvony kaścioł - Miensk.jpg|[[Касьцёл Сьвятых Сымона і Алены (Менск)|Касьцёл Сьвятых Сымона й Алены]] </gallery> === Помнікі грамадзянскае архітэктуры === <gallery widths="150" heights="150" class="center" caption="Помнікі грамадзянскае архітэктуры"> Файл:Miensk - Ratuša.jpg|Адбудаваная [[Менская ратуша|ратуша]] Файл:Сядзіба Пшаздзецкіх 01.JPG|[[Сядзіба Пшазьдзецкіх (Менск)|Палац Пшазьдзецкіх]] Файл:Вид главного здания усадьбы в Лошицах Минск 01 .JPG|[[Сядзіба Любанскіх]] у Лошыцы Файл:Интерьеры музея в Лошицах в главном здании усадьбы 10 .JPG|Аўтэнтычны комін у сядзібе Любанскіх </gallery><gallery widths="150" heights="150" class="center"> Замалёўкі Мінска. 34.jpg|[[Дом Ваньковічаў|Палац Ваньковічаў]] на [[Валокі Полацкія|Валоках]] Брама. Сляпянка.jpg|[[Сядзіба Ваньковічаў (Менск)|Сядзіба Ваньковічаў]] у Сьляпянцы Haściny dvor (Miensk).JPG|[[Гасьціны двор (Менск)|Гасьціны двор]] Дзяржаўны музей гісторыі тэатральнай і музычнай культуры Рэспублікі Беларусь 15.JPG|[[Дом масонаў (Менск)|Дом масонаў]] </gallery><gallery widths="150" heights="150" class="center"> Dom Mienskaha ziemliarobčaha tavarystva.JPG|[[Дом Менскага земляробчага таварыства|Будынак Менскага земляробчага таварыства]] Miensk Sav 17 01.jpg|[[Дом Абрампольскага]] Miensk Sav 19 03.jpg|[[Дом Уніхоўскага]] Савецкая. Будынак у стылі мадэрн.jpg|[[Дом Яніцкага]] </gallery> == Міжнародная супраца == У Менску разьмяшчаюцца практычна ўсе прадстаўніцтвы краінаў, зь якімі Беларусь мае дыпляматычныя дачыненьні. Тут знаходзяцца больш за 40 замежных амбасадаў, 2 Генэральныя кансуляты, 9 ганаровых кансулятаў, прадстаўніцтвы міжнародных арґанізацыяў ([[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]], [[Арганізацыя бясьпекі і супрацы ў Эўропе|АБСЭ]], [[Міжнародны валютны фонд|МВФ]], [[Дзіцячы фонд ААН|ЮНІСЭФ]] і йншыя). Апроч Менску, дыпляматычныя ўстановы йншых краінаў у Беларусі разьмяшчаюцца толькі ў [[Берасьце|Берасьці]] (консульскі пункт [[Манголія|Манґоліі]], Генэральныя кансуляты [[Польшча|Рэспублікі Польшча]], [[Расея|Расейскае Фэдэрацыі]] й [[Украіна|Украіны]]), [[Горадня|Горадні]] (Генэральныя кансуляты [[Летува|Летувіскае Рэспублікі]] й Рэспублікі Польшча) і ў [[Віцебск]]у (кансулят [[Латвія|Латвійскае Рэспублікі]]). {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !colspan=2|Амбасады, кансуляты, прадстаўніцтвы міжнародных арґанізацыяў |- |style="border: none; background-color: transparent;" width="50%" valign="top"| '''Амбасады'''<ref name="dip">{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.mfa.gov.by/dip_missions/ | загаловак = Дыпляматычныя прадстаўніцтвы ў Рэспубліцы Беларусь | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Міністэрства замежных справаў Рэспублікі Беларусь]] | дата = 4 сакавіка 2011 | мова = ru | камэнтар = }}</ref> * [[Азэрбайджан|Азэрбайджанскае Рэспублікі]], вул. Усходняя, 133—167 * [[Армэнія|Рэспублікі Армэнія]], вул. Кірава, 17 * [[Баўгарыя|Рэспублікі Баўгарыя]], пл. Свабоды, 11 * [[Віетнам|Сацыялістычнае Рэспублікі Віетнам]], вул. Мажайскага, 3 * [[Вугоршчына|Вугорскае Рэспублікі]], вул. Плятонава, 1 «Б» * [[Вэнэсуэла|Баліварыянскае Рэспублікі Вэнэсуэла]], вул. Чырвонаармейская, 22а-21 * [[Вялікабрытанія|Злучанага Каралеўства Вялікабрытаніі й Паўночнае Йрляндыі]], вул. К. Маркса, 37 * [[Грузія|Грузіі]], пл. Свабоды, 4 * [[Ізраіль|Дзяржавы Йзраіль]], Партызанскі праспэкт, 6а * [[Індыя|Рэспублікі Йндыя]], вул. Сабінава, 63 * [[Італія|Італьянскае Рэспублікі]], вул. Ракаўская, 16 б * [[Нямеччына|Фэдэратыўнае Рэспублікі Нямеччына]], вул. Захарава, 26;<br />консульскі аддзел: пр. ґазэты «Праўда» 11д * [[Іран|Ісламскае рэспублікі Йран]], вул. Няжданавай, 41 * [[Казахстан|Рэспублікі Казахстан]], вул. Куйбышава, 12 * [[Кітай|Кітайскае Народнае Рэспублікі]], вул. Берасьцянская, 22 * [[Рэспубліка Карэя|Рэспублікі Карэя]], пр. Пераможцаў, 59, 5 паверх * [[Куба|Рэспублікі Куба]], вул. Чырвоназорная, 13 * [[Кыргыстан|Кыргыскае Рэспублікі]], вул. Старавіленская, 57 * [[Латвія|Латвійскае рэспублікі]], вул. Дарашэвіча, 6а * [[Лібія|Лібіі]], вул. Беларуская, 4 * [[Летува|Летувіскае Рэспублікі]], вул. Захарава, 68 * [[Мальта|Мальтыйскага Ордэна]], вул. Захавара, 28 * [[Малдова|Рэспублікі Малдова]], вул. Беларуская, 2 * [[Палестына|Палестыны]], вул. Алешава, 61 * [[Польшча|Рэспублікі Польшча]], вул. Румянцава, 6;<br />консульскі аддзел: вул. Крапоткіна, 91A * [[Расея|Расейскае Фэдэрацыі]], вул. Старавіленская, 48 * [[Румынія|Румыніі]], вул. Масўвіна, 4 * Нунцыятура [[Ватыкан|Сьвятога Пасаду]], вул. Валадарскага, 6 * [[Сэрбія|Рэспублікі Сэрбія]], вул. Румянцава, 4 * [[Сырыя|Сырыйскае Арабскае Рэспублікі]], вул. Суворава, 2 * [[Славаччына|Славацкае Рэспублікі]], вул. Плятонава, 1б * [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|Злучаных Штатаў Амэрыкі]], вул. Старавіленская, 46 * [[Таджыкістан]]у, вул. Кірава, 17 * [[Турэччына|Турэцкае Рэспублікі]], вул. Валадарскага, 6 * [[Туркмэністан]]у, вул. Някрасава, 90 * [[Украіна|Украіны]], вул. Старавіленская, 51 * [[Францыя|Францускае Рэспублікі]], пл. Свабоды, 11 * [[Чэхія|Чэскае Рэспублікі]], Музычны завулак, 1/2 * аддзяленьне амбасады [[Швэцыя|Каралеўства Швэцыя]], Музычны завулак, 1/2 літ. Б * аддзяленьне амбасады [[Швайцарыя|Швайцарскае Канфэдэрацыі]], вул. Чырвонаармейская, 22а, пак. 20 * [[Японія|Японіі]], пр. Пераможцаў, 23, кор. 1 |style="border: none;" width="50%" valign="top"| '''Кансуляты'''<ref name="dip"/> * Генэральны кансулят [[Швайцарыя|Швайцарскае Канфэдэрацыі]], вул. Чырвонаармейская, 22а, пак. 20 * Генэральны кансулят [[Эстонія|Эстоніі]], 2-і завулак Кальцова, 52 ''' Ганаровыя кансуляты'''<ref name="dip"/> * [[Банглядэш|Народнае Рэспублікі Банглядэш]], вул Я. Купалы, 7, кв. 100 * Каралеўства [[Бэльгія]], пр. Машэрава 54-94 * [[Ганаровы кансулят Ісьляндыі ў Рэспубліцы Беларусь|Рэспублікі Йсьляндыя, вул. Ракаўская, 16б]] * [[Кіпр|Рэспублікі Кіпр]], вул. Адоеўскага, 131 * [[Лібан|Лібанскае Рэспублікі]], вул. Смалячкова 26, корп. 1 * [[Нэпал|Фэдэрацыйнае Дэмакратычнае Рэспублікі Нэпал]], пр. Пераможцаў, 45 * [[Нідэрлянды|Каралеўства Нідэрляндаў]], вул. Усходняя, 133—503 * [[Уругвай|Усходняе Рэспублікі Ўругвай]], вул. Усходняя, 38-305 * [[Шры-Ланка|Сацыялістычнае Дэмакратычнае Рэспубікі Шры-Ланка]] '''Прадстаўніцтвы міжнародных арґанізацыяў'''<ref name="dip"/> * Прадстаўніцтва [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]]/[[Праграма разьвіцьця ААН|ПРААН]] * Офіс [[Арганізацыя бясьпекі і супрацы ў Эўропе|АБСЭ]] * [[Міжнародная арганізацыя па міграцыі|Міжнародная арґанізацыя па міграцыі]] * [[Міжнародны валютны фонд]] * [[Міжнародны навукова-тэхнічны цэнтар]] * [[Міжнародная фінансавая карпарацыя]] * Выканаўчы Камітэт [[Садружнасьць Незалежных Дзяржаваў|СНД]] * Эканамічны Суд СНД * [[Сусьветны банк]] * Міжнародная фэдэрацыя таварыства [[Міжнародны рух Чырвонага Крыжа і Чырвонага Паўмесяца|Чырвонага Крыжа]] * Прадстаўніцтва [[Эўракамісія|Эўракамісіі]] * [[Эўрапейскі банк рэканструкцыі і разьвіцьця|Эўрапейскі банк рэканструкцыі й разьвіцьця]] * Прадстаўніцтва [[Дзіцячы фонд ААН|Дзіцячага Фонду ААН (ЮНІСЭФ)]] |} == Месты-сябры == На 2014 год Менск мае 17 местаў-сяброў<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://minsk.gov.by/ru/city/ |загаловак = Месты-сябры Менску |фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Менгарвыканкам]] |дата = 4 сакавіка 2011 |мова = ru |камэнтар =}}</ref>. {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік местаў-сяброў Менску |- | # [[Нотынггэм|Нотынґгэм]], [[Вялікабрытанія]] (1957) # [[Сэндай]], [[Японія]] (1973) # [[Бангалор]], [[Індыя]] (1973) # [[Ліён]], [[Францыя]] (1976) # [[Чанчунь]], [[Кітай]] (1992) # [[Лодзь]], [[Польшча]] (1992) # [[Бон (Нямеччына)|Бон]], [[Нямеччына]] (1993) # [[Эйндговэн]], [[Нідэрлянды]] (1994) # [[Душанбэ]], [[Таджыкістан]] (1998) # [[Кішынёў]], [[Малдова]] (2000) # [[Гавана]], [[Куба]] (2005) # [[Тэгеран]], [[Іран]] (2006) # [[Абу Дабі]], [[Аб’яднаныя Арабскія Эміраты]] (2007) # [[Анкара]], [[Турэччына]] (2007) # [[Бішкек]], [[Кыргыстан]] (2008) # [[Хашымін]], [[Віетнам]] (2008) # [[Новасыбірск]], [[Расея]] (2012)<ref>[https://web.archive.org/web/20140830054005/http://minsk.gov.by/ru/news/hall/2012/05/28/1439/ Минск и Новосибирск стали городами-побратимами]{{Ref-ru}}</ref> # [[Бранск]], [[Расея]] (2014)<ref>[https://web.archive.org/web/20140121200912/http://minsk.gov.by/ru/news/events/2014/01/15/80/ Минск и Брянск подписали соглашение о сотрудничестве]{{Ref-ru}}</ref> |} == Асобы == {{Асноўны артыкул|Сьпіс асобаў, зьвязаных зь Менскам}} === Ураджэнцы === * [[Анжаліка Агурбаш]] (нар. 1970) — сьпявачка, акторка, мадэль * [[Антон Адамовіч]] (1909—1998) — беларускі літаратуразнаўца, гісторык, празаік * [[Ларыса Александроўская]] (1904—1980) — беларуская опэрная сьпявачка ([[сапрана]]), народная артыстка [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] * Юлія Андрусышына (1932—2017) — дзяячка беларускае эміграцыі<ref>[https://nashaniva.com/?c=ar&i=197542 У Нью-Ёрку памерла Юлія Андрусішына, маці спевака Данчыка], [[Наша Ніва]], 16 верасьня 2017 г.</ref> * [[Міхал Анемпадыстаў]] (1964—2018) — беларускі дызайнэр, графік, фатограф, паэт, перакладнік і публіцыст * [[Алесь Асташонак]] (1954—2004) — беларускі літаратар, перакладнік * [[Віктар Бабарыка]] (нар. 1963) — беларускі [[банкір]], [[Культурны дзеяч|культурны]] й грамадзкі дзяяч, [[палітычны вязень]] * [[Максім Багдановіч]] (1891—1917) — беларускі паэт, публіцыст, літаратурны крытык * [[Раман Бандарэнка]] (1989—2020) — беларускі мастак, [[Сьпіс загінулых падчас акцыяў пратэсту ў Беларусі (2020—2021)|забіты]] падчас [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў у Беларусі 2020—2021 гадоў]] * [[Юрась Бушлякоў]] (1973—2013) — беларускі [[Мовазнаўства|мовазнаўца]], журналіст, перакладнік * [[Эдвард Вайніловіч]] (1847—1928) — палітычны дзяяч і мэцэнат, фундатар [[Касьцёл Сьвятых Сымона і Алены (Менск)|Чырвонага касьцёлу]] * [[Лявон Вольскі]] (нар. 1965) — беларускі музыка * Арына Вячорка (1961—2012) — беларуская грамадзкая дзяячка, навукоўца, пэдагагіня<ref>[https://www.svaboda.org/a/24542936.html Памерла Арына Вячорка], [[Радыё Свабода]], 10 красавіка 2012 г.</ref> * [[Радзім Гарэцкі]] (нар. 1928) — беларускі навуковец-геоляг, грамадзкі дзяяч; акадэмік [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]] * [[Алесь Гарун]] (1887—1920) — беларускі паэт, празаік, публіцыст, дзяяч [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Беларускага адраджэньня пачатку XX стагодзьдзя]] * [[Ежы Гедройц]] (1906—2000) — публіцыст, палітык, заснавальнік і рэдактар парыскага грамадзка-палітычнага часопісу «Kultura» на польскай мове * [[Анатоль Грыцкевіч]] (1929—2015) — беларускі гісторык; сябра-карэспандэнт Міжнароднае акадэміі навук Эўразіі, доктар гістарычных навук, прафэсар * [[Генадзь Грушавы]] (1950—2014) — заснавальнік і старшыня дабрачыннага фонду «Дзецям Чарнобыля», адзін з арганізатараў [[Беларускі Народны Фронт Адраджэньне|Беларускага народнага фронту «Адраджэньне»]], уладальнік [[Нарвэгія|нарвэскае]] праваабарончае ўзнагароды памяці прафэсара Торалфа Рафто * [[Фларыян Ждановіч]] (1884—1937/1938) — адзін з заснавальнікаў беларускага прафэсійнага тэатру, актор, рэжысэр і грамадзкі дзяяч * [[Віктар Івашкевіч]] (1959—2013) — беларускі палітычны дзяяч, журналіст * Юрый Карачун (1931—1997) — беларускі мастак-графік, мастацтвазнаўца * [[Генадзь Карпенка]] (1949—1999) — беларускі навуковец і палітык * [[Уладзімер Каткоўскі]] (1976—2007) — вядомы беларускі дзяяч інтэрнэту * [[Арлен Кашкурэвіч]] (1929—2013) — беларускі мастак-графік * [[Вітаўт Кіпель]] (нар. 1927) — [[Беларусь|беларуска]]-[[ЗША|амэрыканскі]] грамадзкі дзяяч і публіцыст * [[Зора Кіпель]] (1927—2003) — беларуская грамадзкая дзяячка дыяспары, [[Літаратуразнавец|літаратуразнаўца]], публіцыстка, рэдактарка * [[Яўген Кулік]] (1937—2002) — беларускі мастак, кніжны графік, бібліяфіл. Аўтар эталёну гербу «[[Пагоня]]» ў якасьці [[Герб Беларусі|дзяржаўнага гербу Беларусі]] з 1991 году * [[Віктар Купрэйчык]] (1949—2017) — [[Беларусь|беларускі]] [[Шахматы|шахматыст]], [[Гросмайстар (шахматы)|гросмайстар]] * [[Павал Латушка]] (нар. 1973) — беларускі палітык, дзяржаўны дзяяч і апазыцыйны лідэр * [[Янка Лучына]] (1851—1897) — беларускі [[паэт]]-[[Дэмакратыя|дэмакрат]], мысьляр * [[Валеры Маракоў]] (1909, мяст. [[Козырава]], цяпер у межах Менску — 1937) — [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|рэпрэсаваны]] [[Беларуская мова|беларускі]] [[паэт]], [[перакладчык|перакладнік]] * [[Леанід Маракоў]] (1958—2016) — беларускі пісьменьнік, журналіст, гісторык, энцыкляпэдыст * [[Вітаўт Мартыненка]] (1959—2016) — беларускі [[Музыказнаўства|музыказнаўца]], [[Публіцыстыка|публіцыст]] * Пётар Марцаў (1962—2014) — беларускі журналіст, выдавец<ref>[https://baj.by/be/analytics/god-tamu-pamyor-pyotr-marcau Год таму памёр Пётр Марцаў], [[Беларуская асацыяцыя журналістаў]], 13 верасьня 2015 г.</ref> * [[Каміла Марцінкевіч]] (каля 1837—1900) — музыка, кампазытарка, пэдагагіня, удзельніца рэвалюцыйнага ру­ху на Беларусі ў 1860-я гады; дачка [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч|Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча]] * [[Ян Матусевіч]] (1948—1998) — беларускі рэлігійны й грамадзкі дзяяч, сьвятар * [[Іван Пуліхаў]] (1879—1906) — [[Партыя сацыялістаў-рэвалюцыянэраў|эсэр-рэвалюцыянэр]] * [[Яўгенія Пфляўмбаўм]] (1908—1996) — беларуская паэтка й перакладніца * [[Валер Раеўскі]] (1939—2011) — беларускі тэатральны рэжысэр, пэдагог * [[Зьміцер Саўка]] (1965—2016) — беларускі [[філёляг]], адзін з аўтараў сучаснае нармалізацыі [[Беларускі клясычны правапіс|беларускага клясычнага правапісу]] * [[Зьміцер Сідаровіч]] (1965—2014) — беларускі музыка * [[Віталь Сіліцкі]] (1972—2011) — [[Беларусь|беларускі]] [[Паліталёгія|палітоляг]] і аналітык * [[Аляксей «Тур» (Скобля)|Аляксей «Тур»]], сапр. Аляксей Скобля (1990—2022) — баец-добраахвотнік [[Батальён імя Кастуся Каліноўскага|Беларускага батальёну імя Кастуся Каліноўскага]], які загінуў пры абароне Кіева ад войскаў [[Расея|Расеі]]. [[Герой Украіны]]. * [[Стэфанія Станюта]] (1905—2000) — беларуская акторка, артыстка [[Нацыянальны акадэмічны тэатар імя Янкі Купалы|Нацыянальнага акадэмічнага тэатру ймя Янкі Купалы]], народная артыстка Беларусі, народная артыстка СССР, ляўрэатка Дзяржаўнае прэміі Беларусі * [[Валянцін Тарас]] (1930—2009) — беларускі паэт, публіцыст, перакладнік * [[Віталь Тарас]] (1956 — 2011) — беларускі журналіст, публіцыст * [[Кастусь Тарасаў]] (1940—2010) — беларускі пісьменьнік, гісторык, дзяяч нацыянальна-дэмакратычнага руху Беларусі * [[Аляксандар Тарайкоўскі]] (1986—2020) — удзельнік пратэстаў супраць фальсыфікацыі [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2020 году|прэзыдэнцкіх выбараў 2020 году]], ахвяра [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] * [[Юры Хадыка]] (1938—2016) — беларускі фізык і грамадзка-культурны дзяяч * Дзяніс Хвастоўскі (1976—2001) — паэт, удзельнік нацыянальна-дэмакратычнага руху<ref>[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]] [96247f72-a7e0-4382-ad1c-ec68459cf6b7.pdf Імёны Свабоды. (Бібліятэка Свабоды. ХХІ стагодзьдзе). — 4-е выд., дап.] — [[Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода]], 2020. С. 478.</ref> * [[Ільля «Ліцьвін» (Хрэнаў)]] (1994 або 1995—2022) — першы загінулы [[Беларусы|беларус]]-добраахвотнік падчас [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|адкрытага расейскага нападу на Ўкраіну]] * Міхал Шарамет (1982—2013) — заснавальнік вайскова-патрыятычнае арганізацыі «Ваяр»<ref>[[Іна Студзінская]], [https://www.svaboda.org/a/24966275.html Памёр Міхал Шарамет — адзін зь легендарных Міронаў], [[Радыё Свабода]], 23 красавіка 2013 г.</ref> * [[Станіслаў Шушкевіч]] (1934—2022) — беларускі навуковец і палітык, сябра-карэспандэнт Нацыянальнае акадэміі навук, першы кіраўнік незалежнае Беларусі, адзін з трох удзельнікаў падпісаньня [[Белавескія пагадненьні|Белавескага пагадненьня]] * [[Віталь Шчэрба]] (нар. 1972) — беларускі гімнаст, шасьціразовы алімпійскі чэмпіён, заслужаны майстар спорту СССР, заслужаны майстар спорту Беларусі * [[Валянтына Чапко]] (1925—2004) — беларуская гістарыня, доктарка гістарычных навук, слынная дасьледніца гісторыі беларускіх местаў * [[Вераніка Чаркасава]] (1959—2004) — беларуская журналістка * [[Язэп Юхо]] (1921—2004) — заснавальнік першае навуковае школы дзяржавы й права [[Беларусь|Беларусі]], сябра Вялікае Рады міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «[[ЗБС Бацькаўшчына]]» === Ганаровыя грамадзяне === * [[Жарэс Алфёраў]] (1930—2019) — фізык, ляўрэат [[Нобэлеўская прэмія|Нобэлеўскае прэміі]] ў галіне фізыкі ў 2000 годзе * [[Пятрусь Броўка]] (1905—1980) — беларускі грамадзкі дзяяч, пісьменьнік, паэт і перакладнік. [[Народны паэт Беларусі]] * [[Аляксандар Мядзьведзь]] (нар. 1937) — беларускі барацьбіт вольнага стылю, заслужаны майстар спорту СССР * [[Максім Танк]] (1912—1995) — беларускі паэт, пісьменьнік і перакладнік. [[Народны паэт Беларусі]] * [[Расьціслаў Янкоўскі]] (1930—2016) — беларускі актор тэатру й кіно, народны артыст СССР, акадэмік Міжнароднае акадэміі тэатру == Глядзіце таксама == * [[Менскі гарвыканкам]] * [[Менскае княства]] * [[Менскае ваяводзтва]] * [[Менскі павет]] * [[Менскае староства]] * [[Менскае Эвангельле]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] Невядомы Менск. Гісторыя зьнікненьня. Кн. 1. (Бібліятэка Свабоды. ХХІ стагодзьдзе). — Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода, 2021. — 476 с.: іл. — {{ISBN|978-0-929849-86-7}}. * {{Літаратура/БелЭн|10}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)}} * Карповіч Т. Культурнае жыццё Мінска I паловы XIX стагоддзя. — {{Менск (Мінск)}}, «Рыфтур», 2007. — 64 c. {{ISBN|978—985-6700-57-9}}. * Корбут В., Ласько Д. Мінск. Спадчына старога горада 1067—1917. — {{Менск (Мінск)}}: Беларусь, 2016. — 414 с {{ISBN|978-985-01-1205-7}}. * Лакотка А. Сілуэты старога Мінска. Нарысы драўлянай архітэктуры. — {{Менск (Мн.)}}: Полымя, 1991. — 126 с. * [[Леанід Маракоў|Маракоў Л.]] Галоўная вуліца Мінска. 1880—1940. Кніга 1. — {{Менск (Мінск)}}: Мастацкая літаратура, 2013. — 260 с. {{ISBN|978-985-02-1426-3}}. * Маракоў Л. Галоўная вуліца Мінска. 1880—1940. Кніга 2. — {{Менск (Мінск)}}: Мастацкая літаратура, 2013. — 466 с. {{ISBN|978-985-02-1525-3}}. * Мінск на старых паштоўках / Уклад. [[Вячка Целеш|Целеш В.]] — {{Менск (Мн.)}}: Беларусь, 1984. — 128 с. * {{Літаратура/Менск. Стары і новы}} * {{Літаратура/Рэха даўняга часу}} * {{Літаратура/Памяць/Менск|1}} * {{Літаратура/Памяць/Менск|2}} * {{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)}} * {{Літаратура/Менск: Старонкі жыцьця дарэвалюцыйнага гораду (1994)}} * {{Літаратура/ЭГБ|5}} * [[Уладзімер Дзянісаў|Денисов В. Н.]] Площадь Свободы в Минске. — Мн.: Полымя, 1985. — 80 с. == Вонкавыя спасылкі == * {{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = https://minsk.gov.by/be/ |загаловак = Менскі гарадзкі выканаўчы камітэт |фармат = |назва праекту = |выдавец = |дата = 4 сакавіка 2011 |мова = be |камэнтар =}} * {{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://mensk.by |загаловак = МЕНСК.BY |фармат = |назва праекту = |выдавец = |дата = 4 сакавіка 2011 |мова = |камэнтар =}} * {{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://www.radzima.org/be/gorad/minsk-mensk.html |загаловак = Менск |фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Radzima.org]] |дата = 4 сакавіка 2011 |мова = |камэнтар =}} {{Менск}} {{Зьнішчаныя славутасьці Менску}} {{Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі}} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Меншчыны}} {{Беларусь у тэмах}} {{Сталіцы Эўропы}} {{Абраны артыкул}} [[Катэгорыя:Менск| ]] [[Катэгорыя:Абласныя цэнтры БССР]] 5qudb0062salbzw5vcms9698rtee96s 2332366 2332336 2022-08-12T10:21:32Z Kazimier Lachnovič 1079 калі ласка, уважліва прачытайце [[ВП:ПРАВАПІС]], а менавіта БКП-2005, спасылка на які даецца ўнізе гэтага правіла (у тым ліку зьвярніце ўвагу на варыятыўныя выпадкі, калі абодва напісаньні правільныя) wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні}} {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Менск |Статус = горад |Назва ў родным склоне = Менску |Трансьлітараваная назва = Miensk{{Заўвага|Паводле афіцыйнага напісаньня — Minsk}} |Герб = Coat of arms of Minsk.svg |Сьцяг = Flag_of_Minsk,_Belarus.svg |Гімн = «''Песьня пра Менск''» |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = 1067 |Статус з = |Магдэбурскае права = 14 сакавіка 1499 |Былыя назвы = |Мясцовая назва = |Вобласьць = |Раён = |Сельсавет = |Гарадзкі савет = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = 348.846223 |Крыніца плошчы = <ref>[http://ate.nca.by/ Адзіны рэестар адміністрацыйна-тэрытарыяльных і тэрытарыяльных адзінак Рэспублікі Беларусь (дадзеная лічба, пачынаючы з 26.03.2012 г., зьяўляецца актуальнай)]</ref> |Вышыня = 220 |Унутраны падзел = [[#Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел|9 раёнаў]] |Колькасьць насельніцтва = 2020600 |Год падліку колькасьці = 2020 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2020" /> |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = 220000 |СААТА = 5000000000 |Выява = Minsk Montage (2015).png |Апісаньне выявы = Віды Менску |Шырата градусаў = 53 |Шырата хвілінаў = 54 |Шырата сэкундаў = 8 |Даўгата градусаў = 27 |Даўгата хвілінаў = 33 |Даўгата сэкундаў = 41 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Сайт = [http://www.minsk.gov.by Менскі гарвыканкам]{{ref-ru}}{{ref-en}} |Дэмонім=мянчук, мянчанка, мянчукі}} '''Менск''' — сталіца й найбуйнейшае [[горад|места]] [[Беларусь|Беларусі]], на рацэ [[Сьвіслач (басэйн Дняпра)|Сьвіслачы]] пры ўтоку ў яе ракі [[Няміга|Нямігі]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] і [[Менскі раён|Менскага раёну]], аднак не ўваходзіць у іх склад. Геаграфічныя каардынаты (нулявы кілямэтар): 53° 54' 8" пн. ш., 27° 33' 41" у. д. Плошча 348,85 км²<ref>Указ Президента Республики Беларусь от 26 марта 2012 г. № 141 «Об изменении границ г. Минска и Минского района»</ref>. Насельніцтва на 2020 год — 2 020 600 чалавек<ref name="belstat2020"/>. Знаходзіцца за 70 км на паўночны захад ад [[Геаграфічны цэнтар Беларусі|геаграфічнага цэнтру Беларусі]]. Вузел чыгунак на [[Берасьце]], [[Вільня|Вільню]], [[Гомель]], [[Масква|Маскву]], аўтамабільных дарог на [[Ворша|Воршу]], [[Віцебск]], [[Лагойск]], [[Маладэчна]], [[Ашмяны]], [[Берасьце]], [[Слуцак]], [[Гомель]], [[Магілёў]] і іншыя. Менск — даўняе [[Магдэбурскае права|маґдэбурскае]] места і цэнтар [[Менскі павет|гістарычнага рэґіёну]]. Належыць да ліку старадаўніх местаў Усходняй [[Эўропа|Эўропы]]<ref>{{Кніга|аўтар=Чирский Н. А., Чирский Е. Н.|загаловак=Минск: Путеводитель|месца=Мн.|выдавецтва=Университетское|год=2002|старонкі=8}}</ref>. Сталіца [[Менскае княства|ўдзельнага княства]], найбольшага ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] [[Менскае ваяводзтва|ваяводзтва]] і [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. У наш час палітычны, эканамічны, сацыяльны, культурны і навуковы цэнтар Беларусі. Тут захаваліся падмуркі [[Менская царква|старажытнай царквы]] на [[Замчышча (Менск)|Замчышчы]], [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Менск)|царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]], комплекс [[Сьвята-Духаўскі манастыр базылянак (Менск)|жаночага]] і [[Духаўскі манастыр базылянаў|мужчынскага]] базылянскіх манастыроў Сьвятога Духа, [[Траецкі манастыр базылянак]], комплексы кляштараў [[Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак (Менск)|бэрнардынак з касьцёлам Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі]] і [[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар бэрнардынаў (Менск)|бэрнардынаў з касьцёлам Сьвятога Язэпа]] (абодва ў стылі [[віленскае барока|віленскага барока]]), фраґмэнты [[Менскі езуіцкі калегіюм|езуіцкага калеґіюму]] і [[Архікатэдральны касьцёл Імя Найсьвяцейшай Панны Марыі (Менск)|касьцёл Імя Найсьвяцейшай Панны Марыі]], забудова [[Траецкае прадмесьце|Траецкага]] і [[Ракаўскае прадмесьце|Ракаўскага]] прадмесьцяў, [[Гасьціны двор (Менск)|гасьціны двор]], палацы [[Сядзіба Пшазьдзецкіх (Менск)|Празьдзецкіх]] і [[Сядзіба Ваньковічаў (Менск)|Ваньковічаў]], помнікі архітэктуры XII—XIX стагодзьдзяў. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаліся [[Менская ратуша|меская ратуша]] (адноўлена), кляштарныя комплексы [[Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар францішканаў (Менск)|францішканаў з касьцёлам Сьвятога Антонія]], [[Касьцёл Сьвятой Марыі Магдалены і кляштар кармэлітаў (Менск)|кармэлітаў з касьцёлам Сьвятой Марыі Магдалены]] і [[Касьцёл Сьвятога Яна і кляштар баніфратаў (Менск)|баніфратаў з касьцёлам Сьвятога Яна]], помнікі архітэктуры XVI—XIX стагодзьдзяў, [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|зруйнаваныя расейскімі ўладамі]]. Значную частку мясцовых славутасьцяў [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|зьнішчылі за савецкімі часам]]: [[Менскі замак|забудову і культурны пласт замка]], [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|царкву Сьвятога Духа]] ([[рэнэсанс]], адноўлена на захаваных падмурках), кляштарныя комплексы [[Касьцёл Сьвятога Войцеха і кляштар бэнэдыктынак (Менск)|бэнэдыктынак з касьцёлам Сьвятога Войцеха]] (віленскага барока) і [[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|дамініканаў з касьцёлам Сьвятога Тамаша Аквінскага]], вежу і большую частку езуіцкага калегіюму, [[Халодная сынагога (Менск)|Халодную сынагогу]] ([[готыка|ґотыка]]), палацы [[Палац Радзівілаў (Менск)|Радзівілаў]] і [[Палац Сапегаў (Менск)|Сапегаў]], [[Юбілейная капліца (Менск)|Юбілейную капліцу]], [[Няміга (гістарычна-архітэктурны комплекс)|забудову вуліцы Нямігі]], помнікі гісторыі і архітэктуры XI—XIX стагодзьдзяў. == Назва == === Паходжаньне === [[Файл:Miensk. Менск (1510).jpg|значак|Фрагмэнт дакумэнту 1510 году з надпісам: «пісан у Менску»]] [[Файл:Miensk. Менск (G. Mercator, 1554).jpg|значак|Фрагмэнт мапы 1554 году, на якім Менск значыцца як ''Miensko'']] На думку большасьці сучасных дасьледнікаў, [[тапонім]] Менск утварыўся ад назвы невялікай ракі [[Менка|Менкі (Мені, Мены)]]<ref name="be393">{{Літаратура/БелЭн|10к}} С. 393.</ref><ref>{{Літаратура/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 53.</ref><ref>{{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)|к}} С. 232—234.</ref> паводле найбольш старажытнай мадэлі — уласная назва ракі + [[суфікс]] -ск<ref name="Lemciuhova">Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Брэсцкая вобласць: нарматыўны даведнік / І. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. Лемцюговай. — Менск: Тэхналогія, 2010.</ref>. Увогуле, у [[айканімія|айканіміі]] [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічных беларускіх зямель]] суфікс -ск (-цак) ёсьць глыбока традыцыйнай рэліктавай зьявай, якая падкрэсьлівае самабытнасьць беларускага народа і старажытнасьць тэрыторыі яго расьсяленьня. Такі суфікс адзначаецца з IX—X стагодзьдзяў, у тым ліку ў назвах двух найстаражытнейшых местаў [[Полацак|Полацку]] і [[Смаленск]]у, засьведчаных летапісамі пад 862 і 863 гадамі. Звыш паловы [[замак|гарадоў]] з назвамі на -ск, памянёных у летапісах XI стагодзьдзя, прыпадае менавіта на зону фармаваньня [[беларусы|беларусаў]], дзе гэты суфікс выяўляе прадуктыўнасьць і ў наступныя стагодзьдзі. Кожнае трэцяе [[Гарады Беларусі|беларускае места]] зь ліку занесеных у «[[Сьпіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх]]» канца XIV стагодзьдзя сканчаецца на -ск (-цак)<ref name="Lemciuhova"/>. [[Файл:Miensk. Менск (E. Danti, 1565).jpg|значак|Фрагмэнт мапы 1565 году, на якім Менск значыцца як ''Miensko'']] Назва ракі Менкі, відаць, мае балцкае паходжаньне<ref>[[Вадзім Жучкевіч|Жучкевіч В.]] Адкуль імя твае, сталіца // Беларусь. № 4, 1967. С. 22.</ref> (магчыма, мае зьвязкі зь [[Летувіская мова|летувіскім]] menkos — 'невялікі, слабы, неглыбокі'<ref name="viacorka-karniej">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]], [[Ігар Карней|Карней І.]] [https://www.svaboda.org/a/30131353.html Гарады з «памылкамі» ў назвах: Мінск ці Менск?], [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]], 28 жніўня 2019 г.</ref>). Таксама выказвалася думка, што назва ракі ўтварылася ад слова мень, якое азначае рыбу [[мянтуз]] або іншыя гладкія і сьлізістыя рыбы<ref name="kuzn">Кузняцоў М. Таямніца далёкіх вякоў // {{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 34.</ref>. [[Файл:Miensk. Менск (G. Gastaldi, 1568).jpg|значак|Фрагмэнт мапы 1568 году, на якім Менск значыцца як ''Miensco'']] Іншыя меркаваньні існавалі і пра паходжаньне назвы места. Паводле першага зь іх, яна ўтварылася ад слова мяняць (абмен, мена)<ref>[[Уладзімер Караткевіч|Караткевіч У.]] Збор твораў: У 8 т. Т. 8. Кн. 1. П’есы. Нарыс. — Менск: Мастацкая літаратура, 1990. С. 385—570. [https://web.archive.org/web/20100810204141/http://www.uladzimir-karatkevich.com/bibl/bel/naris/zemlia12.html]</ref>. Аднак тагачасны гандаль ня меў такіх маштабаў, каб даць імя [[Менскі замак|замку]], збудаванаму ў 1063 годзе і ўпершыню памянёнаму пад 1067 годам<ref name="kuzn"/>. Апроч таго, аддзеяслоўныя назоўнікі з асновай «мяняць» у тапаніміцы не сустракаюцца<ref>{{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)|к}} С. 15.</ref>. Яшчэ адна вэрсія грунтавалася на народным паданьні, паводле якога заснавальнікам Менску быў вядзьмар-асілак Мянеск, што збудаваў на месцы цяперашняга места свой млын, дзе малоў муку з каменьня<ref>[[Павал Шпілеўскі|Шпілеўскі П.]] Падарожжа па Палессі і беларускаму краю // {{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 31—32.</ref>. На гэтай падставе выказвалася думка, што імя Мянеска і такім чынам назва места мае зьвязак з [[Індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскім]] [[этымон]]ам ''*men'' — 'мяць, расьціраць', што адпавядае асноўным функцыям Мянеска ў паданьні<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]], Прохараў А., Санько С. Менеск // {{Літаратура/Беларуская міталёгія: Энцыкляпэдычны слоўнік (Менск, 2004)|к}} С. 315.</ref>. Аднак само паданьне (як і іншыя падобныя паданьні) зьявілася пазьней за заснаваньне места як спроба тлумачэньня яго назвы, таму імя Мянеск ёсьць другасным да назвы Менску. Тым часам наяўнасьць у мянескавым млыне сямі колаў, разьмешчаных паміж правым і левым берагам Сьвіслачы, знаходзіць выразныя паралелі ў беларускім фальклёрным матэрыяле<ref>[[Уладзімер Лобач|Лобач У.]] [https://web.archive.org/web/20091223013731/http://kryuja.org/artykuly/lobacz/lobacz_miensk.html#annot_47 Паданьне пра заснаваньне Менска: сымболіка сюжэта й тыпалягічныя паралелі ў беларускім фальклёры], [[Kryŭja]], 7 кастрычніка 2008 г.</ref>. === Варыянты === [[Файл:Mienski paviet. Менскі павет (Vaugondy, 1756).jpg|зьлева|164пкс|значак|Фрагмэнт мапы 1756 году, на якім Менск і [[Менскі павет]] значацца як ''Menski'' і ''Pal. de Menski'' адпаведна]] [[Файл:Miensk. Менск (1751-1800).jpg|значак|значак|Фрагмэнт мапы XVIII ст., на якім Менск значыцца як ''Мянскъ'']] Традыцыйная гістарычная назва места — Менск, [[Наркамаўка|цяперашняя афіцыйная]] — ''Мінск''. У нарматыўным даведніку «[[Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь]]» традыцыйная гістарычная назва Менск фіксуецца як варыянтная. Гэта значыць, што пры жаданьні мясцовых жыхароў і ўладаў яна можа стаць нарматыўнай. У [[Іпацьеўскі летапіс|Іпацьеўскім летапісе]] места ўпамінаецца пад 1067 годам пад назвамі ''Мѣньск'', ''Мѣнескь''. У пазьнейшым [[Радзівілаўскі летапіс|Радзівілаўскім летапісе]] назвы ''Меньск'' і ''Менеск'' пішуцца бязь [[яць]], праз «е». З канца XV ст. зьяўляецца назва Менск бязь мяккага знаку. Аднак яшчэ ў XVI—XVII стагодзьдзях працягвала шырока выкарыстоўвацца форма ''Менеск''. У ліставаньні 1656 году менскага ваяводы Фёдара Арсеньева з маскоўскім гаспадаром [[Аляксей Міхайлавіч|Аляксеем Міхайлавічам]] на адной старонцы граматы словы ''Менеск'', ''Менск'', ''Менскага'' сустракаюцца 18 разоў і ніводнага разу ''Мінск''. У дзьвюх адпісках таго ж ваяводы назвы тыпу ''Менеск'', ''Менск'', ''Менского пов (ету)'' сустракаюцца 12 разоў і толькі аднойчы напісана ''Мінской пов.'' У адпісцы ваяводы Якаўлева 1657 году датычна сойміка менскай шляхты таксама выкарыстоўваюцца толькі форма Менск. Адсюль вынікае, што беларуская [[шляхта]] карысталася толькі гэтай назвай<ref name="pam-1">[[Іван Крамко|Крамко І.]], [[Георгі Штыхаў|Штыхаў Г.]] Калі Менск стаў Мінскам // {{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 34—35.</ref>. У [[Баркулабаўскі летапіс|Баркулабаўскім летапісы]] места ўпамінаецца 6 разоў, зь якіх 5 — у форме Менск і адзін ''Мінск''. [[Файл:Miensk. Менск (1919).jpg|зьлева|164пкс|значак|''Miensk''. Сьцяг Менскага палку стральцоў (''Mienski połk stralcoŭ''), 1919 г.]] [[Файл:Miensk Litoŭski. Менск Літоўскі (A. Jelski, 1900).jpg|значак|''Менск [[Літва старажытная|Літоўскі]]''. З вокладкі кнігі [[Аляксандар Ельскі|Аляксандра Ельскага]], 1900 г.]] Увогуле, першую фіксацыю назвы ''Мінск'' (''Mynsko'') дасьледнікі адзначаюць у лацінамоўнай канцылярскай кнізе пад 1502 годам. Пазьней у польскамоўных дакумэнтах XVІ—XVІІ стагодзьдзяў усё часьцей ужываецца транскрыпцыя ''Minsk''. Прафэсар катэдры беларускай філялёґіі [[Варшаўскі ўнівэрсытэт|Варшаўскага ўнівэрсытэту]] А. Абрэмска-Яблоньска пераканаўча паказала, што назва ''Мінск'' зьявілася пад уплывам польскага [[Мінск Мазавецкі|Мінска Мазавецкага]] на грунце польскай адміністрацыйнай і моўнай экспансіі<ref name="pam-1"/>. Цалкам форма ''Мінск'' (''Міньск'') замяняе Менск у афіцыйных дакумэнтах толькі ў XVIII ст. разам з выцісканьнем [[старабеларуская мова|старабеларускай мовы]] з афіцыйнага дзяржаўнага ўжытку. З гэтых жа польскіх дакумэнтаў і мапаў па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах]] [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] яе мэханічна перанесьлі ў расейскія дакумэнты і мапы<ref name="sybeka">{{Літаратура/Менск: Старонкі жыцьця дарэвалюцыйнага гораду (1994)|к}} С. 10.</ref><ref name="pam-2">[[Іван Крамко|Крамко І.]], [[Георгі Штыхаў|Штыхаў Г.]] Калі Менск стаў Мінскам // {{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 36.</ref>. [[Файл:Miensk Vilenski, Pryvakzalny. Менск Віленскі, Прывакзальны (1935) (1).jpg|значак|Шыльда «Менск» на будынку [[Віленскі вакзал (Менск)|Віленскага вакзалу]], 1935 г.]] У канцы XVІІІ ст. напісаньне ''Мінск'' трывала замацавалася ў афіцыйных расейскамоўных дакумэнтах, у той жа час у народнай гаворцы ўжывалася толькі форма Менск<ref>{{Артыкул|спасылка=https://be.wikisource.org/wiki/%D0%A7%D0%B0%D0%BC%D1%83_%D0%BC%D1%8B_%D0%BF%D1%96%D1%88%D0%B0%D0%BC_%D0%9C%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA,_%D0%B0_%D0%BD%D1%8F_%D0%9C%D1%96%D0%BD%D1%81%D0%BA%3F|аўтар=[[Язэп Лёсік|Я. Л-к.]]|старонкі=2|выданьне=[[Звон (газэта)|Звон]]|загаловак=Чаму мы пішам Менск, а ня Мінск?|год=27.VIII.1919|мова=be|нумар=2|месца=Менск}}</ref>. Гэты факт засьведчылі этноґраф [[Павал Шпілеўскі]] ў нататках пра свае падарожжы<ref>[[Павал Шпілеўскі|Шпилевский П.]] Путешествие по Полесью и белорусскому краю. — Минск: «Беларусь», 2003. С. 131—132.</ref> і гісторык [[Аляксандар Ельскі]] ў [[Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў|Ґеаґрафічным слоўніку Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў]]<ref>[[Аляксандар Ельскі|Jelski A.]] Mińsk // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|6к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_VI/453 453].</ref>, выдадзеным у 1885 годзе. З 1916 году ў асяродзьдзі праґрэсіўнай беларускай інтэліґенцыі замацавалася назва ''Менск Беларускі''. Яна захоўвалася ў часы нямецкай і польскай акупацыяў, выкарыстоўвалася ў дакумэнтах эміґрацыйных беларускіх урадаў<ref name="sybeka"/>. Традыцыйную гістарычную назву Менск прынялі ў [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспубліцы]], гэтая назва выкарыстоўвалася ў дзяржаўных дакумэнтах<ref name="viacorka-karniej"/>. У [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] яна стала нарматыўнай і выкарыстоўвалася ва ўсіх афіцыйных дакумэнтах, а таксама на дзяржаўным радыё<ref name="5mitau">{{Спасылка|аўтар=Лашкевіч К.|url=http://news.tut.by/society/147246.html|загаловак=5 афіцыёзных міфаў пра Мінск|выдавец=[[TUT.BY]]|дата=11 верасьня 2009}}</ref>. У 1930-я гады назву Менск ужывалі паўсюдна ў Беларусі, яна была звыклай і натуральнай жыхарам рэспублікі<ref name="sur155">[[Васіль Шур|Шур В.]] Беларускія ўласныя імёны: Беларуская антрапаніміка і тапаніміка. — Менск: «Мастацкая літаратура», 1998. С. 155.</ref>. 29 ліпеня 1939 году пастановаю 2-й сэсіі [[Вярхоўны Савет БССР|Вярхоўнага Савету БССР]] места перайменавалі ў «''Мінск''»<ref name="pam-2"/>. Гэтае перайменаваньне адбылося не зь лінгвістычных (ніякіх мовазнаўчых або гістарычных аргумэнтаў адпаведная пастанова ня ўтрымлівала), а з сацыяльна-палітычных прычынаў<ref name="sur155"/>, было выкліканае [[Рэпрэсіі ў БССР|ўзмацьненьнем рэпрэсіяў]] супраць беларускіх нацыянальных кадраў<ref name="sybeka"/> і стала замацаваньнем [[Русіфікацыя Беларусі|маскалізацыі беларусаў]] на ўзроўні назваў местаў<ref>[[Уладзімер Ляхоўскі|Ляхоўскі Ў.]] [http://www.polskieradio.pl/zagranica/by/news/print.aspx?id=88157 Дык няўжо ж нам ніколі ня склеіць, ня сшыць], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 30 ліпеня 2008 г.</ref>. 5 верасьня 1991 году [[Менскі гарадзкі савет дэпутатаў|Менскі гарадзкі Савет народных дэпутатаў]] накіраваў [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|Вярхоўнаму Савету]] просьбу аб вяртаньні месту гістарычнай назвы Менск, але гэтай просьбе было адмоўлена<ref>[https://web.archive.org/web/20071027090940/http://www.lawbelarus.com/local/sub04/texa6636.htm Рашэнне Мінскага гарадскога Савета народных дэпутатаў ад 5 верасня 1991 г. № 167 «Аб гербе г. Мінска і аб вяртаньні гораду яго гістарычнай назвы Менск»]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20090603090229/http://www.nn.by/index.php?c=ar&i=18706 69 гадоў таму Менск стаў Мінскам] // [[Наша Ніва]]. 29 ліпеня 2008 г.</ref>. За вяртаньне назвы «Менск» прагаласавалі 142 дэпутаты пры неабходных 173<ref name="5mitau" />. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Гісторыя Менску|Храналёгія Менску}} === Раньнія часы === [[Файл:Miensk. Менск (1772) (2).jpg|значак|зьлева|164пкс|Гравюра Менску, 1772 г.]] [[Файл:Miensk, Trajeckaja hara. Менск, Траецкая гара (XIX) .jpg|значак|Панарама Менску з боку [[Траецкае прадмесьце|Траецкай Гары]], пачатак XIX ст.]] Дакладная дата заснаваньня Менску невядомая. Паводле археаляґічных зьвестак, найбольш старажытныя паселішчы на тэрыторыі сучаснага места існавалі яшчэ ў IX ст., калі даліну ракі Сьвіслачы засялялі плямёны [[крывічы|крывічоў]] і [[дрыгавічы|дрыгавічоў]]. Каля 980 году гэтая тэрыторыя ўвайшла ў склад [[Полацкае княства|Полацкага княства]]. Першы пісьмовы ўпамін пра Менск датуецца 1067 годам і зьмяшчаецца ў [[Аповесьць мінулых часоў|Аповесьці мінулых часоў]], калі злучаныя войскі князёў Яраславічаў (кіеўскага — Ізяслава, пераяслаўскага — Сьвятаслава і чарнігаўскага — Усевалада) спалілі горад у час вайны з [[Усяслаў Чарадзей|Усяславам Полацкім]]. Месца і час узьнікненьня Менску ў наш час выклікаюць дыскусіі: адныя дасьледнікі (А. Ясінскі, [[Георгі Штыхаў|Г. Штыхаў]] і інш.) лічаць, што горад утварыўся яшчэ ў даславянскія часы на рацэ Менцы, за 16 км на захад ад сучаснага цэнтру места, дзе захаваўся комплекс археаляґічных помнікаў, і быў перанесены на цяперашняе месца па 1085 годзе, калі яго ў другі раз спалілі кіеўскія войскі. На думку іншых дасьледнікаў, [[дзяцінец]] (пазьней [[Менскі замак]]) збудавалі на правым беразе ракі Сьвіслачы пры ўтоку ў яе ракі Нямігі напярэдадні падзеяў 1067 году дзеля абароны паўднёвых межаў Полацкага княства. У канцы XI — пачатку XII стагодзьдзяў Менск стаў сталіцай [[Менскае княства|удзельнага княства]]. Першым князем менскім быў [[Глеб Усяславіч]], потым княствам валодалі ягоныя нашчадкі Глебавічы. У 1116 годзе Менск вытрымаў амаль 2-месячную аблогу войскаў кіеўскага князя Ўладзімера Манамаха, але ў 1119 годзе горад захапілі і далучылі да Кіева. Князя Глеба Ўсяславіча зьняволілі ў кіеўскай вязьніцы, дзе ён і памёр. Зь сярэдзіны XII ст. Менск зноў стаў сталіцай незалежнага княства, менскія князі вялі барацьбу за [[гегемонія|геґемонію]] ў Полацкай зямлі і неаднакроць займалі полацкі сталец. Палітычнае ўзвышэньне і зручнае ґеаґрафічнае становішча спрыялі эканамічнаму росту Менску і яго пераўтварэньню ў рамесна-гандлёва цэнтар. === Вялікае Княства Літоўскае === [[Файл:Miensk, Pahonia. Менск, Пагоня (1720) (2).jpg|значак|зьлева|164пкс|Герб [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]], каля 1720 г.]] [[Файл:Mienskaja ratuša. Менская ратуша (1800).jpg|значак|[[Высокі Рынак]], каля 1800 г.]] У XIII ст. узмацніліся зьвязкі Менскага княства з [[Наваградак|Наваградкам]], пазьней — зь [[Вільня]]й і [[Трокі|Трокамі]]<ref name="evkl285">[[Расьціслаў Баравы|Баравы Р.]] Менск // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 285.</ref>. Зь сярэдзіны 1240-х гадоў, на запрашэньне мясцовых баяраў, у Наваградку пачаў княжыць [[Міндоўг]], што паспрыяла ўтварэньню [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Пад 1326 годам упамінаецца, што ў [[Ноўгарад]]зе ў складзе пасольства вялікага князя літоўскага [[Гедымін]]а быў князь менскі Васіль. У грамаце 1387 году Менск выступае другім (пасьля Полацку) вялікім местам у цэнтральнай і ўсходняй частках сучаснай Беларусі. У 1390 годзе [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Ягайла]] заснаваў на [[Траецкае прадмесьце|Траецкай Гары]] [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і Ўнебаўзяцьця Найсьвяцейшай Марыі Панны (Менск)|першы касьцёл]]. Паводле дакумэнтаў канца XVI ст., у Менску таксама было 10 прыходзкіх цэркваў і 4—5 манастырскіх. 15 ліпеня 1410 году Менская [[харугва]] ўзяла ўдзел у пераможнай [[Грунвальдзкая бітва|Ґрунвальдзкай бітве]]. Па [[Гарадзельская унія|Гарадзельскай уніі]] 1413 году места ўвайшло ў [[Віленскае ваяводзтва]]. Па сьмерці вялікага князя [[Вітаўт]]а, за часамі змаганьня за сталец Вялікага Княства Літоўскага паміж [[Сьвідрыгайла]]м і [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонтам Кейстутавічам]] у 1433 (або 1434) годзе Менск захапілі аддзелы Сьвідрыгайлы, якія спалілі места і паланілі яго жыхароў. У 1444 годзе, паводле граматы вялікага князя, Менск уваходзіў у лік 14<ref name="evkl286">[[Расьціслаў Баравы|Баравы Р.]] Менск // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 286.</ref> найбольш разьвітых местаў Вялікага Княства Літоўскага. У 2-й палове XV ст. утварыўся [[Менскі павет]] Віленскага ваяводзтва. 14 сакавіка 1499 году вялікі князь [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] надаў Менску [[Магдэбурскае права]]{{Заўвага|Привилей месту Менскому, на право майдеборское и иные вольности. 14.03.1499 г. // АЗР Т. 1: 1340—1506. — Спб., 1846. № 165. С. 187—189.}}. Кіраваньне местам перайшло да [[магістрат]]у, у склад якога ўваходзілі 12 радцаў на чале з [[войт]]ам і 2 бурмістрамі. У 1513 годзе ў [[Менскі замак|Менскім замку]] адкрыўся першы шпіталь — прытулак пры Ўзьнясенскім манастыры для хворых і калек. У 1505 годзе Менск захапілі і спалілі крымскія татары, ацалеў толькі замак. У 1508 годзе ў час бунта [[Міхал Глінскі|М. Глінскага]] Менск вытрымаў амаль месячную аблогу, пазьней ваколіцы места 3—4 разы спусташалі маскоўскія войскі (апошні ў 1519 годзе<ref name="evkl287">[[Расьціслаў Баравы|Баравы Р.]] Менск // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 287.</ref>). У 1547 годзе вялізны пажар зьнішчыў [[Менскі замак]] і амаль усё места, вынікам чаго сталася пераплянаваньне Менску зь пераносам мескага цэнтру на Новае, або Высокае Места<ref name="evkl287"/>. У сярэдзіне XVI ст. у месьце было 300 двароў, 35 вуліцаў і завулкаў. У 1564 годзе ў Менску ўзьнікла [[кальвінізм|кальвінісцкая]] супольнасьць. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў места стала сталіцай [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]], найбольшага ў Вялікім Княстве Літоўскім. У склад ваяводзтва ўваходзілі 60 местаў і мястэчак. [[Файл:Alaksandar. Аляксандар (J. Smuglevič, 1822).jpg|164пкс|значак|зьлева|Вялікі князь [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]]]][[Файл:Miensk. Менск (1868).jpg|значак|Панарама места з боку [[Раманаўская Слабада|Раманаўская Слабады]], 1868 г.]] 16 ліпеня 1569 году жыхары Менску атрымалі дазвол збудаваць гасьціны двор — буйны гандлёвы комплекс; той жа прывілей лічыцца пунктам адліку існаваньня ў месьце [[цэх]]аў, заснаваных на клясычных эўрапейскіх прынцыпах. У 1582 годзе ў Менску зьявілася мураваная [[Менская ратуша|ратуша]]<ref>Дзянісаў У. Сімвалы горада і Менскага ваяводства: Ратуша // {{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 213.</ref>, на вежы якой празь некаторы час усталявалі першы мескі гадзіньнік<ref>[[Уладзімер Дзянісаў|Дзянісаў У.]] Менская ратуша // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 289.</ref>. У 1588—1755 гадох праз год, паводле чаргі з Наваградкам, у Менску праходзілі сэсіі [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскага трыбуналу]]. 12 студзеня 1591 году [[Сьпіс польскіх манархаў|кароль]] і [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Жыгімонт Ваза]] надаў месту герб «''фикгуру внебовзятья панны Марыи''»<ref>[[Анатоль Цітоў|Цітоў А.]]. Сімвалы горада і Менскага ваяводзтва: Пячаткі і герб // {{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 215.</ref>. У 1592 годзе пры саборнай царкве адкрылася першая [[Брацкія школы ў Вялікім Княстве Літоўскім|брацкая школа]]. У 1605 годзе ў Менску заснавалі [[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|кляштар дамініканаў]]<ref>[[Уладзімер Дзянісаў|Дзянісаў У.]] Менскі кляштар дамініканцаў // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 294.</ref> — першы вядомы кляштар у месьце, а ў 1611 годзе — Петрапаўлаўскі манастыр<ref>[[Расьціслаў Баравы|Баравы Р.]] Менскі Петрапаўлаўскі манастыр // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 296.</ref>, адзіны асяродак супраціўнікаў [[Берасьцейская унія|Берасьцейскай уніі]] ў месьце на працягу XVII—XVIII стагодзьдзяў. У 1620 годзе ў Менску наладзілі рэгулярнае паштовае злучэньне зь іншымі буйнымі местамі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. Да сярэдзіны XVII ст. места атрымала абарончую лінію зь землянога вала і бастыёнаў, пры якіх існавалі Койданаўская, Лошыцкая і Юраўская брамы. У [[Вайна Расеі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] 3 ліпеня 1655 году Менск захапіла маскоўскае войска<ref>Соўсь Г. [http://www.svaboda.org/content/Article/1181469.html 3 ліпеня 1655 году расейскае войска захапіла Менск] // «[[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]]», 3 ліпеня 2008 г.</ref>. За наступныя чатыры гады акупацыі места вельмі моцна пацярпела ад рабаваньняў і амаль спусьцела<ref name="evkl288">[[Расьціслаў Баравы|Баравы Р.]] Менск // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 288.</ref>. У 1656 годзе поп [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]] Іван, які ў гэты час быў у Менску, напісаў ліст свайму гаспадару [[Аляксей Міхайлавіч|Аляксею Міхайлавічу]], у якім прасіў грошай, а таксама засьведчыў, што акупацыйная маскоўская залога{{Заўвага|Беларускі Архіў. Т.3. — Менск, 1930. С. 192.}}<ref>{{Літаратура/Невядомая вайна: 1654—1667|к}}</ref>: {{Цытата| усе татары ды мардва, — расейскага нічога ня ведаюць {{арыгінал|ru|все татары да мордва, — рускава ничего не знают}} }} [[Файл:Alaksandar Słuška. Аляксандар Слушка (XVII).jpg|164пкс|значак|зьлева|[[Аляксандар Слушка|А. Слушка]], фундатар [[Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак (Менск)|менскіх бэрнардынак]]]] [[Файл:Miensk, Franciškanskaja-Juraŭskaja. Менск, Францішканская-Юраўская (1875).jpg|значак|[[Вуліца Леніна (Менск)|Францішканская вуліца]], 1875 г.]] 3 ліпеня 1660 году войскі [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і [[Польшча|Каралеўства Польскага]] вызвалілі Менск з-пад маскоўскай акупацыі<ref>{{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 24.</ref>. На 1667 год у месьце было каля 300 двароў. Таго ж году яно стала часткай першага ў Вялікім Княстве Літоўскім міждзяржаўнага паштовага маршруту [[Вільня]] — Менск — [[Магілёў]] — [[Смаленск]] — [[Масква]]. У 2-й палове XVII ст. падарожнікі адзначалі ў Менску шматлікія цэрквы і камяніцы, разьвіты гандаль. У 1697 годзе Менск моцна пацярпеў ад пажару. За часамі [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікай Паўночнай вайны]] (1700—1721) празь места некалькі разоў у 1706—1708 і 1720 гадох праходзілі маскоўскія і швэдзкія войскі. Маскоўская кавалерыя разам з [[Калмыкі|калмыкамі]] разрабавала [[Траецкі манастыр базылянак]], [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|царкву Сьвятога Духа]] і іншыя цэрквы і манастыры, на заклік [[Менскае праваслаўнае брацтва|Менскага праваслаўнага брацтва]] месьцічы далі збройны адпор захопнікам<ref>[[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Арлоў У.]] Якая роля ў нашай гісторыі належыць Пятру I? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 47.</ref>. У 1708 годзе ў Менску была маравая пошасьць і вялікі пажар. Нават у сярэдзіне XVIII ст. гэтыя падзеі адбіваліся на ўзроўні сацыяльна-эканамічнага разьвіцьця места. У 1713 годзе [[Менскі езуіцкі калегіюм|рэзыдэнцыя езуітаў у Менску]] атрымала статус [[калегіюм]]у — навучальнай установы, што давала адукацыю на ўзроўні гуманітарнага ўнівэрсытэту<ref>{{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)|к}} С. 168.</ref>. У 1749 годзе побач зь езуіцкім касьцёлам збудавалі аптэку зь лябараторыяй (першая меская аптэка адкрылася яшчэ ў 1659 годзе). Па скасаваньні ордэна езуітаў у 1773 годзе, калегіюм пераўтварылі ў сьвецкую навучальную ўстанову — [[Менская гімназія|Менскую гімназію]]. На 1775 год у Менску было больш за 400 двароў (у канцы XVIII ст. — да 1000 двароў), на 1790 год — больш за 40 вуліцаў і завулкаў. У 1783 годзе зьявіўся першы плян забудовы места. Згодна з пастановай [[магістрат]]у 1786 году, на ўсіх будынках ўсталявалі нумары. У 1791 годзе ў Менску адкрыўся шпіталь войска Вялікага Княства Літоўскага. У 1790-я гады ў месьце было 89 крамаў, штогод праводзіліся 2 кірмашы, якія цягнуліся каля 2 тыдняў. У канцы XVIII ст. у Менску пачалі выступаць прафэсійныя тэатральныя калектывы (у 1825 годзе пад мескі тэатар адмыслова адрэстаўравалі [[Палац Радзівілаў (Менск)|палац Радзівілаў]] на [[Высокі Рынак|Высокім Рынку]]). <gallery caption="Менск у мастацтве XVIII—XIX стагодзьдзяў" widths="150" heights="150" class="center"> Miensk, Vysoki Rynak. Менск, Высокі Рынак (J. Pieška, 1800).jpg|[[Юзэф Пешка|Ю. Пешка]], [[Высокі Рынак]] Miensk, Vałoki Połackija. Менск, Валокі Полацкія (J. Pieška, 1800).jpg|Ю. Пешка, [[Валокі Полацкія]] Miensk, Vysoki Rynak. Менск, Высокі Рынак (1834).jpg|Невядомы мастак, [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|царква Сьвятога Духа]] і [[Менская ратуша|ратуша]] Miensk, Vysoki Rynak. Менск, Высокі Рынак (H. Hierasimovič, 1839).jpg|Г. Герасімовіч, [[Высокі Рынак]] </gallery><gallery widths="150" heights="150" class="center"> Miensk, Vysoki Rynak. Менск, Высокі Рынак (Lauvergne, 1840) (2).jpg|Б. Лявэрнь, [[Высокі Рынак]] Miensk, Plabanskija Młyny. Менск, Плябанскія Млыны (Lauvergne, 1840) (2).jpg|Б. Лявэрнь, панарама з боку Барысаўскага гасьцінца Miensk, Niamiha-Rakaŭskaja. Менск, Няміга-Ракаўская (D. Strukov, 1864-67).jpg|Д. Струкаў, [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Менск)|Саборная царква]] Miensk, Vysoki Rynak. Менск, Высокі Рынак (N. Orda, 1870-77).jpg|[[Напалеон Орда|Н. Орда]], [[Высокі Рынак]] </gallery> === Пад уладай Расейскай імпэрыі === [[Файл:Stanisłaŭ Maniuška. Станіслаў Манюшка (J. Lafosse, 1852).jpg|164пкс|значак|зьлева|[[Станіслаў Манюшка]]]] [[Файл:Mienskaja ratuša. Менская ратуша (XVIII).jpg|значак|[[Менская ратуша|Ратуша]], абмеры канца XVIII ст.]] У выніку [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу Рэчы Паспалітай]] (1793 год) Менск апынуўся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], дзе стаў адміністрацыйным цэнтрам [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. 14 траўня 1795 году расейскія ўлады скасавалі [[Магдэбурскае права]], а 29 сьнежня 1796 году — даравалі месту новы герб зь [[Герб Расеі|дзьвюхгаловым арлом]]. У 1793 годзе ўтварылася [[Менская япархія]] [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]), 28 студзеня 1798 году — [[Менская дыяцэзія (гістарычная)|Менская дыяцэзія]] Рымска-Каталіцкай царквы, адкрылася каталіцкая духоўная сэмінарыя (дзейнічала да 1869 году)<ref>{{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 564.</ref>. У 1799 годзе ў месьце зьявілася першая муніцыпальная лякарня. На 1800 год у Менску было 1009 дамоў, зь іх 39 мураваных. У 1803 годзе ўтварыўся аркестар, які выступаў з публічнымі канцэртамі ў мескім парку, а ў сьвяточныя дні — на галерэі ратушы. У [[вайна 1812 году|вайну 1812 году]] 8 ліпеня ў Менск увайшлі францускія войскі. 27 ліпеня места стала цэнтрам дэпартамэнту адноўленага [[Напалеон I Банапарт|Напалеонам]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Адміністрацыйная рада Менскага дэпартамэнту наладзіла выпуск першай мескай газэты [[Часовая менская газэта|«Тымчасовая газэта Менская»]] ({{мова-pl|«Tymczasowa gazeta Mińska»|скарочана}}). 16 лістапада места зноў занялі расейскія войскі. 30 траўня 1835 году адбыўся моцны пажар, які зьнішчыў амаль усю цэнтральную частку Менску. У 1836 годзе ў месьце адкрылася першая публічная бібліятэка, у 1837 годзе — зьявілася ўласная пажарная каманда. У выніку эпідэміі халеры 1848 году ў Менску загінула 1,1 тыс. чалавек. У 1859 годзе адбыўся ўвод у эксплюатацыю першай на Беларусі тэлеграфнай лініі Менск — [[Бабруйск]]. У 1839 годзе, нягледзячы на гвалт з боку ўладаў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], [[Мядзельскі манастыр базылянак|прадстаўнікі менскіх уніятаў]] адмовіліся далучацца да Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі<ref>{{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)|к}} С. 187.</ref>. 9 лютага 1852 году, нягледзячы на забарону расейскіх уладаў<ref>Ярмалінская В. Дзе нарадзілася «Ідылія» // {{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 421.</ref>, на сцэне [[Менскі гарадзкі тэатар|Менскага мескага тэатру]] адбылася прэм’ера першай [[беларуская мова|беларускамоўнай]] опэры «[[Ідылія (опэра)|Ідылія]]» на музыку [[Станіслаў Манюшка|С. Манюшкі]] і К. Крыжаноўскага, лібрэта напісаў [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч|В. Дунін-Марцінкевіч]]. У 1857 годзе на загад расейскага цара [[Мікалай I|Мікалая I]] у Менску зьнішчылі [[Менская ратуша|будынак мескай ратушы]] і прылеглы да яе сквэр зь векавых пірамідальных таполяў. Паводле ўспамінаў відавочцаў, ратушу зруйнавалі з наступнай прычыны<ref>{{Літаратура/Рэха даўняга часу|к}} С. 91.</ref>: {{Цытата|…яна сваім існаваньнем нагадвала жыхарам пра звычаі мінулага часу, пра Магдэбурскае права…}} [[Файл:Wincenty Dunin-Marcinkiewicz 2.jpg|164пкс|значак|зьлева|[[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]]]] [[Файл:Miensk. Менск (1863).jpg|міні|[[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|Паўстанцы]] пад Менскам, 1863 г.]] У 1863—1870 гадох у зьвязку з [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольным паўстаньнем]] царскія ўлады ўвялі ў Менску ваеннае становішча. Нягледзячы на гэта, месьцічы ўзялі актыўны ўдзел у выступленьні<ref>{{Літаратура/БелЭн|10к}} С. 394.</ref>. У 1866 годзе па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады перайменавалі большасьць цэнтральных вуліцаў Менску (агулам 17 назваў<ref>{{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)|к}} С. 220.</ref>), што зьявілася шараговым захадам царызму ў палітыцы [[Маскалізацыя Беларусі|маскалізацыі беларусаў]] і змаганьні з нацыянальна-вызвольным рухам. Іншым кірункам гэтай палітыкі стала [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|руйнаваньне расейскімі ўладамі помнікаў сакральнай архітэктуры]]: у 2-й палове XIX ст. яны зьнішчылі мураваныя касьцёлы [[Касьцёл Сьвятога Яна і кляштар баніфратаў (Менск)|баніфратаў]], [[Касьцёл Сьвятой Марыі Магдалены і кляштар кармэлітаў (Менск)|кармэлітаў]] і [[Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар францішканаў (Менск)|францішканаў]], зьнявечылі касьцёлы [[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар бэрнардынаў (Менск)|бэрнардынаў]] і [[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|дамініканаў]], перабудавалі ў [[мураўёўкі|маскоўскім стылі]] [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|Духаўскую]] і [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Менск)|Петрапаўлаўскую]] цэрквы. У 1871 годзе празь Менск прайшла чыгунка [[Варшава]] — [[Масква]]. У 1873 годзе пачаў дзейнічаць Менскі камэрцыйны банк, у месьце зьявіўся водаправод<ref>{{Літаратура/Менск: Старонкі жыцьця дарэвалюцыйнага гораду (1994)|к}} С. 124.</ref>. У 1890 годзе ў Менску наладзілі тэлефонную сувязь, а з 1896 году пачала дзейнічаць першая на Беларусі тэлефонная станцыя агульнага карыстаньня. 10 траўня 1892 году адбылося ўрачыстае адкрыцьцё [[конка|конкі]] — першага мескага грамадзкага транспарту. У 1895 годзе ў Менску адкрылася мэтэастанцыя, а 12 студзеня 1895 году — [[Першая менская электрастанцыя|электрастанцыя]]<ref>{{Літаратура/Менск: Старонкі жыцьця дарэвалюцыйнага гораду (1994)|к}} С. 128.</ref>. 26 верасьня 1891 году ў Мескім садзе адбыўся палёт аэранаўта Драўніцкага на паветраным шары і ягоны спуск на парашуце ўласнага вырабу. На 1897 год у Менску было 7476 будынкаў, зь іх 2110 мураваных, 140 вуліцаў і завулкаў; дзейнічалі 18 сакральных будынкаў. У 1870—1880-я гады ў Менску дзейнічалі [[народнікі|народніцкія]] гурткі. 7 красавіка 1876 году адбыўся страйк працоўных чыгуначных майстэрняў, першы ў Менску. 28 траўня 1889 году ў газэце «Минскій листокъ» упершыню надрукавалі беларускую паэму «[[Тарас на Парнасе]]». У 1898 годзе ў месьце адбыўся першы зьезд [[РСДРП]], у 1900 годзе ўтварылася [[Сацыял-дэмакратыя Каралеўства Польскага і Літвы]]. 18 студзеня 1900 году адбылася першая ў Менску вулічная дэманстрацыя працоўных. У час [[рэвалюцыя 1905 году|рэвалюцыі 1905 году]] 16 лютага адбылася палітычная дэманстрацыя і страйк навучэнцаў сярэдніх навучальных установаў; 18 кастрычніка царскія ўлады расстралялі мітынг на Прывакзальным пляцы ([[Курлоўскі расстрэл]]); 8 сьнежня адбыўся ўсеагульны страйк у Менску. 1 сьнежня 1906 году ў Менску ўтварылася беларускае кніжнае аб’яднаньне «Мінчук». [[Файл:Bagdanovich M 2.jpg|164px|значак|зьлева|[[Максім Багдановіч]]]] [[Файл:Miensk, Vysoki Rynak-Daminikanskaja. Менск, Высокі Рынак-Дамініканская (1898).jpg|значак|Пустка на месцы [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|зруйнаванай]] ратушы і [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|Духаўская царква]] па [[мураўёўкі|маскоўскай перабудове]], 1898 г.]] 21 жніўня 1911 году ў прадмесьці [[Камароўка (Менск)|Камароўцы]] заснавалі [[Менская балотная досьледная станцыя|Менскую балотную досьледную станцыю]] — першую дзяржаўную навуковую ўстанову на Беларусі. На 1913 год у Менску было 10,3 тыс. будынкаў (зь іх 15% мураваныя), 305 вуліцаў і завулкаў, працавалі 104 фабрыкі, заводы і мануфактуры, на якіх было 5,1 работнікаў. За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў 1915 годзе Менск стаў прыфрантавым местам. Дзейнічаў [[Менскі аддзел Беларускага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны]]. Па Лютаўскай рэвалюцыі 1917 году тут утварыўся [[Менскі Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў]]. У красавіку — ліпені ў Менску адбыліся зьезды беларускіх нацыянальных арганізацыяў, беларускіх нацыянальных арганізацыяў і партыяў. 20 красавіка (3 траўня) 1917 году жыхары места ўпершыню змаглі ўрачыста адзначыць гадавіну прыняцьця [[Канстытуцыя 3 траўня 1791 году|Канстытуцыі 3 траўня]]<ref>{{Літаратура/Паміж надзеяй і непакоем (2007)|к}} S. 114—115.</ref>. У лістападзе 1917 году ў Менску ўтварыўся каардынацыйны цэнтар беларускага нацыянальна-вызвольнага руху — [[Вялікая беларуская рада]]. 5 сьнежня ў месьце распачаўся [[Першы Ўсебеларускі кангрэс]]. У ноч з 17 на 18 сьнежня (паводле старога стылю) бальшавікі разагналі зьезд. 18 сьнежня дэлегаты Рады Ўсебеларускага кангрэсу, у складзе 56 чалавек на чале зь [[Язэп Лёсік|Язэпам Лёсікам]], патаемна сабраліся ў чыгуначным дэпо пад аховай рабочай дружыны і пастанавілі падпарадкаваць сабе [[Цэнтральная Беларуская Вайсковая Рада|Цэнтральную Беларускую Вайсковую Раду (ЦБВР),]] а таксама выдзелілі з свайго складу кіроўны орган — Выканаўчы Камітэт Рады Ўсебеларускага кангрэсу. Ён стаў юрыдычным і маральным пераемнікам усёй улады, якая належала Першаму Ўсебеларускаму кангрэсу. Выканкам Усебеларускага кангрэсу атрымаў даручэньне, як толькі будзе магчымым, узяць уладу на Беларусі ў свае рукі і рыхтавацца да гэтага вырашальнага моманту. 19 лютага 1918 году беларускія і польскія месьцічы супольна вызвалілі Менск ад бальшавікоў; палякі загадвалі адміністрацыяй заходняй, большай часткі места, беларусы — усходняй<ref name=tara>{{Літаратура/Паміж надзеяй і непакоем (2007)|к}} S. 144—146.</ref>. 21 лютага 1918 году [[беларуска-польская адміністрацыя Менску]] перадала места войскам [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]]<ref name=tara/>. <gallery caption="Места на старых здымках і паштоўках" widths="150" heights="150" class="center"> Miensk, Trajeckaje pradmieście. Менск, Траецкае прадмесьце (1863).jpg|Панарама з боку [[Татарская Слабада|Татарскіх агародаў]], 1863 г. Miensk, Vysoki Rynak. Менск, Высокі Рынак (1865).jpg|[[Высокі Рынак]], каля 1865 г. Miensk, Vysoki Rynak-Vałockaja. Менск, Высокі Рынак-Валоцкая (1865).jpg|Высокі Рынак ў бок вуліцы Валоцкай, каля 1865 г. Miensk, Zacharaŭskaja-Zacharaŭski. Менск, Захараўская-Захараўскі (7.08.1918).jpg|Забудова Захараўскай вуліцы </gallery><gallery widths="150" heights="150" class="center"> Miensk, Padhornaja. Менск, Падгорная (1910) (4).jpg|Забудова Падгорнай вуліцы Miensk, Zacharaŭskaja-Felicyjanaŭskaja. Менск, Захараўская-Фэліцыянаўская (1915).jpg |[[Таварыства ўзаемнага крэдыту (Менск)|Дом Фота]] на Захараўскай Miensk, Zacharaŭskaja-Daminikanskaja, Paryž. Менск, Захараўская-Дамініканская, Парыж (1914).jpg|Гатэль «Парыж» на гістарычнай Дамініканскай Miensk, Nabiarežnaja. Менск, Набярэжная (1911) (2).jpg|Набярэжная Сьвіслачы </gallery> === Найноўшы час === [[Файл:Jazep Liosik.png|164пкс|значак|зьлева|[[Язэп Лёсік]]]] [[Файл:Miensk, BNR. Менск, БНР (1918).jpg|міні|[[Бел-чырвона-белы сьцяг|Беларускі нацыянальны сьцяг]] над будынкам [[Народны сакратарыят БНР|Народнага Сакратарыяту]] [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]] на [[Высокі Рынак|Высокім Рынку]]]] 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Менск абвяшчаўся сталіцай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. У красавіку 1918 году адкрылася Менская вышэйшая музычная школа, неўзабаве пераўтвораная ў [[Беларуская кансэрваторыя|Беларускую кансэрваторыю]]. На базе Менскага пэдагагічнага інстытуту рыхтавалася адкрыцьцё Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту, таксама плянавалася адкрыцьцё сельскагаспадарчага і політэхнічнага інстытутаў<ref>[[Анатоль Сідарэвіч|Сідарэвіч А.]] Беларуская Народная Рэспубліка // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 386.</ref>. Жыхары места, а таксама Астрашыцкагарадоцкай, Заслаўскай, Івянецкай, Койданаўскай, Самахвалавіцкай, Сёмкавагарадоцкай і Стаўпецкай воласьцяў Менскага павету атрымалі Пасьведчаньні [[Народны Сакратарыят БНР|Народнага Сакратарыяту БНР]]<ref>{{Літаратура/ВГАБ|4к}} С. 19.</ref>. 5 студзеня<ref name="at">[[Алег Трусаў|Трусаў А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/trusau/05/Невядомыя_беларускія_дзяржавы.html Вялікае Княства Смаленскае] // Наша Слова. № 34 (822), 5 верасня 2007 г.</ref> 1919 году Менск стаў сталіцай [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]]. З 8 жніўня 1919 году [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|польскія]] войскі зь невялікімі стратамі занялі места, якое трапіла пад часовую польскую адміністрацыю — Грамадзянскае кіраўніцтва Ўсходніх земляў (ГКУЗ) і з 15 верасьня стала адміністрацыйны цэнтрам Менскай акругі ГКУЗ{{Заўвага|Dz. Urz. ZCZW z 1919 r. Nr 19, poz. 174.}}. У ліпені — кастрычніку 1920 году Менск займалі бальшавікі, потым зноў палякі. 18 сакавіка 1921 году згодна з [[Рыская мірная дамова 1921 году|Рыскай мірнай дамовай]] места адышло да [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. 18 красавіка 1921 году ў Менску адкрыўся [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт]] і першая навуковая бібліятэка. У 1925 годзе ў Менску і ў БССР увогуле пачаліся першыя [[радыё]]перадачы. У 1928 году ў месьце адкрыўся першы хлебазавод<ref>[https://web.archive.org/web/20170727115536/http://www.ctv.by/retro-hlebopekarni-minska-vo-vremya-voyny-fotovideo Ретро: Хлебопекарни Минска во время войны]</ref>. 1 студзеня 1929 году [[Інстытут беларускай культуры]], што месьціўся ў Менску з 1922 году, рэарганізавалі ў Беларускую акадэмію навук<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 401.</ref> (цяпер — [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі]]). 13 кастрычніка 1929 году ў месьце адбыўся пуск [[Менскі трамвай|трамвая]]. У 1933 годзе пачаў дзейнічаць [[Мінск-1 (аэрапорт)|менскі аэрапорт]]. У 1936 годзе савецкія ўлады ўзарвалі [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|Духаўскую царкву]], унікальны помнік архітэктуры эпохі [[Рэнэсанс]]у<ref>Квитницкая Е. Д. Особенности средневековых храмов Белоруссии // «Архитектурное наследство» № 23, 1975. С. 85.</ref><ref>{{Літаратура/Рэха даўняга часу|к}} С. 60.</ref><ref name="val68">{{Літаратура/Менск. Стары і новы|к}} С. 68.</ref>. У 1937—1941 гадох ува [[урочышча|ўрочышчы]] [[Курапаты|Курапатах]], што непадалёк ад Менску, [[Рэпрэсіі ў БССР|бальшавікі-сталіністы]] расстралялі паводле розных ацэнак ад 30 000 да 250 000<ref>Winnicki Z. Szkice kojdanowskie. — Wrocław: Wydawnictwo GAJT, 2005. S. 77—78.</ref> (або значна больш<ref>Davies N. Powstanie '44. — Kraków: Wydawnictwo Znak, 2004. S. 195.</ref>) жыхароў Беларусі. Сярод іншага савецкія ўлады фізычна і духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а іхныя працы выдалілі з навуковых бібліятэк. Увогуле, была поўнасьцю зьніштожаная беларуская гістарычная школа<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[Arche]] №9, 2009.</ref>. У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 28 чэрвеня 1941 да 3 ліпеня 1944 году Менск знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй. Места было практычна ўшчэнт зруйнаванае агульнымі намаганьнямі нацыстаў і бальшавікоў<ref name="5mitau" />. Аднак найбольш каштоўныя помнікі архітэктуры Менску [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|савецкія ўлады зьнішчылі]] ў паваенныя часы: у 1950 годзе яны ўзарвалі [[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|дамініканскія касьцёл і кляштар]], на аднаўленьне якіх напярэдадні атрымалі кантрыбуцыю ад [[Нямеччына|Нямеччыны]], у 1951 годзе — зьнявечылі [[Архікатэдральны касьцёл Імя Найсьвяцейшай Панны Марыі (Менск)|езуіцкі касьцёл]] і зьнішчылі частку [[Менскі езуіцкі калегіюм|калегіюму зь вежай]], у 1950-я гады скапалі [[Менскі замак|замкавую гару]] і вывезьлі яе за межы места<ref>{{Літаратура/Менск. Стары і новы|к}} С. 14.</ref>, у сярэдзіне 1960-х гадоў — зьнішчылі [[Касьцёл Сьвятога Войцеха і кляштар бэнэдыктынак (Менск)|бэнэдыктынскія касьцёл з кляштарам]], [[Халодная сынагога (Менск)|Халодную сынагогу]] (адзіны ў Менску помнік архітэктуры [[готыка|готыкі]]) і [[Няміга (гістарычна-архітэктурны комплекс)|забудову вуліцы Нямігі]], у 1984 годзе — зьнішчылі будынак першага мескага тэатру (колішні [[палац Радзівілаў (Менск)|палац Радзівілаў]]). 1 студзеня 1956 году ў Менску пачаліся тэлевізійныя трансьляцыі. 26 чэрвеня 1974 году места атрымала ганаровае званьне «Горад-Герой»<ref>[[Сяргей Шупа|Шупа С.]] [https://web.archive.org/web/20111107170055/http://realaudio.rferl.org/BR/manual/2009/07/07/20608d8c-f0ca-4b66-91b4-d805184688dc.mp3 Радыё Свабода год за годам: 1974] // «[[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]]». 21 ліпеня 2009 г.</ref><ref>[http://ru.wikisource.org/wiki/Указ_Президиума_ВС_СССР_от_26.06.1974_№_6163-VIII Указ Президиума Верховного Совета СССР от 26 июня 1974 года № 6163-VIII «О присвоении городу Минску почётного звания „Город-Герой“»] // Ведомости Верховного Совета СССР, 1974 г., № 27, ст. 394.</ref>. 26 чэрвеня 1984 году адбыўся ўвод у эксплюатацыю [[Менскі мэтрапалітэн|Менскага мэтрапалітэну]]. 27 ліпеня 1990 году Менск стаў сталіцай незалежнай Беларусі. 5 верасьня 1991 году мескія ўлады зацьвердзілі гістарычны герб Менску. У 1993 годзе ў Менску адбыўся Першы зьезд беларусаў сьвету, у 1994 годзе — першая сустрэча беларускай моладзі сьвету<ref name="be395">{{Літаратура/БелЭн|10к}} С. 395.</ref>. У 2004 годзе ў Менску адбудавалі зруйнаваную расейскімі ўладамі [[Менская ратуша|ратушу]], у 2011 годзе — зруйнаваную савецкімі ўладамі [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|царкву Сьвятога Духа]]. {{Гістарычныя раёны Менску}} == Геаграфія == === Рэльеф === Знаходзіцца на паўднёва-ўсходніх схілах [[Менскае ўзвышша|Менскага ўзвышша]]. Сярэдняя вышыня над узроўнем мора 220 м. Найбольш прыпаднятая частка месьціцца ў раёне [[Кальварыя|Кальварыі]]. Яе абсалютная вышыня 280,4 м. Найніжэйшая адзнака (181,4 м) знаходзіцца на паўднёвым усходзе места ў [[абалона|абалоне]] [[Сьвіслач (басэйн Дняпра)|Сьвіслач]]ы ў раёне [[Чыжоўскае вадасховішча|Чыжоўкі]]. === Клімат === {{Кліматычная інфармацыя |Назва_ў_родным_склоне = Менску |Крыніца = {{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://pogoda.ru.net/climate/26850.htm | загаловак = Клімат Менску | фармат = | назва праекту = | выдавец = | дата = 4 сакавіка 2011 | мова = ru | камэнтар = }} <!-- максымумы і мінімумы тэмпэратур --> | Студзень_абс_макс = 10.3 | Студзень_макс = 2.7 | Студзень_мін = −7.9 | Студзень_абс_мін = −39.1 | Люты_абс_макс = 13.6 | Люты_макс = −1.4 | Люты_мін = −7.2 | Люты_абс_мін = −35.1 | Сакавік_абс_макс = 18.9 | Сакавік_макс = 3.3 | Сакавік_мін = −3.8 | Сакавік_абс_мін = −30.5 | Красавік_абс_макс = 26.0 | Красавік_макс = 11.5 | Красавік_мін = 2.2 | Красавік_абс_мін = −18.4 | Травень_абс_макс = 30.9 | Травень_макс = 18.3 | Травень_мін = 7.5 | Травень_абс_мін = −5 | Чэрвень_абс_макс = 32.5 | Чэрвень_макс = 21.5 | Чэрвень_мін = 11.5 | Чэрвень_абс_мін = 0 | Ліпень_абс_макс = 33.9 | Ліпень_макс = 22.4 | Ліпень_мін = 12.8 | Ліпень_абс_мін = 3.8 | Жнівень_абс_макс = 35.6 | Жнівень_макс = 22.2 | Жнівень_мін = 12.1 | Жнівень_абс_мін = 1.7 | Верасень_абс_макс = 30.3 | Верасень_макс = 15.9 | Верасень_мін = 7.5 | Верасень_абс_мін = −4.7 | Кастрычнік_абс_макс = 24.7 | Кастрычнік_макс = 9.6 | Кастрычнік_мін = 3.0 | Кастрычнік_абс_мін = −12.9 | Лістапад_абс_макс = 16.0 | Лістапад_макс = 2.6 | Лістапад_мін = −1.8 | Лістапад_абс_мін = −20.4 | Сьнежань_абс_макс = 10.3 | Сьнежань_макс = −1 | Сьнежань_мін = −5.7 | Сьнежань_абс_мін = −30.6 | Год_абс_макс = 35.6 | Год_макс = 10.1 | Год_мін = 2.5 | Год_абс_мін = −39.1 <!-- сярэдняя тэмпэратура --> | Студзень_сяр = −5.4 | Люты_сяр = −4.4 | Сакавік_сяр = −0.5 | Красавік_сяр = 6.6 | Травень_сяр = 12.8 | Чэрвень_сяр = 16.3 | Ліпень_сяр = 17.4 | Жнівень_сяр = 16.9 | Верасень_сяр = 11.3 | Кастрычнік_сяр = 6.0 | Лістапад_сяр = 0.3 | Сьнежань_сяр = −3.4 | Год_сяр = 6.1 <!-- колькасьць ападкаў --> | Студзень_ападкі = 42 | Люты_ападкі = 34 | Сакавік_ападкі = 43 | Красавік_ападкі = 44 | Травень_ападкі = 55 | Чэрвень_ападкі = 89 | Ліпень_ападкі = 96 | Жнівень_ападкі = 59 | Верасень_ападкі = 65 | Кастрычнік_ападкі = 50 | Лістапад_ападкі = 48 | Сьнежань_ападкі = 53 | Год_ападкі = 678 <!-- вільготнасьць --> | Студзень_вільготнасьць = 85 | Люты_вільготнасьць = 83 | Сакавік_вільготнасьць = 78 | Красавік_вільготнасьць = 70 | Травень_вільготнасьць = 65 | Чэрвень_вільготнасьць = 71 | Ліпень_вільготнасьць = 73 | Жнівень_вільготнасьць = 73 | Верасень_вільготнасьць = 79 | Кастрычнік_вільготнасьць = 82 | Лістапад_вільготнасьць = 87 | Сьнежань_вільготнасьць = 88 | Год_вільготнасьць = 78 }} Клімат [[Мерны клімат|мерны]] [[Кантынэнтальны клімат|кантынэнтальны]] з значным уплывам [[Атлянтычны акіян|атлянтычнага]] марскога паветра (з частымі [[цыклён]]амі). Сярэдняя гадавая тэмпэратура паветра 5,4&nbsp;°C. Значныя ваганьні сярэдняй тэмпэратуры ў сэзоны: ад −7,3&nbsp;°C у трэцяй дэкадзе студзеня да +18&nbsp;°C у другой-трэцяй дэкадах ліпеня<ref>{{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 18.</ref>. У апошнія час азначылася выразная тэндэнцыя да падвышэньня тэмпэратуры ў зімовы пэрыяд. У сярэднім за год выпадае 646 мм ападкаў, зь якіх 1/3 прыпадае на халодны і 2/3 на цёплы пэрыяд. 12% ападкаў — цьвёрдыя, 13% — мяшаныя, 75% — вадкія<ref name="be393"/>. === Водная сыстэма === Каля места праходзіць [[водападзел]] [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] і [[Чорнае мора|Чорнага мораў]]. Празь Менск цячэ рака Сьвіслач (прыток ракі [[Бярэзіна|Бярэзіны]]), у якую ў межах места ўпадаюць яшчэ шэсьць невялікіх рэчак. Усе яны належаць да Чарнаморскага вадазбору. [[Водна-зялёны дыямэтар Менску]] ўтвараюць вадасховішчы [[Дразды (вадасховішча)|Дразды]], [[Крыніца (вадасховішча)|Крыніца]], [[Чыжоўскае]], [[Камсамольскае возера (Менск)|Камсамольскае]] і іншыя, [[Вялейска-Менская водная сыстэма|Вялейска-Менская]] і [[Сьляпянская водная сыстэма|Сьляпянская]] водныя сыстэмы. === Экалёгія === [[Рэспубліканскі цэнтар радыяцыйнага кантролю і маніторынгу навакольнага асяродзьдзя]] кантралюе сярэднія дзённыя [[канцэнтрацыя|канцэнтрацыі]] [[цьвёрдая часьцінка|цьвёрдых часьцінак]] [[РМ-10]], дыяксыду азоту, узровень [[фармальдэгід]]у, дыяксыду вугляроду, дозы [[Гама-выпраменьваньне|гама-выпраменьваньня]]<ref>{{Навіна|аўтар=Янушэўская А. |загаловак=Зьвесткі маніторынгу сьведчаць пра пагаршэньне стану атмасфэрнага паветра ў Менску за апошні тыдзень|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/04/03/295494_295510|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=3 красавіка 2009|дата доступу=28 студзеня 2015}}</ref>. У 2014 годзе выкіды ў паветра сталіцы склалі 185 тыс. тонаў, зь іх 160 тыс. т (звыш 85%) ад транспарту<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Стан паветра ў Мінску стабільна добры|спасылка=http://blr.belta.by/all_news/society/Stan-pavetra--Mnsku-stablna-dobry_i_75438.html|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=27 студзеня 2015|дата доступу=28 студзеня 2015}}</ref>. На 2021 год у межах Менску знаходзілася 2 рэспубліканскія заказьнікі — [[Лебядзіны заказьнік|Лебядзіны]] і [[Сьціклева]]. == Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел == === Раёны === Цяперашнія афіцыйныя раёны Менску — штучныя негістарычныя ўтварэньні савецкага часу, межы якіх не супадаюць з гістарычнымі мясцовасьцямі места<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/27837792.html Як палюбіць Савецкі раён?], [[Радыё Свабода]], 22.06.2016 г.</ref>. Яны маюць безаблічныя (а часам, увогуле, палітызаваныя ў духу [[Расея|расейскай]] [[Камунізм|камуністычнай]] [[Прапаганда|прапаганды]]) назвы, нададзеныя без уліку мясцовых беларускіх тапанімічных традыцыяў<ref name="viacorka"/>. У зьвязку з значным павелічэньнем насельніцтва места (218 тыс. чалавек) пастановай ЦВК БССР ад 17 сакавіка 1938 году ўтвараліся Сталінскі (з 2 лістапада 1961 году — Заводзкі), Варашылаўскі (з 2 лістапада — Савецкі) і Кагановіцкі (з 20 ліпеня 1957 году — Кастрычніцкі) раёны. Пазьней колькасьць адміністрацыйных раёнаў узрасла да дзевяці: [[Файл:Minsk all districts color-2011-05-02.png|міні|зьлева|395пкс|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Менску]] <div style="padding-top: 4px; margin-left: 400px;"> # {{легенда|#E3D2E3|[[Цэнтральны раён (Менск)|Цэнтральны раён]]}} # {{легенда|#FDFD5D|[[Савецкі раён (Менск)|Савецкі раён]]}} # {{легенда|#7EDBEF|[[Першамайскі раён (Менск)|Першамайскі раён]]}} # {{легенда|#EFDB72|[[Партызанскі раён (Менск)|Партызанскі раён]]}} # {{легенда|#CFDBFD|[[Заводзкі раён (Менск)|Заводзкі раён]]}} # {{легенда|#5DFB5D|[[Ленінскі раён (Менск)|Ленінскі раён]]}} # {{легенда|#F1FBC8|[[Кастрычніцкі раён (Менск)|Кастрычніцкі раён]]}} # {{легенда|#F68282|[[Маскоўскі раён (Менск)|Маскоўскі раён]]}} # {{легенда|#6FA3F1|[[Фрунзэнскі раён (Менск)|Фрунзэнскі раён]]}} </div>{{clear}} === Мікрараёны === {{Мікрараёны Менску|стан=разгарнуць}} Населеныя пункты, што ўвайшлі ў склад Менску: [[Азярышча (мікрараён Менску)|Азярышча]] (1973), [[Бараноўшчына]] (1978), [[Будзілава (Менск)|Будзілава]] (1959), [[Весьнінка]] (1974), [[Вольшава]] (1959), [[Весялоўка]] (1974), [[Вялікае Сьціклева]] (1959), [[Вялікая Сьлепня]] (1966), [[Глінішча (мікрараён)|Глінішча]] (1986), [[Грэбелька]] (1967), [[Дворышча (Менск)|Дворышча]] (1959—1967), [[Дражня (мікрараён Менску)|Дражня]] (1959), [[Дразды (Менск)|Дразды]] (1978), [[Зацішша (Менск)|Зацішша]] (2 вёскі, 1959—1965), [[Зялёны Луг (мікрараён)|Зялёны Луг]] (1976), [[Калёнія (Менск)|Калёнія]] (1959), [[Карзюкі]] (1972), [[Козыраўскае прадмесьце|Козырава]] (1934), [[Крупцы]] (1972), [[Курасоўшчына (мікрараён)|Курасоўшчына]] (1965), [[Лошыцкае прадмесьце|Лошыца-1]] (1986), [[Лошыца-2]] (1959), [[Малая Сьляпянка]] (1981), [[Малы Трасьцянец]] (1992), [[Маляўкі (Менск)|Маляўкі]] (1967), [[Маляўшчына]] (1969), пасёлак [[Мірны (Менск)|Мірны]] (1972), [[Міхалова (мікрараён)|Міхалова]] (1987), [[Мядзьведжына]] (1978), [[Навінкі (Менскі раён)|Навінкі]] (2004), [[Пабалоцьце]] (1972), [[Пасёлак птушкафабрыкі імя Крупскай]] (1974), [[Піянерская]] (1972), [[Пятроўшчына (прадмесьце)|Пятроўшчына]] (1978), [[Сакалянка]] (1959), [[Серабранка (мікрараён)|Серабранка]] (1980), [[Сталовая]] (1959), [[Сьляпянка]] (1959), [[Траскаўшчына]] (1978), пасёлак [[Труд (Менск)|Труд]] (1959), [[Уручча]] (1978), [[Усход]] (1962), [[Чыжоўка (мікрараён)|Чыжоўка]] (1967), [[Вызна|Чырвоная Слабада]] (1967), [[Шчотаўка]] (1959), [[Шэпічы]] (1959), [[Юрэвічы]] (1959). == Насельніцтва == === Дэмаграфія === <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:250 barincrement:27 PlotArea = left:50 bottom:20 top:30 right:20 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:2000 ScaleMajor = unit:year increment:250 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:50 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 bar:1600 from:0 till:5 bar:1667 from:0 till:2 bar:1797 from:0 till:6 bar:1800 from:0 till:7 bar:1811 from:0 till:11 bar:1825 from:0 till:16 bar:1860 from:0 till:30 bar:1880 from:0 till:48 bar:1887 from:0 till:70 bar:1896 from:0 till:84 bar:1907 from:0 till:105 bar:1926 from:0 till:132 bar:1939 from:0 till:239 bar:1959 from:0 till:510 bar:1970 from:0 till:917 bar:1979 from:0 till:1262 bar:1985 from:0 till:1457 bar:1996 from:0 till:1700 bar:2006 from:0 till:1741 bar:2011 from:0 till:1864 bar:2019 from:0 till:1992 TextData= fontsize:10px pos:(80,245) text:Дынаміка зьмяненьня колькасьці насельніцтва Менску (тыс. чал.) </timeline> </div> * '''XVI стагодзьдзе''': 1600 год — 4—5 тыс. чал.<ref name="evkl287"/> * '''XVІI стагодзьдзе''': 1667 год — 2 тыс. чал.{{Заўвага|па [[Вайна Расеі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|спусташэньні маскоўскімі войскам]]; у той жа час, у параўнаньні з даваеннымі зьвесткамі колькасьць насельніцтва Менскага павету скарацілася амаль на 62%}}<ref>{{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)|к}} С. 105.</ref> * '''XVІII стагодзьдзе''': 1797 год — 5794 чал., зь іх шляхты каля 12%, духоўнага стану 2,5%, разначынцаў і часовых жыхароў 4,5%<ref>[[Яфрэм Карпачоў|Карпачоў Я.]] Мінск у канцы XVII—XVIII ст. // {{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 258.</ref>; 1800 год — 6656 чал., у тым ліку 3182 юдэяў<ref>{{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)|к}} С. 233.</ref> * '''ХIХ стагодзьдзе''': 1811 год — 11,2 тыс. чал.; 1812 год — 3480 чал.; 1825 год — 15,6 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)|к}} С. 232.</ref>; 1858 год — 23&nbsp;006 чал., у тым ліку паводле веры: 6951 каталікоў, 3526 праваслаўных, 11&nbsp;971 юдэяў, 119 пратэстантаў, 439 магамэтанаў<ref name="ehb154">Філатава А. Мінск // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 154.</ref>; 1860 год — 26&nbsp;760 чал.<ref name="ehb154"/>; 1880 год — 48 тыс. чал.; 1887 год — 70 тыс. чал.; 1 студзеня 1896 году — 83&nbsp;880 чал. (42&nbsp;668 муж. і 41&nbsp;212 жан.), у тым ліку паводле веры: праваслаўных 20&nbsp;882, каталікоў 16&nbsp;875, пратэстантаў 862, старавераў 62, юдэяў 43&nbsp;658, магамэтанаў 1417, іншых 124; паводле [[Стан (сацыяльная група)|стану]]: шляхты 3162, духоўнага стану 523, ганаровых грамадзянаў і купцоў 1248, мяшчанаў 59&nbsp;256, сялянаў 17&nbsp;412, вайсковага стану 1870, замежных падданых 186, іншых 223<ref>{{Літаратура/ЭСБЕ}}</ref>; 1897 год — 90,9 тыс. чал.<ref>[[Уладзімер Філякоў|Філякоў У.]] Мінск // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 154.</ref> * '''ХХ стагодзьдзе''': 1907 год — 105&nbsp;203 чал., у тым ліку 33&nbsp;238 праваслаўных, 14&nbsp;958 каталікоў, 836 пратэстантаў, 97 старавераў, 54&nbsp;554 юдэяў, 1420 магамэтанаў<ref>{{Літаратура/Даведнік па Літве і Беларусі}}</ref>; 1909 год — паводле афіцыйных расейскіх зьвестак, [[жыды]] складалі 43,3% жыхароў, расейцы — 34,8%, палякі — 11,4%, беларусы — 8,2%, татары — 1,3%, немцы — 0,9%<ref>{{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)|к}} С. 234.</ref>. 1913 год — 106,7 тыс. чал.<ref>Філякоў У. Мінск // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 155.</ref> 1926 год — 131,6 тыс. чал.; 17 студзеня 1941 году — 270,4 тыс. чал.<ref name="ehb157">[[Леанід Лыч|Лыч Л.]] Мінск // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 157.</ref>; 1 жніўня 1950 году — 273,6 тыс. чал.<ref name="ehb158">[[Валянціна Грыгор'ева|Грыгор’ева В.]], [[Алесь Скараход|Скараход А.]] Мінск // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 158.</ref> 1959 год — 509,5 тыс. чал.; 1970 год — 916,6 тыс. чал.<ref name="ehb158"/>; 1973 год — 1037,5 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/Вялікая Савецкая Энцыкляпэдыя (3 выданьне)}}</ref>; 1979 год — 1261,9 тыс. чал.<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.world-gazetteer.com/wg.php?x=1230970461&men=gpro&lng=en&des=wg&geo=-43&srt=npan&col=adhoq&msz=1500&pt=c&va=&geo=518096755 | загаловак = Менск | фармат = | назва праекту = | выдавец = [http://www.world-gazetteer.com World Gazetteer] | дата = 4 сакавіка 2011 | мова = en | камэнтар = }}</ref>; 1980 год — 1308,6 тыс. чал.<ref name="ehb158"/>; 1985 год — 1457,0 тыс. чал.<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.world-gazetteer.com/wg.php?x=1230970461&men=gpro&lng=en&des=wg&geo=-43&srt=npan&col=adhoq&msz=1500&pt=c&va=&geo=518096755 | загаловак = Belarus. Historical demographical data of the urban centers | фармат = | назва праекту = | выдавец = [http://www.populstat.info Populstat.info] | дата = 4 сакавіка 2011 | мова = en | камэнтар = }}</ref>; 1989 год — 1607 тыс. чал.<ref name="ehb159">Грыгор’ева В., Скараход А. Мінск // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 159.</ref>; 1991 год — 1633,6 тыс. чал.; 1996 год — 1700 тыс. чал.; 1999 год — 1729 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|10к}} С. 391.</ref> * '''ХХI стагодзьдзе''': 2006 год — 1741 тыс. чал.; 2009 год — 1829 тыс. чал.; 2011 год — 1864,1 тыс. чал.; 2014 год — 1921,9 тыс. чал.<ref name="belstat-demogr">{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/solialnaya-sfera/demografiya_2/g/chislennost-naseleniya-po-oblastyam-i-g-minsku/|загаловак = Численность населения по областям и г. Минску|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]] |дата = 11 сакавіка 2016 |мова = ru |камэнтар =}}</ref>; 2016 год — 1 959 781 чал.<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 1 974 819 чал.<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 1 982 444 чал.<ref name="belstat2018">[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782 Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2019 год — 1 992 685 чал.<ref name="belstat2020">[https://web.archive.org/web/20210308142230/https://www.belstat.gov.by/upload/iblock/e6f/e6f80e95b0b19ac31f3c6931e2359502.pdf Численность населения на 1 января 2020 г. по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> Згодна зь перапісам 1999 году, паводле нацыянальнасьці ў Менску было 79,3% беларусаў, 15,7% расейцаў, 2,4% палякаў, 1% украінцаў, 0,6% габрэяў, 0,1% летувісаў, 0,1% татараў, 0,1% цыганаў і іншых. Згодна зь перапісам 2009 году беларусы складалі 79,3%, расейцы — 10%, украінцы — 1,5%, іншыя — 9,2%<ref name="belstat-national">{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/publications/national_structure_minsk-city.rar |загаловак = Перапіс насельніцтва-2009 |фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]] |дата = 4 сакавіка 2011 |мова = ru |камэнтар =}}</ref>. === Адукацыя === [[Файл:Акадэмія навук 4.jpg|міні|Акадэмія навук]] У Менску працуе 818 навучальных установаў — ад дашкольных да вышэйшых. Пад кіраваньнем камітэту па адукацыі Менгарвыканкаму знаходзіцца 760 адукацыйных установаў, у ліку якіх 405 установаў  дашкольнай адукацыі, 27 — прафэсійна-тэхнічнай адукацыі, 24 — пазашкольнай адукацыі і выхаваньня. У сетцы ўстановаў агульнай сярэдняй адукацыі функцыянуе 251 установа, у тым ліку 2 ліцэі, 2 гімназіі-каледжы, 34 гімназіі, 10 пачатковых школаў, 4 школы-садкі, 184 агульнаадукацыйныя школы, 5 школаў-інтэрнатаў, 6 вячэрніх школаў. У 2010—2011 навучальным годзе працавалі 2 беларускамоўныя садкі і 135 дашкольных групаў зь беларускай мовай навучаньня<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Яўген Валошын|Валошын Я.]] |загаловак=Сухараўскі сьпіс|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=77363|выданьне=[[Звязда|Зьвязда]]|тып=[[газэта]]|год=8 красавіка 2011|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2011-04-08 65 (26929)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/77378/8kras-9.indd.pdf 9]|issn=1990-763x}}</ref>. Дзеля навучаньня і выхаваньня дзяцей з асаблівасьцямі псыха-фізычнага разьвіцьця існуе дыфэрэнцыяваная сетка ўстановаў і структураў спэцыяльнай адукацыі: 8 спэцыяльных школаў (школаў-інтэрнатаў), 9 Цэнтраў карэкцыйна-разьвівальнага навучаньня і рэабілітацыі, інтэграваныя і спэцыяльныя клясы ў 93-х сярэдніх школах; у 262 дашкольных установах спэцыяльныя групы, пункты карэкцыйна-пэдагагічнай дапамогі і інтэграваныя групы. З мэтай арганізацыі вольнага часу навучэнцаў і студэнцкай моладзі функцыянуюць 13 раённых цэнтраў пазашкольнай працы, Менскі дзяржаўны палац дзяцей і моладзі, дзяржаўны турыстычна-экалягічны цэнтар, 7 спартовых дзіцяча-юнацкіх школаў алімпійскага рэзэрву, 9 дзіцяча-юнацкіх клюбаў фізычнай падрыхтоўкі. У Менску працуе 31 вышэйшая і 27 сярэдніх спэцыяльных навучальных установаў. Найбольш пашыранай і запатрабаванай зьяўляецца дзённая форма навучаньня, паводле якой займаецца 2/3 студэнтаў. У наш час нацыянальная вышэйшая школа рыхтуе адмыслоўцаў у 360 спэцыяльнасьцяў і ў больш за 1000 кірунках і спэцыялізацыях<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://minsk.gov.by/ru/tempage/science/ |загаловак = Навука і адукацыя Менску |фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Мінгарвыканкам]] |дата = 4 сакавіка 2011 |мова = ru |камэнтар =}}</ref>. [[Файл:BSU law faculty.jpg|міні|Адкрыцьцё новага будынка [[Юрыдычны факультэт БДУ|юрыдычнага факультэту]] Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] '''Вышэйшыя навучальныя ўстановы''' (дзяржаўныя): * [[Акадэмія кіраваньня пры Прэзыдэнце Рэспублікі Беларусь]] * [[Акадэмія МУС Беларусі|Акадэмія Міністэрства ўнутраных справаў Рэспублікі Беларусь]] * [[Беларуская дзяржаўная акадэмія мастацтваў]] * [[Беларуская дзяржаўная акадэмія музыкі]] * [[Беларуская дзяржаўная сельскагаспадарчая акадэмія]] * [[Беларускі дзяржаўны аграрны тэхнічны ўнівэрсытэт]] * [[Беларускі дзяржаўны мэдычны ўнівэрсытэт]] * [[Беларускі дзяржаўны пэдагагічны ўнівэрсытэт імя Максіма Танка]] * [[Беларускі дзяржаўны тэхналягічны ўнівэрсытэт]] * [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт]] * [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт інфарматыкі і радыёэлектронікі]] * [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт культуры і мастацтваў]] * [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт фізычнай культуры]] * [[Беларускі дзяржаўны эканамічны ўнівэрсытэт]] * [[Беларускі нацыянальны тэхнічны ўнівэрсытэт]] * [[Вайсковая акадэмія Рэспублікі Беларусь]] * [[Вышэйшы дзяржаўны каледж сувязі]] * [[Камандна-інжынэрны інстытут Міністэрства па надзвычайных сытуацыях Рэспублікі Беларусь]] * [[Менскі дзяржаўны вышэйшы авіяцыйны каледж]] * [[Менскі дзяржаўны вышэйшы радыётэхнічны каледж]] * [[Менскі дзяржаўны лінгвістычны ўнівэрсытэт]] * [[Міжнародны дзяржаўны экалягічны ўнівэрсытэт імя А. Дз. Сахарава]] * [[Міжнародны інстытут працоўных і сацыяльных адносінаў]] У Менску знаходзіцца [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі]]. === Мэдыцына === Сыстэма дзяржаўнай аховы здароўя места Менску ў наш час складаецца з 12 стацыянарных лекавых установаў для дарослага насельніцтва, 4 дзіцячых клінічных лякарняў, 9 дыспансэраў, мескага радзільнага дому, 2 цэнтраў рэабілітацыі дзяцей, лякарні паліятыўнага лекаваньня «Хосьпіс», 33 мескіх паліклінік для дарослага насельніцтва, дзьвюх мэдычных амбуляторыяў, 18 дзіцячых паліклінік, кансультатыўна-дыягнастычнага цэнтру, цэнтру плястычнай хірургіі і касмэталёгіі. Стаматалягічнае аблугоўваньне жыхароў ажыцьцяўляецца ў 11 мескіх стаматалягічных паліклініках, мескай дзіцячай стаматалягічнай паліклініцы, ААТ «9-я стаматалягічная паліклініка», УП «Мэдычная ініцыятыва». Апроч таго, стаматалягічную дапамогу атрымліваюць у 16 мескіх дарослых і 12 мескіх дзіцячых паліклініках. На прадпрыемствах і ўва ўстановах места функцыянуюць 13 мэдычных і 161 фэльчарскіх пунктаў здароўя. У 64 амбуляторна-паліклінічных установах функцыянуюць дзённыя стацыянары на 1473 ложкі, у 14 мескіх паліклініках — хатнія стацыянары. Хуткая і неадкладная дапамога ажыцьцяўляецца сіламі 146 брыгадаў мескай станцыі хуткай мэдычнай дапамогі<ref>{{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://minsk.gov.by/ru/tempage/healthcare/ | загаловак = Ахова здароўя Менску | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Мінгарвыканкам]] | дата = 4 сакавіка 2011 | мова = ru | камэнтар = }}</ref>. === Культура === Менск валодае багатай гістарычна-культурнай, духоўнай і інтэлектуальнай спадчынай. Архітэктурныя помнікі, музэі, тэатральна-канцэртная сфэра, разьвітая сетка культурна-асьветніцкіх установаў, плеяда таленавітых, высокапрафэсійных дзеячоў мастацтва складаюць велізарны культурна-творчы патэнцыял, невычэрпныя магчымасьці для разьвіцьця духоўнага жыцьця месьцічаў. Агулам у сыстэму культуры сталічнага і дзяржаўнага падпарадкаваньня ўваходзяць 12 тэатраў, 120 бібліятэк, 18 музэяў, 36 установаў клюбнага тыпу, 8 вышэйшых і сярэдніх спэцыяльных навучальных установаў, 27 дзіцячых школаў мастацтваў, больш за 10 канцэртных арганізацыяў і самастойных творчых калектываў<ref>{{Спасылка|аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://minsk.gov.by/ru/tempage/culture/ | загаловак = Культура Менску | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Менгарвыканкам]] | дата = 4 сакавіка 2011 | мова = ru | камэнтар = }}</ref>. '''Музэі''': [[Беларускі дзяржаўны музэй гісторыі Вялікай Айчыннай вайны]], [[Дзяржаўны музэй гісторыі тэатральнай і музычнай культуры Рэспублікі Беларусь]], [[Дзяржаўны літаратурны музэй Янкі Купалы]], [[Дзяржаўны літаратурна-мэмарыяльны музэй Якуба Коласа|Дзяржаўны літаратурны музэй Якуба Коласа]], [[Нацыянальны гістарычны музэй Рэспублікі Беларусь]], [[Нацыянальны мастацкі музэй Рэспублікі Беларусь]], [[Літаратурны музэй Максіма Багдановіча|Менскі літаратурны музэй Максіма Багдановіча]], [[Дзяржаўны літаратурны музэй Петруся Броўкі|Менскі літаратурны музэй Петруся Броўкі]], Менскі мэмарыяльны музэй Заіра Азгура, музэй гісторыі беларускай літаратуры, Менскі музэй сучаснага выяўленчага мастацтва, Менскі музэй гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, Менскі музэй гісторыі мэдыцыны, [[Музэй прыроды і экалёгіі Беларусі|Менскі музэй прыроды і экалёгіі Рэспублікі Беларусь]], Музэй ваеннай гісторыі Рэспублікі Беларусь, [[Дом Ваньковічаў|Менскі музэй Ваньковічаў]], Дом-музэй 1-га зьезду РСДРП. [[Файл:Нацыянальны акадэмічны Вялікі тэатар опэры і балету г. Менск 2.jpg|міні|Тэатар опэры і балету]] '''Тэатры''': [[Нацыянальны акадэмічны тэатар імя Янкі Купалы]], [[Нацыянальны акадэмічны Вялікі тэатар опэры і балету|Нацыянальны акадэмічны тэатар балету Рэспублікі Беларусь]], [[Нацыянальны акадэмічны Вялікі тэатар опэры і балету|Нацыянальны акадэмічны тэатар опэры Рэспублікі Беларусь]], Нацыянальны акадэмічны драматычны тэатар імя Максіма Горкага, Беларускі дзяржаўны музычны тэатар, Беларускі дзяржаўны тэатар лялек, Беларускі рэспубліканскі тэатар юнага гледача, Менскі малы тэатар, Новы драматычны тэатар, тэатар сатыры і гумару «Хрыстафор», Рэспубліканскі тэатар беларускай драматургіі, тэатар кінаактора, Моладзевы тэатар эстрады, Беларускі паэтычны тэатар аднаго актора «Зьніч», тэатар Беларускага войска. '''Кінатэатры''': «Аўрора», Аўтакінатэатар, «Беларусь», «Берасьце», Дом Кіно, «Дружба», «Камсамолец», «[[Кастрычнік (кінатэатар, Менск)|Кастрычнік]]», «Кіеў», «Масква», «Мір», «[[Кінатэатар Перамога (Менск)|Перамога]]», «Піянэр», «Ракета», «Салют», «Цэнтральны», «Электрон» Працуюць: [[Беларуская дзяржаўная філярмонія]], [[Беларускі дзяржаўны цырк|Менскі цырк]], кінастудыя «[[Беларусьфільм]]», Менскі заапарк. 11 дамоў культуры, 9 палацаў культуры, у тым ліку [[Палац Рэспублікі (Менск)|Палац Рэспублікі]]. 8 народных тэатраў. === Спорт === [[Файл:Stadion Dinamo Minsk.JPG|міні|Стадыён «[[Дынама (стадыён, Менск)|Дынама]]»]] На 2007 год у Менску было 3519 спартовых збудаваньняў, у тым ліку 18 вялікіх стадыёнаў, 664 спартовыя залі, 57 плавальных басэйнаў, 6 манэжаў, 5 спартовых будынкаў са штучным лёдам, 138 стралковых ціраў. У ліку найбольшых: [[Палац спорту (Менск)|Менскі палац спорту]], «[[Менск-Арэна]]», палац воднага спорту, футбольны манэж, Менскі лядовы палац спорту, палац тэнісу, стадыёны «[[Дынама (стадыён, Менск)|Дынама]]», «[[Трактар (стадыён)|Трактар]]», спартовы аздараўленчы комплекс «Алімпійскі» і інш. === Мэдыі === ==== Тэлебачаньне ==== Жыхары Менску маюць доступ да этэрнага, кабэльнага і спадарожнікавага тэлебачаньня. Трансьлююцца нацыянальныя і замежныя тэлеканалы, з апошніх пераважаюць каналы [[Расея|Расейскай Фэдэрацыі]]. На тэрыторыі места можа весьціся прыём зь некалькіх спадарожнікаў, сярод якіх Astra 1, Hot Bird, Sirius і іншыя. Працуюць два мясцовыя тэлеканалы: [[СТВ]] і 8 канал. ==== Радыё ==== * [[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]] * [[Першы Нацыянальны канал Беларускага радыё|1-ы канал радыё]] — 106,2 FM * Альфа радыё — 107,9 FM * Радыё ОНТ — 101,7 FM * Радыё Юністар — 99,5 FM * Радыюс ФМ — 103,7 FM * Новае радыё — 98,4 FM === Іншая інфармацыя === Паводле вынікаў дасьледаваньня якасьці жыцьця, праведзенага ў 215 местах сьвету міжнароднай кампаніяй Мэрсэр — ''Mercer’s 2008 Quality of Living survey''<ref>[http://www.mercer.com/referencecontent.jhtml?idContent=1307990 Quality of Living global city rankings — Mercer survey]{{ref-en}}</ref><ref>[http://www.svaboda.org/content/Article/1121473.html Менск — апошні ў Эўропе] // «[[Свабода (радыё)|Радыё Свабода]]», 10 чэрвеня 2008 г.</ref>, Менск займае найніжэйшае месца — 183-е. == Забудова == [[Файл:Miensk - Plac Niezaležnaści.jpg|320пкс|міні|Пляц Незалежнасьці. Зьлева направа: [[Дом ураду (Менск)|Дом ураду]], [[Касьцёл Сьвятых Сымона і Алены (Менск)|Чырвоны касьцёл]], дом, дзе жыў [[Рыгор Шырма]], гатэль «Мінск», [[Праспэкт Незалежнасьці (Менск)|праспэкт Незалежнасьці]], [[Паштамт]], будынак Менгарвыканкаму, будынак кіраваньня [[Менскі мэтрапалітэн|мэтрапалітэнам]], [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт]].]] {{Асноўны артыкул|Забудова Менску}} У 2007 годзе ў сярэднім на аднаго жыхара стала прыпадаць 19 кв.м жылой плошчы, што складала парог здаровага жыльля. У 2012 годзе ў сярэднім на жыхара прыпадала 19,5 кв.м. жылой плошчы<ref>{{Артыкул|аўтар=Сьвятлана Бусько.|загаловак=Менск — горад з самай шчыльнай забудовай сярод эўрапейскіх гарадоў-мільёньнікаў|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=98861|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=20 чэрвеня 2012|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2012-06-20 117 (27232)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/98851/20cher-2.indd.pdf 2]|issn=1990-763x}}</ref>. === Плян === Першаасновай Менску быў [[дзядзінец]] XI ст., што месьціўся ў нізіне, пры ўтоку ракі Нямігі ў Сьвіслач. У першапачатковы пэрыяд на фармаваньне плянавальнай структуры места істотна ўплывала пераважная трасіроўка міжмескіх гандлёвых шляхоў з захаду і паўднёвага захаду ([[Горадня]], [[Берасьце]]) на паўночны ўсход ([[Віцебск]], [[Смаленск]]). Цэнтрам Менску стаў замак і разьмешчаны паблізу гандлёвы пляц [[трыкутнік|трыкутнай]] канфігурацыі ([[Нізкі Рынак]]). Уздоўж ракі Нямігі, па Няміскім [[пасад]]зе праз пляц і далей, на левым беразе Сьвіслачы [[Траецкае прадмесьце|Траецкай Гарой]] праходзіла галоўная, найбольш старажытная вуліца. Потым, у XVI ст., у выніку буйнамаштабнага будаўнічага мерапрыемства на суседнім узгорку ўтварыўся новы мескі цэнтар, рэгулярна сплянаваны ўва ўласьцівых эпосе Адраджэньня традыцыях прастакутны пляц ([[Высокі Рынак]]). У XVII—XVIII стагодзьдзях умацаваньні места ахоплівалі замак і паўкальцо земляных валоў і равоў з паўднёвага, найбольш слабага боку. У межах Менску канца XVIII ст., нягледзячы на [[клясыцызм|клясыцыстычнае]] пераплянаваньне, захаваўся агульны характар гістарычнага пляну і абрысы многіх вуліцаў. За яго межамі ў першай палове XIX ст. значная тэрыторыя атрымала новую прастакутную плянавальную сыстэму. У другой палове XIX — пачатку XX стагодзьдзяў на тэрыторыі места фэўдальнай эпохі і, галоўным чынам, за яго межамі інтэнсіўна складвалася капітальная грамадзкая і жылая забудова, якая фармавала цэнтральную частку Менску, разнастайная па сваіх функцыянальных тыпах і мастацкіх асаблівасьцях. Апроч таго, у зьвязку з тэрытарыяльным ростам места ў пэрыяд імклівага разьвіцьця капіталістычных адносінаў узьніклі таксама і пэрыфэрыйныя жылыя і прамысловыя раёны, у тым ліку прадмесьці з драўлянай сядзібнай забудовай. Яшчэ ў 1920—1930-я гады цэнтар Менску ўяўляў сабой цэласнае і буйнамаштабнае гістарычна-будаўнічае ўтварэньне, якое сынтэзавала ў сабе культурную спадчыну розных эпохаў, хаця і тады зьнішчаліся каштоўныя грамадзкія будынкі<ref name="ss292">[[Юры Чантурыя|Чантурыя Ю.]] Гарады і час: Мінск // {{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 292.</ref>. У паваенныя дзесяцігодзьдзі архітэктурнай творчасьці на шкале каштоўнасьцяў культурная спадчына апынулася на апошнім месцы. Як і ўва ўсякім іншым месьце Беларусі, знос каштоўных будынкаў у многім тлумачыўся адвольнымі, малаабгрунтаванымі адносінамі да нацыянальнай архітэктурнай спадчыны, адсутнасьцю ў гэтых выпадках прыватнай уласнасьці на мескую нерухомасьць. Зь вялікай колькасьці помнікаў сакральнай архітэктуры, што існавалі ў XVIII — пачатку XX стагодзьдзяў, да нашага часу зьберагліся толькі адзінкі. Савецкія ўлады ператварылі сэрца места часоў [[Полацкае княства|Полацкага княства]] і станаўленьня [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў транспартную разьвязку ў некалькіх узроўнях, як наземных, так і падземных, у зьвязку з чым адбылося грунтоўнае зьнішчэньне архітэктурнай спадчыны на паверхні зямлі і археалягічнай — у культурным пласьце<ref name="ss296">[[Юры Чантурыя|Чантурыя Ю.]] Гарады і час: Мінск // {{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)|к}} С. 296.</ref>. Мэтады далейшай рэканструкцыі гістарычнага раёну Менску, апроч рэстаўрацыі і прыстасаваньня помнікаў пад розныя ўстановы, новага будаваньня і ўпарадкаваньня мусяць улічваць і неабходнасьць дакумэнтальнага, поўнага ўзнаўленьня страчаных аб’ектаў. Гэта датычыцца ня толькі такіх славутасьцяў, як ратуша і Духаўская царква ў Высокім Месьце, але і звычайных гістарычных будынкаў<ref name="ss296"/>. <gallery caption="Старыя мапы і пляны Менску" widths="150" heights="150" class="center"> Miensk. Менск (1773).jpg|1773 г. Miensk. Менск (1793).jpg|1793 г. Miensk. Менск (1800).jpg|1800 г. Miensk. Менск (1817, 1839).jpg|1817 г. </gallery><gallery widths="150" heights="150" class="center"> Miensk. Менск (1850).jpg|1850 г. Miensk. Менск (1858).jpg|1858 г. Miensk. Менск (1896, 1899).jpg|1910 г. Miensk. Менск (1925).jpg|1925 г. </gallery> === Вуліцы і пляцы === {| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 700px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;" |- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center" | '''Афіцыйная назва''' || '''Гістарычная назва''' || '''Былыя назвы''' |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | 8 Сакавіка плошча || '''Нізкі Рынак''' пляц || |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Валадарскага вуліца || '''Лошыцкая''' вуліца || Серпухаўская вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Гікалы вуліца || '''Бондараўская''' вуліца || |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Вуліца Захарава (Менск)|Захарава вуліца]] || '''Правіянцкая''' вуліца || |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Герцэна вуліца || '''Малая Бэрнардынская''' вуліца || Маламанастырская вуліца (1866{{Заўвага|у 1866 годзе, па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня 1863—1864 гадоў]], улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] надалі большасьці вуліцам Менску тыповыя расейскія назвы. Адбылося першае ў гісторыі места буйнамаштабнае перайменаваньне (агулам 17 вуліцаў і завулкаў}}<ref>[[Іван Сацукевіч|Сацукевіч І.]] [https://web.archive.org/web/20110824075549/http://baj.by/belkalehium/lekcyji/historyja/sacukievicz_01.htm Тапанімія вуліц і плошчаў Менска ў ХІХ — пачатку ХХ стст.] // «Беларускі калегіюм», 4 чэрвеня 2008.</ref>—1922) |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Вуліца Інтэрнацыянальная (Менск)|Інтэрнацыянальная вуліца]] || '''Валоцкая''' вуліца (частка) <br /> '''Зборавая''' вуліца (частка) || Хрышчэнская вуліца (частка, з 1866) <br /> Турэмная вуліца (частка, 1866—1882) <br /> Праабражэнская вуліца (частка, 1883—1926) |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Камсамольская вуліца || '''Фэліцыянаўская''' вуліца || Багадзельная вуліца (1866—1922) |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Камуністычная вуліца || '''Міхайлаўская''' вуліца || 2-я Міхайлаўская вуліца <br /> Чапскага вуліца (1919—1920)<ref name="sac1">[[Іван Сацукевіч|Сацукевіч І.]] [https://web.archive.org/web/20111109024812/http://mestechki.info/conference/5sac.htm Гісторыя і сучаснасць урбананімікі Гродна і Мінска (параўнаўчы аналіз)] // Гарады Беларусі ў кантэксце палітыкі, эканомікі, культуры: зборнік навук. артыкулаў / Гродз.дзярж. ун-т; рэдкалегія: І. П. Крэнь, І. В. Соркіна (адк. рэдактары) [і інш.]. — Гродна: ГрДУ, 2007.</ref> <br /> Мопраўская вуліца (1922—1946) <br /> Калініна вуліца (1946—1961) |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Вуліца Карла Маркса (Менск)|Карла Маркса вуліца]] || '''Лошыцкая''' вуліца <br /> '''Падгорная''' вуліца || Базарная вуліца (1866—1881) <br /> |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Кастрычніцкая плошча (Менск)|Кастрычніцкая плошча]] || '''Навамескі'''<ref>{{Літаратура/Памяць/Менск|2к}} С. 671—672.</ref> пляц (частка) || Цэнтральная плошча (?—1984) |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Кірылы і Мятода вуліца || '''Вялікая Бэрнардынская''' вуліца || Манастырская вуліца (1866—1922) <br /> Бакуніна вуліца (1922—1990) |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Кісялёва вуліца || '''Старажоўская''' вуліца (да 1983) || |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Куйбышава вуліца || '''Плябанскія Млыны''' вуліца <br /> '''Плябанская''' вуліца || Шырокая вуліца (1866—1935) |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Вуліца Леніна (Менск)|Леніна вуліца]] || '''Францішканская''' вуліца || Губэрнатарская вуліца (1866—1922) <br /> Ленінская вуліца (1922—1945) |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | [[Вуліца Максіма Багдановіча (Менск)|Максіма Багдановіча вуліца]] || '''Вялікая Барысаўская''' вуліца || Аляксандраўская вуліца<br />Камунальная вуліца<br />Горкага вуліца |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Мясьнікова вуліца || '''Каралеўскі''' шлях<ref>Зеленков В. [https://web.archive.org/web/20160917094006/http://news.tut.by/culture/508852.html Малоизвестная магистраль в центре Минска. Московская улица: транспорт, дома и люди], [[TUT.by]]</ref> || Раманаўская вуліца <br /> Койданава-Раманаўская вуліца <br /> Маскоўская вуліца <br /> Новамаскоўская вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Парыскай Камуны плошча || '''Траецкая Гара''' пляц <br /> '''Траецкі Рынак''' пляц <br /> '''Траецкі''' пляц|| |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Праспэкт Пераможцаў (Менск)|Пераможцаў праспэкт]] || '''Школьная''' вуліца (частка) <br /> '''Вялікая''' вуліца (частка) <br />'''Паркавая''' магістраль (частка) || Машэрава праспэкт (1980—2005) |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Рэвалюцыйная вуліца || [[Койданаўская вуліца (Менск)|'''Койданаўская''' вуліца]] || |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | [[Плошча Свабоды (Менск)|Свабоды плошча]] || '''Высокі Рынак''' пляц || Саборная плошча (1866—1917) <br /> Волі пляц (1917—1933) |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Старажоўская вуліца || '''Старосьцінская Слабада''' вуліца (частка) <br /> '''Радашкаўская''' вуліца (частка) <br /> '''Траецкая''' вуліца (частка) || Стараслабадзкая вуліца (1866—1987) |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Сьвярдлова вуліца || '''Ігуменская''' вуліца{{Заўвага|[[:Файл:Miensk. Менск (1911).jpg|Плян Менску 1910 году]]}}<ref>[[Іван Сацукевіч|Сацукевіч І.]] Назвы вуліц і плошчаў Мінска як гісторыка-культурная спадчына // Архэ. №2, 2010.</ref> || Каломенская вуліца |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Ульянаўская вуліца || '''Ніжнеляхаўская''' вуліца (частка) <br /> '''Ільлінская''' вуліца (частка) <br />'''Вясёлая''' вуліца (частка)<br />'''Гарбарная''' вуліца (частка) || 2-я Ніжнеляхаўская вуліца (частка) |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Фрунзэ вуліца || '''Шпітальная''' вуліца (да 1925) || |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Харкаўская вуліца || '''Ракаўскі тракт''' <br /> '''Урочышча Тучынка''' вуліца || |-style="background:#EEEEEE;" align="left" | Чырвонаармейская вуліца || '''Кашарская''' вуліца || Батальённая вуліца (1866—1882) <br /> Скобелеўская вуліца (1882—1919) |-style="background:#FAFAFA;" align="left" | Энгельса вуліца || '''Дамініканская''' вуліца || Петрапаўлаўская вуліца (1866—1922) |} Да нашага часу з [[урбананіміка|урбананімічнай]] спадчыны цэнтральнай часткі Менску гістарычныя назвы захавалі вуліцы Залатая Горка, Замкавая, Кальварыйская, Нова- і Старавіленская, Няміга і Ракаўская. 17 сакавіка 2010 году мескія ўлады вярнулі [[Вуліца Зыбіцкая|вуліцы Зыбіцкай]] гістарычную назву як афіцыйную (за расейскім і савецкім панаваньнем — Гандлёвая вуліца). На 2012 год назваў вуліцаў у гонар [[пісьменьнік]]аў у Менску было больш, чым ува ўсякім іншым месьце Беларусі<ref>{{Артыкул|аўтар=Пукшанскі А.|загаловак=Штаны і іншыя вуліцы|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=96694|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=4 траўня 2012|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2012-05-04 84 (27199)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/96706/4may-6.indd.pdf 6]|issn=1990-763x}}</ref>. На люты 2014 году ў Менску налічвалася каля 1300 вуліцаў і [[праспэкт]]аў, [[пляц]]аў і завулкаў. Найбольш пашыранымі былі назвы вуліцаў пра адметнасьці прыроды і разьмяшчэньня — 44%. Пятая частка тычылася гісторыі [[Савецкі Саюз|Савецкага Саюзу]] — 22%, што ёсьць вынікам і адным з захадаў [[Каляніялізм|каляніяльнай]] [[Русіфікацыя Беларусі|палітыкі русіфікацыі і дэнацыяналізацыі беларусаў]]. На 3-м месцы паводле пашыранасьці былі вуліцы ў гонар ваяроў, а на 4-м — пра [[пісьменьнік]]аў і дзеячоў мастацтва. Звыш паловы (57%) вуліцаў мелі непаўторныя для іншых местаў Беларусі назвы<ref>{{Артыкул|аўтар=Целяшук В.|загаловак=Прайду я па Чыгуначнай, зьвярну на Піянэрскую|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20140212/1392152977-praydu-ya-pa-chygunachnay-zvyarnu-na-piyanerskuyu|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=|год=12 лютага 2014|нумар=[https://zviazda.by/be/number/26-27636 26 (27636)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2014/02/ZV_20140212_6.pdf 6]|issn=}}</ref>. Прытым цэнтральныя вуліцы і пляцы Менску — як і большасьці местаў Беларусі за [[Рэжым Лукашэнкі|рэжымам Лукашэнкі]] — пераважна захоўваюць каляніяльныя [[Расейцы|расейска]]-савецкія назвы. {{вуліцы Менску}} == Эканоміка == Менск — найбольшы прамысловы цэнтар Беларусі. Тут знаходзяцца такія буйныя зборачныя прадпрыемствы, як «[[Менскі трактарны завод]]», што выпускае каля 8—10% ад сусьветнага рынку колавых трактароў, а таксама завод «[[Амкадар]]» — вытворца дарожна-будаўнічай і іншай спэцыялізаванай тэхнікі ды абсталяваньня. Менск — буйны вытворца дарожнай тэхнікі. Найбольшыя прадпрыемствы ў гэтай галіне — «[[Менскі аўтамабільны завод]]», што выпускае вялікагрузную [[аўтамабіль]]ную, [[аўтобус]]ную, [[тралейбус]]ную і прычапную тэхніку, «[[Менскі завод колавых цягачоў]]», які выпускае цягачы «Волат» і вытворца дызэльных рухавікоў «[[Менскі маторны завод]]». У пачатку 1990-х гадоў на базе рамонтнага трамвайна-тралейбуснага заводу ўтварылася новае прадпрыемства — «[[Белкамунмаш]]», якое цяпер зьяўляецца адным з найбуйнейшых у СНД вытворцаў [[электратранспарт]]у. Апроч буйных транспартных прадпрыемстваў, існуе шэраг высокатэхнічных прадпрыемстваў, як фабрыка высокадакладнай оптыкі «[[Цэйс]]-[[БелОМА]]» і лазэраў «[[Лазэры ў экалёгіі, мэдыцыне і тэхналёгіі]]» («ЛЭМТ»), што ў складзе «[[Беларускае оптыка-мэханічнае аб’яднаньне|Беларускага оптыка-мэханічнага аб’яднаньня]]». Вытворца тэлевізійнай тэхнікі «[[Гарызонт (прадпрыемства)|Гарызонт]]», побытавай тэхнікі «[[Менскі завод халадзільнікаў|Атлянт]]» і вадка-крышталічных экранаў ды мікрасхемаў «[[Інтэграл (кампанія)|Інтэграл]]». == Транспартная сыстэма == [[Файл:Minsk Metro Map.svg|міні|Схема лініяў менскага мэтрапалітэну]] {{Асноўны артыкул|Транспартная сыстэма Менску}} === Агульныя зьвесткі === Менск зьяўляецца буйным транспартным цэнтрам. Пасажыраперавозкі забясьпечваюцца разьвітай сеткай грамадзкага транспарту. Таксама Менск зьяўляецца найбольшым транспартным вузлом Беларусі. Ён разьмяшчаецца на скрыжаваньні транспартных калідораў, якія злучаюць [[Расея|Расею]] з [[Польшча]]й і [[Украіна|Ўкраіну]] ў [[Прыбалтыка]]й. На Менск прыпадае каля 30% чыгуначных пасажыраперавозак, 20% аўтамабільных грузаперавозак па ўвозе і 40% па вывазе. === Грамадзкі транспарт === Апроч [[Менскі мэтрапалітэн|менскага мэтрапалітэну]], сетка грамадзкага транспарту налічвае больш за 167 [[Менскі аўтобус|аўтобусных]] і больш за 64 [[Менскі тралейбус|тралейбусных]] маршрутаў, дзейнічае [[Менскі трамвай|трамвай]] і сетка [[Менскае маршрутнае таксі|маршрутных таксі]]. З 2011 году ажыцьцяўляецца праект па стварэньні [[Гарадзкія лініі|менскай гарадзкой электрычкі]] — сеткі маршрутаў чыгуначнага грамадзкага транспарту ў межах Менску і бліжэйшага прыгараду. [[Файл:Uru44a 10.jpg|міні|Станцыя мэтро «Ўручча»]] Грамадзкі транспарт Менску актыўна разьвіваецца. У пэрыяд 2004—2007 гадоў былі закупленыя 820 новых аўтобусаў, больш за 430 тралейбусаў, 53 трамваі. Уся наземная тэхніка зьяўляецца прадукцыяй беларускіх прадпрыемстваў: [[Менскі аўтамабільны завод|МАЗ]] (аўтобусы, тралейбусы), «[[Нёман (аўтазавод)|Нёман]]» (прыгарадныя аўтобусы), «[[Белкамунмаш]]» (тралейбусы, трамваі). === Менскі мэтрапалітэн === {{Асноўны артыкул|Менскі мэтрапалітэн}} Мэтрапалітэн у Менску адкрыўся ў 1984 годзе і налічваў 8 станцыяў: ад «[[Інстытут Культуры (станцыя мэтро)|Інстытуту Культуры]]» да «[[Маскоўская (станцыя мэтро, Менск)|Маскоўскай]]». У 1995 годзе дзейнічалі дзьве лініі, агульная колькасьць станцыяў на якіх складала 15. Цяпер дзьве лініі налічваюць 29 станцыяў і іх агульная працягласьць складае 38,3 км. Пачалося будаваньне трэцяй лініі, якая зьвяжа цэнтар места з паўднёвымі і паўночнымі раёнамі. Вагоны мэтрапалітэну ў Беларусі не вырабляюцца і імпартуюцца з Расеі. === Аэрапорты === Менск абслугоўваюць два аэрапорты<ref>[http://gandliar.com/foto/belarus/minsk/airport-minsk.html Аэропорты Минска]</ref> — «[[Мінск-1 (аэрапорт)|Мінск-1]]», разьмешчаны недалёка ад цэнтру места, і «[[Мінск (нацыянальны аэрапорт)|Нацыянальны аэрапорт Мінск]]», які знаходзіцца за 40 км ад Менску, але адміністрацыйна належыць да яго. У аэрапорты выконваюць рэгулярныя рэйсы 18 авіякампаніяў. == Турыстычная інфармацыя == === Інфраструктура === [[Файл:Belarus-Minsk-2007-03-25-Militia-1.jpg|міні|Гатэль «Эўропа»]] Менск — пэрспэктыўны цэнтар турызму міжнароднага значэньня. У месьце створаныя турыстычныя зоны Верхні горад, Лошыцкі сядзібна-паркавы комплекс, турыстычныя маршруты «Музэі Менску», «Менск тэатральны», «Менск археалягічны», «Помнікі забудовы места XVIII — пач. XX стст.», «Менск — сталіца Рэспублікі Беларусь», «Горад на Менцы» і іншыя. * '''Гатэлі''': «[[Crowne Plaza (Менск)|Crowne Plaza]]», «Агат», «Акадэмічны», «Альгарытм», «Беларусь», «Вікторыя», «Сяброўства», «Жалонь», «Журавінка», «Зорка», «Алімпіец», «Арбіта», «Менск», «Паркавы», «Плянэта», «Палёт», «Спорт», «Спадарожнік», «Стандарт», «Турыст», «Урсула», «Экспрэс», «[[Гатэль Эўропа (Менск)|Эўропа]]», «Юбілейны», «40 гадоў Перамогі», МУС, Менскага маторнага заводу, РУП «МАЗ» (гасьцініца і гасьцінічны комплекс), «МТЗ», спартовага клюбу міністэрства абароны, кінастудыі «Беларусьфільм» і інш. === Славутасьці === [[Файл:Minskverkhnyhorad.jpg|міні|[[Высокі Рынак|Высокае Места]]]] У Менску налічваецца 5 ахоўных зонаў: Траецкае прадмесьце, Ракаўскае прадмесьце, Высокае Места, Новае Места, у межах якіх ахоўваюцца аб’екты даваеннае пабудовы. Каля былога [[замчышча (Менск)|Замчышча]] сфармавалася ахоўная зона гістарычна-культурнае спадчыны. * '''[[Высокі Рынак|Высокае Места]]''' (''Верхні горад''; XVI—XX стагодзьдзі) * '''[[Сьпіс культавых будынкаў Менску|Помнікі сакральнай архітэктуры]]''': ** ''Праваслаўныя і грэцка-каталіцкія'': [[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Менск)|царква Сьвятых Апосталаў Пятра й Паўла]] (пач. XVІI ст., [[Канстантынопальскі патрыярхат]], цяпер у валоданьні [[Маскоўскі патрыярхат|Маскоўскага патрыярхату]]), царква і манастыр Узьнясеньня Гасподняга (1620<ref name="pam">{{Літаратура/Памяць/Менск|1к}} С. 553.</ref>, [[Кіеўская, галіцкая і ўсяе Русі мітраполія (уніяцкая)|Сьвяты Пасад]]; муры царквы, імаверна, выкарысталі ў будынку Міністэрства абароны<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://minsk-old-new.com/minsk-2866-ru.htm | загаловак = Траецкае прадмесьце | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Менск стары і новы]] | дата = 4 сакавіка 2011 | мова = ru | камэнтар = }}</ref>), [[Сьвята-Духаўскі манастыр базылянак (Менск)|манастыр базылянак Сьвятога Духа]] (XVІІ ст.), манастыр базылянаў Сьвятога Духа (XVІI ст.), [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|царква Сьвятога Духа]] (XVII ст., Сьвяты Пасад), [[Траецкі манастыр базылянак|манастыр базылянак Сьвятой Тройцы]] (1799—1800), [[Архірэйскае падвор’е (Менск)|Архірэйскае падвор’е]] (XIX — пач. XX стагодзьдзяў, Маскоўскі патрыярхат), [[Царква Сьвятой Марыі Магдаліны (Менск)|царква Сьвятой Марыі Магдаліны]] (1847, Маскоўскі патрыярхат), [[Царква Аляксандра Неўскага (Менск)|царква Аляксандра Неўскага]] (1896—1898, Маскоўскі патрыярхат) ** ''Рымска-каталіцкія'': [[Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак (Менск)|касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак]] (цяпер [[Катэдральны сабор Сашэсьця Сьвятога Духу|сабор Сьвятога Духа]], 1642), [[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар бэрнардынаў (Менск)|касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар бэрнардынаў]] (1644, ня вернутыя каталікам), [[Архікатэдральны касьцёл Імя Найсьвяцейшай Панны Марыі (Менск)|Архікатэдральны касьцёл Імя Найсьвяцейшай Панны Марыі]] (XVІII ст.) і фрагмэнт [[Менскі езуіцкі калегіюм|езуіцкага калегіюму]] (XVІII ст., істотна перабудаваны ў 1968), фрагмэнт [[Касьцёл Сьвятой Марыі Магдалены і кляштар кармэлітаў (Менск)|кляштару кармэлітаў]]<ref>Гарбачоў Р. [http://www.gazetaby.com/index.php?sn_nid=20697&sn_cat=35 10 найстарэйшых будынкаў Мінска] паводле [[Уладзімер Дзянісаў|Уладзімера Дзянісава]] // [[Салідарнасць]], 17 красавіка 2009 г.</ref> (XVІII ст.), [[Касьцёл і шпіталь сясьцёр міласэрнасьці (Менск)|касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і шпіталь сясьцёр міласэрнасьці]] (1811, цяпер Сувораўская вучэльня), [[Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа (Менск)|касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа]] на [[Кальварыя (прадмесьце)|Кальварыі]] (1839—1841), [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Менск)|касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы]] (Сьвятога Роха) на [[Залатая Горка|Залатой Горцы]] (1861—1864), [[Касьцёл Сьвятых Сымона і Алены (Менск)|касьцёл Сьвятых Сымона і Алены]] (1908—1910) ** ''Юдэйскія'': [[Сынагога Зальцмана (Менск)|сынагога Зальцмана]] (1864), «Кітаеўская» сынагога (1874), ешыбот (1888), Харальная сынагога (1906), Галоўная сынагога (1913) [[Файл:Traeckaje suburb-3.jpg|міні|[[Траецкае прадмесьце]]]] * '''Помнікі грамадзянскай архітэктуры''' ** ''Палацы і сядзібы'': [[Сядзіба Пшазьдзецкіх (Менск)|палац Празьдзецкіх]] (XVIII ст.), [[Дом Ваньковічаў|палац Ваньковічаў]] на [[Валокі Полацкія|Валоках]] (ХІХ ст.), [[Лошыцкі сядзібна-паркавы комплекс|сядзібна-паркавы комплекс Любанскіх]] у [[Лошыцкае прадмесьце|Лошыцы]] (XVII—XIX стагодзьдзі), [[Сядзіба Ваньковічаў (Менск)|сядзіба Ваньковічаў]] у Вялікай Сьляпянцы (XIX ст.), [[Сядзіба Ададурава|сядзібна-паркавы комплекс Ададурава]] ў [[Курасоўшчына (мікрараён)|Курасоўшчыне]] (ХІХ ст.). ** ''[[Гасьціны двор (Менск)|Гасьціны двор]]'' (XVII—XIX стагодзьдзі) ** ''[[Гандлёвыя рады (Менск)|Гандлёвыя рады]]'' (XVII—XIX стагодзьдзі) ** ''[[Пішчалаўскі замак]]'' (1825) ** ''[[Нацыянальны акадэмічны Вялікі тэатар опэры і балету|Опэрны тэатар]]'' (1933) ** ''Іншыя адметныя будынкі'': [[Дом масонаў (Менск)|Дом масонаў]] (1816), [[дом Яніцкага]] (кан. XIX ст.), [[дом Сьвянціцкага]] (кан. XIX — пач. XX ст.), [[дом Козінай]] (кан. XIX — пач. XX ст.), [[дом Уніхоўскага]] (пач. XX ст.), [[Дом Менскага земляробчага таварыства|Менскае земляробчае таварыства]] (пач. XX ст.), [[дом Кастравіцкай]] (1911), [[дом Абрампольскага]] (1912) * '''[[Курапаты]]''' * '''Могілкі''': [[Кальварыйскія могілкі|Кальварыйскія]], [[Усходнія могілкі|Усходнія]], [[Вайсковыя могілкі (Менск)|Вайсковыя]], юдэйскія (1868—1946) * '''Памятныя адрасы [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]]''': [[Нацыянальны акадэмічны тэатар імя Янкі Купалы|Энгельса, 7 / Мескі тэатар]]; [[Дом Маліна|Валадарскага, 9]]; [[Дом Воліна|Валадарскага, 12]]; [[Дом губэрнатара (Менск)|Свабоды пл., 7]]; [[Архірэйскае падвор’е (Менск)|Незалежнасьці пр., 26]] * '''[[Сьпіс помнікаў Менску|Помнікі]]''': [[Янка Купала|Янку Купалу]], [[Якуб Колас|Якубу Коласу]], [[Максім Багдановіч|М. Багдановічу]], [[Францішак Скарына|Ф. Скарыну]], [[Адам Міцкевіч|А. Міцкевічу]], [[Язэп Драздовіч|Я. Драздовічу]], [[Максім Горкі|М. Горкаму]], [[Тарас Шаўчэнка|Т. Шаўчэнку]], [[Аляксандар Пушкін|А. Пушкіну]]; на тэрыторыі ўнівэрсытэцкага мястэчка БДУ помнікі: [[Эўфрасіньня Полацкая|Эўфрасіньні Полацкай]], [[Кірыла Тураўскі|Кірылу Тураўскаму]], Ф. Скарыну, [[Мікола Гусоўскі|М. Гусоўскаму]], [[Сымон Будны|С. Буднаму]], [[Васіль Цяпінскі|В. Цяпінскаму]]. * '''[[Шаблён:Гістарычныя раёны Менску|Прадмесьці]]''': [[Грушаўка (прадмесьце)|Грушаўка]], [[Пляшчанка|Лютэранскае (завулак Паўночны)]], [[Ракаўскае прадмесьце|Ракаўскае]], [[Траецкае прадмесьце|Траецкае]] * '''[[Менская ратуша|Ратуша]]''' (XVІI ст., адбудаваная ў 2003) * '''Сады і сквэры''': [[Аляксандраўскі сквэр (Менск)|сквэр Аляксандраўскі]] (ХІХ ст.), сад Мескі (ХІХ ст.; цяпер парк імя Горкага), [[Цэнтральны батанічны сад (Менск)|сад батанічны]] (1932), [[Музэй валуноў (Менск)|Музэй валуноў]] * '''[[Сьпіс фантанаў Менску|Фантаны Менску]]''' === Страчаная спадчына === {| cellpadding="0" cellspacing="0" style="margin: 0px; float: right; display: block;" | [[Файл:Miensk, Vysoki Rynak-Daminikanskaja. Менск, Высокі Рынак-Дамініканская (1843) (5).jpg|міні|125пкс|[[Царква Сьвятога Духа (Менск)|Царква Сьвятога Духа]] (адбудавана ў 2011 г.)]] | [[Файл:Miensk, Daminikanskaja. Менск, Дамініканская (XIX) (2).jpg|міні|123пкс|[[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага]]]] |- |} * '''Помнікі сакральнай архітэктуры''': ** ''Мусульманскія'': [[Менскі мячэт|мячэт]] (1905) ** ''Праваслаўныя і грэцка-каталіцкія'': манастыр Сьвятога Спаса (1618, [[Канстантынопальскі патрыярхат]]), [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|царква Сьвятога Духа]] (XVII ст., [[Кіеўская, галіцкая і ўсяе Русі мітраполія (уніяцкая)|Сьвяты Пасад]]), царква Ўваскрасеньня Хрыстова (XVІII ст., Сьвяты Пасад), капліца Аляксандра Неўскага (1869, [[Маскоўскі патрыярхат]]), царква Покрыва Багародзіцы ў [[Архірэйскае падвор’е (Менск)|Архірэйскім падвор’і]] (1885, Маскоўскі патрыярхат), царква Маці Божай Казанскай (1912—1914, Маскоўскі патрыярхат) ** ''Пратэстанцкія'': [[Лютэранская кірха (Менск)|Лютэранская кірха]] (1846), царква Сьвятога Мікалая на Нямецкіх могілках (XIX ст.) ** ''Рымска-каталіцкія'': [[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і Ўнебаўзяцьця Найсьвяцейшай Марыі Панны (Менск)|касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і Ўнебаўзяцьця Найсьвяцейшай Марыі Панны]] (вядомы таксама як Фарны касьцёл<ref name="nv">Ярмоленка А. [http://media.catholic.by/nv/n44/art7.htm Мінская Фара] // «[[Наша вера|Наша Вера]]», № 2 (44), 2008.</ref>, 1390, 1720), [[Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў (Менск)|касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў]] (1605—1640), [[Касьцёл Сьвятога Войцеха і кляштар бэнэдыктынак (Менск)|касьцёл Сьвятога Войцеха і кляштар бэнэдыктынак]] (1640), [[Менскі езуіцкі калегіюм|калегіюм езуітаў]] (XVII—XVІII стагодзьдзі), [[Касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар францішканаў (Менск)|касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар францішканаў]] (XVII—XVIII стагодзьдзі), [[Касьцёл Сьвятога Яна і кляштар баніфратаў (Менск)|касьцёл Сьвятога Яна і кляштар баніфратаў]] (1709), [[Касьцёл Сьвятой Марыі Магдалены і кляштар кармэлітаў (Менск)|касьцёл Сьвятой Марыі Магдалены і кляштар кармэлітаў]] (1763), [[Касьцёл Сьвятой Веранікі і кляштар рохітаў (Менск)|касьцёл Сьвятой Веранікі і кляштар рохітаў]] (XVIII ст.), [[Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэнэдыктынаў (Менск)|касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэнэдыктынаў]] (XVIII—XIX стагодзьдзі), [[Кляштар марыявітак (Менск)|кляштар марыявітак]], [[Юбілейная капліца (Менск)|Юбілейная капліца]] (1826) ** ''Юдэйскія'': [[Халодная сынагога (Менск)|Халодная сынагога]] (1590) {| cellpadding="0" cellspacing="0" style="margin: 0px; float: right; display: block;" | [[Файл:Miensk, Vysoki Rynak, Jezuicki-Katedra. Менск, Высокі Рынак, Езуіцкі-Катэдра (L. Daškievič, 1928).jpg|міні|200пкс|[[Менскі езуіцкі калегіюм|Калегіюм езуітаў]]]] | [[Файл:Miensk, Zboravaja. Менск, Зборавая (1871).jpg|міні|190пкс|[[Касьцёл Сьвятога Войцеха і кляштар бэнэдыктынак (Менск)|Касьцёл Сьвятога Войцеха]]]] |- |} * '''Помнікі грамадзянскай архітэктуры''' ** ''Палацы'': [[Палац Радзівілаў (Менск)|Радзівілаў]] (XVIII ст.; пазьней мескі тэатар), [[Палац Сапегаў (Менск)|Сапегаў]] (XVII ст.), [[Палац Чапскага (Менск)|Чапскіх]] (1894) ** ''[[Малы гасьціны двор]]'' (XVIII ст.) ** ''[[Віленскі вакзал (Менск)|Віленскі вакзал]]'' (1890) ** ''[[Першая менская электрастанцыя|Першая меская электрастанцыя]]'' (ХІХ ст.) ** ''Іншыя адметныя будынкі'': [[Дом Гейдукевіча (Менск)|дом Гейдукевіча]] (XVIII ст.), [[Гатэль Эўропа (Менск)|гатэль Эўропа]] (XIX ст.), [[Польскі банк (Менск)|Польскі банк]] (1910-я) * '''[[Менскі замак|Замак]]''' * '''[[Менскае капішча|Капішча]]''' * '''[[Нізкі Рынак]]''' * '''[[Няміга (гістарычна-архітэктурны комплекс)|Няміга]]''' * '''[[Плябанскія млыны]]''' * '''[[Цёмныя Крамы]]''' == Галерэя == === Помнікі сакральнай архітэктуры === <gallery widths="150" heights="150" caption="Помнікі сакральнай архітэктуры" class="center"> Царква Сьвятых апосталаў Пятра й Паўла, Менск 02.jpg|[[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (Менск)|Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла]] Царква Сьвятога Духа (Менск).jpg|Адбудаваная [[Царква Сьвятога Духа (Менск)|царква Сьвятога Духа]] Minsk Catholic Mary church.jpg|[[Архікатэдральны касьцёл Імя Найсьвяцейшай Панны Марыі (Менск)|Архікатэдральны касьцёл]] Katedralny sabor śv. Ducha - 1.jpg|[[Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар бэрнардынак (Менск)|Касьцёл і кляштар бэрнардынак]] (цяпер [[Катэдральны сабор Сашэсьця Сьвятога Духу|катэдральны сабор]]) </gallery><gallery widths="150" heights="150" class="center"> Касьцёл Сьвятога Язэпа.jpg|[[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар бэрнардынаў (Менск)|Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар бэрнардынаў]] Сьвята-Духаўскі манастыр базылянак (Менск) 03.jpg|[[Сьвята-Духаўскі манастыр базылянак (Менск)|Манастыр базылянак Сьвятога Духа]] Former Cloister of Holy Trinity, Minsk-1.JPG|[[Траецкі манастыр базылянак|Манастыр базылянак Сьвятой Тройцы]] Лошыцкі сядзібна-паркавы комплекс. Рэшткі капліцы г. Мінск.JPG|Руіны капліцы ў Лошыцы </gallery><gallery widths="150" heights="150" class="center"> Belarus-Minsk-Church of Exaltation of the Holy Cross-8.jpg|[[Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа (Менск)|Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа]] на [[Кальварыя|Кальварыі]] Belarus-Minsk-Holy Trinity Church-1.jpg|[[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Менск)|Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы]] на [[Залатая Горка|Залатой Горцы]] Belarus-Minsk-Church of Mary Magdalene-10.jpg|[[Царква Сьвятой Марыі Магдаліны (Менск)|Царква Сьвятой Марыі Магдаліны]] Čyrvony kaścioł - Miensk.jpg|[[Касьцёл Сьвятых Сымона і Алены (Менск)|Касьцёл Сьвятых Сымона і Алены]] </gallery> === Помнікі грамадзянскай архітэктуры === <gallery widths="150" heights="150" caption="Помнікі грамадзянскай архітэктуры" class="center"> Miensk - Ratuša.jpg|Адбудаваная [[Менская ратуша|ратуша]] Сядзіба Пшаздзецкіх 01.JPG|[[Сядзіба Пшазьдзецкіх (Менск)|Палац Пшазьдзецкіх]] Вид главного здания усадьбы в Лошицах Минск 01 .JPG|[[Сядзіба Любанскіх]] у Лошыцы Интерьеры музея в Лошицах в главном здании усадьбы 10 .JPG|Аўтэнтычны комін у сядзібе Любанскіх </gallery><gallery widths="150" heights="150" class="center"> Замалёўкі Мінска. 34.jpg|[[Дом Ваньковічаў|Палац Ваньковічаў]] на [[Валокі Полацкія|Валоках]] Брама. Сляпянка.jpg|[[Сядзіба Ваньковічаў (Менск)|Сядзіба Ваньковічаў]] у Сьляпянцы Haściny dvor (Miensk).JPG|[[Гасьціны двор (Менск)|Гасьціны двор]] Дзяржаўны музей гісторыі тэатральнай і музычнай культуры Рэспублікі Беларусь 15.JPG|[[Дом масонаў (Менск)|Дом масонаў]] </gallery><gallery widths="150" heights="150" class="center"> Dom Mienskaha ziemliarobčaha tavarystva.JPG|[[Дом Менскага земляробчага таварыства|Будынак Менскага земляробчага таварыства]] Miensk Sav 17 01.jpg|[[Дом Абрампольскага]] Miensk Sav 19 03.jpg|[[Дом Уніхоўскага]] Савецкая. Будынак у стылі мадэрн.jpg|[[Дом Яніцкага]] </gallery> == Міжнародная супраца == У Менску разьмяшчаюцца практычна ўсе прадстаўніцтвы краінаў, зь якімі Беларусь мае дыпляматычныя дачыненьні. Тут знаходзяцца больш за 40 замежных амбасадаў, 2 Генэральныя кансуляты, 9 ганаровых кансулятаў, прадстаўніцтвы міжнародных арганізацыяў ([[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]], [[Арганізацыя бясьпекі і супрацы ў Эўропе|АБСЭ]], [[Міжнародны валютны фонд|МВФ]], [[Дзіцячы фонд ААН|ЮНІСЭФ]] і іншыя). Апроч Менску, дыпляматычныя ўстановы іншых краінаў у Беларусі разьмяшчаюцца толькі ў [[Берасьце|Берасьці]] (консульскі пункт [[Манголія|Манголіі]], Генэральныя кансуляты [[Польшча|Рэспублікі Польшча]], [[Расея|Расейскай Фэдэрацыі]] і [[Украіна|Ўкраіны]]), [[Горадня|Горадні]] (Генэральныя кансуляты [[Летува|Летувіскай Рэспублікі]] і Рэспублікі Польшча) і ў [[Віцебск]]у (кансулят [[Латвія|Латвійскай Рэспублікі]]). {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !colspan=2|Амбасады, кансуляты, прадстаўніцтвы міжнародных арганізацыяў |- |style="border: none; background-color: transparent;" width="50%" valign="top"| '''Амбасады'''<ref name="dip">{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.mfa.gov.by/dip_missions/ | загаловак = Дыпляматычныя прадстаўніцтвы ў Рэспубліцы Беларусь | фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Міністэрства замежных справаў Рэспублікі Беларусь]] | дата = 4 сакавіка 2011 | мова = ru | камэнтар = }}</ref> * [[Азэрбайджан|Азэрбайджанскай Рэспублікі]], вул. Усходняя, 133—167 * [[Армэнія|Рэспублікі Армэнія]], вул. Кірава, 17 * [[Баўгарыя|Рэспублікі Баўгарыя]], пл. Свабоды, 11 * [[Віетнам|Сацыялістычнай Рэспублікі Віетнам]], вул. Мажайскага, 3 * [[Вугоршчына|Вугорскай Рэспублікі]], вул. Платонава, 1 «Б» * [[Вэнэсуэла|Баліварыянскай Рэспублікі Вэнэсуэла]], вул. Чырвонаармейская, 22а-21 * [[Вялікабрытанія|Злучанага Каралеўства Вялікабрытаніі і Паўночнай Ірляндыі]], вул. К. Маркса, 37 * [[Грузія|Грузіі]], пл. Свабоды, 4 * [[Ізраіль|Дзяржавы Ізраіль]], Партызанскі праспэкт, 6а * [[Індыя|Рэспублікі Індыя]], вул. Сабінава, 63 * [[Італія|Італьянскай Рэспублікі]], вул. Ракаўская, 16 б * [[Нямеччына|Фэдэратыўнай Рэспублікі Нямеччына]], вул. Захарава, 26;<br />консульскі аддзел: пр. газэты «Праўда» 11д * [[Іран|Ісламскай рэспублікі Іран]], вул. Няжданавай, 41 * [[Казахстан|Рэспублікі Казахстан]], вул. Куйбышава, 12 * [[Кітай|Кітайскай Народнай Рэспублікі]], вул. Берасьцянская, 22 * [[Рэспубліка Карэя|Рэспублікі Карэя]], пр. Пераможцаў, 59, 5 паверх * [[Куба|Рэспублікі Куба]], вул. Чырвоназорная, 13 * [[Кыргыстан|Кыргыскай Рэспублікі]], вул. Старавіленская, 57 * [[Латвія|Латвійскай рэспублікі]], вул. Дарашэвіча, 6а * [[Лібія|Лібіі]], вул. Беларуская, 4 * [[Летува|Летувіскай Рэспублікі]], вул. Захарава, 68 * [[Мальта|Мальтыйскага Ордэна]], вул. Захавара, 28 * [[Малдова|Рэспублікі Малдова]], вул. Беларуская, 2 * [[Палестына|Палестыны]], вул. Алешава, 61 * [[Польшча|Рэспублікі Польшча]], вул. Румянцава, 6;<br />консульскі аддзел: вул. Крапоткіна, 91A * [[Расея|Расейскай Фэдэрацыі]], вул. Старавіленская, 48 * [[Румынія|Румыніі]], вул. Масквіна, 4 * Нунцыятура [[Ватыкан|Сьвятога Пасаду]], вул. Валадарскага, 6 * [[Сэрбія|Рэспублікі Сэрбія]], вул. Румянцава, 4 * [[Сырыя|Сырыйскай Арабскай Рэспублікі]], вул. Суворава, 2 * [[Славаччына|Славацкай Рэспублікі]], вул. Платонава, 1б * [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|Злучаных Штатаў Амэрыкі]], вул. Старавіленская, 46 * [[Таджыкістан]]у, вул. Кірава, 17 * [[Турэччына|Турэцкай Рэспублікі]], вул. Валадарскага, 6 * [[Туркмэністан]]у, вул. Някрасава, 90 * [[Украіна|Украіны]], вул. Старавіленская, 51 * [[Францыя|Францускай Рэспублікі]], пл. Свабоды, 11 * [[Чэхія|Чэскай Рэспублікі]], Музычны завулак, 1/2 * аддзяленьне амбасады [[Швэцыя|Каралеўства Швэцыя]], Музычны завулак, 1/2 літ. Б * аддзяленьне амбасады [[Швайцарыя|Швайцарскай Канфэдэрацыі]], вул. Чырвонаармейская, 22а, пак. 20 * [[Японія|Японіі]], пр. Пераможцаў, 23, кор. 1 |style="border: none;" width="50%" valign="top"| '''Кансуляты'''<ref name="dip"/> * Генэральны кансулят [[Швайцарыя|Швайцарскай Канфэдэрацыі]], вул. Чырвонаармейская, 22а, пак. 20 * Генэральны кансулят [[Эстонія|Эстоніі]], 2-і завулак Кальцова, 52 ''' Ганаровыя кансуляты'''<ref name="dip"/> * [[Банглядэш|Народнай Рэспублікі Банглядэш]], вул Я. Купалы, 7, кв. 100 * Каралеўства [[Бэльгія]], пр. Машэрава 54-94 * [[Ганаровы кансулят Ісьляндыі ў Рэспубліцы Беларусь|Рэспублікі Ісьляндыя, вул. Ракаўская, 16б]] * [[Кіпр|Рэспублікі Кіпр]], вул. Адоеўскага, 131 * [[Лібан|Лібанскай Рэспублікі]], вул. Смалячкова 26, корп. 1 * [[Нэпал|Фэдэрацыйнай Дэмакратычнай Рэспублікі Нэпал]], пр. Пераможцаў, 45 * [[Нідэрлянды|Каралеўства Нідэрляндаў]], вул. Усходняя, 133—503 * [[Уругвай|Усходняй Рэспублікі Ўругвай]], вул. Усходняя, 38-305 * [[Шры-Ланка|Сацыялістычнай Дэмакратычнай Рэспубікі Шры-Ланка]] '''Прадстаўніцтвы міжнародных арганізацыяў'''<ref name="dip"/> * Прадстаўніцтва [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]]/[[Праграма разьвіцьця ААН|ПРААН]] * Офіс [[Арганізацыя бясьпекі і супрацы ў Эўропе|АБСЭ]] * [[Міжнародная арганізацыя па міграцыі]] * [[Міжнародны валютны фонд]] * [[Міжнародны навукова-тэхнічны цэнтар]] * [[Міжнародная фінансавая карпарацыя]] * Выканаўчы Камітэт [[Садружнасьць Незалежных Дзяржаваў|СНД]] * Эканамічны Суд СНД * [[Сусьветны банк]] * Міжнародная фэдэрацыя таварыства [[Міжнародны рух Чырвонага Крыжа і Чырвонага Паўмесяца|Чырвонага Крыжа]] * Прадстаўніцтва [[Эўракамісія|Эўракамісіі]] * [[Эўрапейскі банк рэканструкцыі і разьвіцьця]] * Прадстаўніцтва [[Дзіцячы фонд ААН|Дзіцячага Фонду ААН (ЮНІСЭФ)]] |} == Месты-сябры == На 2014 год Менск мае 17 местаў-сяброў<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://minsk.gov.by/ru/city/ |загаловак = Месты-сябры Менску |фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Менгарвыканкам]] |дата = 4 сакавіка 2011 |мова = ru |камэнтар =}}</ref>. {| class="wikitable standard collapsible collapsed" style="border: none; width: 100%; background-color: transparent;" !Пералік местаў-сяброў Менску |- | # [[Нотынггэм]], [[Вялікабрытанія]] (1957) # [[Сэндай]], [[Японія]] (1973) # [[Бангалор]], [[Індыя]] (1973) # [[Ліён]], [[Францыя]] (1976) # [[Чанчунь]], [[Кітай]] (1992) # [[Лодзь]], [[Польшча]] (1992) # [[Бон (Нямеччына)|Бон]], [[Нямеччына]] (1993) # [[Эйндговэн]], [[Нідэрлянды]] (1994) # [[Душанбэ]], [[Таджыкістан]] (1998) # [[Кішынёў]], [[Малдова]] (2000) # [[Гавана]], [[Куба]] (2005) # [[Тэгеран]], [[Іран]] (2006) # [[Абу Дабі]], [[Аб’яднаныя Арабскія Эміраты]] (2007) # [[Анкара]], [[Турэччына]] (2007) # [[Бішкек]], [[Кыргыстан]] (2008) # [[Хашымін]], [[Віетнам]] (2008) # [[Новасыбірск]], [[Расея]] (2012)<ref>[https://web.archive.org/web/20140830054005/http://minsk.gov.by/ru/news/hall/2012/05/28/1439/ Минск и Новосибирск стали городами-побратимами]{{Ref-ru}}</ref> # [[Бранск]], [[Расея]] (2014)<ref>[https://web.archive.org/web/20140121200912/http://minsk.gov.by/ru/news/events/2014/01/15/80/ Минск и Брянск подписали соглашение о сотрудничестве]{{Ref-ru}}</ref> |} == Асобы == {{Асноўны артыкул|Сьпіс асобаў, зьвязаных зь Менскам}} === Ураджэнцы === * [[Анжаліка Агурбаш]] (нар. 1970) — сьпявачка, акторка, мадэль * [[Антон Адамовіч]] (1909—1998) — беларускі літаратуразнаўца, гісторык, празаік * [[Ларыса Александроўская]] (1904—1980) — беларуская опэрная сьпявачка ([[сапрана]]), народная артыстка [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] * Юлія Андрусышына (1932—2017) — дзяячка беларускай эміграцыі<ref>[https://nashaniva.com/?c=ar&i=197542 У Нью-Ёрку памерла Юлія Андрусішына, маці спевака Данчыка], [[Наша Ніва]], 16 верасьня 2017 г.</ref> * [[Міхал Анемпадыстаў]] (1964—2018) — беларускі дызайнэр, графік, фатограф, паэт, перакладчык і публіцыст * [[Алесь Асташонак]] (1954—2004) — беларускі літаратар, перакладчык * [[Віктар Бабарыка]] (нар. 1963) — беларускі [[банкір]], [[Культурны дзеяч|культурны]] і грамадзкі дзяяч, [[палітычны вязень]] * [[Максім Багдановіч]] (1891—1917) — беларускі паэт, публіцыст, літаратурны крытык * [[Раман Бандарэнка]] (1989—2020) — беларускі мастак, [[Сьпіс загінулых падчас акцыяў пратэсту ў Беларусі (2020—2021)|забіты]] ў час [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў у Беларусі 2020—2021 гадоў]] * [[Юрась Бушлякоў]] (1973—2013) — беларускі [[Мовазнаўства|мовазнаўца]], журналіст, перакладчык * [[Эдвард Вайніловіч]] (1847—1928) — палітычны дзяяч і мэцэнат, фундатар [[Касьцёл Сьвятых Сымона і Алены (Менск)|Чырвонага касьцёлу]] * [[Лявон Вольскі]] (нар. 1965) — беларускі музыка * Арына Вячорка (1961—2012) — беларуская грамадзкая дзяячка, навуковец, пэдагог<ref>[https://www.svaboda.org/a/24542936.html Памерла Арына Вячорка], [[Радыё Свабода]], 10 красавіка 2012 г.</ref> * [[Радзім Гарэцкі]] (нар. 1928) — беларускі навуковец-геоляг, грамадзкі дзяяч; акадэмік [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]] * [[Алесь Гарун]] (1887—1920) — беларускі паэт, празаік, публіцыст, дзяяч [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Беларускага адраджэньня пачатку XX стагодзьдзя]] * [[Ежы Гедройц]] (1906—2000) — публіцыст, палітык, заснавальнік і рэдактар парыскага грамадзка-палітычнага часопісу «Kultura» на польскай мове * [[Анатоль Грыцкевіч]] (1929—2015) — беларускі гісторык; сябра-карэспандэнт Міжнароднай акадэміі навук Эўразіі, доктар гістарычных навук, прафэсар * [[Генадзь Грушавы]] (1950—2014) — заснавальнік і старшыня дабрачыннага фонду «Дзецям Чарнобыля», адзін з арганізатараў [[Беларускі Народны Фронт Адраджэньне|Беларускага народнага фронту «Адраджэньне»]], ўладальнік [[Нарвэгія|нарвэскай]] праваабарончай узнагароды памяці прафэсара Торалфа Рафто * [[Фларыян Ждановіч]] (1884—1937/1938) — адзін з заснавальнікаў беларускага прафэсійнага тэатру, актор, рэжысэр і грамадзкі дзяяч * [[Віктар Івашкевіч]] (1959—2013) — беларускі палітычны дзяяч, журналіст * Юрый Карачун (1931—1997) — беларускі мастак-графік, мастацтвазнаўца * [[Генадзь Карпенка]] (1949—1999) — беларускі навуковец і палітык * [[Уладзімер Каткоўскі]] (1976—2007) — вядомы беларускі дзяяч інтэрнэту * [[Арлен Кашкурэвіч]] (1929—2013) — беларускі мастак-графік * [[Вітаўт Кіпель]] (нар. 1927) — [[Беларусь|беларуска]]-[[ЗША|амэрыканскі]] грамадзкі дзяяч і публіцыст * [[Зора Кіпель]] (1927—2003) — беларуская грамадзкая дзяячка дыяспары, [[Літаратуразнавец|літаратуразнаўца]], публіцыстка, рэдактарка * [[Яўген Кулік]] (1937—2002) — беларускі мастак, кніжны графік, бібліяфіл. Аўтар эталёну гербу «[[Пагоня]]» ў якасьці [[Герб Беларусі|дзяржаўнага гербу Беларусі]] з 1991 году * [[Віктар Купрэйчык]] (1949—2017) — [[Беларусь|беларускі]] [[Шахматы|шахматыст]], [[Гросмайстар (шахматы)|гросмайстар]] * [[Павал Латушка]] (нар. 1973) — беларускі палітык, дзяржаўны дзяяч і апазыцыйны лідэр * [[Янка Лучына]] (1851—1897) — беларускі [[паэт]]-[[Дэмакратыя|дэмакрат]], мысьляр * [[Валеры Маракоў]] (1909, мяст. [[Козырава]], цяпер у межах Менску — 1937) — [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|рэпрэсаваны]] [[Беларуская мова|беларускі]] [[паэт]], [[перакладчык]] * [[Леанід Маракоў]] (1958—2016) — беларускі пісьменьнік, журналіст, гісторык, энцыкляпэдыст * [[Вітаўт Мартыненка]] (1959—2016) — беларускі [[Музыказнаўства|музыказнаўца]], [[Публіцыстыка|публіцыст]] * Пётар Марцаў (1962—2014) — беларускі журналіст, выдавец<ref>[https://baj.by/be/analytics/god-tamu-pamyor-pyotr-marcau Год таму памёр Пётр Марцаў], [[Беларуская асацыяцыя журналістаў]], 13 верасьня 2015 г.</ref> * [[Каміла Марцінкевіч]] (каля 1837—1900) — музыка, кампазытарка, пэдагог, удзельніца рэвалюцыйнага ру­ху на Беларусі ў 1860-я гады; дачка [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч|Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча]] * [[Ян Матусевіч]] (1948—1998) — беларускі рэлігійны й грамадзкі дзяяч, сьвятар * [[Іван Пуліхаў]] (1879—1906) — [[Партыя сацыялістаў-рэвалюцыянэраў|эсэр-рэвалюцыянэр]] * [[Яўгенія Пфляўмбаўм]] (1908—1996) — беларуская паэтка і перакладніца * [[Валер Раеўскі]] (1939—2011) — беларускі тэатральны рэжысэр, пэдагог * [[Зьміцер Саўка]] (1965—2016) — беларускі [[філёляг]], адзін з аўтараў сучаснай нармалізацыі [[Беларускі клясычны правапіс|беларускага клясычнага правапісу]] * [[Зьміцер Сідаровіч]] (1965—2014) — беларускі музыка * [[Віталь Сіліцкі]] (1972—2011) — [[Беларусь|беларускі]] [[Паліталёгія|палітоляг]] і аналітык * [[Аляксей «Тур» (Скобля)|Аляксей «Тур»]], сапр. Аляксей Скобля (1990—2022) — баец-добраахвотнік [[Батальён імя Кастуся Каліноўскага|Беларускага батальёну імя Кастуся Каліноўскага]], які загінуў пры абароне Кіева ад войскаў [[Расея|Расеі]]. [[Герой Украіны]]. * [[Стэфанія Станюта]] (1905—2000) — беларуская акторка, артыстка [[Нацыянальны акадэмічны тэатар імя Янкі Купалы|Нацыянальнага акадэмічнага тэатру імя Янкі Купалы]], народная артыстка Беларусі, народная артыстка СССР, ляўрэат Дзяржаўнай прэміі Беларусі * [[Валянцін Тарас]] (1930—2009) — беларускі паэт, публіцыст, перакладчык * [[Віталь Тарас]] (1956 — 2011) — беларускі журналіст, публіцыст. * [[Кастусь Тарасаў]] (1940—2010) — беларускі пісьменьнік, гісторык, дзяяч нацыянальна-дэмакратычнага руху Беларусі * [[Аляксандар Тарайкоўскі]] (1986—2020) — удзельнік пратэстаў супраць фальсыфікацыі [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2020 году|прэзыдэнцкіх выбараў 2020 году]], ахвяра [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] * [[Юры Хадыка]] (1938—2016) — беларускі фізык і грамадзка-культурны дзяяч * Дзяніс Хвастоўскі (1976—2001) — паэт, удзельнік нацыянальна-дэмакратычнага руху<ref>[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]] [96247f72-a7e0-4382-ad1c-ec68459cf6b7.pdf Імёны Свабоды. (Бібліятэка Свабоды. ХХІ стагодзьдзе). — 4-е выд., дап.] — [[Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода]], 2020. С. 478.</ref> * [[Ільля «Ліцьвін» (Хрэнаў)]] (1994 або 1995—2022) — першы загінулы [[Беларусы|беларус]]-добраахвотнік у час [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|адкрытага расейскага нападу на Ўкраіну]] * Міхал Шарамет (1982—2013) — заснавальнікам вайскова-патрыятычнай арганізацыі «Ваяр»<ref>[[Іна Студзінская]], [https://www.svaboda.org/a/24966275.html Памёр Міхал Шарамет — адзін зь легендарных Міронаў], [[Радыё Свабода]], 23 красавіка 2013 г.</ref> * [[Станіслаў Шушкевіч]] (1934—2022) — беларускі навуковец і палітык, сябра-карэспандэнт Нацыянальнай акадэміі навук, першы кіраўнік незалежнай Беларусі, адзін з трох удзельнікаў падпісаньня [[Белавескія пагадненьні|Белавескага пагадненьня]] * [[Віталь Шчэрба]] (нар. 1972) — беларускі гімнаст, шасьціразовы алімпійскі чэмпіён, заслужаны майстар спорту СССР, заслужаны майстар спорту Беларусі * [[Валянтына Чапко]] (1925—2004) — беларускі гісторык, доктар гістарычных навук, слынны дасьледнік гісторыі беларускіх гарадоў * [[Вераніка Чаркасава]] (1959—2004) — беларуская журналістка. * [[Язэп Юхо]] (1921—2004) — заснавальнік першай навуковай школы дзяржавы і права [[Беларусь|Беларусі]], сябра Вялікай Рады міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «[[ЗБС Бацькаўшчына]]» === Ганаровыя грамадзяне === * [[Жарэс Алфёраў]] (1930—2019) — фізык, ляўрэат [[Нобэлеўская прэмія|Нобэлеўскай прэміі]] ў галіне фізыкі ў 2000 годзе * [[Пятрусь Броўка]] (1905—1980) — беларускі грамадзкі дзяяч, пісьменьнік, паэт і перакладнік. [[Народны паэт Беларусі]] * [[Аляксандар Мядзьведзь]] (нар. 1937) — беларускі барацьбіт вольнага стылю, заслужаны майстар спорту СССР * [[Максім Танк]] (1912—1995) — беларускі паэт, пісьменьнік і перакладнік. Народны паэт Беларусі * [[Расьціслаў Янкоўскі]] (1930—2016) — беларускі актор тэатру і кіно, народны артыст СССР, акадэмік Міжнароднай акадэміі тэатру == Глядзіце таксама == * [[Менскі гарвыканкам]] * [[Менскае княства]] * [[Менскае ваяводзтва]] * [[Менскі павет]] * [[Менскае староства]] * [[Менскае Эвангельле]] == Заўвагі == {{Заўвагі|2}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] Невядомы Менск. Гісторыя зьнікненьня. Кн. 1. (Бібліятэка Свабоды. ХХІ стагодзьдзе). — Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода, 2021. — 476 с.: іл. — {{ISBN|978-0-929849-86-7}}. * {{Літаратура/БелЭн|10}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Гісторыя Менску (2006)}} * Карповіч Т. Культурнае жыццё Мінска I паловы XIX стагоддзя. — {{Менск (Мінск)}}, «Рыфтур», 2007. — 64 c. {{ISBN|978—985-6700-57-9}}. * Корбут В., Ласько Д. Мінск. Спадчына старога горада 1067—1917. — {{Менск (Мінск)}}: Беларусь, 2016. — 414 с {{ISBN|978-985-01-1205-7}}. * Лакотка А. Сілуэты старога Мінска. Нарысы драўлянай архітэктуры. — {{Менск (Мн.)}}: Полымя, 1991. — 126 с. * [[Леанід Маракоў|Маракоў Л.]] Галоўная вуліца Мінска. 1880—1940. Кніга 1. — {{Менск (Мінск)}}: Мастацкая літаратура, 2013. — 260 с. {{ISBN|978-985-02-1426-3}}. * Маракоў Л. Галоўная вуліца Мінска. 1880—1940. Кніга 2. — {{Менск (Мінск)}}: Мастацкая літаратура, 2013. — 466 с. {{ISBN|978-985-02-1525-3}}. * Мінск на старых паштоўках / Уклад. [[Вячка Целеш|Целеш В.]] — {{Менск (Мн.)}}: Беларусь, 1984. — 128 с. * {{Літаратура/Менск. Стары і новы}} * {{Літаратура/Рэха даўняга часу}} * {{Літаратура/Памяць/Менск|1}} * {{Літаратура/Памяць/Менск|2}} * {{Літаратура/Страчаная спадчына (2003)}} * {{Літаратура/Менск: Старонкі жыцьця дарэвалюцыйнага гораду (1994)}} * {{Літаратура/ЭГБ|5}} * [[Уладзімер Дзянісаў|Денисов В. Н.]] Площадь Свободы в Минске. — Мн.: Полымя, 1985. — 80 с. == Вонкавыя спасылкі == * {{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = https://minsk.gov.by/be/ |загаловак = Менскі гарадзкі выканаўчы камітэт |фармат = |назва праекту = |выдавец = |дата = 4 сакавіка 2011 |мова = be |камэнтар =}} * {{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://mensk.by |загаловак = МЕНСК.BY |фармат = |назва праекту = |выдавец = |дата = 4 сакавіка 2011 |мова = |камэнтар =}} * {{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://www.radzima.org/be/gorad/minsk-mensk.html |загаловак = Менск |фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Radzima.org]] |дата = 4 сакавіка 2011 |мова = |камэнтар =}} {{Менск}} {{Зьнішчаныя славутасьці Менску}} {{Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі}} {{Месты і мястэчкі гістарычнай Меншчыны}} {{Беларусь у тэмах}} {{Сталіцы Эўропы}} {{Абраны артыкул}} [[Катэгорыя:Менск| ]] [[Катэгорыя:Абласныя цэнтры БССР]] kdva9c7apeowx0l8nxvmkuweyht09um 0 1582 2332330 2279316 2022-08-11T22:29:11Z Stary Jolup 145 /* Нараджэньні */ wikitext text/x-wiki {{Навігацыя для году|1939}} {{Год у іншых календарох|1939}} {{Загаловак году|1939}} == Падзеі == * [[24 студзеня]] — адкрытая [[Дзяржаўная карцінная галерэя БССР]] — сёньня [[Нацыянальны мастацкі музэй Рэспублікі Беларусь]] * [[10 сакавіка]] — у [[Менск]]у адкрыты будынак [[Нацыянальны акадэмічны Вялікі тэатар опэры і балету|Дзяржаўнага тэатру опэры й балету Беларусі]] * [[23 жніўня]] — у [[Масква|Маскве]] падпісаны [[Пакт Молатава — Рыбэнтропа]] * [[26 жніўня]] — [[Інцыдэнт у Ябланкаве]] * [[31 жніўня]] — [[Гляйвіцкая правакацыя]] * [[1 верасьня]] — пачатак [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] * [[14 верасьня]] — пачатак [[Абарона Берасьцейскай крэпасьці (1939)|абароны Берасьцейскай крэпасьці]] польскімі войскамі * [[17 верасьня]] — пачатак інвазіі Чырвонай Арміі на Польшчу, захоп шматлікіх населеных пунктаў, у тым ліку [[Дзісна|Дзісны]] (пасьля барацьбы) і [[Баранавічы|Баранавічаў]] * [[17 верасьня]] — антыпольскія выступленьні, дывэрсіі ў [[Скідальскія падзеі 17—18 верасьня 1939 году|Скідзелі]], [[Масты|Мастах]] * [[17 верасьня]] — польскі прэзыдэнт, урад, замежныя дыпляматы пры ўраду, галоўнакамандуючы, прымас ды іншыя асобы пакінулі Польшчу і перайшлі да Румыніі, дзе сталі інтэрнаваныя * [[18 верасьня]] — нямецкія войскі занялі [[Берасьцейская крэпасьць|Берасьцейскаю крэпасьць]] * [[18 верасьня]] — участкі Чырвонай Арміі занялі [[Ліда|Ліду]] і [[Наваградак]] * [[22 верасьня]] — скончылася [[абарона Горадні]] перад Чырвонай Арміяй * [[22 верасьня]] — пад [[Кодзеўцы (Гарадзенская вобласьць)|Кодзеўцамі]] 101 полк уланаў (Войска Польскае) выграў [[бітва пад Кодзеўцамі|бітву]] з участкамі Чырвонай Арміі * [[22 верасьня]] — [[СССР]] і [[Трэці райх|Нямеччына]] папярэдне ўсталявалі мяжу між сабой у [[Польшча|Польшчы]] па [[Вісла|рацэ Вісьле]] * [[22 верасьня]] — супольны парад нямецкіх і савецкіх ваенных участак у Берасьці, горад быў перададзены бальшавікам * [[22 верасьня]] — нямецкія войскі перадалі [[Беласток]] савецкім уладам * [[22 верасьня]] — пасьля 10-дзённай абароны перад немцамі, польскія абаронцы [[Львоў|Львова]] капітулявалі перад участкамі Чырвонай Арміі * [[22 верасьня]] — за часам [[Аблога Варшавы (1939)|аблогі Варшавы]] загінуў генэрал-палкоўнік граф [[Вэрнэр фон Фрытш]] * [[22 верасьня]] — параза [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшчы]] ў [[Бітва пад Ламянкамі|бітве пад Ламянкамі]] * [[22 верасьня]] — у Вільні прадаўся першы нумар «Віленскай праўды» (на беларускай мове) * [[24 верасьня]] — участкі Чырвонай Арміі занялі [[Лукаў]] * [[28 верасьня]] — капітуляцыя Варшавы * [[28 верасьня]] — нямецкія войскі перадалі бальшавікам [[Пшэмысьль]] * [[28 верасьня]] — дагавор аб дружбе і граніцы паміж СССР і [[Нямеччына]]й * [[28 верасьня]] — бітва групы [[Корпус аховы памежжа|Корпусу аховы памежжа]] з участкамі Чырвонай Арміі пад Шацкам * [[29 верасьня]] — капітуляцыя [[Модлінская крэпасьць|Модлінскай крэпасьці]] * [[30 верасьня]] — дымісія прэзыдэнта Польшчы [[Ігнацы Масьціцкі|Ігнація Масьціцкага]], ва ўрад уступіў [[Уладзіслаў Рачкевіч]]. Зьмяніўся таксама ўрад — новым прэм’ер-міністрам стаў [[Уладзіслаў Сікорскі]] * [[30 верасьня]] — у Кіеве саветы арыштавалі польскага консула [[Ежы Матусінскі|Ежы Матусінскага]] * [[1 кастрычніка]] — на тэрыторыі Келецкага ваяводзтва зьявіўся і пачаў партызанскія баі атрад конны Генрыка Дабжанскага «Губаля», які эвакуіраваўся з Гарадзеншчыны * [[1 кастрычніка]] — капітуляцыя Гелю, які біўся з 1 верасьня * [[3 кастрычніка]] — першая кансьпірацыйная газэта ў Варшаве * [[5 кастрычніка]] — капітуляцыя Самастойнай Апэрацыйнай Групы Палесьсе, канец верасеньскай кампаніі * [[5 кастрычніка]] — у Варшаве адбыўся вайсковы парад, які прымаў Адольф Гітлер * [[10 кастрычніка]] — [[СССР]] перадае [[Вільня|Вільню]] [[Летува|Летуве]] * [[28 кастрычніка]] — у [[Беласток]]у пачаў працу Народны Сход Заходняй Беларусі, які прыняў Дэклярацыю пра ўключэньне Заходняе Беларусі ў склад [[БССР]] * [[2 лістапада]] — на пазачарговай V сэсіі [[Вярхоўны Савет|Вярхоўнага Савету]] СССР у [[Масква|Маскве]] быў прыняты закон пра ўлучэньне [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] ў склад [[Савецкі Саюз|Савецкага Саюзу]] і ўваходжаньне яе ў [[БССР]] == Нараджэньні == * [[7 студзеня]] — [[Пётар Чавус]], беларускі вайсковы дзяяч, першы міністар абароны Рэспублікі Беларусь * [[17 студзеня]] — [[Аляксандар Залескі]], беларускі матэматык і сябар-карэспандэнт Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі * [[15 студзеня]] — [[Васіль Шынкароў]], беларускі гісторык * [[16 лютага]] — [[Чэслаў Немэн]], польскі музыка і сьпявак * [[1 красавіка]] — [[Анатоль Федарук]], беларускі навуковец, біёляг * [[25 красавіка]] — [[Зінаіда Бандарэнка]], беларуская тэлевядучая * [[3 траўня]] — [[Леанід Нячаеў]], савецкі і расейскі кінарэжысэр, народны артыст Расеі * [[8 траўня]] — [[Віталь Курашык]], беларускі дыплямат * [[8 чэрвеня]] — [[Норман Дэвіс]], ўэйлскі гісторык * [[22 жніўня]] — [[Сяргей Казлоў (пісьменьнік)|Сяргей Казлоў]], савецкі пісьменьнік-казачнік, паэт * [[29 жніўня]] — [[Джоэл Шумахэр]], амэрыканскі рэжысэр * [[19 кастрычніка]] — [[Вячаслаў Клыкаў]], расейскі скульптар == Сьмерці == * [[2 студзеня]] — [[Раман Дмоўскі]], польскі палітычны дзяяч, публіцыст * [[4 лютага]] — [[Эдуард Сэпір]], амэрыканскі антраполяг і мовазнаўца * [[21 лютага]] — [[Вячаслаў Адамовіч (старэйшы)|Вячаслаў Адамовіч]], беларускі палітычны і вайсковы дзяяч, выдавец, публіцыст * [[2 сакавіка]] — [[Оскар Мілаш]], францускі паэт беларускага паходжаньня * [[22 верасьня]] — [[Юзэф Альшына-Вільчынскі]], польскі вайсковец * [[30 верасьня]] — [[Уладзіслаў Сівы-Сівіцкі]] (пс. ''Стары Ўлас''), паэт, празаік, зьбіральнік беларускага фальклёру * [[Юльян Неч]], польскі гісторык, дасьледнік Валыні [[Катэгорыя:1939| ]] 7uwa6ra9i0ev4i2poxyrjvfsci7oqvy 0 2715 2332346 2320244 2022-08-12T06:44:06Z Лобачев Владимир 8873 Coin of Yaroslav the Wise (reverse).svg wikitext text/x-wiki {{Краіна | Назва = Наўгародзкая рэспубліка | НазваЎРоднымСклоне = Наўгародзкай рэспублікі | НазваНаДзяржаўнайМове = Новгородская земьля | Сьцяг = Nowogród.svg | Герб = Coat of Arms of Veliky Novgorod.png | НацыянальныДэвіз = | Месцазнаходжаньне = Novgorod1400.png | ПодпісПадВыявайМесцазнаходжаньня = Наўгародзкая рэспубліка ў 1400 годзе | АфіцыйнаяМова = | Сталіца = [[Вялікі Ноўгарад|Ноўгарад]] | НайбуйнейшыГорад = | ТыпУраду = зьмяшаны | ПасадыКіраўнікоў = | ІмёныКіраўнікоў = | Плошча = | МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = | АдсотакВады = | ГодАцэнкіНасельніцтва = | МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = | Насельніцтва = | ШчыльнасьцьНасельніцтва = | ЭтнічныСклад = | КанфэсійныСклад = Праваслаўе | Пісьменнасьць = | ГодАцэнкіСУП = | МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = | СУП = | СУПНаДушуНасельніцтва = | Валюта = | КодВалюты = | ЧасавыПас = | ЧасРозьніцаUTC = | ЧасавыПасУлетку = | ЧасРозьніцаUTCУлетку = | НезалежнасьцьПадзеі = | НезалежнасьцьДаты = | ДзяржаўныГімн = | АўтамабільныЗнак = | ДамэнВерхнягаЎзроўню = | ТэлефонныКод = | Дадаткі = | ГодПачаткуІснаваньня = 1136 | ГодКанцаІснаваньня = 1478 | ПапярэдняяДзяржава1 = Кіеўская Русь | СьцягПапярэдняйДзяржавы1 = Coin of Yaroslav the Wise (reverse).svg | ВыяваПапярэдняйДзяржавы1 = | НаступнаяДзяржава1 = Пскоўская рэспубліка | СьцягНаступнайДзяржавы1 = Blank.png | НаступнаяДзяржава2 = Вялікае княства Маскоўскае | СьцягНаступнайДзяржавы2 = Coat of arms of Russia (XV Century).svg }} '''Наўгародзкая рэспубліка''' — дзяржава на паўночным захадзе і поўначы сучаснай [[Расея|Расеі]] ў [[1136]]—[[1478]]. Галоўны горад — [[Ноўгарад]]. == Гісторыя == Наўгародзкая рэспубліка актыўна калянізавала землі на поўнач і ўсход да [[Арктычны акіян|Паўночнага Ледавітага акіяна]] і [[Урал|Ўрала]] ([[Югра|Югру]], [[Вятка|Вятку]], [[Перм]] і г. д.). Да Болатаўскага дагавору ([[1348]]) яна намінальна ўключала таксама тэрыторыю Пскоўскай фэадальнай рэспублікі. Органы кіраваньня — баярская рада, [[веча]], якое выбірала япіскапа (затым архіяпіскапа), пасадніка, тысяцкага. Князі запрашаліся па дагаворы зь вечам і былі галоўным чынам ваеначальнікамі. Разьвітая сыстэма мясцовага самакіраваньня існавала таксама ў іншых гарадзкіх цэнтрах. З усіх рускіх земляў Наўгародзкая рэспубліка падтрымлівала найбольш цесныя гандлёвыя і культурныя кантакты з [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропай]] (у тым ліку з [[Ганза]]й, якая трымала ў Ноўгарадзе буйную факторыю) і была самай эканамічна і культурна разьвітай часткай Русі. Адносна шырока была распаўсюджана пісьменнасьць, існавалі багатыя традыцыі летапісаньня (наўгародзкія летапісы зьмяшчаюць шмат каштоўных зьвестак па гісторыі [[ВКЛ]]); у канцы [[15 стагодзьдзе|XV стагодзьдзя]] пачала пранікаць эўрапейская вучонасьць, зьявіліся першыя на Русі ерасі, паўставалі навуковыя гурткі. Развіцьцё Наўгародзкай рэспублікі адбывалася ва ўмовах сталай агрэсіі з боку суседзяў: за сваю гісторыю яна 26 разоў ваявала са [[Швэцыя]]й і 11 разоў зь [[Лівонскі Ордэн|Лівонскім Ордэнам]]. Часта яе саюзьнікам у барацьбе зь імі выступала [[Полацкае княства]]. За першую палову [[13 стагодзьдзе|XIII стагодзьдзя]] Наўгародзкая рэспубліка адбіла каля 15 літоўскіх «набегаў»; пасьля буйнога паражэньня літоўцаў у [[1245]] з ВКЛ усталяваліся параўнаўча мірныя адносіны. З [[1330]]-х гадоў ВКЛ імкнулася ўсталяваць сюзэрэнітэт над Наўгародзкай рэспублікай (глядзі [[Нарымонт]]), што выклікала процідзеяньне [[Маскоўскае княства|Маскоўскага Вялікага княства]]. Гэта дазваляла Наўгародзкай рэспубліцы лавіраваць паміж гэтымі двума буйнымі дзяржавамі і працяглы час захоўваць незалежнасьць. Служылымі князямі часта запрашаліся князі з ВКЛ ([[Лугвен]], [[Нарымонтавічы]] і іншыя), якім традыцыйна прадастаўляліся для «кармленьня» [[Ладага]], [[Арэшак]], [[Карэла]], [[Капор’е]]. Паралельна з гэтай існавала «маскоўская сыстэма кармленьняў», куды запрашаліся служылыя князі з тэрыторый, падкантрольных Маскве. І Масква, і Літва актыўна ўмешваліся ў барацьбу наўгародзкіх «партый», падтрымліваючы сваіх прыхільнікаў ваеннай сілай (напрыклад, [[Альгерд]] у [[1345]]). На працягу ўсяго свайго княжаньня [[Вітаўт]] пры падтрымцы [[Ягайла|Ягайлы]] імкнуўся ўсталяваць кантроль над Ноўгарадам і [[Пскоўская рэспубліка|Псковам]]. Яшчэ ў [[1389]] Лугвен склаў васальную прысягу Ягайлу як сюзэрэну Наўгародзкай рэспублікі (што трымалася ў тайне ад саміх наўгародцаў). Паводле ўмоў [[Салінскі дагавор|Салінскай дамовы]] ([[1398]]) і [[Рацёнскі дагавор|Рацёнскай дамовы]] ([[1404]]) прадугледжвалася садзейнічаньне Лівонскага Ордэна ў далучэньні Наўгародзкай рэспублікі да ВКЛ; у другой палове [[1410]]-х папы [[Ян XXIII (антыпапа)|Ян XXIII]] і [[Марцін V (папа рымскі)|Марцін V]] выдалі некалькі булаў, прызначаючы Вітаўта і Ягайлу генэральнымі вікарыямі Ноўгарада і Пскова, але ім удалося захаваць самастойнасьць. На працягу, прынамсі, двух наступных стагодзьдзяў перакананьне, што Ягайла і Вітаўт «валодалі» Ноўгарадам, было хаця і неабгрунтаваным, але дастаткова распаўсюджаным у Літве і Польшчы і доўгі час служыла падставай для прэтэнзій на «вяртаньне» Ноўгарада ў склад ВКЛ. Спрабуючы захапіць Ноўгарад, Вітаўт вёў супраць яго войны (асабліва маштабную ў [[1428]]), якія не прынеслі рэальных вынікаў. Найбольшы росквіт эканомікі і культуры дасягнуты пры архіяпіскапе Яўфіміі II (1429—1458), пасьлядоўным прыхільніку незалежнасьці. На працягу XV стагодзьдзя Наўгародзкае архіяпіскапства падпарадкоўвалася Ўладзімерскай (фактычна — Маскоўскай) мітраполіі толькі фармальна і мела цесныя кантакты з Кіеўскай (фактычна — Наваградзкай) мітраполіяй. Архіяпіскапы, юрысдыкцыя якіх пашыралася і на Пскоў, дэманстратыўна ўхіляліся ад удзелу ў царкоўных саборах у Маскве; у той жа час, прадстаўнікі Ноўгарада ўваходзілі ў дэлегацыю мітрапаліта [[Рыгор Цамблак|Цамблака]] на Канстанцкі сабор [[1414]]—[[1418]]. Аднак пасьля Яжэлбіцкага міра з Масквой (1456) ступень незалежнасьці Наўгародзкай фэадальнай рэспублікі ў правядзеньні зьнешняй палітыкі была значна абмежаваная. Пасьля сьмерці архіяпіскапа Ёны ў 1470, адчуваючы непазьбежнасьць страты незалежнасьці, кіруючыя колы Наўгародзкай рэспублікі схіляліся да збліжэньня з ВКЛ. Яны запрасілі да сябе з ВКЛ кіеўскага князя [[Міхаіл Алелькавіч|Міхаіла Алелькавіча]], зьбіраліся зацьвердзіць свайго новага архіяпіскапа ў кіеўскага мітрапаліта Грыгорыя Балгарына і былі гатовыя прызнаць [[Казімер Ягелончык|Казіміра ІV]] сваім сюзэрэнам. На гэтыя «лацінскія» сымпатыі Вялікага Ноўгарада, а галоўнае, на імкненьне пралітоўскай партыі захаваць наўгародзкую «даўніну», Масква адказала карнай выправай, у выніку якой Ноўгарад быў змушаны падпісаць [[Карастынскі мір]] (11 жніўня 1471). Канчаткова незалежнасьць Наўгародзкай рэспублікі была ліквідаваная вялікім князем маскоўскім [[Іван III|Іванам ІІІ]] у 1478. == Літаратура == * Розов Н. Н. Повесть о новгородском белом клобуке (идейное содержание, время и место составления) // Учёные записки ЛГУ. Сер. филолог. наук. Вып. 20, № 173. Л., 1954 * Лихачёв Д. С. Новгород Великий. Очерк истории культуры Новгорода XІ—XVІІ вв. М., 1959 * Бернадский В. Н. Новгород и Новгородская земля в XV в. М. — Л., 1961 * Янин В. Л. Новгородские посадники. Л., 1962 * Янин В. Л. Новгородская феодальная вотчина (историко-генеалогическое исследование). М., 1981 * Konieczny F. Jerzy Semionowicz Ostrogski w Nowgorodzie w 1459 / 59 // Ateneum Wilenskie. T. III. 1925 * Krupa K. Ksiâ!eta litewscy w Nowogrodzie Wielkim do 1430 r. // Kwartalnik historyczny. R. C. 1993. № 1. ''Крыніца: Алесь Белы для [[Энцыклапедыя гісторыі Беларусі|ЭГБ]]'' [[Катэгорыя:Гісторыя Расеі]] 08h6om4og7h4xeid5w3jrn4vzmqr50f 2332363 2332346 2022-08-12T09:47:21Z Taravyvan Adijene 1924 /* Літаратура */ выпраўленьне спасылкі wikitext text/x-wiki {{Краіна | Назва = Наўгародзкая рэспубліка | НазваЎРоднымСклоне = Наўгародзкай рэспублікі | НазваНаДзяржаўнайМове = Новгородская земьля | Сьцяг = Nowogród.svg | Герб = Coat of Arms of Veliky Novgorod.png | НацыянальныДэвіз = | Месцазнаходжаньне = Novgorod1400.png | ПодпісПадВыявайМесцазнаходжаньня = Наўгародзкая рэспубліка ў 1400 годзе | АфіцыйнаяМова = | Сталіца = [[Вялікі Ноўгарад|Ноўгарад]] | НайбуйнейшыГорад = | ТыпУраду = зьмяшаны | ПасадыКіраўнікоў = | ІмёныКіраўнікоў = | Плошча = | МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = | АдсотакВады = | ГодАцэнкіНасельніцтва = | МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = | Насельніцтва = | ШчыльнасьцьНасельніцтва = | ЭтнічныСклад = | КанфэсійныСклад = Праваслаўе | Пісьменнасьць = | ГодАцэнкіСУП = | МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = | СУП = | СУПНаДушуНасельніцтва = | Валюта = | КодВалюты = | ЧасавыПас = | ЧасРозьніцаUTC = | ЧасавыПасУлетку = | ЧасРозьніцаUTCУлетку = | НезалежнасьцьПадзеі = | НезалежнасьцьДаты = | ДзяржаўныГімн = | АўтамабільныЗнак = | ДамэнВерхнягаЎзроўню = | ТэлефонныКод = | Дадаткі = | ГодПачаткуІснаваньня = 1136 | ГодКанцаІснаваньня = 1478 | ПапярэдняяДзяржава1 = Кіеўская Русь | СьцягПапярэдняйДзяржавы1 = Coin of Yaroslav the Wise (reverse).svg | ВыяваПапярэдняйДзяржавы1 = | НаступнаяДзяржава1 = Пскоўская рэспубліка | СьцягНаступнайДзяржавы1 = Blank.png | НаступнаяДзяржава2 = Вялікае княства Маскоўскае | СьцягНаступнайДзяржавы2 = Coat of arms of Russia (XV Century).svg }} '''Наўгародзкая рэспубліка''' — дзяржава на паўночным захадзе і поўначы сучаснай [[Расея|Расеі]] ў [[1136]]—[[1478]]. Галоўны горад — [[Ноўгарад]]. == Гісторыя == Наўгародзкая рэспубліка актыўна калянізавала землі на поўнач і ўсход да [[Арктычны акіян|Паўночнага Ледавітага акіяна]] і [[Урал|Ўрала]] ([[Югра|Югру]], [[Вятка|Вятку]], [[Перм]] і г. д.). Да Болатаўскага дагавору ([[1348]]) яна намінальна ўключала таксама тэрыторыю Пскоўскай фэадальнай рэспублікі. Органы кіраваньня — баярская рада, [[веча]], якое выбірала япіскапа (затым архіяпіскапа), пасадніка, тысяцкага. Князі запрашаліся па дагаворы зь вечам і былі галоўным чынам ваеначальнікамі. Разьвітая сыстэма мясцовага самакіраваньня існавала таксама ў іншых гарадзкіх цэнтрах. З усіх рускіх земляў Наўгародзкая рэспубліка падтрымлівала найбольш цесныя гандлёвыя і культурныя кантакты з [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропай]] (у тым ліку з [[Ганза]]й, якая трымала ў Ноўгарадзе буйную факторыю) і была самай эканамічна і культурна разьвітай часткай Русі. Адносна шырока была распаўсюджана пісьменнасьць, існавалі багатыя традыцыі летапісаньня (наўгародзкія летапісы зьмяшчаюць шмат каштоўных зьвестак па гісторыі [[ВКЛ]]); у канцы [[15 стагодзьдзе|XV стагодзьдзя]] пачала пранікаць эўрапейская вучонасьць, зьявіліся першыя на Русі ерасі, паўставалі навуковыя гурткі. Развіцьцё Наўгародзкай рэспублікі адбывалася ва ўмовах сталай агрэсіі з боку суседзяў: за сваю гісторыю яна 26 разоў ваявала са [[Швэцыя]]й і 11 разоў зь [[Лівонскі Ордэн|Лівонскім Ордэнам]]. Часта яе саюзьнікам у барацьбе зь імі выступала [[Полацкае княства]]. За першую палову [[13 стагодзьдзе|XIII стагодзьдзя]] Наўгародзкая рэспубліка адбіла каля 15 літоўскіх «набегаў»; пасьля буйнога паражэньня літоўцаў у [[1245]] з ВКЛ усталяваліся параўнаўча мірныя адносіны. З [[1330]]-х гадоў ВКЛ імкнулася ўсталяваць сюзэрэнітэт над Наўгародзкай рэспублікай (глядзі [[Нарымонт]]), што выклікала процідзеяньне [[Маскоўскае княства|Маскоўскага Вялікага княства]]. Гэта дазваляла Наўгародзкай рэспубліцы лавіраваць паміж гэтымі двума буйнымі дзяржавамі і працяглы час захоўваць незалежнасьць. Служылымі князямі часта запрашаліся князі з ВКЛ ([[Лугвен]], [[Нарымонтавічы]] і іншыя), якім традыцыйна прадастаўляліся для «кармленьня» [[Ладага]], [[Арэшак]], [[Карэла]], [[Капор’е]]. Паралельна з гэтай існавала «маскоўская сыстэма кармленьняў», куды запрашаліся служылыя князі з тэрыторый, падкантрольных Маскве. І Масква, і Літва актыўна ўмешваліся ў барацьбу наўгародзкіх «партый», падтрымліваючы сваіх прыхільнікаў ваеннай сілай (напрыклад, [[Альгерд]] у [[1345]]). На працягу ўсяго свайго княжаньня [[Вітаўт]] пры падтрымцы [[Ягайла|Ягайлы]] імкнуўся ўсталяваць кантроль над Ноўгарадам і [[Пскоўская рэспубліка|Псковам]]. Яшчэ ў [[1389]] Лугвен склаў васальную прысягу Ягайлу як сюзэрэну Наўгародзкай рэспублікі (што трымалася ў тайне ад саміх наўгародцаў). Паводле ўмоў [[Салінскі дагавор|Салінскай дамовы]] ([[1398]]) і [[Рацёнскі дагавор|Рацёнскай дамовы]] ([[1404]]) прадугледжвалася садзейнічаньне Лівонскага Ордэна ў далучэньні Наўгародзкай рэспублікі да ВКЛ; у другой палове [[1410]]-х папы [[Ян XXIII (антыпапа)|Ян XXIII]] і [[Марцін V (папа рымскі)|Марцін V]] выдалі некалькі булаў, прызначаючы Вітаўта і Ягайлу генэральнымі вікарыямі Ноўгарада і Пскова, але ім удалося захаваць самастойнасьць. На працягу, прынамсі, двух наступных стагодзьдзяў перакананьне, што Ягайла і Вітаўт «валодалі» Ноўгарадам, было хаця і неабгрунтаваным, але дастаткова распаўсюджаным у Літве і Польшчы і доўгі час служыла падставай для прэтэнзій на «вяртаньне» Ноўгарада ў склад ВКЛ. Спрабуючы захапіць Ноўгарад, Вітаўт вёў супраць яго войны (асабліва маштабную ў [[1428]]), якія не прынеслі рэальных вынікаў. Найбольшы росквіт эканомікі і культуры дасягнуты пры архіяпіскапе Яўфіміі II (1429—1458), пасьлядоўным прыхільніку незалежнасьці. На працягу XV стагодзьдзя Наўгародзкае архіяпіскапства падпарадкоўвалася Ўладзімерскай (фактычна — Маскоўскай) мітраполіі толькі фармальна і мела цесныя кантакты з Кіеўскай (фактычна — Наваградзкай) мітраполіяй. Архіяпіскапы, юрысдыкцыя якіх пашыралася і на Пскоў, дэманстратыўна ўхіляліся ад удзелу ў царкоўных саборах у Маскве; у той жа час, прадстаўнікі Ноўгарада ўваходзілі ў дэлегацыю мітрапаліта [[Рыгор Цамблак|Цамблака]] на Канстанцкі сабор [[1414]]—[[1418]]. Аднак пасьля Яжэлбіцкага міра з Масквой (1456) ступень незалежнасьці Наўгародзкай фэадальнай рэспублікі ў правядзеньні зьнешняй палітыкі была значна абмежаваная. Пасьля сьмерці архіяпіскапа Ёны ў 1470, адчуваючы непазьбежнасьць страты незалежнасьці, кіруючыя колы Наўгародзкай рэспублікі схіляліся да збліжэньня з ВКЛ. Яны запрасілі да сябе з ВКЛ кіеўскага князя [[Міхаіл Алелькавіч|Міхаіла Алелькавіча]], зьбіраліся зацьвердзіць свайго новага архіяпіскапа ў кіеўскага мітрапаліта Грыгорыя Балгарына і былі гатовыя прызнаць [[Казімер Ягелончык|Казіміра ІV]] сваім сюзэрэнам. На гэтыя «лацінскія» сымпатыі Вялікага Ноўгарада, а галоўнае, на імкненьне пралітоўскай партыі захаваць наўгародзкую «даўніну», Масква адказала карнай выправай, у выніку якой Ноўгарад быў змушаны падпісаць [[Карастынскі мір]] (11 жніўня 1471). Канчаткова незалежнасьць Наўгародзкай рэспублікі была ліквідаваная вялікім князем маскоўскім [[Іван III|Іванам ІІІ]] у 1478. == Літаратура == * Розов Н. Н. Повесть о новгородском белом клобуке (идейное содержание, время и место составления) // Учёные записки ЛГУ. Сер. филолог. наук. Вып. 20, № 173. Л., 1954 * Лихачёв Д. С. Новгород Великий. Очерк истории культуры Новгорода XІ—XVІІ вв. М., 1959 * Бернадский В. Н. Новгород и Новгородская земля в XV в. М. — Л., 1961 * Янин В. Л. Новгородские посадники. Л., 1962 * Янин В. Л. Новгородская феодальная вотчина (историко-генеалогическое исследование). М., 1981 * Konieczny F. Jerzy Semionowicz Ostrogski w Nowgorodzie w 1459 / 59 // Ateneum Wilenskie. T. III. 1925 * Krupa K. Ksiâ!eta litewscy w Nowogrodzie Wielkim do 1430 r. // Kwartalnik historyczny. R. C. 1993. № 1. ''Крыніца: Алесь Белы для [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|ЭГБ]]'' [[Катэгорыя:Гісторыя Расеі]] 8tfa5x0kxgrupmivesb9w7oas8656mp 0 2717 2332373 2198773 2022-08-12T11:57:14Z Лобачев Владимир 8873 Coin of Yaroslav the Wise (reverse).svg wikitext text/x-wiki {{Краіна |Назва = Пскоўская рэспубліка |НазваЎРоднымСклоне = Пскоўскае рэспублікі |НазваНаДзяржаўнайМове = |ПэрыядІснаваньня = XIII—XVI стагодзьдзі |НаступнаяДзяржава1 = Маскоўскае княства |СьцягНаступнайДзяржавы1 = Coat of arms of Russia (XV Century).svg |ПапярэдняяДзяржава1 = Кіеўская Русь |СьцягПапярэдняйДзяржавы1 = Coin of Yaroslav the Wise (reverse).svg |Сьцяг = |Герб = Символ господарства Псковского.png |НацыянальныДэвіз = |Месцазнаходжаньне = Trinity Cathedral in Pskov 2.JPG |ПодпісПадВыявайМесцазнаходжаньня = Траецкі сабор у Пскове |АфіцыйнаяМова = [[старажытнаруская мова|старажытнаруская]] ([[старажытнапскоўскі дыялект|старажытнапскоўскі]] дыялект) |Сталіца = [[Пскоў]] |НайбуйнейшыГорад = |ТыпУраду = |ПасадыКіраўнікоў = |ІмёныКіраўнікоў = |Плошча = |МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = |АдсотакВады = |ГодАцэнкіНасельніцтва = |МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = |Насельніцтва = |ШчыльнасьцьНасельніцтва = |ЭтнічныСклад = |КанфэсійныСклад = |Пісьменнасьць = |ГодАцэнкіСУП = |МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = |СУП = |СУПНаДушуНасельніцтва = |Валюта = |КодВалюты = |ЧасавыПас = |ЧасРозьніцаUTC = |ЧасавыПасУлетку = |ЧасРозьніцаUTCУлетку = |НезалежнасьцьПадзеі = |НезалежнасьцьДаты = |ДзяржаўныГімн = |АўтамабільныЗнак = |ДамэнВерхнягаЎзроўню = |ТэлефонныКод = |Дадаткі = }} '''Пско́ўская рэспу́бліка''' — дзяржава са сталіцай у [[Пскоў|Пскове]] ў басэйнах рэчак [[Вялікая]], [[Нарва (рака Эстоніі)|Нарва]], [[Чудзкае возера|Чудзкага]] і [[Пскоўскае возера|Пскоўскага]] азёраў. Да сярэдзіны [[XIII стагодзьдзе|XIII стагодзьдзя]] (юрыдычна да [[Болатаўскі дагавор 1348 году|Болатаўскага дагавору 1348 году]]) у складзе [[Наўгародзкая рэспубліка|Наўгародзкай фэадальнай рэспублікі]]. Дзяржаўны лад падобны на наўгародзкі. Выдзяленьне Пскоўскай рэспублікі са складу Ноўгараду зьвязваецца зь дзейнасьцю выхадца з [[Вялікае Княства Літоўскае|ВКЛ]] князя [[Даўмонт]]а, які княжыў у Пскове ў [[1266]]—[[1299]] гадох. Пасьля сьмерці Даўмонт быў кананізаваны як сьвяты пад праваслаўным іменем Цімафей і шанаваўся як абаронца Пскоўскай рэспублікі (сымбалем пскоўскай дзяржаўнасьці лічыўся меч Даўмонта). Пры Даўмонце і пазьней Пскоў неаднаразова ваяваў з [[Полацкае княства|Полацкім княствам]] і ВКЛ, але часам выступаў і ў хаўрусе зь імі супраць [[Лівонскі ордэн|Лівонскага ордэну]]. Найбольш цесны зьвяз з ВКЛ існаваў у [[1341]]—[[1349]] гадох, калі служылым князем Пскова быў [[Андрэй Полацкі]] (прадстаўлены сваім намесьнікам Юрыем Вітаўтавічам). У [[1342]] годзе пры абароне Пскоўскай рэспублікі ад [[крыжакі|крыжакоў]] загінуў [[сын]] полацкага князя Воіна Любка. У адрозьненьне ад Ноўгараду, з пачатку [[XIV стагодзьдзе|XIV стагодзьдзя]] Пскоўская рэспубліка пасьлядоўна праводзіла прамаскоўскую і антылівонскую палітыку, лічачы [[Маскоўскае княства|Маскву]] адзіным надзейным абаронцам ад тэрытарыяльных прэтэнзіяў Ордэну, Ноўгараду і ВКЛ. Паводле [[Салінскі дагавор|Салінскага дагавору 1398 году]] і [[Рацёнскі дагавор 1404 году|Рацёнскага дагавору 1404 году]] прадугледжвалася садзейнічаньне ВКЛ у далучэньні Пскоўскай рэспублікі да ўладаньняў Лівонскага ордэну; у другой палове [[1410-я|1410-х]] гадоў папы [[Ян XXIII]] і [[Марцін V]] выдалі некалькі булаў, прызначаючы [[Вітаўт]]а і [[Ягайла|Ягайлу]] «''генэральнымі вікарыямі''» Ноўгараду і Пскова. Падчас войнаў [[1406]]—[[1408]] і [[1426]] гадоў Вітаўт беспасьпяхова спрабаваў усталяваць уладу над Пскоўскай рэспублікай. У беларуска-літоўскіх хроніках XIV стагодзьдзя паведамляецца пра намесьніцтва ад імя Вітаўта ў Пскове ў 1410-х — [[1420-я|1420-х]] гадох князя [[Юры Нос|Юрыя Носа]] (глядзіце [[Нарымонтавічы]]), але гэта не пацьвярджаецца расейскімі крыніцамі. У [[1443]] годзе намесьнікам маскоўскага [[Васіль II (вялікі князь)|вялікага князя Васіля II]] у Пскове быў выхадзец з ВКЛ князь [[Аляксандар Чартарыйскі]]. У [[1456]], [[1471]] і [[1478]] гадах Пскоўская рэспубліка актыўна падтрымала захады Масквы па абмежаваньні, а затым і скасаваньні незалежнасьці Вялікага Ноўгараду, выступіла на баку Масквы ў вайне Маскоўскай дзяржавы з ВКЛ [[1500]]—[[1503]] гадоў. Як буфэрнае ўтварэньне на мяжы зь Лівонскім ордэнам, Пскоўская рэспубліка існавала да [[1510]] году, калі яе тэрыторыя была канчаткова далучаная да цэнтралізаванай Расейскай дзяржавы. == Літаратура == * [[Алесь Белы]] // {{Літаратура/ЭГБ}} * Псковские летописи. Вып. 1. М.—Л., 1941. Вып. 2. М.—Л., 1955. * Охотникова В. И. Повесть о Довмонте. Л., 1985. [[Катэгорыя:Гісторыя Вялікага Княства Літоўскага]] fn66ifjlnv5uw1mq1d476hemhr5o4kp 0 3959 2332329 2320112 2022-08-11T22:28:51Z Stary Jolup 145 /* Нараджэньні */ wikitext text/x-wiki {{КаляндарКрасавік}} {{Дзень|1|04}} == Падзеі == * [[1557]] — кароль польскі [[Жыгімонт Аўгуст]] падпісаў «Уставу на валокі», паводле якой пачалося правядзеньне зямельнай рэформы ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] * [[1955]] — адчынены [[Бойніцкі заапарк]] * [[1976]] — заснаваньне ў [[ЗША]] прадпрыемства «[[Apple Inc.|Эпл Кампутар]]» * [[1979]] — ператварэньне [[Іран]]а ў ісламскую рэспубліку паводле [[рэфэрэндум]]у 29-[[30 сакавіка]] == Нараджэньні == * [[1431]] — [[Франсуа Віён]], францускі паэт (дата прыкладная) * [[1640]] — [[Жыгімонт Казімер Ваза]], адзіны сын вялікага князя й караля [[Уладзіслаў Ваза|Ўладзіслава Вазы]] й ягонае пешае жонкі [[Цэцылія Рэната Габсбург|Цэцэліі Рэнаты Габсбург]] * [[1809]] — [[Мікалай Гогаль]], расейскі пісьменьнік украінскага паходжаньня * [[1815]] — [[Ота фон Бісмарк]], першы канцлер Нямецкай імпэрыі * [[1846]] — [[Браніслаў Мінейка]], удзельнік [[паўстаньне 1863-1864 гадоў|паўстаньня 1863—1864]] * [[1862]] — [[Адам Багдановіч]], беларускі этнограф, фальклярыст, мэмуарыст * [[1873]] — [[Сяргей Рахманінаў]], расейскі кампазытар * [[1877]] — [[Васіль Захарка]], прэзыдэнт [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] * [[1901]] — [[Сяргей Пясэцкі]], адзін з найбольш яскравых польскіх пісьменьнікаў беларускага паходжаньня [[20 стагодзьдзе|XX стагодзьдзя]] * [[1929]] — [[Мілан Кундэра]], чэскі пісьменьнік * [[1939]] — [[Анатоль Федарук]], беларускі навуковец, біёляг * [[1940]] — [[Уладзімер Басалыга]], беларускі і савецкі графік * [[1947]] — [[Алесь Жук]] сучасны беларускі [[пісьменьнік]] * [[1956]] — [[Уладзімер Агрызка]], [[украінцы|украінскі]] [[палітык]] і [[дыплямат]], [[Міністар замежных справаў Украіны]] * [[1956]] — [[Сяргей Антончык]] беларускі палітык * [[1985]] — [[Алена Беркава]] расейская порнаакторка, сьпявачка, акторка кіно, тэлевядучая == Сьмерці == * [[1455]] — кардынал [[Зьбігнеў Алясьніцкі]], польскі рэлігійны і дзяржаўны дзеяч * [[1548]] — [[Жыгімонт Стары|Жыгімонт I Стары]], [[вялікі князь літоўскі]] і [[кароль]] польскі * [[1917]] — [[Скот Джоплін]]: амэрыканскі музыка і кампазытар * [[1922]] — [[Карл I Габсбург]], апошні імпэратар [[Аўстрыя|Аўстра-Вугорскай імпэрыі]] * [[1939]] — [[Антон Макаранка]], украінскі пісьменьнік («Пэдаґаґічная паэма», «Сьцягі на вежах»), пэдаґоґ * [[1968]] — [[Леў Ландаў]], савецкі фізык, акадэмік АН СССР, ляўрэат Нобэлеўскай прэміі па фізыцы 1962 году * [[1976]] — [[Макс Эрнст]], франка-нямецкі мастак, скульптар, адзін з заснавальнікаў сюррэалістычнага напрамку ў сучасным мастацтве * [[1981]] — [[Агнія Барто]], расейская савецкая пісьменьніца, аўтар вершаваных твораў для дзяцей * [[2007]] — [[Юзэфа Тарасевіч]], дзяячка [[БГКЦ|беларускае грэка-каталіцкае царквы]] ў [[ЗША]], сястра япіскапа [[Уладзімер Тарасевіч|Ўладзімера Тарасевіча]] * [[2009]] — [[Марыя Сапега|Марыя Крысьціна Сапега]], польская грамадзкая дзяячка == Сьвяты == * У Беларусі адзначаецца [[Дзень жартаў]]. Гісторыя гэтага сьвята бярэ пачатак з рымскага ''Prima aprilis''. Менавіта пад такой назвай адзначала яго шляхта старажытнае Беларусі. Што да люду паспалітага, дык ён пачаў сьвяткаваць Дзень сьмеху менавіта 1 красавіка ў [[Савецкі Саюз|Савецкім Саюзе]], і далучыўся такім чынам да расейскае традыцыі. Ва ўласнабеларускай традыцыі такога сьвята не было, а днём вясёлага шкодніцтва спрадвеку лічылася [[Купальле]]. Тады гарэзьлівая моладзь за ноч рабіла ў вёсцы сапраўдны вэрхал і катала з гары запаленыя колы * Дзень Незалежнасьці [[Рэспубліка Зарэчча|Рэспублікі Зарэчча]] {{Месяцы}} {{Commonscat|1 April}} [[Катэгорыя:1 красавіка| ]] rz7zyz5xg123b6gtryfwo88lxro84n0 0 4500 2332327 1642934 2022-08-11T22:28:16Z Stary Jolup 145 /* Сьмерці */ wikitext text/x-wiki {{КаляндарЖнівень}} {{Дзень|11|08}} == Падзеі == * [[1127]] — першае згадваньне пра [[Горадня|Горадню]] ў пісьмовых крыніцах ([[Лаўрэнцеўскі летапіс]]) * [[1877]] — адкрыцьцё [[Дэймас]]а [[Асаф Хол|Асафам Холам]] * [[1918]] — [[Першая сусьветная вайна]]: канец [[Ам’енская апэрацыя|Ам’енскай апэрацыі]] * [[1919]] — прынятая Канстытуцыя [[Ваймарская рэспубліка|Ваймарскай рэспублікі]] * [[1960]] — [[Чад]] набыў незалежнасьць ад [[Францыя|Францыі]] * [[1962]] — запуск касьмічнага карабля [[Усход-3]] * [[1988]] — утвораная [[Аль-Каіда]] * [[2003]] — [[НАТО]] бярэ камандаваньне над міжнародным міратворчым кантынгентам у [[Аўганістан]]е * [[2008]] — адбылася першае выпрабаваньне працы [[Вялікі гадронны калайдэр|вялікага гадроннага калайдэра]] == Нараджэньні == * [[1752]] — [[Аляксандар Тармасаў]], расейскі граф, генэрал-ад-кавалерыі * [[1856]] — [[Уладзімер Дабравольскі]], беларускі этнограф * [[1892]] — [[Уладыслаў Андэрс]], Генэрал Броні, Кіраўнік польскіх узброеных фармаваньняў у [[1944]]—[[1945]] гадах * [[1893]] — [[Эдмунд Русецкі]], дзяржаўны дзеяч БССР * [[1957]] — [[Ян Ст’юарт Дональдсан]], брытанскі музыка, заснавальнік рок-гурта [[Screwdriver]] == Сьмерці == * [[1818]] — [[Іван Кулібін]] (н. [[1735]]), расейскі мэханік-самавук, стваральнік пражэктара, сэмафорнага тэлеграфа, акравых мастоў * [[1886]] — [[Лідзія Койдула]], эстонская паэтка, драматург * [[1956]] — [[Джэксан Полак]], амэрыканскі мастак * [[2022]] — [[Анатоль Федарук]], беларускі навуковец, біёляг == Сьвяты == * {{Сьцягафікацыя|Чад}} — Дзень незалежнасьці (ад [[Францыя|Францыі]] ў [[1960]] годзе) {{Месяцы}} {{Commonscat|11 August}} [[Катэгорыя:11 жніўня| ]] fuuilq3z37auda104de3170lya60dus 0 6788 2332307 2270937 2022-08-11T17:16:35Z НСНУ 11902 абнаўленьне зьвестак, [[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыя]] wikitext text/x-wiki {{Арганізацыя |назва = Беларускі Хэльсынскі камітэт |выява = |рамка выявы = |памер выявы = |альтэрнатыўны тэкст выявы = |подпіс выявы = |мапа = |памер мапы = |альтэрнатыўны тэкст мапы = |подпіс мапы = |абрэвіятура = БХК |дэвіз = Абараняем [[правы чалавека]] з 1995 году |папярэднік = |дата ўтварэньня = {{Дата пачатку|1|11|1995|1}} |дата спыненьня існаваньня = |тып = праваабарончае |юрыдычны статус = [[грамадзкае аб’яднаньне]] |мэта = прыцягненьне ўвагі да парушэньня правоў чалавека |штабкватэра = вул. К. Лібкнэхта, д. 68, п. 1201 |месцазнаходжаньне = [[Менск]] |каардынаты = |дзейнічае ў рэгіёнах = ва ўсіх, акрамя [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]] |сяброўства = [[Міжнародны Хэльсынскі саюз па правах чалавека]] |афіцыйныя мовы = |пасада кіраўніка = Старшыня |імя кіраўніка = [[Алег Гулак]] |пасада кіраўніка 2 = |імя кіраўніка 2 = |пасада кіраўніка 3 = |імя кіраўніка 3 = |пасада кіраўніка 4 = |імя кіраўніка 4 = |асноўныя асобы = |кіроўны орган = |матчыная кампанія = [[Беларускі ПЭН-цэнтар]] |зьвязаныя кампаніі = |бюджэт = |колькасьць супрацоўнікаў = |колькасьць валянтэраў = |сайт = [http://www.belhelcom.org belhelcom.org] |заўвагі = }} '''Белару́скі Хэ́льсынскі камітэ́т''' — праваабарончае [[грамадзкае аб’яднаньне]] Беларусі, заснаванае паводле пастановы кангрэсу [[Беларускі ПЭН-цэнтар|Беларускага ПЭН-цэнтру]] ад 2 верасьня 1995 году<ref>{{Кніга|аўтар=|частка=Пастанова Другога міжнароднага кангрэса Беларускага ПЭН-цэнтра «Аб заснаванні Беларускага Хельсінскага камітэта»|загаловак=Другі міжнародны кангрэс у абарону дэмакратыі і культуры «Незалежная прэса: свабода і незалежнасць»|арыгінал=|спасылка=|адказны=[[Лідзія Масьцерава]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Тэхналогія (выдавецтва)|Тэхналёгія]]|год=1996|том=|старонкі=275|старонак=558|сэрыя=|isbn=985-6234-05-0|наклад=1000}}</ref>. Зарэгістравана [[Міністэрства юстыцыі Рэспублікі Беларусь|Міністэрствам юстыцыі]] ў лістападзе 1995 году. Мэта арганізацыі — абарона [[правы чалавека|правоў чалавека]] ў Беларусі згодна з [[Хэльсынскія пагадненьні|Хэльсынскімі пагадненьнямі]]. Арганізацыя ўціскаецца ўрадам. Да прыкладу, штраф памерам $73 000 за нібыта нявыплачаныя падаткі ад грашовых сродкаў, перададзеных [[Эўразьвяз]]ам па праграме [[TACIS]] (2003, скасавана [[Вярхоўны суд Рэспублікі Беларусь|Вярхоўным судом]] у 2004 годзе) і крымінальныя працэсы супраць службоўцаў арганізацыі. У выніку ад’езду ў [[ЗША]] 1-й старшыні [[Тацяна Процька|Тацяны Процькі]] з 11 траўня 2008 году пасаду старшыні займае [[Алег Гулак]]<ref>{{Спасылка|аўтар = Зьміцер Панкавец|прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі =12 траўня 2008|url =http://pda.nn.by/artykul/17062.html|копія = |загаловак =Алег Гулак узначаліў БХК|фармат = |назва праекту = |выдавец =[[Наша Ніва]]|дата = 28 верасьня 2012 |мова = |камэнтар =}}</ref>. 30 верасьня 2021 году [[Вярхоўны суд Беларусі]] задаволіў пазоў [[Міністэрства юстыцыі Беларусі]] аб ліквідацыі «БХК» за аплату 2-м асобам ганарараў за «паслугі ў доўгатэрміновым назіраньні за [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2020 году|выбарамі прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь 2020 году]]». У пацьверджаньне гэтаму Міністэрства юстыцыі прыклала да [[Позва|позвы]] копіі 6 дамоваў, прыходна-касавых ордэраў і актаў прыёму і перадачы. Аднак 1 кастрычніка старшыня «БХК» [[Алег Гулак]] заявіў: «Там нібыта стаіць мой [[подпіс]], але гэта копія з копіі, у якой можна падрабіць любы подпіс, і я нічога такога не падпісваў. Гэта яўная фальшыўка». Арганізацыя заявіла, што працягне сваю дзейнасьць<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Вярхоўны суд ліквідаваў БХК, гэта была перадапошняя зарэгістраваная праваабарончая арганізацыя|спасылка=https://svb1234.azureedge.net/a/31485434.html|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=1 кастрычніка 2021|дата доступу=14 лістапада 2021}}</ref>. У ліпені 2022 году Беларускі Хэльсынскі камітэт атрымаў кансультатыўны статус пры [[Эканамічная і сацыяльная рада ААН|Эканамічнай і сацыяльнай Радзе]] [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]], стаўшы першай беларускай НДА з такім статусам<ref>{{cite web|title=«Признание, что для общественной организации нужна не формальная регистрация, а реальная деятельность»|url=https://gazetaby.com/post/priznanie-chto-dlya-obshhestvennoj-organizacii-nuz/186458/|work=[[Салідарнасьць (газэта)|Салідарнасць]]|date=2022-07-22|accessdate=2022-08-11|lang=ru}}</ref>. == Прадстаўніцтвы == БХК мае прадстаўніцтвы ў Баранавічах ([[Берасьцейская вобласьць]]), [[Бабруйск]]у ([[Магілёўская вобласьць]]), [[Маладэчна]] ([[Менская вобласьць]]), Воршы ([[Віцебская вобласьць]]), [[Салігорск]]у (Менская вобл.) і ва ўсіх абласных цэнтрах, акрамя [[Гомель|Гомелю]]. == Літаратура == * {{Кніга|загаловак=The A to Z of Belarus (The A to Z Guide Series)|last=Silitski|first=Vitali|last2=Zaprudnik|first2=Jan|выдавецтва=Scarecrow Press|год=2010|isbn=978-0-8108-7200-4|location=|старонак=470|старонкі=41|мова=en|месца= Lanham |аўтар = [[Віталь Сіліцкі|Vitali Silitski]], [[Янка Запруднік|Jan Zaprudnik]]|частка=BELARUSIAN HELSINKI COMMITTEE|камэнтар=BELARUSIAN HELSINKI COMMITTEE (BIELARUSKI CHIELSINSKI KAMITET, BChK). Established in 1995, the committee became the coordinating center for local human rights groups. The BChK unites lawyers and democratic activists and focuses its activities on advocacy, election monitoring, and informing the international community on human rights abuses in Belarus. A member of the International Helsinki Federation, the committee conducts roundtable discussions, distributes reports on human rights conditions in Belarus, and provides legal advice. Human rights violations in Belarus have increased since 1995 as a result of the rising authoritarianism of President Alaksandr Lukasenka’s regime. BChK routinely comes under attack from the government, and was effectively paralyzed in December 2005 by the court order that imposed vsevere tax penalties. Its veteran head Taciana Procka is one of the leading women political leaders in Belarus. As of July 2006, the government initiated proceedings to close down the BChK, which by that time remained the only officially registered human rights organization in Belarus.}} == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://belhelcom.org Хатняя старонка Беларускага Хэльсынскага камітэту] {{бібліяінфармацыя}} [[Катэгорыя:Арганізацыі, заснаваныя ў 1995 годзе]] [[Катэгорыя:Беларускія грамадзкія аб’яднаньні]] [[Катэгорыя:Правы чалавека ў Беларусі]] [[Катэгорыя:Беларускія праваабарончыя арганізацыі]] [[Катэгорыя:НДА з кансультатыўным статусам пры Эканамічнай і сацыяльнай Радзе ААН]] 9qngcw545p71di09e9aly942fo6kwc5 0 6813 2332368 2331051 2022-08-12T10:29:54Z Kazimier Lachnovič 1079 паводле слоўніка Географічныя й космографічныя тэрміны і назовы нябесных цел (БНТ), а таксама беларуска-расейскага (Байкоў-Некрашэвіч) як навуковы тэрмін (НТ3), гл. slounik.org wikitext text/x-wiki {{Ня блытаць|Рэжым Лукашэнкі|рэжымам Лукашэнкі}} {{Іншыя значэньні}} {{Краіна |Назва = Беларусь |НазваЎРоднымСклоне = Беларусі |НазваНаДзяржаўнайМове = Рэспубліка Беларусь |Сьцяг = Flag of Belarus (1918, 1991-1995).svg{{!}}border |Герб = Coat of Arms of Belarus (1991).svg |НацыянальныДэвіз = |Месцазнаходжаньне = Europe-Belarus.svg |АфіцыйнаяМова = [[беларуская мова|беларуская]]{{Заўвага|У 1995 годзе [[Аляксандар Лукашэнка]] [[De facto|дэ-факта]] надаў дзяржаўны статус [[Расейская мова|расейскай мове]]}} |Сталіца = [[Менск]] |НайбуйнейшыГорад = Менск |ТыпУраду = [[Прэзыдэнцкая рэспубліка]] |ПасадыКіраўнікоў = [[Прэзыдэнт Беларусі|Прэзыдэнт]] ([[de jure]])<br /> Кіраўнік [[Расейская акупацыя Беларусі|акупацыйнай адміністрацыі]]{{Заўвага|абвешчаны [[Расея]]й «[[Прэзыдэнт Беларусі|прэзыдэнтам]]»}} |ІмёныКіраўнікоў = [[Сьвятлана Ціханоўская]]<br />[[Аляксандар Лукашэнка]] |Плошча = 207 596,76<ref name="gki">[http://www.gki.gov.by/docs/gzk_2010.doc «Дзяржаўны зямельны кадастр Рэспублікі Беларусь»] (на 1 студзеня 2010 г.)</ref> |МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 83-е |АдсотакВады = 2,26% (4702 км²)<ref name="gki" /> |ГодАцэнкіНасельніцтва = 2019 |МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 91-е |Насельніцтва = 9 413 446<ref name="nn2019">[https://nn.by/?c=ar&i=246398 Нас засталося 9,41 мільёна чалавек. Па выніках перапісу насельніцтва скарацілася на 41 тысячу] NN.by</ref> |ШчыльнасьцьНасельніцтва = 45,3 |ЭтнічныСклад = [[беларусы]] (84,9%),<br />[[расейцы]] (7,5%),<br />[[палякі]] (3,1%),<br />[[украінцы]] (1,7%)<ref name="belstat-perapis">[http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/5.8-0.pdf Перепись населения 2009 г. Выходные регламентрые таблицы. Национальный состав населения, гражданство: население по национальности и родному языку]{{ref-ru}}</ref> |КанфэсійныСклад = [[праваслаўны]]я (60%),<br />[[каталік]]і (15—20%)<ref name="DieWelt">{{Літаратура/DieWelt}}{{ref-de}}</ref> |Пісьменнасьць = 98%<ref name="DieWelt"/> |ГодАцэнкіСУП = 2012 |МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = |СУП = $146,745 млрд<ref>{{спасылка|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=913&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=103&pr.y=5 |загаловак=Belarus |выдавец=International Monetary Fund |дата=3 лістапада 2014}}</ref><!--PPP--> |СУПНаДушуНасельніцтва = $15 633 |Валюта = [[Беларускі рубель]] |КодВалюты = BYN |ЧасавыПас = [[UTC+3|FET]] |ЧасРозьніцаUTC = +3 |ЧасавыПасУлетку = |ЧасРозьніцаUTCУлетку = |НезалежнасьцьПадзеі = — абвешчаная<br />— згубленая<br /><br />— абвешчаная<br />— прызнаная |НезалежнасьцьДаты = ад [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]<br />25 сакавіка 1918<br />1 студзеня 1919<br />ад [[СССР]]<br />27 ліпеня 1990<br />25 жніўня 1991 |ДзяржаўныГімн = Гімн Беларусі |АўтамабільныЗнак = BY |ДамэнВерхнягаЎзроўню = [[.бел]], [[.by]] |ТэлефонныКод = 375 |Дадаткі = [[Файл:Рэґіёны_Беларусі.svg|284пкс|цэнтар|Мапа Беларусі]] }} '''Белару́сь''', '''Рэспу́бліка Белару́сь''' — [[дзяржава]] ў цэнтры [[Эўропа|Эўропы]], на захадзе [[Усходне-Эўрапейская раўніна|Ўсходне-Эўрапейскае раўніне]]. Мяжуе з [[Польшча]]ю на захадзе, [[Летува|Летувою]] на паўночным захадзе, [[Латвія]]й на поўначы, [[Расея]]й на ўсходзе й [[Украіна|Украінай]] на поўдні. Тэрыторыя краіны — 207,6 тыс. км² (84-я ў сьвеце). Колькасьць насельніцтва на 1 кастрычніка 2019 году — 9 413 446 чалавекі. Працягласьць з поўначы на поўдзень 560 км, з захаду на ўсход 650 км<ref>{{Літаратура/БелЭн|18-2к}} С. 11.</ref>. Сталіца й найбуйнейшае места — [[Менск]], сярод іншых буйных местаў [[Берасьце]], [[Віцебск]], [[Гомель]], [[Горадня]] й [[Магілёў]]. Больш за 40% тэрыторыі краіны мае лясны покрыў. [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]] 24 лютага 2022 году адкрыта прадэманстравала, што [[Расейская акупацыя Беларусі|Беларусь знаходзіцца пад поўнай акупацыяй Расеі]]<ref name="Lichtarovic-24-02-2022">Ліхтаровіч Ю. [https://www.polskieradio.pl/396/7815/Artykul/2908261,%d0%91%d0%b5%d0%bb%d0%b0%d1%80%d1%83%d1%81%d1%8b-%d1%81%d1%83%d0%bf%d1%80%d0%b0%d1%86%d1%8c-%d0%b2%d0%b0%d0%b9%d0%bd%d1%8b-%d0%b0%d0%bb%d0%b5-%d0%ba%d1%80%d0%b0%d1%96%d0%bd%d0%b0-%d0%bf%d0%b0%d0%b4-%d1%80%d0%b0%d1%81%d1%96%d0%b9%d1%81%d0%ba%d0%b0%d0%b9-%d0%b0%d0%ba%d1%83%d0%bf%d0%b0%d1%86%d1%8b%d1%8f%d0%b9 Беларусы супраць вайны, але краіна пад расійскай акупацыяй], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 24 лютага 2022 г.</ref><ref name="Hurnievic-26-02-2022">[[Дзьмітры Гурневіч|Гурневіч Д.]] [https://www.svaboda.org/a/31724805.html 7 адказаў тым, хто абвінавачвае агулам усіх беларусаў, — меркаваньне], [[Радыё Свабода]], 26 лютага 2022 г.</ref><ref name="Daskievic-25-02-2022">[[Зьміцер Дашкевіч|Дашкевіч З.]] [https://novychas.online/hramadstva/belarus-paustala-i-cjaper-belarusy-sami-pad-akup «Беларусь паўстала, і цяпер беларусы самі пад акупацыяй»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 25 лютага 2022 г.</ref><ref name="AC-2022">[https://www.svaboda.org/a/31734530.html «Выглядае, што Беларусь акупаваная». Дасьледчыца Atlantic Council пра магчымы ядзерны ўдар Пуціна], [[Радыё Свабода]], 3 сакавіка 2022 г.</ref><ref name="Korsunau-2022">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=285495 Генадзь Коршунаў: Каб у свой час сусветная супольнасць так стала побач з беларусамі, як сёння з украінцамі, то нішто не ляцела б з акупаванай тэрыторыі], [[Наша Ніва]], 27 лютага 2022 г.</ref><ref name="Dubaviec-2022">[[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]] [https://www.svaboda.org/a/31742497.html Як «беларуская» ўлада ператварылася ў акупацыю і ўсім нам стала сорамна, — Дубавец], 8 сакавіка 2022 г.</ref>. Гісторыя Беларускае дзяржаўнасьці пачалася ад [[Полацкае княства|Полацкага княства]], вядомага паводле пісьмовых крыніцаў з ІХ стагодзьдзя. У 1307 годзе яно далучылася да [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага (ВКЛ)]], якое ўтварылася ў сярэдзіне XIII ст. вакол [[Наваградак|Наваградку]] й неўзабаве аб’яднала ўсе [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічныя беларускія землі]]. У 1569 годзе ВКЛ утварыла [[Рэч Паспалітая|Рэч Паспалітую]] з [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўствам Польскім]], на карысьць якога страціла [[Падляшша]] й украінскія землі. У выніку трох [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелаў Рэчы Паспалітай]] у 1772—1795 гадах землі Беларусі апынуліся пад уладай [[Расейская імпэрыя|Расейскае імпэрыі]], якая праводзіла [[Русіфікацыя Беларусі|палітыку ґвалтоўнае русіфікацыі]]. У пэрыяд распаду Расейскае імпэрыі [[Дзень Волі|25 сакавіка]] 1918 году [[беларусы]] абвясьцілі пра сваю незалежнасьць утварэньнем [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускае Народнае Рэспублікі (БНР)]]. Аднак БНР ня здолела абараніць сваю тэрыторыю ад [[Бальшавікі|бальшавікоў]], якія 1 студзеня 1919 году ўтварылі [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускую Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку (БССР)]]. Тым часам [[Заходняя Беларусь|заходняя частка краіны]] ў выніку складзенага бальшавікамі [[Рыская мірная дамова 1921 году|Рыскага міру 1921 году]] апынулася пад уладай міжваеннае [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскае Рэспублікі]] й была далучаная да БССР толькі ў 1939 годзе ў выніку агрэсіі ў бок Польшчы [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] ф [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|Савецкага Саюзу (СССР)]]. Беларусь страціла кожнага трэцяга свайго жыхара ў час спусташальнае [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнае вайны]]<ref>Axell A. Russia’s Heroes, 1941-45. — Carroll & Graf Publishers, 2002. P. 247. {{ISBN|0-7867-1011-X}}.</ref>, па сканчэньні якое ў 1945 годзе стала адным зь сяброў-заснавальнікаў [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў]]. У час распаду СССР 27 ліпеня 1990 году [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|парлямэнт БССР]] [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|абвясьціў пра дзяржаўны сувэрэнітэт рэспублікі]], а 25 жніўня 1991 году — пра незалежнасьць Беларусі. Першы прэзыдэнт [[Аляксандар Лукашэнка]] ў 1995 годзе ўсталяваў у краіне [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскі]] [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарны рэжым]]<ref>[http://hrw.org/english/docs/2005/01/13/belaru9878.htm «Essential Background — Belarus»]. Human Rights Watch.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20071212011715/http://www.amnesty.org/en/region/europe-and-central-asia/eurasia/belarus «Human rights by country — Belarus»]. Amnesty International Report 2007.</ref><ref>[http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-12037486 «'Hundreds of protesters arrested' in Belarus»]. BBC News.</ref>, які выявіўся ґвалтам, катаваньнямі й [[Сьпіс загінулых падчас акцыяў пратэсту ў Беларусі (2020)|забойствамі]] беларусаў у час здушэньньня [[Пратэсты ў Беларусі (2020)|масавых пратэстаў]] супраць фальсыфікацыі [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2020 году|прэзыдэнцкіх выбараў 2020 году]]<ref>[https://www.radabnr.org/belarus-sanctions-nov-2020/ Рада БНР заклікае да санкцый супраць рэжыму Лукашэнкі і да ціску на Расею], [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі]], 16 лістапада 2011 г.</ref>. Больш за 70% грамадзянаў Беларусі пражывае ў местах. Больш за 80% грамадзянаў этнічныя [[беларусы]], этнічную меншасьць складаюць пераважна [[расейцы]], [[палякі]] й [[украінцы]]. Дзяржаўная мова — [[беларуская мова|беларуская]], аднак адным з наступстваў [[Русіфікацыя Беларусі|шматгадовае палітыкі ґвалтоўнае русіфікацыі]] (у тым ліку [[Рэфэрэндум 1995 году ў Беларусі|рэфэрэндуму 1995 году]]) стаў [[De facto|фактычны]] афіцыйны статус [[расейская мова|расейскае мовы]]. Згодна з [[канстытуцыя Рэспублікі Беларусь|канстытуцыяй]] краіна ня мае афіцыйнае [[рэлігія|рэлігіі]], тым часам асноўнай [[Хрысьціянства|хрысьціянскай]] канфэсіяй лічыцца [[праваслаўе]]. Другая паводле папулярнасьці хрысьціянская канфэсія — [[каталіцтва]], прытым праваслаўныя й каталіцкія [[Каляды]] й [[Вялікдзень]] адзначаюцца як дзяржаўныя [[Сьвята|сьвяты]]<ref>{{Спасылка|url=http://belarus.kz/zakonodatjelstvo/114|загаловак=Указ Президента Республики Беларусь N 157 О государственных праздниках, праздничных днях и памятных датах в Республике Беларусь|дата публікацыі= 26.03.1998|мова=ru|аўтар=Лукашэнка А. Г.}}</ref>. == Назва == {{Асноўны артыкул|Назвы Беларусі|Белая Русь|Літва}} Назва ''[[Белая Русь]]'' пачала ўжывацца датычна часткі [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]] у XIV—XVI стагодзьдзях, тым часам датычна ўсёй тэрыторыі сучаснае Беларусі выкарыстоўвалася назва ''[[Літва старажытная|Літва]]'', бо гэтыя землі складалі тэрытарыяльнае ядро [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]<ref>{{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)|к}} P. 45.</ref>. Да XVII стагодзьдзя назва Белая Русь замацавалася за беларускімі землямі, тым часам дзеля ейных жыхароў існавалі азначэньні [[ліцьвіны]] й [[русіны (гістарычны этнонім)|русіны]]. У XIX стагодзьдзі сярод мясцовага насельніцтва пашырылася назва [[беларусы]]. У канцы XIX стагодзьдзя ідэолягі нацыянальнага руху прынялі ''Беларусь'' як нацыянальную саманазву. У 1918 годзе ўтварылася ''[[Беларуская Народная Рэспубліка]]'', а ў 1919 годзе — ''[[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларуская ССР]]''. 19 верасьня 1991 году назву БССР зьмянілі на ''Рэспубліку Беларусь''<ref>[http://www.svaboda.org/content/backgrounderembedded/25110956.html 19 верасьня 1991 году], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2013 г.</ref>. У 1993 годзе дэпутаты [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|парлямэнту Беларусі]] ад [[Апазыцыя БНФ|Апазыцыі БНФ]] выступілі з прапановай прыняць назву ''Беларусь'' замест ''Рэспублікі Беларусь'' — бо слова «[[рэспубліка]]» ў масавай сьвядомасьці асацыявалася ня з формай дзяржаўнага ладу, а з [[Каляніялізм|каляніяльным]] статусам Беларусі ў складзе СССР і не замацоўвала ўсьведамленьне Беларусі як незалежнае краіны. Аднак актывізацыя прарасейскіх настрояў у значнай часткі дэпутацкага корпусу перашкодзіла прыняцьцю гэтае прапановы<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.</ref>. З улікам гістарычнае дзяржаўнае пераемнасьці ў 2005 годзе вылучалася прапанова прыняць поўную назву краіны ''[[Вялікае Княства Літоўскае]] Беларусь'' з захаваньнем скарочанай назвы — ''Беларусь''<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=100976 Вялікае Княства Літоўскае Беларусь — пражэкцёрства ці візіянэрства?], [[Наша Ніва]], 11 лістапада 2005 г.</ref><ref>[http://pazniak.info/page_belarus-litva Беларусь-Літва], Пэрсанальны сайт [[Зянон Пазьняк|Зянона Пазьняка]], 27 сьнежня 2016 г.</ref>. Раней з 1950-х гадоў беларускі мовазнаўца й гісторык [[Ян Станкевіч]] укараняў датычна Беларусі назву ''Вялікалітва''<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Як беларусы называлі сябе і сваю мову ў розныя часы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 76.</ref>. == Сымболіка == {{Асноўны артыкул|Сымболіка Беларусі}} {{Падвойная выява|справа|Pahonia, Žyvie Biełaruś. Пагоня, Жыве Беларусь (1918).jpg|145|Bieł-čyrvona-bieły ściah, Pahonia. Бел-чырвона-белы сьцяг, Пагоня (1920).jpg|145|Беларускія дзяржаўныя герб [[Пагоня]] (налева) і [[бел-чырвона-белы сьцяг]] (направа) на паштоўках часоў змаганьня за незалежнасьць [[Беларуская Народная Рэспубліка|першай нацыянальнай дзяржавы]]}} З 1995 году ў Беларусі паралельна існуюць дзьве сыстэмы дзяржаўных сымбаляў<ref name="Lalkou">[[Ігар Лялькоў|Лялькоў І.]] [http://pahonia-plakat.narod.ru/bielaruskaja_simvolika.htm Пытаньне дзяржаўнай сымболікі ў Беларусі: гісторыя і сучасны стан] // [[ARCHE Пачатак]]. № 1 (21), 2002. С. 98—112.</ref> — нацыянальная й афіцыйная. [[Беларусы|Беларуская]] [[нацыянальная сымболіка]], якая захоўвае дзяржаўны статус [[de jure]]<ref name="Navumcyk"/><ref>[https://www.svaboda.org/a/24978195.html «Афіцыйны беларускі сьцяг — таксама палітычны сымбаль»], [[Радыё Свабода]], 6 траўня 2013 г.</ref>: * [[Бел-чырвона-белы сьцяг]]{{Заўвага|У назьве сьцяга ўжываецца адметная скарочаная форма прыметніка (''бел-''), якая ёсьць адзнакай высокага (паэтычнага) стылю. Таксама сустракаецца азначэньне сьцяга з звычайнай поўнай формай прыметніка — ''бела-чырвона-белы сьцяг''. Тым часам скарот ''БЧБ'', на думку мовазнаўцы [[Вінцук Вячорка|Вінцука Вячоркі]], у гутарковай мове лепей замяняць на ''наш сьцяг''.}}<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/biel-cyrvona-biely/30172690.html Ці правільна казаць «бел-чырвона-белы»? А слову ўжо сто гадоў], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref> — гістарычны нацыянальны сьцяг беларусаў<ref name="Tkacou-391">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 391.</ref>, дзяржаўны сьцяг Беларусі (з 1918 году). Гэта палотнішча памерамі 1:2, з трох роўных гарызантальных палосаў — дзьвюх белых і адной чырвонай між імі. Утвараецца зь беларускіх нацыянальных колераў<ref>Пастанова Вучонага савета [[Інстытут гісторыі|Інстытута гісторыі]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|АН Беларусі]] ад 12 верасня 1991 года // Народная газета. 7 лютага 1995. С. 1.</ref> на аснове традыцыйнага нацыянальнага гербу [[Пагоня|Пагоні]]<ref name="Tkacou-391"/>. Гістарычна-культурная каштоўнасьць беларускага народа<ref name="tut.by_11.11.2020">[https://web.archive.org/web/20210116203513/https://news.tut.by/society/707492.html Ученые из НАН Беларуси объяснили, почему «Жыве Беларусь» и БЧБ — не «циничные и оскорбительные»], [[TUT.BY]], 11.11.2020 г.</ref>, зьвязаная зь дзьвюма найважнейшымі падзеямі беларускае гісторыі — [[Трэцяя Ўстаўная грамата|абвяшчэньнем незалежнасьці]] [[Беларуская Народная Рэспубліка|нацыянальнае дзяржавы]] 25 сакавіка 1918 году й [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|ейным аднаўленьнем]] 25 жніўня 1991 году<ref name="Navumcyk-10.11.2020">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30940395.html Ці патаптаўся б амапавец па фатаздымку сваёй маці], [[Радыё Свабода]], 10 лістапада 2020 г.</ref>. * [[Пагоня|Герб Пагоня]] — дзяржаўны герб Беларусі, традыцыйны нацыянальны герб беларусаў<ref name="Tkacou-391"/>, з колераў якога ўтвараецца нацыянальны [[бел-чырвона-белы сьцяг]]. Гэта выява ўзброенага вершніка на белым кані на чырвонай [[Тарча (геральдыка)|тарчы]]. Вершнік трымае ў паднятай правай руцэ меч, у левай — [[Тарча (дасьпехі)|тарчу]] з [[Крыж#Патрыяршы|шасьціканцовым крыжам]]. Дзяржаўны герб [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] й [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускае Народнае Рэспублікі]], [[Дзяржаўны сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь|гістарычна-культурная каштоўнасьць Беларусі]]<ref>[https://pravo.by/document/?guid=3961&p0=C20700578 Пастанова Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь 14 траўня 2007 г. № 578 «Аб статусе гісторыка-культурных каштоўнасцей»]</ref> {{Падвойная выява|справа|Flag of the Byelorussian Soviet Socialist Republic (1951–1991).svg|145|Flag of Belarus.svg|145|[[Сьцяг БССР]] (налева) і [[Сьцяг Беларусі (афіцыйны)|яго мадыфікацыя]] для [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] (направа)}} {{Падвойная выява|справа|Emblem of the Byelorussian SSR (1981-1991).svg|145|Coat of arms of Belarus.svg|145|[[Герб БССР]] (налева) і [[Герб Беларусі (афіцыйны)|яго мадыфікацыя]] для рэжыму Лукашэнкі (направа)}} Афіцыйныя сымбалі [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскага]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]]<ref>[http://www.bielarus.org/open.php?n=508&a=5 Антыбеларуская дзейнасьць прыхільнікаў Лукашэнкі] // [[Беларус (газэта)|Беларус]]. № 508, травень 2005 г.</ref><ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://pazniak.info/page_dziynyiya_spravyi_y_belaruskim_zamejjyi Дзіўныя справы ў беларускім замежжы], Афіцыйны сайт Зянона Пазьняка, 19 красавіка 2005 г.</ref>, [[de facto]] усталяваныя ў якасьці дзяржаўных сымбаляў Беларусі ўказам [[Аляксандар Лукашэнка|Лукашэнкі]] ад 12 чэрвеня 1995 году на падставе афіцыйна абвешчаных вынікаў [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|рэфэрэндуму 14 траўня 1995 году]], які адзначаўся неадпаведнасьцю [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі]] й заканадаўству краіны, парушэньнем законаў і фальсыфікацыяй вынікаў галасаваньня<ref name="Navumcyk">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/27734568.html Рэфэрэндум-95 пра сымболіку і мову ня быў легітымным], [[Радыё Свабода]], 12 траўня 2019 г.</ref>: * [[Чырвона-зялёны сьцяг]]<ref name="NN-2020">[https://nn.by/?c=ar&i=262559 Сапраўдныя беларускія сімвалы: вось што трэба ведаць пра Пагоню і БЧБ], [[Наша Ніва]], 22 лістапада 2020 г.</ref> (''ЧЗ-сьцяг''; {{мова-ru|Красно-зеленый флаг, КЗ-флаг, флаг Белоруссии|скарочана}}) — [[Каляніялізм|каляніяльны]]<ref name="NN-2020"/> сьцяг рэжыму Лукашэнкі. Гэта палотнішча памерамі 1:2, падзеленае гарызантальна на чырвоную й зялёную палосы ў прапорцыі адпаведна 2:1. Уздоўж тронка разьмяшчаецца арнамэнт, чырвоны на белым фоне. Мадыфікацыя [[Сьцяг Беларускай ССР|сьцяга БССР]] часоў кіраваньня [[Ёсіф Сталін|Сталіна]], распрацаванага мастаком [[Мікалай Гусеў|Мікалаем Гусевым]], ураджэнцам [[Уладзімерская губэрня|Уладзімерскае губэрні]] [[Расея|Расеі]], які ў 1940 годзе стварыў плякат «Няхай жыве Сталінская Канстытуцыя перамогшага сацыялізму й сапраўднага дэмакратызму», а ў 1941—1944 гадох маляваў партрэты афіцэраў [[Трэці Райх|Нацысцкае Нямеччыны]] й ейнага кіраўніка [[Гітлер]]а<ref>[[Дзяніс Марціновіч|Мартинович Д.]] [https://web.archive.org/web/20210124120522/https://news.tut.by/culture/710425.html Изобразил Гитлера и спасал военнопленного. Кто нарисовал красно-зеленый флаг], [[TUT.BY]], 8.12.2020 г.</ref>. * [[Герб Беларусі (афіцыйны)|Афіцыйны герб]] ({{мова-ru|герб Белоруссии|скарочана}}) — каляніяльны<ref>Мікулевіч С., Гезгала С. [https://nn.by/?c=ar&i=80310 Сёння — Дзень Пагоні і нацыянальнага сцяга], [[Наша Ніва]], 19 верасьня 2012 г.</ref> герб рэжыму Лукашэнкі. Гэта зялёны контур тэрыторыі Беларусі ў залатых промнях сонца над зямною куляй. Над контурам знаходзіцца чырвоная зорка, зьлева й справа контур абкружае вянок з залатых каласоў, пераплеценых кветкамі [[канюшына|канюшыны]] й [[лён|льну]]. Каласы абвіваюць стужкі колераў [[Чырвона-зялёны сьцяг|чырвона-зялёнага сьцяга]], унізе на стужцы разьмяшчаецца залаты надпіс «Рэспубліка Беларусь». Мадыфікацыя [[герб Беларускай ССР|гербу БССР]], распрацаванага на ўзор [[Герб СССР|савецкага гербу]] [[Расея|Расеі]] й зацьверджанага ў час кульмінацыі [[Ёсіф Сталін|Сталінскіх]] [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|рэпрэсіяў]] у 1938 годзе<ref>{{Літаратура/Сфрагістыка і геральдыка Беларусі (1999)|к}}</ref>. Разам з афіцыйным сьцягам не супадае з [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальнымі сымбалямі]] беларусаў і асацыюецца найперш з асобай Лукашэнкі й той палітычнай і сацыяльна-эканамічнай мадэльлю, якую ён увасабляе<ref name="salanda-2019-10">[[Аляксей Шаланда|Шаланда А.]] Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 10.</ref>. У 2020 годзе пры здушэньні [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|пратэстаў беларусаў супраць фальсыфікацыі выбараў, ґвалту й беззаконьня]] прыхільнікі афіцыйнае сыстэмы сымбаляў Беларусі адзначыліся дзеяньнямі, якімі дыскрэдытавалі гэтую сымболіку<ref name="Paskievic">[https://nn.by/?c=ar&i=265062 «Будучыня гэтага сцяга ім глыбока да аднаго месца»], [[Наша Ніва]], 10 сьнежня 2020 г.</ref> (вывешваньне чырвона-зялёных сьцягоў над [[аўтазак]]амі й будынкамі турмаў, дзе паводле сьведчаньняў затрыманых, учыняюцца катаваньні, допыты на фоне ЧЗ-сьцяга затрыманых беларусаў з пазнакамі фарбай на твары, якіх здымаюць на відэа<ref>[https://nn.by/?c=ar&i=262494 Сілавікі пачалі праводзіць допыты затрыманых на фоне чырвона-зялёнага сцяга і здымаць гэта на відэа], [[Наша Ніва]], 16 лістапада 2020 г.</ref>). Сярод іншага, адзначаліся факты катаваньняў (зьбіцьцё непаўналетніх<ref>[https://www.svaboda.org/a/30781512.html «Прымушалі сьпяваць гімн, хто ня ведаў — зьбівалі». У Берасьці вызвалены зь міліцыі падлетак заявіў пра катаваньні], [[Радыё Свабода]], 13 жніўня 2020 г.</ref>, засоўваньне [[АМАП]]аўскіх дручкоў у горла<ref>[https://www.svaboda.org/a/30785310.html «Пхалі дубінку ў горла, білі ў вочы». Школьнік трапіў у кому пасьля нападу АМАПу. ВІДЭА], [[Радыё Свабода]], 15 жніўня 2020 г.</ref> й задні праход<ref>[https://www.svaboda.org/a/30850657.html «Разрэзалі шорты ззаду нажом». Мянчук расказаў аб згвалтаваньні АМАПам падчас затрыманьня. ВІДЭА], [[Радыё Свабода]], 21 верасьня 2020 г.</ref>) пад [[Мы, беларусы|афіцыйны гімн]], які таксама ёсьць мадыфікацыяй сталінскага гімну БССР і складае адно цэлае з чырвона-зялёным сьцягам і афіцыйным гербам<ref name="Fralou">[http://afn.by/news/i/18676 Старая мелодия Государственного гимна с новыми словами вполне соответствуют переживаемому страной трагическому периоду отечественной истории, считает изветный музыкант А. Фролов], [[БелаПАН]], 11.06.2002 г.</ref>. 24 траўня 2021 году мэр [[Рыга|Рыгі]] [[Мартыньш Стакіс]] разам зь міністрам замежных справаў [[Латвія|Латвіі]] [[Эдгарс Рынкевічс|Эдгарсам Рынкевічсам]] замяніў на адным з пляцаў места чырвона-зялёны сьцяг на [[Нацыянальныя сымбалі|нацыянальны]] [[беларусы|беларускі]] [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы сьцяг]] з [[Пагоня]]й з наступным абгрунтаваньнем: ''«Сьцяг, што сымбалізуе [[Рэжым Лукашэнкі|рэжым]], які займаецца дзяржаўным [[тэрарызм]]ам, недарэчны ў мескім асяродзьдзі Рыгі»''<ref>[https://www.svaboda.org/a/31271172.html Зь Беларусі высылаюць амбасадара Латвіі, дыпляматаў і тэхнічных супрацоўнікаў], [[Радыё Свабода]], 24 траўня 2021 г.</ref>. == Гісторыя == {{Асноўны артыкул|Гісторыя Беларусі}} === Раньнія часы === Першыя спробы [[чалавек]]а ([[нэандэрталец|нэандэртальца]]) пранікнуць на тэрыторыі Беларусі датуюцца часам 100—35 тысячаў гадоў таму. Пра гэта сьведчаць знаходкі [[Крэмн|крамянёвых]] вырабаў [[Муст’ерская культура|муст’ерскага тыпу]] каля вёскі [[Абідавічы|Абідавічаў]] ([[Быхаўскі раён]]), [[Падлужжа (Чачэрскі раён)|Падлужжа]] ([[Чачэрскі раён]]), [[Сьвяцілавічы (Гомельская вобласьць)|Сьвяцілавічаў]] ([[Веткаўскі раён]]). Найбольш старажытныя паселішчы чалавека, выяўленыя каля вёсак [[Юравічы|Юравічаў]] ([[Каленкавіцкі раён]]) і [[Бердыж]]у ([[Чачэрскі раён]]), адносяцца да эпохі верхняга [[палеаліт]]у, іхны век 26—23 тысячаў гадоў. Яны належалі радавым грамадам [[краманьёнец|краманьёнцаў]]. У сувязі з моцным пахаладаньнем і наступаньнем ледавіка 22—14 тысячаў гадоў таму людзі адышлі з тэрыторыі Беларусі на поўдзень. Па заканчэньні ледавіковай эпохі чалавек зноў вярнуўся на тэрыторыю Беларусі. Цалкам яе тэрыторыю засялілі ў эпоху [[мэзаліт]]у (IX—VI тысячаў да н. э.). Эпоха новага каменнага веку ([[нэаліт]]у) на Беларусі пачалася ў канцы V—IV тысячагодзьдзяў да н. э. і доўжылася каля 2 тыс. гадоў. Значнае павелічэньне насельніцтва ў нэаліце спрыяла ўзьнікненьню новых этнічных супольнасьцяў людзей. На тэрыторыі Беларусі было 5 археалягічных культур: [[дняпроўска-данецкая культура|дняпроўска-данецкая]], [[верхнедняпроўская культура|верхнедняпроўская]], [[нёманская культура|нёманская]], [[нарвенская культура|нарвенская]] і тыповай грабеньчата-ямкавай керамікі. На Беларусі вядома каля 600 нэалітычных паселішчаў, бальшыня іх сканцэнтраваная ў далінах рэк, басэйнаў [[Прыпяць|Прыпяці]], [[Сож]]у, [[Нёман]]у. У канцы III — пачатку II тысячагодзьдзя да н. э. на тэрыторыю Беларусі праніклі плямёны шнуравой керамікі культуры, якія былі часткай [[індаэўрапейцы|індаэўрапейцаў]] — продкаў сучасных народаў Эўропы, у тым ліку [[славяне|славянаў]] і [[балты|балтаў]]. Узаемадачыненьні прышлых плямёнаў і абарыгенаў характарызаваліся рознымі формамі гаспадаркі і культурнага ўзаемаўплыву і этнічнай асыміляцыі. Мова індаэўрапейцаў мела шмат дыялектаў. Разьвіцьцё ўзаемадачыненьняў прывяло да стварэньня розных індаэўрапейскіх групаў і народаў. Тэрыторыя паўднёвага ўсходу Беларусі і суседнія раёны Ўкраіны займалі плямёны [[сярэдненяпроўская культура|сярэдненяпроўскай культуры]]. Пад уплывам прышлых плямёнаў адбыўся пераход мясцовага насельніцтва да [[бронзавы век|бронзавага веку]] (канец III — пачатак I тысячагодзьдзя да н. э.). У гэты пэрыяд паўднёва-заходнюю тэрыторыю Беларусі сьпярша займалі культуры шнуравой керамікі Палесься, заходняй Беларусі — прыбалтыйскай, Паазер’е — [[Паўночна-беларуская культура|паўночна-беларускай культуры]]. Да сярэдзіны II тысячагодзьдзя да н. э. ў Палесьсі й Прыдняпроўі сфармаваліся [[тшцінецкая культура]] й [[сосьніцкая культура]]. У [[жалезны век|жалезным веку]] (працягваўся ад VIII—VI ст. да н. э. да VIII ст. н. э.) на Беларусі было некалькі археалягічных культур штрыхаванай керамікі, дняпроўска-дзьвінская, мілаградзкая, зарубінецкая, паморская. У асобную культурна-гістарычную групу ў паўднёва-ўсходняй Беларусі вылучаюць помнікі [[Кіеўская культура|кіеўскай культуры]] II—IV ст. н. э., якія бальшыня навукоўцаў лічаць славянскімі<ref name="БелЭН-21">{{Літаратура/БелЭн|3к}} С. 21.</ref>. === Утварэньне дзяржаўнасьці === {{Асноўны артыкул|Полацкае княства|Тураўскае княства|Смаленскае княства}} [[Файл:Połacak. Полацак (C. Faber du Faur, 25.07.1812).jpg|значак|300пкс|[[Полацак]]]] [[Файл:Jazep Drazdovič. Usiaslaŭ.jpg|150px|значак|зьлева|[[Усяслаў Чарадзей|Усяслаў Брачыславіч]]]] У V—VIII ст. у паўднёвай частцы Беларусі расьсяліліся славянскія плямёны [[Праская культура|праскай культуры]], сярэднюю і паўночную частку займалі плямёны [[Банцараўская культура|банцараўскай культуры]]. Працэс расьсяленьня славянаў у 2-й палове I тысячагодзьдзя суправаджаўся міжэтнічнымі кантактамі зь мясцовымі балцкімі плямёнамі ([[Літва (племя)|літвой]], [[яцьвягі|яцьвягамі]] і інш.). У IX—XI ст. сфармаваліся супольнасьці [[Крывічы|крывічоў]], [[Дрыгавічы|дрыгавічоў]], [[Радзімічы|радзімічаў]]. Крывічы ўтваралі тры вялікія групы — полацкую, смаленскую і пскоўскую (паводле назваў іх галоўных [[горад|гарадоў]])<ref name="HB-138">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у 6 тамох)|1к}} С. 138.</ref>. Першая згадка пра дзяржаўныя ўтварэньні на тэрыторыі Беларусі датуецца 862 годам, калі паводле паведамленьня летапісе, князь [[Рурык]], які знаходзіўся ў [[Ноўгарад]]зе, раздаў «''мужам сваім, таму — [[Полацак]], таму — Растоў, таму — Белавозера''»{{зноска|Нарысы|1994|Касцюк|80}}. Прыкладна ў гэты час на аснове племянного княжаньня крывічоў-палачанаў склалася буйное [[Полацкае княства]] — самастойная моцная сярэднявечная дзяржава на тэрыторыі Беларусі<ref name="HB-138"/>. Яго насельнікі называюцца крывічамі ў летапісах пад 1127, 1129, 1140 і 1162 гадох, таксама ўжывалася назва палачане. Апроч [[Полацак|Полацку]], да яго належалі гарады: [[Віцебск]], [[Менск]], [[Лукомаль]], [[Браслаў]], [[Заслаўе]], [[Лагойск]], [[Ворша]], [[Копысь]], [[Барысаў]]<ref name="HB-139">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у 6 тамох)|1к}} С. 139.</ref>. Полацкае княства мела ўсе атрыбуты дзяржаўнай самастойнасьці — сувэрэнную ўладу князя і [[веча]], адміністрацыю, сталіцу, войска, грашовую сыстэму і іншае<ref>[[Міхась Чарняўскі|Чарняўскі М.]] Якія беларускія дзяржавы былі ў старажытнасьці // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 3.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 24.</ref>. Адным з такіх атрыбутаў было правядзеньне ўласнай геапалітыкі, якая палягала на супрацьстаяньні агрэсіі [[Кіеўскае княства|Кіеўскага княства]] і ўласнай экспансіі ў бок [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]]<ref>[[Міхась Чарняўскі|Чарняўскі М.]] Якія беларускія дзяржавы былі ў старажытнасьці // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 4.</ref>. У 980 годзе кіеўскі князь [[Уладзімер Сьвятаславіч]] захапіў Полацак, забіў яго гаспадара [[Рагвалод]]а і далучыў Полацкае княства да Кіеўскага. Аднак ужо за князем [[Ізяслаў Уладзімеравіч|Ізяславам]], сынам Уладзімера і [[Рагнеда|Рагнеды]], унукам Рагвалода, Полацак аднавіў сваю незалежнасьць. Найбольшага росквіту Полацкае княства дасягнула ў XI—XII ст. у час княжаньня [[Усяслаў Брачыславіч|Ўсяслава Брачыславіча]] (1044—1101), які збудаваў [[Сафійскі сабор (Полацак)|Сафійскую саборную царкву]]<ref>[[Сяргей Тарасаў|Тарасаў С.]] У якім часе Полацкае княства дасягнула найбольшае велічы // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 6.</ref>. Пазьней яно падзялілася на ўдзельныя княствы — [[Менскае княства|Менскае]], [[Віцебскае княства|Віцебскае]], [[Друцкае княства|Друцкае]], [[Лагойскае княства|Лагойскае]]. [[Файл:Kryž Eŭfrasińni Połackaj. Крыж Эўфрасіньні Полацкай (XIX).jpg|150px|значак|зьлева|[[Крыж Эўфрасіньні Полацкай]]]] [[Файл:Smalensk, Dniapro. Смаленск, Дняпро (1787).jpg|значак|300px|[[Смаленск]]]] У сярэдзіне X ст. на землях дрыгавічоў вылучылася [[Тураўскае княства]], якое прыкладна з 988 году трапіла ў залежнасьць ад Кіева. Звычайна вялікія князі кіеўскія надавалі Тураў сваім трэцім сынам. 3 другой паловы XII ст. Тураўскае княства здабыла незалежнасьць і неўзабаве падзялілася на [[Пінскае княства|Пінскае]], [[Клецкае княства|Клецкае]], [[Слуцкае княства|Слуцкае]], [[Дубровіцкае княства|Дубровіцкае]], [[Капыльскае княства|Капыльскае]] і іншыя ўдзельныя княствы. З канца XI ст. тэрыторыю радзімічаў падзялілі паміж сабой [[Чарнігаўскае княства|Чарнігаўскае]] і [[Смаленскае княства|Смаленскае]] княствы. Палітычнае адасабленьне Смаленску ад Кіева пачалося ў ХІ ст., а ў 1120-я гады тут усталявалася самастойная дынастыя на чале з [[Расьціслаў Мсьціславіч|Расьціславам Мсьціславічам]] (1125—1259). У гэты час Смаленскае княства дасягнула найбольшага пашырэньня, калі ў яго склад увайшлі [[Крычаў]], [[Прапойск]], [[Амсьціслаў]] (пазьней вылучыўся ва ўдзельнае [[Амсьціслаўскае княства]]), а таксама адабраныя ў Менску [[Копысь]] і [[Ворша]]. У XII—XIII стагодзьдзях удзельныя княствы ўзьніклі на землях Верхняга Панямоньня. Найбольш значную ролю адыгрывалі [[Гарадзенскае княства|Гарадзенскае]] і [[Наваградзкае княства|Наваградзкае]] княствы. Грамадзкае разьвіцьцё зямель Беларусі праходзіла аднолькавы шлях зь іншымі [[Усходнеславянскія мовы|ўсходнімі славянамі]], якія ўваходзілі ў склад [[Кіеўская Русь|Русі]]. Тут у X—XII ст. перапляталіся 3 асноўныя сацыяльна-эканамічныя ўклады: [[Першабытнае грамадзтва|грамадзкі]], [[Рабаўладальніцкі лад|рабаўладальніцкі]] і [[Фэадалізм|фэўдальны]], які паступова станавіўся паноўным<ref name="БелЭН-21"/>. У канцы X ст. пачало пашырацца [[хрысьціянства]] паводле [[Бізантыя|бізантыйскага]] абраду. У 992 годзе зьявілася першая [[Полацкая япархія|япархія ў Полацку]], у 1005 годзе — [[Тураўская япархія]], у 1136 годзе — [[Смаленская япархія]]. Аднак элемэнты [[язычніцтва]] ў некаторых мясцовасьцях захоўваліся многія стагодзьдзі. Хрысьціянская царква спрыяла разьвіцьцю беларускае культуры, у тым ліку манумэнтальнага дойлідзтва, малярства, прыкладнога мастацтва, літаратуры<ref name="БелЭН-22">{{Літаратура/БелЭн|3к}} С. 22.</ref>. === Вялікае Княства Літоўскае === {{Асноўны артыкул|Вялікае Княства Літоўскае}} [[Файл:Mindoŭh. Міндоўг (1831) crop.jpg|150px|значак|зьлева|[[Міндоўг]]]] [[Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (A. Alés, 1835).jpg|300px|значак|[[Наваградак]]]] Створаная за часамі ўдзельных княстваў матэрыяльная і духоўная культура стала падмуркам дзяржаваўтваральных працэсаў ў XIII—XIV стагодзьдзях<ref name="ehb387">{{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 387.</ref>. Падобныя працэсы былі праявай і арганічнай часткай мірнага [[балты|балта]]-[[славяне|славянскага]] ўзаемадзеяньня ў біэтнічным рэгіёне верхняга Панямоньня<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 2.</ref>. Пераход балта-славянскага сымбіёзу на новую ступень эвалюцыі адбыўся з прычыны разбурэньня палітычнай сыстэмы Ўсходняй Эўропы (агрэсія [[Інфлянцкі ордэн|Інфлянцкага]] і [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага]] ордэнаў, [[мангола-татарская навала]])<ref name="kraucevic175">{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 175.</ref>. Утварэньне Вялікага Княства Літоўскага дало магчымасьць насельніцтву краю абараніць сваю незалежнасьць і стварыць умовы для далейшага сацыяльнага, палітычнага, эканамічнага і культурнага разьвіцьця. Вялікае Княства Літоўскае з цэнтрам у [[Наваградак|Наваградку]] паўстала каля 1240-х гадоў, калі на запросіны мясцовых баяраў тут пачаў княжыць [[Міндоўг]]. Абарону краю ачоліў наймацнейшы, правераны ў баёх і выправах ваенны правадыр, этнічнае паходжаньне якога ня мела істотнага значэньня, асабліва ў рэгіёне, дзе два этнасы вякамі жылі ўперамешку<ref name="kraucevic175"/>. Да прыходу Міндоўга цэнтар Гарадзенскага княства перасунуўся ў Наваградак, дзе валадарыў князь Ізяслаў, які, хутчэй за ўсё, мірна перадаў уладу й некаторы час браў удзел у выправах Міндоўга на польскія землі. Працэс фармаваньня новай дзяржавы быў даволі працяглым і адбываўся шляхам дынастычных шлюбаў, пагадненьняў (у рэдкіх выпадках захопу) паміж асобнымі княствамі пры захаваньні палёгак, прывілеяў і пэўнага самакіраваньня (паводле прынцыпу «''старыны ня рушыць, навіны ня ўводзіць''»). Упершыню гэты мэханізм быў выкарыстаны ў дачыненьні Полацку ў 1307 годзе па ўваходжаньні Полацкага княства ў склад ВКЛ, хоць да ўваходжаньня княства ў ім і раней кіравалі літоўскія князі ([[Таўцівіл]]). У дачыненьні да Панямоньня прынцып падобнай аўтаноміі невядомы. [[Файл:Giedzimin. Гедзімін (1709).jpg|150px|значак|зьлева|[[Гедзімін]]]] [[Файл:Vilnia. Вільня (1576, 1581).jpg|300px|значак|[[Вільня]]]] Неўзабаве да Вялікага Княства Літоўскага добраахвотна<ref name="ehb387"/> далучылася рэшта ўдзельных княстваў на тэрыторыі сучаснай Беларусі: [[Полацкае княства|Полацак]] — у 1307 годзе; [[Віцебскае княства|Віцебск]] — у 1320 годзе; [[Берасьцейскае княства|Берасьце]], [[Менскае княства|Менск]], [[Тураўскае княства|Тураў і Пінск]] — у 1320—1330-я<ref>{{Літаратура/ЭВКЛ|к}} С. 8.</ref> гады; [[Амсьціслаўскае княства|Амсьціслаў]] — у 1358 годзе. Найбольш пасьпяхова працэсы аб’яднаньня беларускіх зямель праходзілі ў часе княжаньня [[Гедзімін]]а (1316—1341), які перанёс сталіцу дзяржавы з Наваградку ў [[Вільня|Вільню]]. Важным ягоным дасягненьнем было стварэньне незалежнай ад [[Расейская праваслаўная царква|Масквы]] [[Літоўская мітраполія|Літоўскай праваслаўнай мітраполіі]] з цэнтрам у Наваградку. Адначасна Гедзімін паклаў падмурак [[Русь|рускаму]] вэктару палітыкі Вялікага Княства Літоўскага, які разьвіваўся ў наступныя дзесяцігодзьдзі. Значныя тэрытарыяльныя набыткі Вялікае Княства Літоўскае атрымала ў часе княжаньня [[Альгерд]]а (1345—1377). За ім у склад дзяржавы ўвайшлі [[Севершчына|Чарнігаўска-Северская]], [[Падольле|Падольская]], [[Валынь|Валынская]] і [[Кіеўскае княства|Кіеўская]] землі, [[Смаленскае княства]], а таксама [[Жамойць]]<ref name="ehb389">[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Вялікае Княства Літоўскае: Гістарычны нарыс // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 389.</ref>. У выніку, землі сучаснай Беларусі занялі цэнтральнае месца, што забясьпечыла рост іхнай эканомікі, разьвіцьцё культуры, умацаваньне [[беларуская мова|беларускай]] (гістарычнай [[старабеларуская мова|рускай]] або [[літоўская мова|літоўскай]]) мовы як афіцыйнай<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Альгерд // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 223.</ref><ref>[[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] Альгерд // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 105.</ref>. Вялікае значэньня дзеля ўмацаваньня ВКЛ мела перамога над [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскім ордэнам]] у [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай бітве]] 1410 году. За вялікім князем [[Вітаўт]]ам (1392—1430) ВКЛ значна пашырыла сваю тэрыторыю, якая расьцягнулася ад [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] да [[Чорнае мора|Чорнага]] мораў<ref name="БелЭН-22"/>. [[Файл:Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (XVIII).jpg|150px|значак|зьлева|[[Вітаўт Вялікі]]]] [[Файл:Grunvaldzkaja bitva. Грунвальдзкая бітва (1554, 1564).jpg|значак|300px|[[Грунвальдзкая бітва]]]] На лёс беларускіх зямель у ВКЛ значна паўплываў пераход літоўскае знаці ў канцы XIV ст. у [[каталіцтва]]. Вялікі князь [[Ягайла]] (1377—1392) у 1385 годзе пагадзіўся хрысьціць насельніцтва Літвы паводле каталіцкага абраду ў якасьці адной з умоваў атрыманьня трону польскага караля ([[Крэўская унія|Крэўская унія 1385 году]]). Адгэтуль у ВКЛ пачало насьпяваць нутранае напружаньне паміж праваслаўным і каталіцкім насельніцтвам. З часоў прыняцьця [[Гарадзельскі прывілей|Гарадзельскага прывілею 1413 году]] палітычнае становішча ў ВКЛ пачало характарызавацца дамінаваньнем каталіцкае знаці, якая атрымала вынятковае права на заняцьце дзяржаўных пасадаў і тытул паноў. Усходне-славянскія баяры й князі захавалі свае ўдзелы ў ВКЛ, яны падтрымлівалі дзяржаву, спрыялі росту яе магутнасьці, але імкнуліся павялічыць свой уплыў на прыняцьце палітычных пастановаў. Выразьнікам іх інтарэсаў стаў вялікі князь [[Сьвідрыгайла]] (1430—1432), які пачаў раздаваць дзяржаўныя пасады, замкі і воласьці праваслаўным [[русіны (гістарычны этнонім)|рускім]] фэўдалам, што прывяло да працяглай фэўдальнай вайны ([[Грамадзянская вайна ў Вялікім Княстве Літоўскім 1432—1438 гадоў]]). У 1432 годзе Сьвідрыгайла ўцёк у Полацак, дзе беларускія князі й баяры пасадзілі яго на пасад [[Вялікае Княства Рускае|Вялікага Княства Рускага]], такім чынам адбыўся кароткачасовы раскол ВКЛ, і [[Полацак]] на пэўны час стаў сталіцай беларускае дзяржавы. Каталіцкія вярхі ВКЛ пайшлі на кампраміс. Ягайла [[Прывілей 1432 году|прывілеем 1432 году]] і [[Жыгімонт Кейстутавіч]] [[Прывілей 1434 году|прывілеем 1434 году]] ўраўнавалі праваслаўных фэўдалаў у некаторых эканамічных і палітычных правох з каталікамі. За вялікім князем [[Казімер Ягелончык|Казімерам]] (1440—1492) асобным землям (Наваградзкай, Полацкай, Віцебскай, Смаленскай і інш.) пацьверджаныя правы на аўтаномнае кіраваньне. Казімер зацьвердзіў [[Судзебнік Казімера|судзебнік 1468 году]] — першы ўпарадкаваны збор законаў. Па ягонай сьмерці [[Маскоўская дзяржава]] распачала некалькі войнаў з мэтай супрацьстаяць аб’яднаньню земляў Русі вакол Вялікага Княства Літоўскага. У ходзе гэтых войнаў да Маскоўскай дзяржавы ў XV—XVI ст. адышлі некаторыя ўсходнеславянскія землі ВКЛ. Па няўдачах у войнах палітычныя вярхі ВКЛ пачалі залучаць да больш актыўнага кіраваньня дзяржавай буйных праваслаўных фэўдалаў; праваслаўным ужо фактычна не забаранялася займаць найважнейшыя дзяржаўныя пасады. У 1563 годзе юрыдычна скасавалі палажэньне, паводле якога праваслаўныя фэўдалы не маглі засядаць у гаспадарскай радзе. Вялікі ўплыў на дзяржаўныя справы мелі магнаты [[Астроскія]], [[Хадкевічы]], [[Сапегі]], [[Ільлінічы]] і іншыя<ref name="БелЭН-22"/>. [[Файл:Leŭ Sapieha. Леў Сапега (1616).jpg|150px|значак|зьлева|[[Леў Сапега]]]] [[Файл:Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Вялікае Княства Літоўскае (1613).jpg|значак|300пкс|Вялікае Княства Літоўскае ({{мова-la|Magnus Ducatus Lithuania|скарочана}}), 1613 год]] Да сярэдзіны XVI ст. канчаткова аформіўся дзяржаўны лад ВКЛ, асновы якога замацаваныя ў [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1529 году|Статуце Вялікага Княства Літоўскага 1529 году]] і [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|Статуце Вялікага Княства Літоўскага 1566 году]]. Дзяржаўнай мовай ВКЛ была [[старабеларуская мова]]. Кіраўніком дзяржавы лічыўся [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] (гаспадар). Сумесна з [[Рада Вялікага Княства Літоўскага|радай]] ён ажыцьцяўляў найвышэйшы суд. Рада ВКЛ ([[паны-рада]]) узьнікла ў XV ст. як дарадчы орган пры вялікім князю, а да канца XV — пачатку XVI ст. ператварылася ў найвышэйшы орган дзяржаўнае ўлады. З XV ст. на паседжаньні рады запрашаліся прадстаўнікі мясцовых фэўдалаў, г. зн. зьбіраўся [[сойм]]. У 1413 годзе тэрыторыя ВКЛ падзялілася на [[Віленскае ваяводзтва|Віленскае]] й [[Троцкае ваяводзтва|Троцкае]] ваяводзтвы. У пачатку XVI ст. утварыліся [[Полацкае ваяводзтва|Полацкае]], [[Наваградзкае ваяводзтва|Наваградзкае]], [[Смаленскае ваяводзтва|Смаленскае]] й [[Падляскае ваяводзтва|Падляскае]] ваяводзтвы; у выніку адміністрацыйна-тэрытарыяльнае рэформы 1565—1566 гадоў — [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскае]], [[Менскае ваяводзтва|Менскае]], [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскае]] ваяводзтвы, большасьць зь іх былі падзяляліся на паветы ([[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Вялікага Княства Літоўскага]]). [[Шляхта]] атрымала права ўдзельнічаць у [[Павятовы соймік|павятовых сойміках]], дзе выбіраліся паслы (дэпутаты) на [[Сойм Вялікага Княства Літоўскага|вальны сойм]]. Вялікі ўплыў на лёс ВКЛ зрабіла [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкая вайна 1558—1583 гадоў]]<ref name="БелЭН-22"/>. ==== Рэч Паспалітая ==== {{Асноўны артыкул|Рэч Паспалітая}} [[Файл:Horadnia. Горадня (1575).jpg|300px|значак|[[Горадня]]]] [[Файл:Statut Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Статут Вялікага Княства Літоўскага.jpg|міні|150пкс|зьлева|[[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|III Статут ВКЛ]], 1588 г.]] Няўдачы войска Вялікага Княства Літоўскага, у тым ліку заняцьце маскоўскімі войскамі ў 1563 годзе Полацку, падштурхнулі вялікага князя ВКЛ і шляхту да больш цеснага вайсковага і дзяржаўнага зьвязу з [[Польскае Каралеўства (1385—1569)|Польшчай]]. У выніку [[Люблінская унія|Люблінскае уніі 1569 году]] ВКЛ і Каралеўства Польскае аб’ядналіся ў [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыю]] — [[Рэч Паспалітая|Рэч Паспалітую]]. Паводле ўмоваў уніі, ВКЛ захоўвала свае адміністрацыйны апарат, заканадаўства, армію, герб [[Пагоня|Пагоню]], дзяржаўную пячатку. Найвышэйшым органам аб’яднанае дзяржавы стаў агульны сойм, які спачатку зьбіраўся на тэрыторыі Каралеўства Польскага, а зь сярэдзіны XVII ст. кожны трэці сойм склікаўся ў [[Горадня|Горадні]] як сымбаль асобнага становішча ВКЛ. Кіраўніком дзяржавы быў кароль Рэчы Паспалітае, якога абірала шляхта. Адначасна ён быў і вялікім князем ВКЛ. У часе работы Люблінскага сойму землі Ўкраіны адышлі да Польшчы, таму ў 1569 году ВКЛ складалася ў асноўным зь літоўскіх і жамойцкіх зямель. Кароль і вялікі князь [[Стэфан Баторы]] (1576—1586) на чале аб’яднанае арміі вызваліў у 1579 годзе Полацак і перанёс ваенныя дзеяньні на тэрыторыю Масковіі. Пасьпяховае завяршэньне Інфлянцкае вайны паспрыяла ўзмацненьню ролі ВКЛ у Рэчы Паспалітай. Прыняцьце [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|Статуту Вялікага Княства Літоўскага 1588 году]] падкрэсьліла асобае становішча ВКЛ у фэдэрацыйнай дзяржаве з сваім войскам, заканадаўствам, гербам. Скасоўваліся палажэньні уніі, паводле якіх палякі і іншыя замежныя падданыя маглі атрымліваць у ВКЛ зямельныя ўладаньні і адміністрацыйныя пасады<ref name="БелЭН-23">{{Літаратура/БелЭн|3к}} С. 23.</ref>. [[Файл:Jan Karal Chadkievič. Ян Караль Хадкевіч (XVII) (4).jpg|150px|значак|зьлева|[[Ян Караль Хадкевіч]]]] [[Файл:Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Вялікае Княства Літоўскае (T. Lotter, 1770).jpg|міні|300пкс|Вялікае Княства Літоўскае ({{мова-la|Magnus Ducatus Lithuania|скарочана}}), 1770 год]] У 1596 годзе прымаецца [[Берасьцейская унія]], да яе складаньня падштурхнула стварэньне ў Маскоўскай дзяржаве ў 1589 годзе [[Расейская праваслаўная царква|патрыярхату]], які намагаўся падначаліць сабе праваслаўных жыхароў ВКЛ. Паводле ўмоваў уніі, праваслаўная царква ВКЛ прызнавала вяршэнства [[Папа|папы рымскага]], прыняла каталіцкую дагматыку, аднак захавала сваю абраднасьць і асобную арганізацыю. Да канца XVIII ст. да грэка-каталіцкай (уніяцкай) царквы належала каля 80% насельніцтва Беларусі, у асноўным сялянаў. Праваслаўныя, што не прынялі унію, у пачатку XVII ст. стварылі ўласную царкоўную арганізацыю, узаконеную дзяржаўнай уладай<ref name="БелЭН-24">{{Літаратура/БелЭн|3к}} С. 24.</ref>. У выніку [[Вайна Рэчы Паспалітай з Маскоўскай дзяржавай 1609—1618 гадоў|вайны Рэчы Паспалітай з Маскоўскай дзяржавай 1609—1618 гадоў]] да ВКЛ вярнулася [[Смаленскае ваяводзтва|Смаленшчына]]. Катастрафічны ўплыў на гаспадарку і культурнае жыцьцё зрабіла [[вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў]]. Ёй папярэднічала [[Паўстаньне Хмяльніцкага|антыфэўдальная вайна 1647—1651 гадоў]], распачатая ўкраінскімі казакамі. Скарыстаўшы сьмерць караля і вялікага князя [[Уладзіслаў Ваза|Ўладзіслава Вазы]] (1633—1648), казакі ўварваліся на [[Палесьсе]] і ўзначалілі мясцовыя выступленьні. У 1654 годзе маскоўскія войскі занялі ўсходнюю Беларусь да Дзьвіны й Дняпра, у 1655 годзе — большую ейную частку. Паводле ўмоваў [[Андрусаўскае замірэньне|Андрусаўскага замірэньня 1667 году]], якое завяршыла гэтую вайну, беларускія землі засталіся ў Рэчы Паспалітай. Да Маскоўскай дзяржавы адышлі Кіеў, левабярэжная Ўкраіна, Севершчына ды Смаленскае ваяводзтва. Масавае вынішчэньне гарадзкога насельніцтва прывяло да заняпаду гарадоў, умацаваньня ў іх пазыцыяў шляхты і да запаволеньня разьвіцьця капіталістычных дачыненьняў. Па вайне ўзмацнілася [[палянізацыя]], якая ахапіла шырокія колы беларускае шляхты й мяшчанаў. [[Ян Казімер]] (1648—1668) празь няўдачы зрокся стальцу. Наступныя каралі й вялікія князі [[Міхал Вішнявецкі]] (1669—1673) і [[Ян Сабескі]] (1674—1696) ня здолелі прадухіліць рост уплыву шляхты і ўтаймаваць яе свавольствы. Абраны на пасад Рэчы Паспалітай саксонскі [[курфюрст]] [[Аўгуст Моцны]] у час [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікае Паўночнае вайны 1700—1721 гадоў]] выступіў хаўрусьнікам маскоўскага гаспадара [[Пётар I|Пятра I]]. Швэды, якія часткова акупавалі Беларусь, падтрымлівалі свайго стаўленіка на стальцы [[Станіслаў Ляшчынскі|Станіслава Ляшчынскага]]. Ваенныя дзеяньні й нутранае змаганьне шляхецкіх груповак прывялі да заняпаду гаспадаркі, якую здолелі адбудаваць толькі да сярэдзіны XVIII ст. Унутрыпалітычная анархія ў краіне працягвалася, звычайным стаў зрыў працы соймаў праз свавольства шляхты. Рэч Паспалітая пачала трапляць пад палітычны ўплыў суседніх дзяржаваў. Апошні кароль й вялікі князь [[Станіслаў Аўгуст Панятоўскі]] (1764—1795) быў стаўленьнікам маскоўскай гаспадыні [[Кацярына II|Кацярыны II]], але імкнуўся праводзіць незалежную палітыку. Частка дзяржаўных колаў Рэчы Паспалітае ўзяла курс на мадэрнізацыю палітычнага ладу краіны, найперш на ўмацаваньне цэнтральнае ўлады. У 1764 годзе ўтварыліся Вайсковая й Скарбовая камісіі ВКЛ, у 1773 годзе — [[Адукацыйная камісія]], у 1791 годзе — Камісія паліцыі. [[Файл:Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Вялікае Княства Літоўскае (T. Lotter, 1780).jpg|міні|300пкс|Вялікае Княства Літоўскае ({{мова-la|Magnus Ducatus Lithuania|скарочана}}), 1780 год]] [[Файл:Tadevuš Kaściuška. Тадэвуш Касьцюшка (XVIII).jpg|150px|значак|зьлева|[[Тадэвуш Касьцюшка]]]] Разьвіцьцю капіталістычных дачыненьняў перашкаджалі панаваньне магнатаў, нацыянальныя й рэлігійныя супярэчнасьці. Складанае ўнутрыпалітычнае становішча Рэчы Паспалітай імкнуліся выкарыстаць у сваіх інтарэсах Расея, Прусія і Аўстрыя. На іхную карысьць дзейнічалі розныя групоўкі шляхты. У 1786 годзе ўтварылася [[Барская канфэдэрацыя]] — зьвяз шляхты, накіраваны і супраць ўмяшаньня Расеі ў нутраныя справы дзяржавы, і супраць палітычных рэформаў. Разгром канфэдэрацыі расейскімі войскамі прывёў у 1772 годзе да [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу Рэчы Паспалітае]] паміж Расеяй, Прусіяй і Аўстрыяй. Пад уладу Расеі трапілі ўсходнія землі Беларусі з [[Полацак|Полацкам]], [[Віцебск]]ам, [[Магілёў|Магілёвам]], [[Гомель|Гомлем]]. Частка кіроўных колаў бачыла ўратаваньне дзяржавы ў антыфэўдальных рэформах. [[Чатырохгадовы Сойм|Чатырохгадовы сойм 1788—1792 гадоў]] прыняў [[Канстытуцыя 3 траўня 1791 году|Канстытуцыю 3 траўня 1791 году]], паводле якое ўсталяваў апеку дзяржавы над прыгоннымі сялянамі і пашырыў палітычныя правы мяшчанаў, рэарганізаваў і цэнтралізаваў дзяржаўнае кіраваньне. У адказ кансэрватарская шляхта пры дапамозе Расеі стварыла [[Таргавіцкая канфэдэрацыя|Таргавіцкую канфэдэрацыю]], з фармальных запросінаў якой ажыцьцявілася новае ўмяшаньне Расеі. У 1793 годзе адбыўся [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другі падзел Рэчы Паспалітае]], у выніку якога пад уладу Расеі трапілі землі цэнтральнае Беларусі з [[Барысаў|Барысавам]], [[Менск]]ам, [[Слуцак|Слуцкам]], [[Пінск]]ам. Згодніцкая пазыцыя кіроўных колаў Рэчы Паспалітае стала прычынай палітычнага ўздыму, які прывёў да [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]], узначаленага [[Тадэвуш Касьцюшка|Тадэвушам Касьцюшкам]]. Расея накіравала дадатковыя войскі, якія ў шэрагу бітваў здушылі паўстаньне. У выніку [[Трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцяга падзелу Рэчы Паспалітае]] пад уладу Расеі трапілі землі заходняе Беларусі зь Вільняй, Горадняй, Наваградкам, Берасьцем. [[Падляшша]] адышло да Прусіі. Рэч Паспалітая перастала існаваць<ref name="БелЭН-24"/>. === Пад уладай Расейскае імпэрыі === {{Асноўны артыкул|Паўночна-Заходні край|Русіфікацыя Беларусі}} [[Файл:Vilenski ŭniversytet, Pahonia. Віленскі ўнівэрсытэт, Пагоня (1781).jpg|300px|значак|[[Віленскі ўнівэрсытэт]]]] [[Файл:Michał Kleafas Aginski. Міхал Клеафас Агінскі (J. Grassi, 1782-92).jpg|150px|значак|зьлева|[[Міхал Клеафас Агінскі]]]] На [[анэксія|анэксаваных]]<ref>[[Кастусь Тарасаў|Тарасаў К.]] На чыім баку былі беларусы ў вайне 1812 году? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 51.</ref> Расейскай імпэрыяй землях усталёўваўся тэрытарыяльна-адміністрацыйны падзел на расейскі ўзор — паветы, правінцыі, губэрні і генэрал-губэрнатарствы. У 1772 годзе ўтварылася [[Беларускае генэрал-губэрнатарства]] ў складзе 2 губэрняў — [[Пскоўская губэрня|Пскоўскай]] (з 1776 году [[Полацкая губэрня|Полацкай]], потым [[Віцебская губэрня|Віцебскай]]) і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]]. У 1793 годзе ўтварыліся [[Менская губэрня|Менская]], у 1795 — [[Слонімская губэрня|Слонімская]] і [[Віленская губэрня|Віленская]] губэрні. У 1796—1801 гадох тэрыторыя Беларусі ўваходзіла ў [[Беларуская губэрня|Беларускую]], Менскую і [[Літоўская губэрня|Літоўскую губэрні]], якіх у 1801 годзе падзялілі на Віцебскую, Магілёўскую, Менскую, [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскую]] і Віленскую губэрні. У губэрнях ствараліся палаты крымінальнага (дзейнічалі на аснове права Расейскай імпэрыі) і цывільнага (разьвязвалі цывільныя справы паводле нормаў Статуту ВКЛ 1588 году) судоў. Па прыняцьці прысягі на вернасьць маскоўскай гаспадыні [[Кацярына II|Кацярыне II]] шляхта Беларусі атрымала правы і прывілеі расейскага дваранства. Пры гэтым шляхта страціла права абіраць манарха, разьвязваць мясцовыя справы на ваяводзкіх і павятовых сойміках, ствараць канфэдэрацыі дзеля абароны сваіх вольнасьцяў і прывілеяў. Магнатаў пазбавілі права мець уласныя фартэцыі і войска. Праводзілася чыстка шляхецкага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] ([[Разбор шляхты]]). Кацярына II і [[Павал I]] практыкавалі раздачу дзяржаўных зямель з прыгоннымі сялянамі расейскім [[абшарнік]]ам, вайскоўцам і буйным чыноўнікам. На Беларусь пашыралася агульнарасейская сыстэма дзяржаўных падаткаў і павіннасьцяў. Галоўным падаткам стаў падушны, які быў значна цяжэйшы за ранейшы падымны. Сяляне выконвалі паншчыну, плацілі чынш, натуральныя даніны і інш. На мяшчанаў ускладаліся выдаткі на ўтрыманьні выйсковых гарнізонаў, паліцыі, турмаў, гарадзкога магістрату, паштовае службы, навучальных і мэдычных установаў. Цяжкай павіннасьцю для сялянаў і мяшчанаў Беларусі стаў абавязак пастаўляць рэкрутаў на 25-гадовую (з 1834 году — на 20-гадовую, з 1856 году — на 15-гадовую) службу ў войска. Шэраг законаў абмяжоўваў правы [[жыды|жыдоўскага]] насельніцтва: [[мяжа жыдоўскае аселасьці]], падушны падатак і рэкруцкія павіннасьці ўдвая вышэйшыя, чым для хрысьціянаў, кампаніі па прымусовым высяленьні ў гарады й мястэчкі зь сельскае мясцовасьці. [[Урадавы сынод Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўская царква]]) на Беларусі атрымаў дзяржаўны статус, тым часам каталіцкая царква страціла прывілеяванае становішча і трапіла пад кантроль расейскага ўраду. Рымска-каталіцкаму духавенству давалася свабода ў выкананьні рэлігійных абрадаў, але забаранялася схіляць праваслаўных (у тым ліку [[Уніяцкая царква ў Рэчы Паспалітай|тых, што прынялі Берасьцейскую унію]]) да пераходу ў рыма-каталіцтва. Каб заахвоціць далучэньне вернікаў [[уніяцтва|ўніяцкае царквы]] да Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царквы) выкарыстоўваліся агітацыя, прымус, матэрыяльныя ўзнагароды ўніяцкага духавенства<ref name="БелЭН-25">{{Літаратура/БелЭн|3к}} С. 25.</ref>. [[Файл:Kastuś Kalinoŭski. Кастусь Каліноўскі (G. Bonoldi, 1862-63).jpg|150px|значак|зьлева|[[Кастусь Каліноўскі]]]] [[Файл:Miensk, Vysoki Rynak. Менск, Высокі Рынак (Lauvergne, 1840) (2).jpg|300px|значак|[[Менск]]]] Беларуская шляхта ў часе [[Вайна 1812 году|вайны 1812 году]] падтрымала імпэратара [[Францыя|Францыі]] [[Напалеон Банапарт|Напалеона]], маючы спадзеў пры ягонай дапамозе аднавіць ВКЛ і Рэч Паспалітую. 1 ліпеня 1812 году Напалеон падпісаў указ аб утварэньні ВКЛ у складзе Віленскага, Гарадзенскага, Менскага і Беластоцкага дэпартамэнтаў і прызначыў [[Камісія часовага ўраду Вялікага Княства Літоўскага|Часовы ўрад]] з прадстаўнікоў мясцовае шляхты. Галоўнымі ягонымі задачамі былі: мабілізацыя насельніцтва ў францускую армію, яе матэрыяльнае забесьпячэньне, ахова камунікацыў, падтрыманьне парадкаў у тыле і г. д. Напалеон не зрабіў захадаў дзеля ліквідацыі прыгоннага права, таму сярод сялянства ён не атрымаў падтрымкі, якое адказвала на паборы й марадэрства партызанскім рухам<ref name="БелЭН-25"/>. Уплыў [[Француская рэвалюцыя|Францускае рэвалюцыі 1789—1799 гадоў]] і падзеяў 1812 году спрыяў пашырэньню на Беларусі дэмакратычных і нацыянальна-вызвольных ідэяў. У пачатку XIX ст. у [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]] й шэрагу навучальных установаў, у [[Літоўскі асобны корпус|Літоўскім асобным корпусе]] дзейнічалі гурткі мясцовае моладзі, якія выступалі за аднаўленьне Рэчы Паспалітае. Дзейнічалі таварыства [[Таварыства філяматаў|філяматаў]] і [[Таварыства філярэтаў|філярэтаў]], таварыства «[[Вайсковыя сябры]]». У 1830—1831 гадох адбываецца [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнае паўстаньне]], мэтай якога было аднаўленьне дзяржаўнасьці ВКЛ і Рэчы Паспалітай. Па ягоным здушэньні расейскі ўрад узяў курс на паступовае аслабленьне эканамічных і палітычных пазыцыяў шляхты й каталіцкага духавенства. Канфіскоўваліся маёнткі ўдзельнікаў паўстаньня, зачыняліся касьцёлы й кляштары, пробашчы і насельнікі якіх мелі дачыненьне да паўстаньня. Узмацніўся «разбор» шляхты. Больш за 10 тысячаў шляхціцаў вылучылі з дваранскага стану. Справаводзтва ў мясцовых дзяржаўных установах і навучаньне ў школах пераводзілася з польскай на расейскую мову. У 1832 годзе расейскія ўлады зачынілі Віленскі ўнівэрсытэт за ўдзел студэнтаў і выкладчыкаў у паўстаньні і «прапольскі дух» выхаваньня. У студзені 1831 году яны скасавалі дзеяньне Статуту ВКЛ 1588 году ў Віцебскай і Магілёўская, у чэрвені 1840 — у Менскай, Гарадзенскай і Віленскай губэрнях. Узмацніліся рэпрэсіі супраць уніяцкай царквы. 12 лютага 1839 году Сабор вышэйшага ўніяцкага духавенства ў Полацку прыняў акт аб «узьяднаньні» ўніятаў з Урадавым сынодам Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царквой). Узмацнілася залежнасьць праваслаўнай і каталіцкай царквы ад дзяржавы. У 1841—1843 гадох іх перавялі на дзяржаўнае ўтрыманьне<ref name="БелЭН-26">{{Літаратура/БелЭн|3к}} С. 26.</ref>. [[Файл:Congress_Poland_and_Lithuanian_governorates_-_by_Alexander_Voschinin_-_1851_AD.jpg|міні|300пкс|Беларусь на мапе 1851 году. Аўтар — тапограф і картограф Аляксандр Ваўчынін (капітан корпусу тапографаў Расейскай імпэрыі)]] Асновай эканомікі беларускіх земляў у XIX стагодзьдзі заставалася сельская гаспадарка, у якой панавала буйнамаянтковае дваранскае землеўладаньне. Попыт на збожжа ў Заходняй Эўропе стымуляваў абшарнікаў да пашырэньня фальваркаў. Да сярэдзіны XIX ст. 97% абшарніцкіх сялянаў беларускіх земляў знаходзіліся на паншчыне, гэта значыць былі прымацаваныя да панскіх фальваркаў і пазбаўленыя магчымасьці пошукаў іншых заработкаў, перасяленьня ў месты, выяўленьня прадпрымальніцкае ініцыятывы ў сфэры прамысловасьці й гандлю, якую мелі аброчныя сяляне ў цэнтральных губэрнях Расейскай імппэрыі. У 1840—1850 гадох на Беларусі выявіўся крызіс фэўдальна-прыгоньніцкіх дачыненьняў: скарачаліся пасевы, зьніжалася ўраджайнасьць, усё большая колькасьць сялянаў ня здольная была плаціць падаткі й выконваць павіннасьці на карысьць дзяржавы; у банкаўска-крэдытных установах было закладзена каля 70% прыгонных сялянаў: нарастаў антыпрыгоньніцкі рух сялянаў. У 1856—1860 гадох масавыя выступленьні сялянаў адбыліся ў 66 маёнтках, 11 зь іх здушаныя войскамі й паліцыяй. Параза ў [[Крымская вайна|Крымскай вайне 1853—1856 гадоў]] і пагроза сялянскае рэвалюцыі вымусілі маскоўскага гаспадара [[Аляксандар II|Аляксандра II]] распачаць буржуазныя рэформы. 19 лютага 1861 году ён падпісаў Маніфэст і «Палажэньне» аб вызваленьні абшарніцкіх сялянаў ад прыгоннае залежнасьці. У выніку аграрны рэформаў на Беларусі абшарнікі захавалі больш за палову зямлі<ref name="БелЭН-26"/>. [[Файл:Francišak Bahuševič. Францішак Багушэвіч (1880-89).jpg|150px|значак|зьлева|[[Францішак Багушэвіч]]]] [[Файл:Biełarusy. Беларусы (1885).jpg|300px|значак|[[Беларусы]] на этнаграфічнай мапе Эўропы з атлясу «Géographie Militaire» ([[Парыж]], 1885 г.)]] Адбываецца [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнае паўстаньне 1863—1864 гадоў]] супраць расейскага панаваньня і за аднаўленьне Рэчы Паспалітай у межах 1772 году, якое пачалося абвяшчэньнем [[Маніфэст 22 студзеня|Маніфэсту Часовага нацыянальнага ўраду]] 10 студзеня 1863 году. На тэрыторыі колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] паўстаньнем кіраваў [[Кастусь Каліноўскі]], які ачоліў [[Часовы правінцыйны ўрад Літвы і Беларусі]]. Удзельнікі паўстаньня, найперш Кастусь Каліноўскі і яго блізкае кола, карысталіся паролем «''Каго любіш — Люблю Беларусь — То ўзаемна''», вярнулі [[Беларуская мова|беларускую мову]] ва ўрадавае справаводзтва, а таксама выдавалі па-беларуску газэту «[[Мужыцкая праўда]]», праклямацыі і ўлёткі. Гэта прымусіла Нацыянальны ўрад у Варшаве прызнаць гістарычную суб’ектнасьць [[беларусы|беларусаў]] 3 траўня 1863 году ў форме прыняцьця адозвы «Да братоў-беларусаў»<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/31162393.html Каліноўскі быў беларусам. Даказаць адваротнае немагчыма], [[Радыё Свабода]], 22 сакавіка 2021 г.</ref>. Расейскія ўлады здолелі здушыць гэтае выступленьне, яго ўдзельнікаў рэпрэсавалі. Маёнткі датычных да паўстаньня забіраліся ў расейскі дзяржаўны скарб і на льготных умовах прадаваліся выхадцам з цэнтральных расейскіх губэрняў<ref name="БелЭН-26"/>. [[Файл:Biełarusy. Беларусы (J. Karski, 1903).jpg|300пкс|значак|[[Этнічная тэрыторыя беларусаў|Этнаграфічная мапа беларусаў]] (паводле моўнага крытэру), складзеная філёлягам-славістам [[Яўхім Карскі|Яўхімам Карскім]], 1903 г.]] Па рэформе 1861 году паскорылася фармаваньне рабочае клясы. Ідэолягамі й выразьнікамі інтарэсаў сялянаў і іншых дробных вытворцаў Расейская імпэрыі выступалі арганізацыі рэвалюцыйных народнікаў («[[Зямля і воля]]», «[[Народная воля]]»). У 2-й палове 1870 — пачатку 1880-х гадоў народніцкія гурткі існавалі ў Магілёве, Менску, Віцебску, Горадні, Пінску, Горы-Горках, Слуцку, Воршы. пераважна сярод вучнёўскае моладзі, вайскоўцаў, работнікаў. Пад уплывам выданьняў польскае сацыялістычнае партыя «[[Пралетарыят (партыя)|Пралетарыят]]» і расейскае групы «Вызваленьне працы» частка народнікаў Беларусі ў сярэдзіне 1880-х гадоў перайшло на пазыцыі [[марксізм]]у. У 1895—1900 гадох у 23 населеных пунктах Беларсі адбыліся 292 эканамічныя стачкі, у якіх удзельнічала каля 11,5 тысячаў работнікаў. У 1896 годзе ўварыўся [[Рабочы саюз Літвы]], у 1897 годзе — [[Бунд]] (Усеагульны жыдоўскі хаўрус у Літве, Польшчы і Расеі). У 1898 годзе зьезд прадстаўнікоў сацыял-дэмакратычных арганізацыяў Пецярбургу, Масквы, Кіева, [[Екацярынаслаў|Екацярынаслава]] і Бунда, што адбыўся ў Менску, абвясьціў пра ўтварэньне [[Расейская сацыял-дэмакратычная рабочая партыя|Расейскай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі (РСДРП)]]. У пачатку 1900-х гадоў рабочым рухам у гарадох і мястэчках Беларусі кіравалі арганізацыі Бунду. У Горадні й Берасьці ўплыў на рабочых мелі арганізацыі [[Польская сацыялістычная партыя ў Літве|Польскай сацыялістычнай партыі ў Літве (ППС)]]. У 1902—1904 гадох на Беларусі зьявіліся арганізацыі партыі сацыялістаў-рэвалюцыянэраў (ПСР). У 1903 годзе ўтварылася [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларуская сацыялістычная грамада (БСГ)]]. У 1903—1904 гадох узьніклі арганізацыі РСДРП ([[Паўночна-заходні камітэт РСДРП]], [[Палескі камітэт РСДРП]]). Сярод жыдоўскага насельніцтва Беларусі з 1890-х гадоў шырокую агітацыю вялі сіяністы. У часе [[Рэвалюцыя 1905—1907 гадоў у Расеі|рэвалюцыі 1905—1907 гадоў]] на Беларусі завяршылася партыйнае афармленьне 3 палітычных лягераў: рэвалюцыйнага (РСДРП, ПСР, ППС, БСГ, Бунд, паалей-сіяністаў, сіяністаў-сацыялістаў і інш.), лібэральнага (КДП, Хаўрус дасягненьня раўнапраўя жыдоў у Расеі, сіяністы, Канстытуцыйна-каталіцкая партыя Літвы й Беларусі), урадавага (Хаўрус расейскага народу, Саюз 17 кастрычніка). У I Дзяржаўную думу ад 5 заходніх губэрняў абралі 36 дэпутатаў, у тым ліку 29 прыхільнікаў кадэтаў. На выбарах у II Дзяржаўную думу ў 5 заходніх губэрнях перамаглі 2 контрарэвалюцыйныя нацыяналістычныя групоўкі — расейская й польская<ref name="БелЭН-27">{{Літаратура/БелЭн|3к}} С. 27.</ref>. [[Файл:Jan Łucevič (Janka Kupała). Ян Луцэвіч (Янка Купала) (1921).jpg|150px|значак|зьлева|[[Янка Купала]]]] [[Файл:Vilnia, Zavalnaja. Вільня, Завальная (1907).jpg|значак|300пкс|Рэдакцыя [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] на [[Вуліца Завальная (Вільня)|вуліцы Завальнай]] у Вільні, 1907 г.]] Аграрны й палітычны рух сялянаў прымусіў расейскі ўрад прызнаць неабходнасьць рэформаў, вынікам чаго стала [[Сталыпінская аграрная рэформа]]. На выбарах у III Дзяржаўную думу ў 5 заходніх губэрнях чарнасоценцы й акцябрысты заваявалі 29 і 36 месцаў. Каталіцкае насельніцтва Віленскае й Гарадзенскае губэрняў абралі 6 прадстаўнікоў беларуска-польскіх аўтанамістаў («краёўцаў»). З падобнымі вынікамі прайшлі выбары і ў IV Дзяржаўную думу (1912). Чарнасоценна-акцябрысцкія групоўкі і іхныя органы друку адмаўлялі самастойнасьць беларускага этнасу, зьвінавачвалі беларускі нацыянальны рух і ягоную газэту «[[Наша Ніва]]» ў сэпаратызьме. Супраць [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускага нацыянальнага адраджэньня]] выступалі і польскія абшарніцка-клерыкальныя групоўкі. У 1907 годзе амаль усе мясцовыя арганізацыі левых партыяў былі разгромленыя ці вельмі аслабленыя. Сярод меншавікоў і бундаўцаў пашыралася ліквідатарская плынь. Згарнула свае падпольныя структуры БСГ і як партыя часова прыпыніла дзейнасьць. Ейныя кіраўнікі засяродзіліся на легальнай дзейнасьці ў газэце «Наша Ніва» і ўзначалілі беларускі нацыянальна-культурны рух. У 1905—1915 гадох ён прыкметна пашырыўся й набыў міжнародную вядомасьць. Асабліва значныя посьпехі дасягнутыя ў разьвіцьці беларускае літаратуры ([[Янка Купала]], [[Якуб Колас]], [[Цётка]], [[Максім Багдановіч]])<ref name="БелЭН-27"/>. 1 жніўня 1914 году Расейская імпэрыя ўступіла ў вайну зь [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыяй]] ([[Першая сусьветная вайна]]). Беларускія губэрні ў ліку першых перавялі на ваеннае становішча. У выніку наступленьня ([[Сьвянцянскі прарыў]], 1915) нямецкія войскі занялі заходнюю частка Беларусі. Да кастрычніка 1915 году фронт стабілізаваўся на лініі [[Дзьвінск]] — [[Паставы]] — [[Баранавічы]] — [[Пінск]]. Вайна прывяла эканоміку Беларусі да заняпаду. У сельскай мясцовасьці адчуваўся недахоп працоўных рук, скараціліся пасяўныя плошчы, паменшала колькасьць жывёлы. Каля 1/3 прамысловых прадпрыемстваў Беларусі былі эвакуяваныя або дэмантаваныя. Гарады Беларусі перапоўнілі вайскоўцы і ўцекачы<ref name="БелЭН-27"/>. Заняцьце амаль усёй Віленскае, Гарадзенскае і заходняе часткі Менскае губэрняў войскамі Нямецкае імпэрыі, мабілізацыя ў войска, масавае бежанства на ўсход на пэўны час дэзарганізавалі беларускі рух. Беларускі нацыянальна-культурныя арганізацыі распадаліся, спынялася выданьне беларускіх газэтаў і кніг. Частка кіраўнікоў «Нашае Нівы» (браты [[Антон Луцкевіч|Антон]] і [[Іван Луцкевіч]]ы, [[Вацлаў Ластоўскі]] і іншыя) засталіся ў Вільні і ўзначалілі камітэт дапамогі пацярпелым ад вайны. У Вільні дзейнічалі [[Беларуская сацыял-дэмакратычная работніцкая група]], [[Сувязь незалежнасьці і непадзельнасьці Беларусі]]. У якасьці каардынатара беларускага нацыянальнага руху выступаў Цэнтральны саюз беларускіх нацыянальных арганізацыяў на чале зь [[Беларускі народны камітэт|Беларускім народным камітэтам]], пад кіраўніцтвам якога ў 1916—1917 гадох з дазволу уладаў Нямецкае імпэрыі пачалося выданьне школьных падручнікаў, газэты «[[Гоман (1916)|Гоман]]». У 1916 годзе ў Петраградзе зьявіліся штотыднёвыя газэты «[[Дзяньніца]]» й «[[Сьветач (газэта)|Сьветач]]»<ref name="БелЭН-27"/>. === Беларуская Народная Рэспубліка і Беларуская ССР === {{Асноўны артыкул|Беларуская Народная Рэспубліка}} [[Файл:BNR (Ruthienie Blanche) Map 1918.jpg|міні|300пкс|Мапа [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], 1918 г.]] [[Файл:Raman Skirmunt. Раман Скірмунт (1906).jpg|150px|значак|зьлева|[[Раман Скірмунт]]]] [[Першая сусьветная вайна]] паскорыла перамогу [[Лютаўская рэвалюцыя 1917 году ў Расеі|Лютаўскае рэвалюцыі 1917 году ў Расеі]]. У выніку зрынаньня самадзяржаўя ўлада перайшла да [[Часовы ўрад Расеі|Часовага ўраду]]. Паводле прыкладу Петраграду на Беларусі ствараліся Саветы рабочых і салдацкіх дэпутатаў, народная міліцыя. У Менскім Савеце адзначаўся ўплыў бальшавікоў. Па [[Лютаўская рэвалюцыя 1917 году ў Расеі|Лютаўскай рэвалюцыі]] аднавіла сваю дзейнасьць і [[Беларуская сацыялістычная грамада|БСГ]]<ref name="БелЭН-28">{{Літаратура/БелЭн|3к}} С. 28.</ref>. Адначасна ўзьнікла шмат іншых беларускі нацыянальных арганізацыяў і суполак ня толькі на тэрыторыі Беларусі, але і ў гарадох Расеі, дзе было шмат беларусаў-уцекачоў. 25—27 сакавіка 1917 году ў Менску адбыўся [[Зьезд беларускіх нацыянальных арганізацыяў]], які выставіў патрабаваньне дзяржаўнае аўтаноміі для Беларусі ў складзе Расейскае фэдэрацыйнае дэмакратычнае рэспублікі, абвясьціў сябе «найвышэйшай краёвай інстытуцыя» да скліканьня Беларускае краёвае рады (БКР), а сваім выканаўчым органам — [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускі нацыянальны камітэт (БНК)]], якому даручыў падрыхтаваць выбары БКР. Ягоным старшынём абралі [[Раман Скірмунт|Рамана Скірмунта]]. Ён жа ўзначаліў дэлегацыю перамоваў з Часовым урадам у пытаньнях аўтаноміі Беларусі. Але ўрад адмовіўся разьвязваць гэтае пытаньне да Ўстаноўчага сходу. Паводле ініцыятывы БСГ у ліпені 1917 году адбыўся [[Зьезд беларускіх арганізацыяў і партыяў]]. На ім БНК замяніла [[Цэнтральная рада беларускіх арганізацыяў]], рэарганізаваная ў кастрычніку 1917 году ў [[Вялікая беларуская рада|Вялікую беларускую раду (ВБР)]]<ref name="БелЭН-28"/>. 25 кастрычніка 1917 году ў выніку ўзначаленага бальшавікамі ўзброенага паўстаньня ў Петраградзе Часовы ўрад быў скінуты і ўлада перайшла да Савету Народных Камісараў на чале з [[Уладзімер Ленін|Уладзімерам Ульянавым (Леніным)]]. 26 кастрычніка савецкую ўладу абвясьцілі ў Менску. У пачатку лістапада найвышэйшым бальшавіцкім органам улады ў краі стаў Ваенна-рэвалюцыйны камітэт Заходняга фронту. 18—25 лістапада савецкую ўладу прызналі зьезд Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў, III зьезд сялянскіх дэпутатаў Менскае й Віленскае губэрняў і II зьезд арміяў Заходняга фронту. 26 лістапада абраныя зьездамі выканаўчыя камітэты аб’ядналіся і ўтварылі [[Абласны выканаўчы камітэт Саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў Заходняе вобласьці і фронту|Абласны выканаўчы камітэт Саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў Заходняе вобласьці і фронту (Аблвыкамзах)]]. У сьнежні 1917 — студзені 1918 году адбыліся зьезды Саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў Віцебскае й Магілёўскае губэрняў, на якіх завяршылася праца з усталяваньня бальшавіцкае ўлады ў гэтых губэрнях. Аблвыкамзах ігнараваў беларускае нацыянальнае пытаньне й не прызнаваў існаваньня самастойнага беларускага народу<ref name="БелЭН-28"/>. [[Файл:Źmicier Žyłunovič (Ciška Hartny). Зьміцер Жылуновіч (Цішка Гартны) (1910-19) (3).jpg|150px|значак|зьлева|[[Зьміцер Жылуновіч]]]] [[Файл:Biełaruś. Беларусь (1919).jpg|міні|300пкс|Мапа Беларусі ([[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]]), 1919 г.]] У адказ на [[Кастрычніцкі пераварот 1917 году ў Расеі]] ВБР разам з Цэнтральнай беларускай вайсковай радай зьвярнулася з «Граматай да беларускага народу», дзе асудзіла дзейнасьць бальшавікоў. ВБР склікала ў Менску [[Першы Ўсебеларускі кангрэс]] 1917 году. I зьезд прызнаў неабходным стварэньне Беларускае дзяржаўнасьці, не прызнаў улады Аблвыкамзаху, таму на загад яго кіраўнікоў быў разагнаны з выкарыстаньнем вайсковае сілы. Частка дэлегатаў стварыла выканаўчы камітэт, а потым Раду зьезду, якая [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] 25 сакавіка 1918 году абвясьціла Беларусь незалежнай і свабоднай дзяржавай — [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікай (БНР)]]<ref name="БелЭН-28"/>. Ваенна-палітычныя разьлікі Расеі, міжнароднае становішча, дзейнасьць БНР сталі прычынамі фармальнага прызнаньня бальшавіцкімі ўладамі ў Маскве права беларускага народу на нацыянальную дзяржаўнасьць. Выконваючы пастанову ЦК РКП(б), VI Паўночна-Заходняя абласная канфэрэнцыя ў Смаленску пастанавіла аб абвяшчэньні [[БССР|Беларускае Савецкае Сацыялістычнае Рэспублікі (БССР)]] у межах Віцебскае, Гарадзенскае, Магілёўскае, Менскае, беларускіх паветаў Віленскае, Ковенскае і Смаленскае губэрняў. Утварэньне БССР з сталіцай у Менску 1 студзеня 1919 году абвешчанае маніфэстам [[Часовы рабоча-сялянскі савецкі ўрад Беларусі|Часовага рабоча-сялянскага савецкага ўраду Беларусі]]. Паводле патрабаваньня ЦК РКП(б) 27 лютага 1919 году ўтварылася [[ЛітБел|Літоўска-Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка (ЛітБел) ]] з сталіцай у Вільні. Другое абвяшчэньне БССР адбылося 31 ліпеня 1920 году ў Менску<ref name="БелЭН-28"/>. Утварэньне БССР фактычна стала адказам на абвяшчэньне незалежнасьці Беларускае Народнае Рэспублікі, што ад пачатку прызнавалася на афіцыйным узроўні — як зазначаў першы савецкі камісар фінансаў Беларусі [[Ісак Рэйнгольд]] на паседжаньні Цэнтральнага Бюро [[Камуністычная партыя Беларусі|КП(б)Б]] 22 студзеня 1919 году<ref>[[Дзьмітры Гурневіч|Гурневіч Д.]] [https://www.svaboda.org/a/31168020.html «Былі крыкі ў экстазе». (Не)прыдуманае інтэрвію з прэм’ерам БНР Луцкевічам пра 25 сакавіка 1918 году], [[Радыё Свабода]], 25 сакавіка 2021 г.</ref>: {{Цытата| Існаваньне Беларускай Рады змусіла вылучыць Беларускую [Савецкую] Рэспубліку {{арыгінал|ru|Существование Белорусской Рады заставило выдвинуть Белорусскую [Советскую] Республику}} }} У лістападзе — сьнежні 1920 году адбыўся [[Слуцкі збройны чын]], мэтай якога была абарона непадзельнае Беларусі ў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічных межах]], усталяваньне рэспублікі і прызнаньне Беларускай Народнай Рэспублікі, а таксама незалежнасьць ад Польшчы й Расеі. Слуцкі фронт БНР стаў рэальным вайсковым змаганьнем за незалежнасьць, а [[Першы Слуцкі полк|Слуцкая брыгада]] — увасабленьнем волі беларусаў да свае дзяржаўнасьці<ref name="Viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/himn-i-dziejaslovy/29837829.html Чаму дзяржаўным гімнам БНР стаў ваяцкі марш «Мы выйдзем шчыльнымі радамі»?], [[Радыё Свабода]], 23 сакавіка 2019 г.</ref>. Аднак Слуцкае выступленьне, урэшце, здушыла [[Чырвоная армія]]<ref>{{Кніга|аўтар=[[Іван Саверчанка]], [[Зьміцер Санько]].|частка=[https://knihi.com/Ivan_Saviercanka/150_pytanniau_i_adkazau_z_historyi_Bielarusi.html#chapter117 117. Што такое Слуцкі збройны чын]|загаловак=150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|арыгінал=|спасылка=https://knihi.com/Ivan_Saviercanka/150_pytanniau_i_adkazau_z_historyi_Bielarusi.html|адказны=|выданьне=|месца=[[Вільня]]|выдавецтва=[[Наша Будучыня]]|год=2002|старонкі=|старонак=238|сэрыя=|isbn=9986-9229-6-1|наклад=}}</ref>. === Сярэдняя Літва === {{Асноўны артыкул|Сярэдняя Літва}} Рэспубліка [[Сярэдняя Літва]] — дзяржаўна-палітычнае ўтварэньне на тэрыторыі Віленшчыны і Гарадзеншчыны ў 1920—1922 гадах. Рэспубліка зьяўлялася апошняй спробай аднавіць Літву ў гістарычным і канфэдэратыўным сэнсе (таксама плянавалася стварэньне Літвы Верхняй і Літвы Ніжняй). Стварэньне дзяржавы стала магчымым пасьля «Бунту Жалігоўскага» дзякуючы Першай [[Літоўска-беларускія дывізіі|Літоўска-Беларускай дывізіі]] польскай арміі пад кіраўніцтвам уражэнца Ашмяншчыны [[Люцыян Жалігоўскі|Люцыяна Жалігоўскага]]. Базуючыся ў гістарычнай сталіцы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], [[Вільня|Вільні]], дзяржава на працягу 18 месяцаў была [[буфэрная зона|буфэрнай зонай]] паміж [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікай]], ад якой залежала, ды [[Летува|Летувой]], якая сьцьвярджала свае правы на гэтую тэрыторыю<ref name="von Rauch">{{Кніга| first=Georg von |last=Rauch |authorlink=Georg von Rauch | editor=Gerald Onn | title =The Baltic States: Years of Independence – Estonia, Latvia, Lithuania, 1917–40 | year =1974 | pages = 100–102 | chapter =The Early Stages of Independence | chapterurl= https://books.google.com/books?id=emBIdi4LPz8C&pg=PA101 |publisher =C. Hurst & Co| isbn=0-903983-00-1 }}</ref>. Пасьля некаторых затрымак, зьвязаных з пратэстам [[Ліга народаў|Лігі народаў]] (Жэнэва, Швайцарыя), якая плянавала ўвод міжнародных войскаў, 8 студзеня 1922 году адбыліся выбары ў Сойм і тэрыторыя рэспублікі была анэксаваная Польшчай. Люцыян Жалігоўскі пазьней у сваіх мэмуарах, выдадзеных у Лёндане ў 1943 годзе, асудзіў палітыку анэксіі і закрыцьця беларускіх школаў ды адмаўленьня ад канфэдэратыўных плянаў маршалка [[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкага]] польскім «саюзьнікам»<ref>{{Спасылка|url=http://history-belarus.by/images/img-figures/zeligowski/Zeligowski_Zapomnianae-prawdy.pdf|title=Zapomniane prawdy|author=Żeligowski, Lucjan|year=1943|publisher=F. Mildner & Sons|language = pl}}</ref>. {{Цытата|9 кастрычніка 1920 г… заняў Вільню ня польскі генэрал Жалігоўскі, а [[літвін]] Жалігоўскі. Мараю гэтага апошняга было жыць сярод суайчыньнікаў на літоўскай зямлі. Я не вылучаў сярод іх ні палякаў, ні русінаў, ні жмудзінаў. Будучы літвінам, я ніколі не пераставаў быць палякам. Два гэтыя паняцьці зьвязаныя між сабою. Яны ўзаемна дапаўняюць адно другое. | Успаміны Люцыяна Жалігоўскага}} Таксама генэрал захапляўся ідэямі [[панславізм]]у: {{Цытата|Але ня толькі геаграфічна Літва была сэрцам славянства. Была ім маральна. Яна, адна з усіх славянскіх народаў, магла лёгка пагаварыць з усімі. Як з Польшчай, так з Расеяй, так з Украінай. Уклад псыхічны літоўскіх народаў быў як бы створаны, каб прымірыць усіх. У яго ніколі не было варожасьці, ні нацыянальнай, ні рэлігійнай, ні культурнай. | Успаміны Люцыяна Жалігоўскага}} Некалькімі ж дзесягодзьдзямі раней у пратаколе допыту 19-гадовага рэвалюцыянэра 10 сакавіка 1887 году пазначана, што Пілсудзкі казаў:<ref>{{Спасылка|language = be|url = https://euroradio.fm/25-gadou-tamu-bylo-abyaulena-shto-yazep-pilsudski-belarus-fota|title = 25 гадоў таму было аб'яўлена, што Язэп Пілсудскі — беларус (фота)}}</ref> {{Цытата|Завуць мяне Осіп Осіпавіч Пілсудскі; ад роду маю 19 гадоў; паходжаньне і народнасьць дваранін, беларус… | Пратакол допыту Юзэфа Пілсудскага ад 10 сакавіка 1887 г. }} === Беларуская ССР і Заходняя Беларусь === {{Асноўны артыкул|Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка}} [[Файл:Biełaruś. Беларусь (1924).jpg|міні|300пкс|Мапа Беларусі 1924 году з пазначэньнем тагачасных граніцаў БССР і беларускіх тэрыторыяў у межах іншых дзяржаваў]] Тэрыторыя адноўленае БССР складалася толькі з 6 паветаў Менскае губэрні. Паводле [[Рыская мірная дамова|Рыскае мірнае дамовы]] 1921 году да [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшчы]] адышла [[Заходняя Беларусь]]. 30 сьнежня 1922 году ўтварыўся [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік]] (СССР), у які ўвайшла і БССР. Паводле прапановы партыйна-савецкага кіраўніцтва БССР цэнтральныя ўлады згадзіліся ў 1924 і 1926 гадох на [[Узбуйненьне БССР|ўзбуйненьне БССР]] шляхам улучэньне ў яе склад часткі Віцебскае і Гомельскае губэрняў. У 1920-я — пачатку 1930-х гадоў у Беларусі праводзіліся сацыялістычная індустрыялізацыя і масавая калектывізацыя сельскае гаспадаркі, у 1924—1929 гадох праводзілася палітыка [[беларусізацыя|беларусізацыі]]<ref name="БелЭН-28"/>. Цяжкім злачынствам супраць усіх пластоў грамадзтва сталі [[Рэпрэсіі ў БССР|палітычныя рэпрэсіі]], якія набылі сыстэмны характар у пачатку 1930-х гадоў, а найбольшы размах мелі ў 1937—1938 гадох. У выніку [[Паход Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь і Ўкраіну 1939 году|паходу Чырвонае Арміі ў верасьні 1939 году ў Заходнюю Беларусь]] ейную тэрыторыю далучылі да БССР, аднак Віленшчыну перадалі Летуве. Летува атрымала каля 6880 квадратных кілямэтраў (2660 квадратных міляў) тэрыторыі Віленскага краю (у тым ліку Вільню, гістарычнаю сталіцу Вялікага Княства Літоўскага). Сярод жыхароў Вільні, прадстаўнікі сучаснае летувіскае нацыянальнасьці складалі тады ўсяго 3%. Далучэньне земляў ажыцьцяўлялася ў адпаведнасьці з сакрэтным пратаколам да [[Пакт Молатава — Рыбэнтропа|Дамовы аб ненападзе паміж Нямеччынай і СССР]]<ref name="БелЭН-28"/>. У час [[Нямецка-савецкая вайна|нямецка-савецкай вайны]] 1941—1945 гадоў (эпізоду [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]]) на тэрыторыі Беларусі разгарнулася партызанскае і падпольнае змаганьне. Паводле афіцыйных савецкіх зьвестак, у Савецкай Арміі, савецкіх партызанскі фармаваньнях і шэрагах савецкіх падпольнікаў супраць арміі [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] змагалася больш за 1,5 млн жыхароў Беларусі. Вайна нанесла рэспубліцы велізарныя страты. Паводле сучасных ацэнак, загінуў кожны трэці жыхар Беларусі. Рэспубліка страціла больш за палову нацыянальнага багацьця. У 1945 годзе паводле савецка-польскае дамовы аб дзяржаўнай граніцы ад 18 жніўня 1945 году, 17 раёнаў [[Беластоцкая вобласьць|Беластоцкае вобласьці]] з горадам [[Беласток]]ам і 3 раёны Берасьцейскае вобласьці ўлады СССР перадалі ў склад [[Польская Народная Рэспубліка|Польшчы]]<ref name="БелЭН-28"/>. У 1945 годзе Беларусь стала сузаснавальніцай [[ААН]], аднак яе ўдзел ня быў самастойным, а падпарадкоўваўся дэлегацыі [[СССР]]. У 1951 годзе зацьвердзілі [[Сьцяг Беларускай ССР|новы сьцяг БССР]], у 1955 годзе — [[Гімн Беларускай ССР|рэспубліканскі гімн]]<ref name="БелЭН-28"/>. У 1986 годзе Беларусь сталася асноўнай ахвярай [[Чарнобыльская катастрофа|Чарнобыльскае катастрофы]]. === Рэпубліка Беларусь === Сацыяльна-эканамічны крызіс другое паловы 1980 — пачатку 1990-х гадоў спрыяў нарастаньню дэзінтэграцыйных працэсаў у СССР. 27 ліпеня 1990 году Вярхоўны савет БССР прыняў [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі|Дэклярацыю аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі]]. [[Жнівеньскі путч]] у Маскве (19—21 жніўня 1991) і падтрымка яго кіраўніцтвам КПБ паглыбіла крызіс сыстэму ўлады, якая існавала ў той час у Беларусі. 25 жніўня 1991 году Вярхоўны савет БССР прыпыніў дзейнасьць КПБ на тэрыторыі Беларусі. 19 верасьня 1991 году афіцыйную назву Беларускай дзяржавы зьмянілі на Рэспубліку Беларусь. У якасьці дзяржаўных сымбаляў аднавілі [[Беларусы|беларускія]] [[Нацыянальныя сымбалі|нацыянальныя]] герб [[Пагоня|Пагоню]] і [[бел-чырвона-белы сьцяг]]. У сьнежні 1991 году ў выніку дэнансацыі дамовы 1922 году СССР спыніў існаваньне. 8 сьнежня 1991 году лідэры Беларусі ([[Станіслаў Шушкевіч]]), Украіны ([[Леанід Краўчук]]) і Расеі ([[Барыс Ельцын]]) у [[Белавеская пушча|Белавескай пушчы]] падпісалі [[Белавескія пагадненьні|пагадненьне]] аб утварэньні [[Садружнасьць Незалежных Дзяржаваў|Садружнасьці Незалежных Дзяржаваў]]. У 1994 годзе прынялі [[Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь|Канстытуцыю Беларусі]], адбыліся першыя прэзыдэнцкія выбары. Паводле вынікаў другога туру, першым прэзыдэнтам краіны абралі [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнка]]. [[Файл:The hunger strike of deputies to the Supreme Council building, Belarus, 1995.jpg|значак|296пкс|[[Зьбіцьцё дэпутатаў у будынку Вярхоўнага Савету (1995)|Пратэст дэпутатаў]] [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|парлямэнту Беларусі]], {{nowrap|11 красавіка 1995 г.}}]] Актывізацыя прарасейскіх настрояў ва ўладных колах Беларусі адзначалася яшчэ з восені 1993 году, што выявілася ў працы Канстытуцыйнай Камісіі: большасьць яе сябраў выказаліся за тое, каб упамінаньне крыніцаў Беларускай дзяржаўнасьці — ня толькі Вялікага Княства Літоўскага і Беларускай Народнай Рэспублікі, але і Беларускай ССР — выключыць з тэксту [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]. Такую пастанову падтрымала большасьць [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|дэпутацкага корпусу]]<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.</ref>. Увогуле, у 1991—1994 гадох Беларусь была адзінай краінай з былых рэспублік СССР, дзе нацыянальныя палітычныя сілы ня мелі прадстаўніцтва ў міністэрствах і структурах мясцовай выканаўчай улады — фактычна ня мелі доступу да рэальнага кіраваньня дзяржавы<ref name="navumcyk_15.04.2020">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30555697.html Беларусь як унікум. Адказ Прэйгерману], [[Радыё Свабода]], 15 красавіка 2020 г.</ref>. Аднак поўнае аднаўленьне [[Русіфікацыя Беларусі|русіфікацыйнай]] [[Моўная палітыка|моўнай]] і культурнай палітыкі адбылося толькі па ўсталяваньні Лукашэнкам [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарнага рэжыму]], што стала вынікам супадзеньня інтарэсаў уладаў Расеі, якія рэанімавалі [[Імпэрыялізм|імпэрскую ідэю]], і Лукашэнкі, які меў спадзяваньні праз далучэньне Беларусі да Расеі замяніць яе нямоглага прэзыдэнта [[Барыс Ельцын|Барыса Ельцына]]<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 10.</ref>. У 1995 годзе ён правёў [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|рэфэрэндум]], які супярэчыў Канстытуцыі Беларусі і дзейнаму заканадаўству<ref name="МП">[[Міхаіл Пастухоў|Пастухоў М.]] [https://knihi.com/none/Aniamiennie_Z_kroniki_zniscennia_bielaruskaj_movy.html#chapter13 Ці законны рэфэрэндум 1995 году адносна наданьня дзяржаўнага статусу расейскай мове?] // Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы. — Вільня, 2000.</ref><ref name="zapr">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудзкі С.]] [https://web.archive.org/web/20170814200257/http://jivebelarus.net/language/language-defeat-06.html Грамадзкае сьцьвярджэньне беларускай мовы і парушэньні правоў беларускамоўных людзей] // Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы. — Вільня, 2000.</ref><ref name="zapr1">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудзкі С.]] [https://web.archive.org/web/20110722003014/http://arche.bymedia.net/2002-1/zapr102.html Моўная палітыка ў Беларусі ў 1990-я гады] // [[Архэ Пачатак]]. №1 (21), 2002.</ref>, адзначаўся парушэньнем законаў і фальсыфікацыяй вынікаў галасаваньня<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/27734568.html Рэфэрэндум-95 пра сымболіку і мову ня быў легітымным], [[Радыё Свабода]], 12 траўня 2019 г.</ref>. Па рэфэрэндуме, Лукашэнка пазбавіў беларускія [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальныя сымбалі]] бел-чырвона-белы сьцяг і герб Пагоню статусу афіцыйнай дзяржаўнай сымболікі і надаў дзяржаўны статус [[расейская мова|расейскай мове]]. [[Файл:Protest actions in Minsk (Belarus) near Stella, August 16.jpg|значак|296пкс|[[Марш за свабоду (Менск, 2020)|300-тысячны мітынг супраць фальсыфікацыі выбараў, гвалту і беззаконьня]]. Менск, {{nowrap|16 жніўня 2020 г.}}]] Улетку 1996 году 70 дэпутатаў [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 13-га скліканьня|Вярхоўнага Савету]] паставілі подпісы пад [[імпічмэнт]]ам прэзыдэнту з прычыны парушэньня ім Канстытуцыі Беларусі. У адказ Лукашэнка з парушэньнем Канстытуцыі і закону «Аб народным галасаваньні (рэфэрэндуме) у Рэспубліцы Беларусь» правёў 24 лістапада 1996 году [[Рэфэрэндум у Беларусі 1996 году|чарговы рэфэрэндум]], на падставе афіцыйна абвешчаных вынікаў якога разагнаў Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 13-га скліканьня і ўтварыў цалкам падкантрольны [[Нацыянальны сход Рэспублікі Беларусь|Нацыянальны сход]], які стаў найвышэйшым заканадаўчым органам рэжыму ў Беларусі. Адначасна апазыцыю цалкам выціснулі з тэлевізіі і радыё, а апазыцыйным газэтам не давалі друкавацца. У знак пратэсту ў адстаўку падалі прэм’ер-міністар Беларусі, два іншыя міністры і сем судзьдзяў [[Канстытуцыйны суд Рэспублікі Беларусь|Канстытуцыйнага суду]]. У гэтых умовах [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|Злучаныя Штаты]] і [[Эўразьвяз]] адмовіліся прызнаваць легітымнасьць рэфэрэндуму. Тым часам Лукашэнка канцэнтраваў у сваіх руках уладу з дапамогаю ўзмацненьня спэцыяльных службаў, у прыватнасьці [[Камітэт дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусь|КДБ]]. У красавіку 1998 году Лукашэнка стварыў г. зв. «[[Саюз Расеі і Беларусі]]», пазьней абвясьціў пра стварэньне г. зв. «[[Саюзная дзяржава Беларусі і Расеі|Саюзнай дзяржавы Беларусі і Расеі]]». Улады [[Расея|Расеі]] актыўна падтрымлівалі аўтарытарны рэжым у Беларусі ад часоў палітычнай крызы 1996 году, калі Лукашэнку зь іх дапамогай удалося пазьбегнуць імпічмэнту і здабыць абсалютную ўладу ў краіне<ref>[https://www.svaboda.org/a/27138163.html За што Селязьнёў атрымаў ад Лукашэнкі ордэн Скарыны?], [[Радыё Свабода]], 20 ліпеня 2015 г.</ref>. Прэзыдэнцкія выбары з падкантрольнай Лукашэнку працэдурай падліку галасоў праходзілі ў 2001, 2006, 2010 і 2015 гадох. Кожныя зь іх выклікалі пратэсты грамадзянаў Беларусі і крытыку з боку ЗША і краінаў Эўразьвязу — найперш праз працэдуру падліку галасоў, якая дазваляла цалкам фальсыфікаваць вынікі і адкідала ўсякі кантроль за падлікам галасоў для не зьвязаных з рэжымам Лукашэнкі грамадзянаў Беларусі. 8 жніўня 2020 году прайшлі [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2020 году|чарговыя прэзыдэнцкія выбары]], па якіх адбыліся [[Пратэсты ў Беларусі (2020—2021)|масавыя пратэсты супраць іх фальсыфікацыі, гвалту і беззаконьня]]. Пратэсты адзначаліся найбольшай за ўсю гісторыю колькасьцю ўдзельнікаў (у Менску выходзілі сотні тысячаў чалавек, у абласных цэнтрах — дзясяткі, у многіх раённых — тысячы) і праходзілі пад [[беларусы|беларускай]] [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальнай сымболікай]]. У час здушэньня гэтых пратэстаў гвалт рэжыму Лукашэнкі над грамадзянамі Беларусі перайшоў на прынцыпова новы ўзровень, калі ён выявіўся [[Сьпіс загінулых падчас акцыяў пратэсту ў Беларусі (2020)|забойствамі]] і масавымі катаваньнямі, а маштаб рэпрэсіяў у краіне наблізіўся да часоў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскага тэрору]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/30935222.html Партыя БНФ: «Беларусь ня ведала такога маштабу зьверстваў з часоў бальшавіцкага тэрору і нацысцкай акупацыі»], [[Радыё Свабода]], 7 лістапада 2020 г.</ref>. [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну]] 24 лютага 2022 году адкрыта прадэманстравала, што [[Расейская акупацыя Беларусі|Беларусь знаходзіцца пад поўнай акупацыяй]] [[Расея|Расеі]]<ref name="Lichtarovic-24-02-2022"/><ref name="Hurnievic-26-02-2022"/><ref name="Daskievic-25-02-2022"/><ref name="AC-2022"/><ref name="Korsunau-2022"/><ref name="Dubaviec-2022"/>. == Дзяржаўны лад == {{Асноўны артыкул|Дзяржаўны лад Рэспублікі Беларусь}} Беларусь — [[унітарная дзяржава]], форма кіраваньня — [[прэзыдэнцкая рэспубліка]]. Тэрмін для кожнага прэзыдэнту складае пяць гадоў. Паводле [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі 1994 году]], прэзыдэнт [[дэ-юрэ]] можа займаць пасаду ня больш за два тэрміны, аднак у 2004 годзе на падставе афіцыйна абвешчаных вынікаў [[Рэфэрэндум у Беларусі 2004 году|рэфэрэндуму]] [[рэжым Лукашэнкі]] [[дэ-факта]] прыбраў гэтае абмежаваньне<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/3882843.stm Profile: Alexander Lukashenko], [[BBC|BBC News]]</ref>. Першым прэзыдэнтам стаў [[Аляксандар Лукашэнка]], абраны на гэтую пасаду ў другім туры [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 1994 году|выбараў 1994 году]]. У 1996 годзе з ініцыятывы Лукашэнкі прайшоў [[Рэфэрэндум у Беларусі 1996 году|рэфэрэндум]], на падставе афіцыйна абвешчаных вынікаў якога ў Канстытуцыю ўнесьлі шэраг зьменаў, а Лукашэнка павялічыў свой тэрмін на 2 гады, такім чынам наступныя афіцыйныя прэзыдэнцкія выбары адбыліся ў 2001 годзе. Галоўны орган [[Заканадаўчая ўлада|заканадаўчай улады]] — [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь]], ліквідаваны Лукашэнкам на падставе афіцыйна абвешчаных вынікаў рэфэрэндуму 1996 году і заменены на падкантрольны рэжыму [[Нацыянальны сход Рэспублікі Беларусь|Нацыянальны сход]], які складаецца з [[Палата прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь|Палаты прадстаўнікоў]] (ніжняя палата) і [[Савет Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь|Савету Рэспублікі]] (верхняя палата). З улікам таго, што назва «Вярхоўны [[Савет]]» небеларуская і паходзіць ад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]], выказваюцца прапановы вярнуць парлямэнту краіны традыцыйную ад часоў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] назву — [[Сойм]]<ref name="Cajcyc">Чайчыц А. [https://www.svaboda.org/a/28449360.html Карыснае практыкаваньне ад Зянона Пазьняка], [[Радыё Свабода]], 24 красавіка 2017 г.</ref><ref>[http://www.bielarus.net/pdf/Program_Bolnaja_Bielarus_internet.pdf Народная Праграма Вольная Беларусь — гэта праект новай Беларусі]. — Варшава — Нью-Ёрк — Менск: «Беларускія Ведамасьці», 2017. С. 13.</ref>. [[Судовая ўлада]] ажыцьцяўляецца судамі, найвышэйшы судовы орган — [[Вярхоўны суд Рэспублікі Беларусь|Вярхоўны суд]]. Гаспадарчыя спрэчкі паміж прадпрыемствамі, установамі і арганізацыямі разглядае [[Вышэйшы гаспадарчы суд Рэспублікі Беларусь|Вышэйшы гаспадарчы суд]]. Кантроль за канстытуцыйнасьцю нарматыўных актаў у дзяржаве ажыцьцяўляе [[Канстытуцыйны суд Рэспублікі Беларусь|Канстытуцыйны суд]], легітымны склад якога, аднак, разагнаны па рэфэрэндуме 1996 году<ref name="Пастухоў-2021">{{артыкул||дата публікацыі=2021-03-12|загаловак=Канстытуцыя: шматкроць перапісаная і не дзеючая|год=2021|выданьне=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|мова=be|нумар=10 (718)|старонкі=4|дата доступу=2021-03-20|аўтар=[[Міхаіл Пастухоў|Пастухоў М.]], Пульша С.}}</ref>. Нагляд за дакладным і аднастайным выкананьнем законаў ускладаецца на [[Генэральны пракурор Рэспублікі Беларусь|Генэральнага пракурора]]. Кантроль за выкананьнем дзяржаўнага бюджэту і выкарыстаньнем дзяржаўнай уласнасьці ажыцьцяўляе [[Камітэт дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь|Камітэт дзяржаўнага кантролю]]<ref name="BE-12">{{Літаратура/БелЭн|18-2к}} С. 12.</ref>. == Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел == {{Асноўны артыкул|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі}} {| border=0 align=right cellpadding=0 cellspacing=0 style="margin: 0 0 1em 1em; background: transparent; border: 0px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 100%;" |<div style="position: relative">[[Файл:Belarus provinces blank.svg|300пкс|справа]] <div style="position: absolute;left:32px;top:181px">[[Файл:Coat of Arms of Brest Region.svg|17пкс]]</div> <div style="position: absolute;font-size:85%;left:55px;top:180px">[[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейская<br />вобласьць]]</div> <div style="position: absolute;left:38px;top:96px">[[Файл:Coat of Arms of Hrodna Voblasts.svg|20пкс]]</div> <div style="position: absolute;font-size:85%;left:30px;top:120px">[[Гарадзенская вобласьць|Гарадзенская<br />вобласьць]]</div> <div style="position: absolute;left:120px;top:102px">[[Файл:Coat of Arms of Minsk province.svg|20пкс]]</div> <div style="position: absolute;font-size:85%;left:122px;top:125px">[[Менская вобласьць|Менская<br />вобласьць]]</div> <div style="position: absolute;left:178px;top:185px">[[Файл:Coat of arms of Homyel Voblast.svg|20пкс]]</div> <div style="position: absolute;font-size:85%;left:200px;top:185px">[[Гомельская вобласьць|Гомельская<br />вобласьць]]</div> <div style="position: absolute;left:203px;top:105px">[[Файл:Escut Oblast Mohilev.png|20пкс]]</div> <div style="position: absolute;font-size:85%;left:225px;top:105px">[[Магілёўская вобласьць|Магілёўская<br />вобласьць]]</div> <div style="position: absolute;left:138px;top:35px">[[Файл:Coat of Arms of Vitsebsk Voblasts.svg|20пкс]]</div> <div style="position: absolute;font-size:85%;left:162px;top:34px">[[Віцебская вобласьць|Віцебская<br />вобласьць]]</div></div> |} Тэрыторыя Рэспублікі Беларусь падзяляецца на тэрыторыю [[сталіца|сталіцы]] і тэрыторыі [[вобласьць|вобласьцяў]]. Тэрыторыя вобласьці падзяляецца на тэрыторыю [[раён]]аў і гарадоў абласнога падпарадкаваньня. Тэрыторыя раёну падзяляецца на тэрыторыю [[сельсавет]]аў, [[пасёлак|пасёлкаў]] і гарадоў раённага падпарадкаваньня. Беларусь падзяляецца на шэсьць вобласьцяў, якія маюць назву паводле свайго адміністрацыйнага цэнтру. У сваю чаргу гэтыя вобласьці падзяляюцца на 118 раёнаў. Сталіца краіны Менск мае адмысловы статус. Цяперашні адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі фактычна застаўся з часоў [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]]. Адміністрацыйна-тэрытарыльныя адзінкі маюць савецкія небеларускія афіцыйныя назвы, з гэтай прычыны прапануецца вярнуць традыцыйныя ад часоў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] назвы — [[Ваяводзтва|ваяводзтвы]] (замест вобласьцяў), [[павет]]ы (замест раёнаў) і [[Староства (Вялікае Княства Літоўскае)|староствы]] (замест сельсаветаў)<ref name="Cajcyc"/>. З улікам таго, што наяўны падзел забясьпечвае моцную цэнтралізацыю і адміністрацыйна-палітычны кантроль над мясцовай ўладай з боку цэнтральных ворганаў улады, дзеля зьмяншэньня цэнтралізацыі, адміністрацыйнай і бюджэтнай нагрузкі выказваюцца прапановы павялічыць колькасьць адзінак самакіраваньня першага ўзроўню (ваяводзтваў)<ref>[http://www.bielarus.net/pdf/Program_Bolnaja_Bielarus_internet.pdf Народная Праграма Вольная Беларусь — гэта праект новай Беларусі]. — Варшава — Нью-Ёрк — Менск: «Беларускія Ведамасьці», 2017. С. 17.</ref>. == Геаграфія == {{Асноўны артыкул|Геаграфія Беларусі}} === Геаграфічнае становішча === [[Файл:Belarus satellite image MODIS Terra true color 2010-06-29.jpg|міні|300пкс|Беларусь з космасу, чэрвень 2010 г.]] Беларусь знаходзіцца ў цэнтры [[Эўропа|Эўропы]]. Мяжуе з [[Польшча|Польшчаю]] на захадзе, [[Летува|Летувою]] на паўночным захадзе, [[Латвія|Латвіяй]] на поўначы, [[Расея|Расеяй]] на ўсходзе і [[Украіна|Ўкраінай]] на поўдні. Агульная працягласьць [[Дзяржаўная граніца Рэспублікі Беларусь|дзяржаўнай граніцы]] складае 2969 км. Адлегласьць ад Менску да сталіц суседніх дзяржаваў: [[Вільня|Вільні]] — 215 км, [[Рыга|Рыгі]] — 470, [[Варшава|Варшавы]] — 550, [[Кіеў|Кіева]] — 580, [[Масква|Масквы]] — 700 км. Плошча Беларусі — 207,598 тыс. км². Найбольшая працягласьць краіны з захаду на ўсход — 650 км, з поўначы на поўдзень — 560 км. У Эўропе Беларусь паводле плошчы нязначна саступае [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] і [[Румынія|Румыніі]], больш чым у 2,2 разу пераўзыходзіць [[Партугалія|Партугалію]] і [[Вугоршчына|Вугоршчыну]] і прыкладна ў 5 разоў — [[Нідэрлянды]], [[Швайцарыя|Швайцарыю]]. === Рэльеф і карысныя выкапні === {{Асноўны артыкул|Рэльеф Беларусі}} [[Файл:Dzyarzhynskaya Hara 3.jpg|значак|300пкс|На [[Сьвятая (гара)|Сьвятой гары]] (345 м), найвышэйшым пункце Беларусі]] Беларусь знаходзіцца на [[Усходнеэўрапейская раўніна|Ўсходнеэўрапейскай раўніне]]. Тэрыторыя галоўным чынам раўнінная з рэдкімі ўзвышшамі ([[Менскае ўзвышша|Менскае]], [[Наваградзкае ўзвышша|Наваградзкае]], [[Ашмянскае ўзвышша|Ашмянскае]], [[Віцебскае ўзвышша|Віцебскае]] і іншыя), якія разьмяшчаюцца пераважна ў цэнтральнай частцы краіны і складаюць [[Беларуская града|Беларускую граду]]. Найвышэйшы пункт — [[Сьвятая (гара)|Сьвятая гара]], 345 м; найніжэйшы — на рацэ [[Нёман]]е, 90 м над узроўнем мора. Асаблівасьці рэльефу Беларусі вызначаюцца геалягічнай будовай тэрыторыі. Да прыпаднятых частак крышталічнага падмурка прымяркоўваюцца ўзвышшы. Тэрыторыі з глыбокім заляганьнем крышталічнага падмурка звычайна займаюць нізіны. Вызначальным фактарам фармаваньня рэльефу Беларусі сталі [[Ледавік|ледавікі]]. За апошнія 500—600 тыс. гадоў тэрыторыя краіны спазнала ня менш за 5 зьледзяненьняў. На тэрыторыі Беларусі выявілі больш за 5 тысячаў радовішчаў і пакладаў карыстных выкапняў<ref name="BE-12"/>. Сярод іх можна выдзяліць [[нафта|нафту]], [[прыродны газ]], [[жалезная руда|жалезную руду]], [[даляміт]]ы, будаўнічыя матэрыялы — [[жвір]], [[гліна|гліны]], [[пясок]], [[крэйда|крэйду]], [[граніт]], [[торф]], [[сапрапэль]] і іншыя. === Глебы === {{Асноўны артыкул|Глебы Беларусі}} Асаблівасьці геалягічнага мінулага Беларусі, яе рэльефу, клімату, расьліннасці абумовілі складаную будову глебавага покрыва тэрыторыі. Асноўныя глебаўтваральныя пароды адпавядаюць зоне ледавіковай акумуляцыі: азёрна-ледавіковыя, [[Марэна (геалёгія)|марэнавыя]], водна-ледавіковыя адклады, алювіяльныя наносы, [[торф]]. Сярод глебаўтваральных працэсаў пераважаюць дзярновы (пад лугавой травяністай расьліннасьцю), падзолісты (пад лясной расьліннасьцю), балотны (у паніжаных месцах, дзе назапашваецца вільгаць) і іх спалучэньні. З улікам ступені праяўленьня асноўнага глебаўтваральнага працэсу вылучаюцца тыпы глебаў: [[дзярнова-падзолістыя глебы|дзярнова-падзолістыя]], [[Дзярнова-падзолістыя забалочаныя глебы|дзярнова-падзолістыя забалочаныя]], [[тарфяна-балотныя глебы|тарфяна-балотныя]], [[абалонавыя глебы|абалонавыя]], [[дзярнова-карбанатныя глебы|дзярнова-карбанатныя]], [[Дзярновыя і дзярнова-карбанатныя забалочаныя глебы|дзярновыя і дзярнова-карбанатныя забалочаныя]]. Паводле мэханічнага складу адрозьніваюць гліністыя, сугліністыя, супясковыя, пясковыя і тарфяныя глебы. === Клімат === {{Асноўны артыкул|Клімат Беларусі}} [[Файл:Паміж ноччу і днём.jpg|значак|300пкс|Краявід Беларусі ўлетку]] [[Файл:Печерский лесопарк — Прекрасная зима.jpg|300px|значак|Краявід Беларусі ўзімку]] Беларусь мае [[Мерны клімат|мерны]] [[кантынэнтальны клімат]], бо месьціцца ў мерным пасе на шляху заходніх паветраных масаў з [[Атлянтычны акіян|Атлянтычнага акіяну]]. У роўнадзеньні 21 сакавіка і 23 верасьня вышыня сонца роўная 90° і 23,5°. Гадавая сумарная [[радыяцыя]] ў Беларусі складала 3500 мэга[[Джоўль|джоўляў]]/м² на поўначы і 4100 мэгаджоўляў/м² на поўначы (85—97 кіля[[калёрыя]]ў/см). У [[Ліпень|ліпені]], які ёсьць найцяплейшым месяцам, сумарная радыяцыя 9-кратна большая, чым у найхаладнейшым месяцы — [[Студзень|студзені]]. Улетку пераважае наўпроставая сонечная радыяцыя, што складае 52% ад сумарнай. Узімку — расьсеяная радыяцыя, што складае 70% ад сумарнай. Гадавая расьсеяная радыяцыя розьнілася ад 2100 мэгаджоўляў/м² на поўдні да 1900 мэгаджоўляў/м² на поўначы. Сярэднегадавая працягласьць сонечнага зьзяньня вагалася ад 73 дзён на поўначы да 78 на поўдні. Найбольшая яго працягласьць назіралася ў чэрвені (11—12 дзён), найменшая — у сьнежні (25-30 гадзінаў). На цёплае паўгодзьдзе прыпадала каля 80% гадавой працягласьці сонечнага зьзяньня. Гадавая сума [[Фотасынтэз|фотасынтэтычнаактыўнай]] радыяцыі, 1% якой спажывалі [[зялёныя расьліны]], складала да 1900 мэгаджоўляў/м² на поўначы да 2200 мэгаджоўляў/м² на поўдні. Дадатны радыяцыйны балянс краіны складаў 1500—1800 мэгаджоўляў/м² у сярэднім за год і паступова нарастаў з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад<ref name="г">{{Кніга|аўтар=[[Павал Каўрыга]].|частка=Клімат|загаловак=[[Беларуская энцыкляпэдыя]] ў 18 тамах|арыгінал=|спасылка=http://knihi.com/none/Bielaruskaja_encyklapiedyja_djvu.zip.html|адказны=гал.рэд. [[Генадзь Пашкоў]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі]]|год=2004|том=[http://files.knihi.com/Knihi/Store1/Slounik/Bielaruskaja_encyklapedyja.djvu.zip/Bielaruskaja_encyklapedyja.18-2.djvu 18. Кн. 2: Рэспубліка Беларусь]|старонкі=40-43|старонак=760|сэрыя=|isbn=985-11-0295-4|наклад=10 000}}</ref>. Цягам году над Беларусьсю пераважаюць заходнія вятры, якія пераносяць марское атлянтычнае паветра, разам зь якім перамяшчаюцца [[цыклён]]ы. Узімку пануюць паўднёва-заходнія і заходнія вятры. Паступленьне цыклёнаў зімой вядзе да павышэньня [[Вільготнасьць паветра|вільготнасьці]] і воблачнасьці, што выклікае [[Адліга|адлігу]] і туманы. Пранікненьне кантынэнтальнага паветра мерных шыротаў прыносіць марознае надвор’е з паніжэньнем сярэднесодневай тэмпэратуры да −10—15 [[°C]]. Звычайна арктычнае паветра ўрываецца пасьля адлігі, што выклікае рэзкае пахаладаньне з парывістым ветрам. Морскае арктычнае паветра стварае воблачнае надвор’е, а кантынэнтальнае з усходняй [[Арктыка|Арктыкі]] — яснае, што паніжае тэмпэратуру паветра да −40&nbsp;°C. Улетку пераважаюць паўночна-заходнія і заходнія вятры. Арктычнае паветра праграецца ў ніжніх слаях і выклікае працяглыя [[Засуха|засухі]]. На паўднёвым усходзе пераважае трапічнае паветра, што пры руху на поўнач абумоўлівае рэзкае пацяпленьне і вылікае засушлівае надвор’е ўлетку да 38&nbsp;°C і адлігу ўзімку. Сярэднегадавая хуткасьць ветру складае 3,5—4 м/с на раўнінах і ўзвышшах, 3—3,5 м/с у [[нізіна]]х і далінах рэк. Увосень і ўзімку праз цыклёны хуткасьць ветру павялічваецца, а ўвесну і ўлетку памяншаецца на 0,5 м/с. Сярэднегадавая тэмпэратура для ўсёй Беларусі складала 5,8&nbsp;°C. Сярэднегадавая ізатэрма вагаецца ад 7&nbsp;°C у Берасьцейскай вобласьці да 4,5&nbsp;°C у Віцебскай. У асобныя гады сярэдняя тэмпэратура сягае ад 4,5—5&nbsp;°C да 7—9,5&nbsp;°C. Працягласьць цёплага пэрыяду году з тэмпэратурай вышэйшай за 0&nbsp;°C складае 250—260 дзён на паўднёвым захадзе і 220—230 на паўночным усходзе. У ліпені сярэднямесячная тэмпэратура вагаецца ад 17,5&nbsp;°C на поўначы да 19&nbsp;°C на поўдні. Адхіленьні ад звычайнай тэмпэратуры можа складаць 3—4&nbsp;°C. Найбольшая тэмпэратура расьце ад 35&nbsp;°C у Віцебску да 38&nbsp;°C у Гомлі. У студзені сярэдняя тэмпэратура складала −6,7&nbsp;°C са зьмяненьнем ад −4,5&nbsp;°C на паўднёвым захадзе да −8&nbsp;°C на паўночным усходзе. На захадзе звычайна цяплей амаль на 2&nbsp;°C, чым на ўсходзе празь пераважнае ўзьдзеяньне атлянтычнага паветра. Адхіленьні тэмпэратуры могуць дасягаць 3—6&nbsp;°C. Найменшыя тэмпэратуры зьмяняліся ад −41&nbsp;°C у Віцебску да −35&nbsp;°C у Гомлі<ref name="г"/>. У гадавым ходзе найбольш пругкасьці вадзяной пары прыпадае на ліпень — 14-15 гэкта[[Паскаль (адзінка вымярэньня)|паскаляў]] (ГПа), найменш на студзень — 3-4 ГПа. Узімку пругкасьць складае ад 3,5 ГПа на поўначы да 4 ГПа на поўдні. Улетку — ад 14,5 ГПа да 15 ГПа. На марэнных узвышшах пругкасьць меншая на 0,5—1 ГПа, чым на раўнінах. Сярэднегадавая вільготнасьць складала каля 80%. Найбольшая ў сьнежні-студзені — каля 90%. Найменшая ў траўні-чэрвені — 65%. Павялічаная на 3—5% вільготнасьць адзначалася каля вадаёмаў, на балотах, у лясах і на ўзвышшах. У сухія летнія дні віготнасьць апускалася менш за 30%. У сярэднім налічвалася 5—7 сухіх дзён на поўначы і ўзвышшах і 13—17 на поўдні. Часам іх лік дасягаў 20—40 за год. Больш за ўсё сухіх дзён назіралася ў траўні. На поўначы і ўсходзе налічвалася 136—145 дзён зь вільготнасьцю звыш 80% за год, на поўдні і паўднёвым захадзе — 107—113. На ўзвышшах налічвалася да 152 вільготных дзён за год. Узімку было больш вільготных дзён, чым улетку. У сьнежні налічвалася 23—27 вільготных дзён. У траўні 2-4 такіх дні. Высокая вільготнасьць спрыяла [[туман]]ам, што часьцей узьнікалі ў замкнёных катлавінах, на балотах і азёрах. За год здаралася ад 35 да 100 дзён з туманам. На Менскім і [[Наваградзкае ўзвышша|Наваградзкім узвышшах]] 65—100 такіх дзён. Звыш 60% дзён з туманамі адбывалася ў халодную пару году з кастрычніка па [[сакавік]]. Пахмурных дзён налічвалася ад 135 на паўднёвым усходзе да 175 на паўночным захадзе. Узімку верагоднасьць пахмурнага неба складала 80—85%. У сьнежні ў сярэднім 21—23 дні бяз сонечнага надвор’я. У цёплую пару году воблачнасьць складала да 45—55%. У сярэднім за год у Беларусі выпадала звыш 600—700 мм. Марэнныя ўзвышшы сярэдзіннай Беларусі атрымлівалі звыш 650—700 мм. На Наваградзкім узвышшы выпадала 769 мм ападкаў, што было найбольшым паказьнікам у Беларусі. На нізінах выпадала 600—650 мм. Адхіленьні ад сярэднегадавой нормы складалі 100—200 мм ападкаў. Найбольш ападкаў выпадала ў [[Васілевічы|Васілевічах]] — 1115 мм, найменш у [[Брагін]]е — 298 мм. На цёплую пару з [[красавік]]а па кастрычнік прыпадала каля 70% ападкаў за год. У гадавым ходзе найбольш ападкаў выпадала ў ліпені — 75—95 мм, найменш у лютым — 30-40 мм. У цёплую пару пераважалі [[Залева|залевы]], якія перавышалі сярэднемесячныя ападкі ў 2—3 разы. Найбольшы ўлічаны ўзровень быў у жніўні ў [[Пружаны|Пружанах]] — 329 мм. Часам улетку ападкі адсутнічаюць да месяца. Лік дзён з ападкамі складаў ад 193—195 на паўночным захадзе да 145 на паўднёвым усходзе. У сярэднім кожны другі-трэці дзень з ападкамі. Зрэдку за дзень выпадае месячная норма ападкаў. Найбольшы содневы лік атмасфэрнай вільгаці адзначылі ў ліпені 1973 году на станцыі [[Слаўнае (Віцебская вобласьць)|Слаўнае]] [[Талачынскі раён|Талачынскага раёну]] (Віцебская вобласьць). У халодную пару зь лістапада па сакавік утвараецца [[Сьнег|сьнегавое]] покрыва, якое ляжыць ад 75 дзён на паўднёвым захадзе да 125 на паўночным усходзе. Часам выпадзеньне сьнегу адзначаецца ў кастрычніку. Устойлівае сьнегавое покрыва ўсталёўваецца ў сьнежні. Яго разбурэньне назіраецца ў пачатку сакавіка на паўднёвым захадзе (ПдЗ) і пры канцы сакавіка на паўночным усходзе (ПнУ). Найбольшая сярэдняя вышыня сьнегу складае ад 15 см на ПдЗ да звыш 30 см на ПнУ. У цёплыя маласьнегавыя зімы вышыня сьнегу ўдвая меншая. Запас вады ў сьнегавым покрыве складае ад 30-40 мм на ПдЗ да 80-100 мм на ўсходзе ПнУ<ref name="г"/>. === Водныя багацьці === {{Асноўны артыкул|Рэкі Беларусі|Азёры Беларусі}} [[Файл:Narač - 2.jpg|міні|300пкс|[[Нарач]] — найбольшае возера Беларусі]] Тэрыторыя Беларусі знаходзіцца ў басэйне [[Чорнае мора|Чорнага]] (58% тэрыторыі) і [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] (42%) мораў<ref name="BE-16">{{Літаратура/БелЭн|18-2к}} С. 16.</ref>. Агульная даўжыня 20,8 тысячаў рэк краіны складае 90,6 тыс. кілямэтраў. 7 рэк маюць даўжыню звыш 500 км: [[Бярэзіна]], [[Вяльля]], [[Дзьвіна]], [[Дняпро]], [[Нёман]], [[Прыпяць]] і [[Сож]]. Шэсьць зь іх, апроч Бярэзіны, ёсьць церазьмежнымі. Агульны аб’ём воднага сьцёку рэк — 57,9 млрд кубічных мэтраў у сярэднім у год. Азёраў каля 11 тыс., 75% зь іх з плошчай люстэрка да 0,1 км². Найбольшае [[возера]] — [[Нарач]] (плошча 79,6 км²), найглыбейшае — [[Доўгае возера (Глыбоцкі раён)|Доўгае]] (53,6 м). Агульны аб’ём вады ў азёрах плошчай больш за 1 км² складае 6—7 млрд м³. Найбольшы аб’ём вады ў азёрах [[вадазбор]]аў рэк Дзьвіны (72% усіх запасаў) і Нёмана (20%)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Рэкі і азёры Беларусі|спасылка=http://news.belta.by/by/news/infographics?i_id=1347|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=14 сакавіка 2013|дата доступу=19 сакавіка 2013}}</ref>. Таксама краіна багатая на балоты, найбольшая колькасьць якіх знаходзіцца на [[Палесьсе|Палесьсі]]. === Расьліннасьць і жывёльны сьвет === [[Файл:Zubr BPN 02.jpg|150px|значак|зьлева|[[Зубар]] — жывёла-сымбаль Беларусі]] [[Файл:Восень у Белавескай пушчы.jpg|міні|300пкс|[[Белавеская пушча]], аб'ект [[Сусьветная спадчына ЮНЭСКО|Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО]]]] На 21 сакавіка 2013 году амаль 40% плошчы Беларусі займаў [[лес]], агульная плошча якога складала 9,5 мільёну [[гектар]]аў. Запас [[Драўніна|драўніны]] складаў 1,6 млрд кубічных мэтраў. Паводле мэтавага прызначэньня лясы падзяляліся на: эксплюатацыйныя (49%), аздараўленчыя (17%), вадаахоўныя (16%), прыродаахоўныя (14%) і ахоўныя (4%). Налічвалася 107 відаў дзікарослых [[дрэва]]ў і 1,5 тыс. увезеных зь іншых краёў, сярод іх — 28 мясцовых відаў дрэваў, каля 60 відаў [[хмызьняк]]оў, 15 — паўхмызьнякоў і 8 — хмызьнячкоў<ref>{{Спасылка|аўтар =[[Канстанцін Карнялюк]]| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі =9 лютага 2011| url =http://zil.mogved.by/content/my-tut-dushoj-chysceem/stati| копія = | загаловак =Мы тут душой чысьцеем| фармат = | назва праекту = | выдавец =[[Газэта]] «[[Зямля і людзі]]»| дата = 25 студзеня 2013 | мова = | камэнтар = }}</ref>. Пераважнымі пародамі былі: хвойныя (60%; [[Хвоя звычайная|хвоя]] ды [[елка]]), мяккалістыя (36,5%; [[асіна]], [[бяроза (дрэва)|бяроза]] і [[вольха]]) і цьвёрдалістыя (3,5%; [[дуб]]). Іншыя важныя лесаўтваральныя пароды: [[ясень]], [[ліпа]], [[клён (род)|клён]] і [[граб]]. Найбольш пашыраныя ўвезеныя віды дрэваў: [[Лістоўніца|лістоўніцы]] сыбірская і эўрапейская, хвоі Банкса, Мурэя і Веймутава, [[паўночны дуб]], [[таполя|таполі]] пірамідальная, ляўралістая і бальзамічная. 70% плошчы займае прыродная расьліннасьць, што налічвае 12 тыс. відаў. Звыш 200 відаў ахоўваецца дзяржавай. У гадавальніках лясных гаспадарак за год вырошчваецца звыш 280 відаў [[расьліна]]ў, больш за 310 млн лясных высадкаў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Лясы Беларусі|спасылка=http://news.belta.by/by/news/infographics?i_id=1351|выдавец=[[БелТА]]|дата публікацыі=21 сакавіка 2013|дата доступу=27 сакавіка 2013}}</ref>. [[Файл:Cornflowers Centaurea cyanus.jpg|150px|значак|зьлева|[[Валошка]] — кветка-сымбаль Беларусі]] [[Файл:XN Ciconia ciconia 86.jpg|300пкс|значак|[[Белы бусел]] — птушка-сымбаль Беларусі]] Жывёльны сьвет налічвае 457 відаў [[Хрыбетныя|хрыбетных]] (у тым ліку 73 віды [[сысун]]оў, 290 відаў [[Птушкі|птушак]], каля 60 відаў [[Рыбы|рыб]]) і больш за 20 тысячаў [[Бесхрыбетныя|бесхрыбетных]] [[жывёла]]ў. Гаспадарчае значэньне маюць прамыслова-паляўнічыя віды жывёлаў — [[Звычайная лісіца|лісіца]], [[Лясная куніца|куніца]], [[Трусы|трус]], [[выдра]], [[Тхор лясны|тхор]], [[гарнастай]], [[лось]] і [[дзік]]. 17 відаў сысуноў, 72 віды птушак, 4 віды [[Земнаводныя|земнаводных]], 10 відаў рыб, 72 віды [[Вусякі|вусякоў]] — улучаныя ў [[Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь|чырвоную кнігу Беларусі]]. Для іх аховы ў месцах расьсяленьня існуюць дзяржаўныя запаведнікі і заказьнікі. У студзені 2011 году 1459 сяброў [[Грамадзкае аб’яднаньне|грамадзкага аб’яднаньня]] «[[Ахова птушак Бацькаўшчыны]]» налічылі ў краіне 39 882 птахі 58 відаў, што засталіся зімаваць<ref>{{Артыкул|аўтар=Сяргей Куркач.|загаловак=Каля 40 тысяч птушак маразоў не баяцца|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=75755|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=[[газэта]]|год=12 сакавіка 2011|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2011-03-12 46 (26910)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/75720/12sak-3.indd.pdf 3]|issn=1990-763x}}</ref>. === Экалёгія === Беларусь больш за іншыя краіны пацярпела ад [[Чарнобыльская катастрофа|аварыі на Чарнобыльскай АЭС]]. Кірунак ветру ў першыя дні і тыдні па аварыі абумовіў тое, што з усяго аб’ёму [[цэз]]у-137, які выпаў ў Эўропе, каля 70 % прыпала на тэрыторыю Беларусі. На пачатак 2016 году на забруджаных тэрыторыях знаходзіцца 2371 населены пункт (зь іх 28 местаў і мястэчак), дзе пражывае 1141,8 тысячы чалавек (12% насельніцтва Беларусі)<ref>[http://www.svaboda.org/content/article/27691336.html 12% беларусаў жывуць на радыяцыйна забруджаных тэрыторыях], [[Радыё Свабода]], 22 красавіка 2016 г.</ref>. == Насельніцтва == {{Асноўны артыкул|Насельніцтва Беларусі}} === Дэмаграфія === [[Файл:Belarus population.svg|міні|300пкс|Зьмяненьне колькасьці насельніцтва Беларусі ў 1960—2017 гг.]] Колькасьць насельніцтва Беларусі на 1 кастрычніка 2019 году склала 9 413 446 чалавек<ref name="nn2019"/>. Пры гэтым у параўнаньні з уліковымі зьвесткамі колькасьць насельніцтва меншая на {{лік|41000}} чалавек. Аднак, паводле спэцыялістаў, да гэтага прычынілася памяншэньне наяўнага насельніцтва за кошт павелічэньня колькасьці мігрантаў. Сапраўдная колькасьць жыхароў зьмяняецца, бо колькасьць мігрантаў зьніжаецца, але яны не паведамляюць пра свой ад’езд у міліцыю. Таксама значны ўнёсак у станоўчы дэмаграфічны балянс зрабіў [[міграцыя|міграцыйны]] прырост, які за 2014 год склаў 15,7 тысячаў чалавек, даволі вялікі адсотак зь іх склалі грамадзяне [[Украіна|Ўкраіны]], якія пакінулі месца свайго жыхарства з прычыны [[Антытэрарыстычная апэрацыя ва Ўкраіне|ваенных дзеяньняў]]<ref name="nasielnictwa-naviny">[http://naviny.by/rubrics/society/2015/01/26/ic_articles_116_188082/ Население Беларуси прибавляет второй год подряд], [[Naviny.by]], 26 студзеня 2015 г.</ref>. Сумарны каэфіцыент нараджальнасьці ў Беларусі складае 1,7 на адну жанчыну. У апошні час назіраецца павелічэньне сумарнага [[каэфіцыент нараджальнасьці|каэфіцыенту нараджальнасьці]]. Аднак, як і раней, ён не забясьпечвае ў краіне ўзроўню простага ўзнаўленьня насельніцтва. Сталіца Беларусі [[Менск]] — найбуйнейшы горад, насельніцтва якога на ліпень 2015 году складала 1,938 млн чалавек<ref>[https://web.archive.org/web/20150730173731/http://blr.belta.by/all_news/society/Belarus-pa-kolkasts-naselntstva-zajmae-16-e-mestsa--Erope--5-e---u-SND_i_81591.html Беларусь па колькасці насельніцтва займае 16-е месца ў Еўропе і 5-е — у СНД], [[БЕЛТА]]</ref>. Такім чынам у галоўным горадзе краіны пражывае 20,4% ад агульнай колькасьці насельніцтва. Сярод вобласьцяў лідыруе [[Гомельская вобласьць]], дзе пражывае амаль кожны сёмы жыхар, а [[Гомель]] зьяўляецца другім паводле велічыні горадам у краіне, у ім на 2014 год налічвалася 512 тысячаў чалавек. Іншыя буйныя гарады: [[Магілёў]] (371 тыс.), [[Віцебск]] (363 тыс.), [[Горадня]] (357 тыс.) і [[Берасьце]] (331 тыс.). Да гарадоў, у якіх пражываюць больш за 100 тысячаў чалавек, належаць [[Бабруйск]], [[Баранавічы]], [[Барысаў]], [[Пінск]], [[Ворша]], [[Мазыр]], [[Салігорск]] і [[Наваполацак]]<ref>[http://www.belta.by/ru/all_news/society/Chislennost-naselenija-prevyshaet-100-tys-chelovek-v-14-gorodax-Belarusi_i_674382.html Численность населения превышает 100 тыс. человек в 14 городах Беларуси], [[БЕЛТА]]</ref>. Паводле этнічнага складу пераважаюць [[беларусы]], якія складаюць 83,7% ад агульнай колькасьці насельніцтва Беларусі<ref name="belstat-perapis" />. Наступнымі найбуйнейшымі этнічнымі групамі зьяўляюцца [[расейцы]] (8,3%), [[палякі]] (3,1%) і [[украінцы|ўкраінцы]] (1,7%)<ref name="belstat-perapis" />. Шчыльнасьць насельніцтва складае каля 50 чалавек на квадратны кілямэтар. 70% ад агульнай колькасьці насельніцтва канцэнтруецца ў гарадзкіх раёнах. === Рэлігія === {{Асноўны артыкул|Рэлігія ў Беларусі|Канфэсійная гісторыя Беларусі}} [[Файл:Połacak, Eŭfrasińnia Połackaja. Полацак, Эўфрасіньня Полацкая (1600).jpg|150px|значак|зьлева|[[Эўфрасіньня Полацкая]] — нябесная заступніца Беларусі]] [[Файл:Сафійскі сабор.jpg|значак|300пкс|[[Сафійскі сабор (Полацак)|Полацкі Сафійскі сабор]] (XI ст.) — найстарэйшая [[Хрысьціянства|хрысьціянская]] царква Беларусі]] Паводле ацэнак, 60—70 % жыхароў Беларусі лічаць сябе праваслаўнымі, 15—20 % — рыма-каталікамі, 5—10 % — пратэстантамі, грэка-каталікамі (уніятамі). Праз савецкае змаганьне з рэлігіяй у краіне пашырыўся [[атэізм]]. У старажытнасьці насельніцтва Беларусі было [[Язычніцтва|язычніцкім]]. У Х—ХІ стагодзьдзях пачало пашырацца [[хрысьціянства]]. Адным зь першых місіянэраў быў ісляндзкі вандроўнік [[Торвальд]]<ref>[[Сяргей Тарасаў|Тарасаў С.]] Калі прыйшло на Беларусь хрысціянства // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 4.</ref>. Першая [[Полацкая япархія|хрысьціянская япархія]] зьявілася ў 992 годзе. Гэта была адміністрацыйная адзінка [[Кіеўская мітраполія|Кіеўскай мітраполіі]] [[Канстантынопальскі патрыярхат|Канстантынопальскага патрыярхату]]. У 1387 годзе ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] зьявілася першае біскупства [[Рымска-каталіцкая царква|Сьвятога Пасаду (Рымска-каталіцкай царквы)]]. У XVI ст. з пачаткам [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] многія адукаваныя жыхары ВКЛ прынялі [[пратэстантызм]]. У 1596 годзе ў выніку [[Берасьцейская унія|Берасьцейскай уніі]] праваслаўныя япіскапы перападпарадкавалі [[Літоўская мітраполія|Літоўскую (Кіеўскую) мітраполію]] Сьвятому Пасаду ў выглядзе [[Уніяцкая царква ў Рэчы Паспалітай|Рускай уніяцкай царквы]]. Тым часам супольнасьці [[Беларускія татары|беларускіх татараў]] і [[Жыды ў Беларусі|жыдоў]] традыцыйна спавядалі адпаведна [[іслам]] і [[юдаізм]]. На канец XVIII ст. каля 70% беларусаў належалі да ўніяцкае (грэцка-каталіцкае) царквы, 15% былі рыма-каталікамі, 7% — юдэямі і толькі 6% — праваслаўнымі [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]). У 1839 годзе расейскія ўлады забаранілі ўніяцкую царкву і гвалтоўна далучылі яе паству да Ўрадавага сыноду. З прыходу да ўлады ў 1994 годзе [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]] і аднаўленьнем [[Русіфікацыя Беларусі|палітыкі русіфікацыі]] [[Беларуская праваслаўная царква|Беларускі экзархат]] [[Расейская праваслаўная царква|Расейскай праваслаўнай царквы]] карыстаецца ў Беларусі значнымі прывілеямі. Актыўна дзейнічае [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|Рымска-каталіцкі касьцёл]], структуры якога аб'ядноўваюцца ў 4 дыяцэзіі. Агулам паводле зьвестак Касьцёлу ў краіне налічваюцца 1 402 605 вернікаў, большасьць зь якіх прыпадаюць на [[Менска-Магілёўская архідыяцэзія|Менска-Магілёўскую архідыяцэзію]]<ref>[http://catholic.by/2/belarus/dioceses.html Дыяцэзіі], [[Catholic.by]]</ref>. Колькасьць пратэстантаў (розных дэнамінацыяў) ацэньваюць у больш за паўмільёна чалавек. Паводле інфармацыі мусульманскага рэлігійнага аб’яднаньня Беларусі на лістапад 2009 году ў краіне жылі амаль 120 тысячаў [[іслам|мусульманаў]]<ref>[https://web.archive.org/web/20110825222048/http://www.nn.by/index.php?c=ar&i=31566 У Беларусі жывуць 120 тысяч мусульман], [[Наша Ніва]], 16 лістапада 2009 г.</ref>. Таксама ёсьць прадстаўнікі іншых веравызнаньняў: юдэі, стараверы і іншыя. === Мовы === {{Асноўны артыкул|Мовы Беларусі|Беларуская мова}} [[Файл:BelarusianAsHomeLanguage2009-be-x-old.png|міні|300пкс|Беларуская мова як асноўная размоўная мова паводле зьвестак перапісу насельніцтва 2009 году]] [[Беларуская мова]] — нацыянальная мова асноўнага насельніцтва краіны [[беларусы|беларусаў]]. Афіцыйны дзяржаўны статус яна атрымала ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]], а ў 1918 годзе стала адзінай дзяржаўнай мовай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. Аднаўленьне статусу беларускай мовы як адзінай дзяржаўнай адбылося ў 1990 годзе, калі [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|Вярхоўны Савет БССР 12-га скліканьня]] прыняў Закон аб мовах. Матывацыяй прыняцьця гэтага закону была абарона беларускай мовы, існаваньне якой апынулася пад пагрозай у выніку шматгадовай [[Русіфікацыя Беларусі|гвалтоўнай палітыкі русіфікацыі]]<ref name="zapr"/>. Статус беларускай мовы як адзінай дзяржаўнай таксама засьведчыла [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыя Беларусі 1994 году]], прытым [[расейская мова]] ў ёй вызначаецца як мова міжнацыянальных зносінаў. Гэтыя акты практычна не пагоршылі веданьня [[Расейская мова ў Беларусі|расейскай мовы ў Беларусі]] (згодна з Законам аб мовах «''вывучэньне расейскай мовы ва ўсіх школах Беларусі зьяўляецца абавязковым''»<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 95.</ref>), у той жа час за кошт далучэньня да беларускай мовы ў краіне значна павялічылася колькасьць дзьвюхмоўных людзей<ref name="zapr"/>. У 1995 годзе па ўсталяваньні [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарнага рэжыму]] [[Аляксандар Лукашэнка]] правёў [[Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|рэфэрэндум]], які супярэчыў Канстытуцыі Беларусі і дзейнаму заканадаўству, адзначаўся парушэньнем законаў і фальсыфікацыяй вынікаў галасаваньня. На падставе афіцыйны агучаных вынікаў рэфэрэндуму Лукашэнка [[дэ-факта]] надаў дзяржаўны статус расейскай мове. Па рэфэрэндуме, нягледзячы на абвешчаную поўную роўнасьць беларускай і расейскай моваў на дзяржаўным узроўні, афіцыйныя асобы (у тым ліку сам Лукашэнка) выступаюць пераважна па-расейску, расейская мова дамінуе ў дзейнасьці большасьці афіцыйных дзяржаўных інстытуцыяў. Адзначаецца бесьперапыннае скарачэньне выкарыстаньня беларускай мовы ў адукацыі. Паводле перапісаў 1999 і 2009 гадоў за 10 гадоў больш чым на 20 адсоткавых пунктаў (з 73% да 53%) зьнізілася доля жыхароў Беларусі, якія вызначылі сваёй [[Родная мова|роднай мовай]] беларускую, на 14 адсоткавых пунктаў (з 37% да 23%) стала менш беларускамоўных<ref>{{Навіна|аўтар=[[Юры Дракахруст|Дракахруст Ю.]]|загаловак=Беларуская нацыя ў люстэрку моўна-этнічных вынікаў перапісу|спасылка=http://www.svaboda.by/articleprintview/2156104.html|выдавец=[[Радыё Свабода]]|дата публікацыі=13 верасьня 2010|дата доступу=10 красавіка 2013}}</ref>. У 1990—2000-х гадох фактычна аформілася існаваньне двух беларускіх [[правапіс]]аў (шырэй — [[Моўная норма|моўных нормаў]]): [[Беларускі клясычны правапіс|клясычнага (тарашкевіцы)]] і [[Беларускі афіцыйны правапіс|афіцыйнага (наркамаўкі)]], які ўтварыўся ў выніку савецкай русіфікацыйнай палітыкі і афіцыйна выкарыстоўваецца ўладамі ў [[Кірыліца|кірылічным альфабэце]]. Замест вяртаньня традыцыйнага [[Лацінка|беларускага лацінскага альфабэту]] афіцыйныя ўлады часткова (дзеля геаграфічных назваў) выкарыстоўваюць [[Інструкцыя па трансьлітарацыі|Інструкцыю па трансьлітарацыі]], створаную на яго аснове. == Адукацыя == {{Асноўны артыкул|Адукацыя ў Беларусі}} [[Файл:BSU Physics Faculty.jpg|значак|300пкс|[[Фізычны факультэт БДУ|Фізычны факультэт]] [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту (БДУ)]]]] Паводле 12-га артыкула Кодэксу Рэспублікі Беларусь «Аб адукацыі» 2011 году, асноўная адукацыя ўлучала 6 узроўняў: дашкольную, агульную сярэднюю, прафэсійна-тэхнічную, сярэднюю спэцыяльную, вышэйшую і пасьляўнівэрсытэцкую. Дадатковая асьвета падзялялася на 2 віды: для дзяцей і моладзі і для дарослых. Адмысловае навучаньне прызначалася для людзей з душэўнымі і цялеснымі парушэньнямі зь іх улікам і для іх выпраўленьня і ажыцьцяўлялася на дашкольным і агульным сярэднім узроўнях. Паводле 19-га артыкула Кодэксу, установы асьветы падзяляліся на 12 відаў: 1) дашкольнай адукацыі, 2) агульнай сярэдняй, 3) прафэсійна-тэхнічнай, 4) сярэдняй спэцыяльнай, 5) [[Вышэйшая навучальная ўстанова|вышэйшай]], 6) спэцыяльнай адукацыі, 7) дадатковай адукацыі дзяцей і моладзі, 8) дадатковай адукацыі дарослых, 9) выхаваўча-аздараўленчая ўстанова адукацыі, 10) сацыяльна-пэдадагічная, 11) спэцыяльная навучальна-выхаваўчая, 12) спэцыяльная лекавальна-выхаваўчая. 18 ліпеня 2011 году [[Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь]] ухваліла Пастанову № 84 «Аб зацьвярджэньні Палажэньня аб савеце ўстановы адукацыі», паводле якога прадстаўнікі навучэнцаў утваралі 25% яго складу. Паводле 30-га артыкула Кодэксу, налічвалася 10 відаў навучэнцаў: выхаванец, вучань, курсант, [[студэнт]], стажор, магістрант, слухач, [[Асьпірантура|асьпірант]], сушукальнік і дактарант. Паводле 42-га артыкула, стыпэндыі падзяляліся на 8 відаў: навучальная, асьпіранцкая, сацыяльная, прэзыдэнцкая, спэцыяльная, імянная, пэрсанальная і кіраўнічая. У 59-м артыкуле прыдугледжвалася 3 спосабы дамовы на адукацыю: «на платнай аснове», «за кошт сродкаў рэспубліканскага (мясцовага) бюджэту» і «мэтава»<ref name="в">{{Навіна|аўтар=А.Лукашэнка|загаловак=Кодэкс Рэспублікі Беларусь «Аб адукацыі» ад 23 студзеня 2011 году № 243-З|спасылка=http://pravo.by/document/?guid=3871&p0=hk1100243|выдавец=Нацыянальны прававы інтэрнэт-партал Рэспублікі Беларусь|мова=ru|дата публікацыі=17 студзеня 2014|дата доступу=19 студзеня 2020}}</ref>. На 2016 год 99,7% дарослага насельніцтва Беларусі (старэйшае за 18 гадоў) былі [[Пісьменнасьць|пісьменнымі]]. Ахоп базавай (9 клясаў), агульнай сярэдняй і прафэсійнай асьветай складаў 98% занятага насельніцтва краіны. У больш як 8000 установаў асьветы налічвалася звыш 3 млн навучэнцаў (1/3 насельніцтва) і каля 430 000 выкладнікаў, выхавальнікаў і настаўнікаў (7 навучэнцаў на 1). З 2002/2003 навучальнага году ўвялі 10-бальны парадак адзнакі ведаў замест 5-бальнага<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Школьная і дашкольная адукацыя|спасылка=http://president.gov.by/by/school_by/|выдавец=Прэс-служба прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь|дата публікацыі=2016|дата доступу=19 студзеня 2020}}</ref>. Агульная сярэдняя асьвета ўлучала 3 прыступкі: 1) пачатковая (1—4 клясы); 2) базавая (5—9 клясы); 3) сярэдняя (10—11 клясы). Абедзьве дзяржаўныя мовы (беларуская і расейская) зьяўляліся абавязкоымі для вывучэньня разам з адной замежнай. З 2015/2016 нав. г. на 3-й ступені агульнай сярэдняй асьветы (10—11 клясы) увялі профільнае навучаньне. У выніку з 1 верасьня 2015 г. у 1118 установах агульнай сярэдняй асьветы (36,8%) адчынілі 10-я профільныя клясы. Каля 29 000 вучняў 10-х клясаў (1/3) сталі вывучаць навучальныя прадметы на павышаным узроўні. У 2015/2016 навучальным годзе 958,8 тыс. вучняў навучаліся ў 3038 школах, у тым ліку ў 212 [[гімназія]]х (7%) і 29 агульнаадукацыйных ліцэях (1%) з асвойваньнем навучальнай праграмы на павышаным узроўні. Залічэньне ў [[ВНУ Беларусі]] ажыцьцяўлялі па конкурсе на аснове вынікаў [[Цэнтралізаванае тэставаньне|цэнтралізаванага тэставаньня]]. Існавала 5 відаў ВНУ: клясычны [[Унівэрсытэт|ўнівэрсытэт]], профільны ўнівэрсытэт, акадэмія, інстытут і вышэйшы каледж. У траўні 2015 году ўрад Беларусі стаў удзельнікам [[Балёнскі працэс|Балёнскага працэсу]] ў выглядзе Эўрапейскай прасторы вышэйшай адукацыі паводле Лісабонскага пагадненьня 1997 году «Аб прызнаньні кваліфікацыяў датычна вышэйшай адукацыі ў Эўрапейскім рэгіёне». На 2020 год у Беларусі налічалася 51 ВНУ<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Адукацыя ў Беларусі|спасылка=http://www.belarus.by/by/about-belarus/education?_print=1|выдавец=Belarus.by|дата публікацыі=2017|дата доступу=19 студзеня 2020}}</ref>. У 2013/2014 нав.годзе было 430 тыс. студэнтаў. 85% моладзі атрымлівалі вышэйшую асьвету. 1,5% студэнтаў складалі магістранты<ref>{{Артыкул|аўтар=Мікалай Анішчук.|загаловак=Прымусовыя людзі не прыдатныя да рэформаў|спасылка=http://novychas.by/hramadstva/prymusovyja_liudzi_nie_prydatn|выданьне=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|тып=газэта|год=25 ліпеня 2014|нумар=[http://novychas.by/pdf/nch_2014_29.pdf 29 (398)]|старонкі=4|issn=2218-2244}}</ref>. У 2014/2015 нав.г. студэнты складалі 4% насельніцтва Беларусі, што было 4-м паказьнікам сярод краінаў сьвету. Палова студэнтаў атрымлівала вышэйшую асьвету завочна. У дзяржаўных ВНУ 53% студэнтаў навучаліся платна, 34% — за кошт бюджэтных сродкаў з наступнай 2-гадовай адпрацоўкай па разьмеркаваньні, 13% — праходзілі мэтавую падрыхтоўку за кошт сродкаў прадпрыемстваў-наймальнікаў, што прадугледжвала ў наступным больш працяглую адпрацоўку. Студэнты пераважна вывучалі [[зносіны]], [[права]], эканоміку і арганізацыю вытворчасьці ([[мэнэджмэнт]]). Да 95% студэнтаў прыватных ВНУ атрымлівалі грамадзка-гаспадарчую асьвету. ВНУ Беларусі рыхтавалі на 1-й ступені навучаньня ([[бакаляўр]]) па 382 спэцыяльнасьцях, па 2-й ступені (магістар) — па 331 спэцыяльнасьці<ref>{{Артыкул|аўтар=Надзея Нікалаева.|загаловак=Балёнскі працэс: набыць новае і не страціць найлепшае|спасылка=http://zviazda.by/be/news/20150512/1431378926-balonski-praces-nabyc-novae-i-ne-stracic-naylepshae|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=12 траўня 2015|нумар=[http://zviazda.by/be/number/87-27945 87 (27945)]|старонкі=[http://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2015/05/ZV_20150512_05.pdf 5]|issn=1990-763x}}</ref>. Паводле 90-га артыкула Кодэксу «Аб адукацыі», «пры атрыманьні прафэсійна-тэхнічнай, сярэдняй спэцыяльнай і вышэйшай адукацыі вывучэньне беларускай мовы навучэнцамі … зьяўляецца абавязковым»<ref name="в"/>. Аднак прынамсі з 2006 году ўсе 43 дзяржаўныя і 9 прыватных ВНУ Беларусі былі расейскамоўнымі<ref>{{Кніга|аўтар=[[Станіслаў Суднік]], [[Тацяна Вабішчэвіч]].|частка=|загаловак=Летапіс дзейнасьці грамадзкага аб'яднаньня «Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны». 1989-2009|арыгінал=|спасылка=http://www.tbm-mova.by/files/blocks/летапіс%20тбм%202009.pdf|адказны=рэд. [[Алег Трусаў]]|выданьне=|месца=[[Ліда]]|выдавецтва=[[Наша слова]]|год=2009|том=|старонкі=110|старонак=164|сэрыя=|isbn=|наклад=299}}</ref>, акрамя беларускамоўнага патоку [[Гістарычны факультэт БДУ|гістарычнага факультэту БДУ]], дзе навучалася 0,1% студэнтаў краіны. У 2016/2017 нав.годзе па-беларуску навучалася 13,3% (128 600) школьнікаў<ref>{{Навіна|аўтар=Ягор Марціновіч|загаловак=Моўная катастрофа|спасылка=https://m.nn.by/articles/191559/|выдавец=Газэта «[[Наша ніва]]»|дата публікацыі=31 траўня 2017|дата доступу=19 студзеня 2020}}</ref>. == Ахова здароўя == {{Асноўны артыкул|Ахова здароўя ў Беларусі}} На канец 2016 году ў Беларусі было 41 517 занятых [[лекар]]аў (0,4% насельніцтва) і 125 849 [[Мэдычная сястра|мэдычных сясьцёр]] (3:1 да лекараў). Налічвалася 636 [[лякарня]]ў на 80 278 месцаў (0,8% насельніцтва), якія падзялялі на 5 відаў ложкаў: 1) тэрапэўтычныя — 28,8% (23 094), 2) [[Хірургія|хірургічныя]] — 20,3% (16 309), 3) дзіцячыя — 9,8% (7887), 4) радзільныя — 6,5% (5225), 5) гінэкалягічныя — 4,7%% (3798). Працавала 2 311 [[Паліклініка|паліклінік]] для дарослых, зь іх 97 дыспансэраў, а таксама 408 дзіцячых паліклінік. Дзейнічала 2 099 фэльчарска-акушэрскіх і 836 фэльчарскіх пунктаў, 142 жаночых кансультацыяў. За 2016 год лекары правялі 133,613 млн прыёмаў, што склала па 14 прыёмаў на жыхара. У Беларусі прынялі 116 935 [[Роды|родаў]], якія склалі 5,17% ад ліку плодных жанчынаў (у веку ад 15 да 49 гадоў). Таксама ўчынілі 27 467 спаронаў, што склалі 23,5% ад родаў. Сярод 7 911 002 (83,3% ад насельніцтва) улічаных выпадкаў захворваньняў 41,8% (3 306 201) выявілі ў дзяцей да 18 гадоў. У сярэднім на дзіця прыпала 1,8 хваробы за год. На хваробы органаў дыханьня прыпала звыш 52% (4 113 931) захваральнасьці насельніцтва. Пагатоў сярод дзяцей такія хваробы склалі 75,2% (2 487 546) выпадкаў. Таксама на [[Вострая рэсьпіраторная інфэкцыя|інфэкцыі дыхальных шляхоў]] прыпала 3 324 873 выпадкі — 35% ад усяго насельніцтва, і 121% ад ліку дзяцей (2 227 432). За год налічылі 2 286 497 выпадкаў часовай непрацаздольнасьці праз хваробу, што склала 75% ад занятых. Зь іх на хваробы органаў дыханьня прыпала 45,7% выпадкаў. Агульная працягласьць непрацаздольнасьці праз хваробу склала 26 043 593 дзён або 11,4 дня ў сярэднім<ref>{{Навіна|аўтар=Жанна Васілеўская|загаловак=Сетка, кадры арганізацыяў аховы здароўя і захваральнасьць насельніцтва ў Рэспубліцы Беларусь за 2016 год|спасылка=https://www.belstat.gov.by/upload/iblock/051/0518bbdb986950b3230dfc21e8e63c3f.zip|выдавец=Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь|мова=ru|дата публікацыі=17 красавіка 2017|дата доступу=21 студзеня 2020}}</ref>. На 2020 год [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі]] ўлучала Аддзяленьне мэдычных навук, што налічвала 3 навукова-дасьледчыя ўстановы: УП «[[Інстытут біяхіміі біялягічна актыўных злучэньняў]]» у Горадні, «[[Інстытут радыябіялёгіі]]» ў Гомелі і «[[Інстытут фізыялёгіі]]»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Аддзяленьне мэдычных навук|спасылка=http://nasb.gov.by/bel/about/otdeleniya-nauk/medical.php|выдавец=[[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі]]|дата публікацыі=2020|дата доступу=21 студзеня 2020}}</ref>. [[Міністэрства аховы здароўя Рэспублікі Беларусь]] мела ў падпарадкаваньні 16 навукова-практычных цэнтраў: 1) [[Анкалёгія|анкалёгіі]] і мэдычнай радыялёгіі ([[Лясны (Менская вобласьць)|Лясны пасёлак]], Менскі раён), 2) [[Гігіена|гігіены]], 3) дзіцячай анкалёгіі (в. [[Бараўляны (Менскі раён)|Бараўляны]], Менскі раён), 4) дзіцячай хірургіі, 5) «[[Кардыялёгія]]», 6) «Маці і дзіця», 7) мэдычнай экспэртызы і рэабілітацыі (пас. [[Гарадзішча (Калодзішчанскі сельсавет)|Гарадзішча]], Менскі раён), 8) мэдычных тэхналёгіяў, 9) нэўралёгіі і [[Нэўрахірургія|нэўрахірургіі]], 10) отарыналярынгалёгіі, 11) псыхічнага здароўя, 12) [[Пульманалёгія|пульманалёгіі]] і фтызіятрыі, 13) радыяцыйнай мэдыцыны і экалёгіі чалавека, 14) [[Трансфузіялёгія|трансфузіялёгіі]] і мэдычных біятэхналёгіяў, 15) [[Траўматалёгія|траўматалёгіі]] і артапэдыі, 16) [[Эпідэміялёгія|эпідэміялёгіі]] і мікрабіялёгіі<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Падведамасныя арганізацыі|спасылка=http://minzdrav.gov.by/ministerstvo/struktura/podvedomstvennye-organizatsii.php|выдавец=[[Міністэрства аховы здароўя Рэспублікі Беларусь]]|дата публікацыі=2020|дата доступу=21 студзеня 2020}}</ref>. == Культура == {{Асноўны артыкул|Культура Беларусі}} Беларуская культура налічвае тысячы гадоў гісторыі. Яе адметнасьць — сынтэз старажытных мясцовых традыцыяў з заходнімі (каталіцкімі) і ўсходнімі (праваслаўнымі) уплывамі, вынікамі чаго стала зьяўленьне ўнікальных архітэктурных, музычных і літаратурных твораў. Вялікія страты беларуская культура спазнала ў выніку [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|савецкіх рэпрэсіяў]], калі большасьць вядомых беларускіх інтэлектуалаў і прыхільнікаў [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|нацыянальнага адраджэньня]] маральна або фізычна зьнішчылі<ref>Tereshkovich P., Valliere R. The Belarusian Road to Modernity // International Journal of Sociology. Belarus: Between the East and the West. Vol. 31 (3), 2001. P. 78—89.</ref>. === Літаратура === {{Асноўны артыкул|Беларуская літаратура}} [[Файл:Francišak Skaryna.jpg|значак|150px|зьлева|[[Францішак Скарына]] — беларускі першадрукар]] [[Файл:Jan Łucevič (Janka Kupała), Kanstantyn Mickievič (Jakub Kołas). Ян Луцэвіч (Янка Купала), Канстантын Міцкевіч (Якуб Колас) (1920-29).jpg|значак|300px|Клясыкі беларускай літаратуры [[Янка Купала|Янка Купала (Ян Луцэвіч)]] і [[Якуб Колас|Якуб Колас (Канстантын Міцкевіч)]]]] Літаратура стагодзьдзямі адыгрывала важную ролю ў культуры Беларусі. [[Беларуская літаратура]] бярэ свой пачатак ад рэлігійных тэкстаў XI стагодзьдзя. У XII стагодзьдзі працаваў вядомы рэлігійны дзяяч [[Кірыла Тураўскі]]<ref>[http://www.belarusguide.com/culture1/literature/Old_Poetry.html Old Belarusian Poetry], Virtual Guide to Belarus</ref>. У XVI стагодзьдзі ўраджэнец Полацку [[Францішак Скарына]] пераклаў [[Біблія|Біблію]] на [[беларуская мова|беларускую рэдакцыю]] [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянскай мовы]] і апублікаваў яе ў [[Прага|Празе]] і [[Вільня|Вільні]] паміж 1517 і 1525 гадамі як першую друкаваную кнігу ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] (Беларусі) і ва [[Усходняя Эўропа|Ўсходняй Эўропе]]<ref>[http://www.belhistory.com/skaryna.shtml Францішак Скарына], Беларусі гістарычны партал</ref>. Сучасная эпоха беларускай літаратуры пачалася ў канцы XIX стагодзьдзя. Найбольш вядомыя пісьменьнікі і паэты Беларусі — [[Мікола Гусоўскі]], [[Сымон Будны]], [[Андрэй Рымша]], [[Васіль Цяпінскі]] (XVI стагодзьдзе); [[Лаўрэнці Зізані]], [[Сьпірыдон Собаль]], [[Сімяон Полацкі]] (XVII стагодзьзе); [[Ян Баршчэўскі]], [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]], [[Францішак Багушэвіч]], [[Ядвігін Ш.]] (XIX стагодзьдзе); [[Алаіза Пашкевіч]], [[Максім Багдановіч]], [[Янка Купала]], [[Зьмітрок Бядуля]], [[Кузьма Чорны]], [[Якуб Колас]], [[Міхась Лынькоў]], [[Аркадзь Куляшоў]], [[Ларыса Геніюш]], [[Уладзімер Караткевіч]], [[Пятрусь Броўка]], [[Максім Танк]], [[Янка Маўр]], [[Іван Мележ]], [[Андрэй Макаёнак]], [[Кандрат Крапіва]], [[Зоська Верас]], [[Пімен Панчанка]], [[Максім Танк]], [[Васіль Быкаў]], [[Іван Шамякін]], [[Анатоль Сыс]], [[Янка Брыль]], [[Рыгор Барадулін]], [[Ніл Гілевіч]], [[Вольга Іпатава]] (XX—XXI стагодзьдзі). Працэсы [[Палянізацыя|палянізацыі]] і [[Русіфікацыя|русіфікацыі]] прычыніліся да таго, што многія пісьменьнікі і паэты, якія мелі беларускае паходжаньне і жылі ў межах [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнаграфічнай Беларусі]], стваралі свае творы па-польску або па-расейску ([[Адам Міцкевіч]], [[Уладзіслаў Сыракомля]], [[Тамаш Зан]], [[Сьвятлана Алексіевіч]] і інш.). === Архітэктура === {{Асноўны артыкул|Архітэктура Беларусі}} [[Файл:Hłybokaje, Bieraźviečča, Bazylanski. Глыбокае, Беразьвечча, Базылянскі (A. Visłocki, 1930).jpg|значак|150px|зьлева|[[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базылянаў (Беразьвечча)|Беразьвецкая царква]], узор [[Віленскае барока|віленскага барока]], [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|зьнішчаная за саветамі]]]] [[Файл:Belarus Mir Mir Castle Complex 8101 2085.jpg|значак|300пкс|[[Мірскі замак]], аб'ект [[Сусьветная спадчына ЮНЭСКО|Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО]]]] Архітэктура Беларусі вызначаецца разнастайнасьцю — найперш праз гістарычныя зьмены геапалітычнага стану краіны. Тут можна знайсьці ўзоры [[Традыцыйная беларуская драўляная архітэктура|традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры]], будынкі [[Раманскі стыль|раманскага стылю]] і [[Готыка|готыкі]], [[барока]] і [[клясыцызм]]у, [[мадэрн]]у і [[Эклектыка (архітэктура)|эклектыкі]]. Гісторыя мураванай архітэктуры Беларусі пачалася з часоў прыняцьця хрысьціянства, калі пад [[Бізантыйская імпэрыя|бізантыйскім]] уплывам тут збудавалі першыя цэрквы ([[Сафійскі сабор (Полацак)|Полацкі Сафійскі сабор]], [[Царква Сьвятых Барыса і Глеба (Горадня)|Калоская царква ў Горадні]] і інш.). У XIV стагодзьдзі пачалося будаваньне замкаў ([[Лідзкі замак|Лідзкі]], [[Крэўскі замак|Крэўскі]], [[Стары замак (Горадня)|Гарадзенскі]] і інш.), у XVI ст. — цэркваў-фартэцыяў ([[Царква Сьвятога Міхала Арханёла (Сынковічы)|Сынковіцкая]], [[Царква Раства Багародзіцы (Мураванка)|Маламажэйкаўская]] і інш.). Тады ж сфармавалася самабытная [[Гатычная архітэктура ВКЛ|гатычная архітэктура Вялікага Княства Літоўскага (беларуская готыка)]], адметнасьцю якой ёсьць спалучэньне чырвонай цаглянай муроўкі зь белымі атынкаванымі нішамі<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] «Кроў лягла чырвонай паласой» // З гісторыяй на «Вы»: Публіцыстычныя артыкулы. — Менск: Беларусь, 1991. С. 355—369.</ref>. У другой палове XVI стагодзьдзя ў Нясьвіжы паўстаў другі ў Эўропе твор архітэктуры стылю барока — [[Фарны касьцёл (Нясьвіж)|Фарны касьцёл]]. Менавіта ў гэтым стылі выявіўся найбольшы ўнёсак беларусаў у агульнаэўрапейскае мастацтва праз самабытную архітэктуру [[Віленскае барока|віленскага]]<ref name="bielarus-vkl-293">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 293.</ref> і [[Магілёўскае барока|магілёўскага]] барока<ref>Якімовіч Ю. Магілёўская школа дойлідства // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 248.</ref>. Значныя страты архітэктурная спадчына Беларусі спазнала праз шматлікія войны, аднак найбольшую шкоду ўчыніла [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|палітыка савецкіх уладаў з руйнаваньня помнікаў архітэктуры]]. === Музыка і тэатар === {{Асноўны артыкул|Музыка Беларусі|Тэатар Беларусі}} [[Файл:Нацыянальны акадэмічны Вялікі тэатар опэры і балету г. Менск 2.jpg|міні|300пкс|[[Нацыянальны акадэмічны Вялікі тэатар опэры і балету|Тэатар опэры і балету]] ў Менску]] Музыка ў Беларусі ў значнай ступені выяўляецца багатымі народнымі традыцыямі і рэлігійнымі ўплывамі. Народную музычную традыцыю краіны можна прасачыць да часоў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. У XIX стагодзьдзі кампазытар [[Станіслаў Манюшка]] стварыў у Менску свае сусьветна вядомыя опэры, у тым ліку «[[Сялянка (опэра)|Сялянку]]» ў супрацы зь беларускім паэтам [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч|Вінцэнтам Дуніным-Марцінкевічам]]. У канцы XIX стагодзьдзя асноўныя беларускія гарады ўжо мелі ўласныя опэрныя і балетныя калектывы. Па [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] музыка [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] засяродзілася на тэме цяжкасьці лёсу беларускага народу або ўслаўленьня памяці ўдзельнікаў вайны. У гэты час [[Анатоль Багатыроў]], стваральнік опэры «[[У пушчах Палесься]]», быў адным з найбольш яскравых прадстаўнікоў сярод беларускіх кампазытараў<ref>[http://www.belarusguide.com/culture1/music/Belarusian_composers_&_classical_music.htm Classical Music of Belarus], BelarusGuide.com</ref>. Сучаснае музычнае мастацтва Беларусі імкнецца захаваць нацыянальныя традыцыі, адначасна разьвіваючы папулярныя ў сьвеце стылі і кірункі. Творы беларускіх кампазытараў, сусьветнай клясычнай і эстраднай музыкі гучаць у выкананьні як прафэсійных, гэтак і самадзейных музыкаў. === Кухня === {{Асноўны артыкул|Беларуская кухня}} [[Файл:Potato pancakes.jpg|міні|300пкс|[[Дранікі]], адна з найбольш вядомых страваў беларускай кухні]] [[Беларуская кухня]] фармавалася на аснове страваў і прыёмах гатаваньня агульных для ўсіх славянскіх і іншых індаэўрапейскіх народаў, у тым ліку балцкіх і германскіх. У мінулым у рацыёне насельніцтва Беларусі пераважалі [[Пост|посныя]] стравы з [[збожжа]], бабовых культур, [[Гародніна|агародніны]], [[Малако|малака]] і малочных прадуктаў, насеньня [[лён]]у, а таксама прадуктаў [[зьбіральніцтва]], як то [[грыбы|грыбоў]], [[ягада]]ў, [[Садавіна|садавіны]] і [[мёд]]у. Традыцыйная беларуская кухня вельмі блізкая да [[летувіская кухня|летувіскай]]. У XIII—XIX стагодзьдзяў на яе фармаваньне, асабліва ў прывілеяваных клясаў, значна ўплывалі [[польская кухня|польская]] і [[нямецкая кухня|нямецкая кухні]], а таксама кухні нацыянальных меншасьцяў, як то [[габрэйская кухня|габрэйская]] і [[татарская кухня|татарская кухні]]. З XIX стагодзьдзя найбольшы ўплыў адзначаецца з боку [[расейская кухня|расейскай кухні]]<ref>{{Кніга|аўтар=[[Алесь Белы|Белы А.]]|частка=[http://prastora.by/knihi/biely-alies-nasa-strava-sapraudnaia-bielaruskaia-kuchnia Прадмова]|загаловак=Наша страва|арыгінал=|спасылка=https://lohvinau.by/product/наша-страва-сапраўдная-беларуская-ку/|адказны=|выданьне=2-е выд|месца=Менск|выдавецтва=[[Логвінаў]]|год=2010|том=|старонкі=|старонак=288|сэрыя=Кнігарня «Наша Ніва»|isbn=978-985-6901-72-3|наклад=}}</ref>. У пачатку XXI стагодзьдзя ў сталіцы і абласных цэнтрах набылі пашырэньне хуткія страўні замежнай кухні. На 2020 год у Менску прынамсі 53 страўні прапаноўвалі беларускую кухню<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Усе рэстараны Менска, што дастаўляюць беларускую кухню (53)|спасылка=https://www.menu.by/by/minsk/delivery/restaurant/type/belarusian.html?status=all&sort=default|выдавец=ТАА «Мэнюбай»|дата публікацыі=2020|дата доступу=16 студзеня 2020}}</ref>. Іншымі 10 найбольш пашыранымі напрамкамі сярод страўняў сталіцы былі: [[шавэрма]] — прынамсі 77 страўняў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Усе рэстараны Менска, што дастаўляюць шавэрму (77)|спасылка=https://www.menu.by/by/minsk/delivery/restaurant/type/shawarma.html?status=all&sort=default|выдавец=ТАА «Мэнюбай»|дата публікацыі=2020|дата доступу=16 студзеня 2020}}</ref>, [[эўрапейская кухня]] — 70 страўняў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Усе рэстараны Менска, што дастаўляюць эўрапейскую кухню (70)|спасылка=https://www.menu.by/by/minsk/delivery/restaurant/type/european.html?status=all&sort=default|выдавец=ТАА «Мэнюбай»|дата публікацыі=2020|дата доступу=16 студзеня 2020}}</ref>, [[піца]], [[бургер]]ы і [[сэндвіч]]ы — па 69 страўняў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Усе рэстараны Менска, што дастаўляюць піцу (69)|спасылка=https://www.menu.by/by/minsk/delivery/restaurant/type/pizza.html?status=all&sort=default|выдавец=ТАА «Мэнюбай»|дата публікацыі=2020|дата доступу=16 студзеня 2020}}</ref><ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Усе рэстараны Менска, што дастаўляюць бургеры і сэндвічы (69)|спасылка=https://www.menu.by/by/minsk/delivery/restaurant/type/burger-and-sandwich.html?status=all&sort=default|выдавец=ТАА «Мэнюбай»|дата публікацыі=2020|дата доступу=16 студзеня 2020}}</ref>, [[дранікі]] і [[бліны]] — 43<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Усе рэстараны Менска, што дастаўляюць дранікі і бліны (43)|спасылка=https://www.menu.by/by/minsk/delivery/restaurant/type/draniki-pancake.html?status=all&sort=default|выдавец=ТАА «Мэнюбай»|дата публікацыі=2020|дата доступу=16 студзеня 2020}}</ref>, [[азіяцкая кухня]] — 40<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Усе рэстараны Менска, што дастаўляюць азіяцкую кухню (40)|спасылка=https://www.menu.by/by/minsk/delivery/restaurant/type/asian.html?status=all&sort=default|выдавец=ТАА «Мэнюбай»|дата публікацыі=2020|дата доступу=16 студзеня 2020}}</ref>, [[шашлык]], [[грыль]] і [[кебаб]] — 36<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Усе рэстараны Менска, што дастаўляюць шашлык, грыль і кебаб (36)|спасылка=https://www.menu.by/by/minsk/delivery/restaurant/type/bbq-grill-kebab.html?status=all&sort=default|выдавец=ТАА «Мэнюбай»|дата публікацыі=2020|дата доступу=16 студзеня 2020}}</ref>, [[італьянская кухня]] — 32<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Усе рэстараны Менска, што дастаўляюць італьянскую кухню (32)|спасылка=https://www.menu.by/by/minsk/delivery/restaurant/type/italian.html?status=all&sort=default|выдавец=ТАА «Мэнюбай»|дата публікацыі=2020|дата доступу=16 студзеня 2020}}</ref>, [[паста]] — 30<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Усе рэстараны Менска, што дастаўляюць пасту (30)|спасылка=https://www.menu.by/by/minsk/delivery/restaurant/type/pasta.html?status=all&sort=default|выдавец=ТАА «Мэнюбай»|дата публікацыі=2020|дата доступу=16 студзеня 2020}}</ref> і [[сушы]] — 26<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Усе рэстараны Менска, што дастаўляюць сушы (26)|спасылка=https://www.menu.by/by/minsk/delivery/restaurant/type/sushi.html?status=all&sort=default|выдавец=ТАА «Мэнюбай»|дата публікацыі=2020|дата доступу=16 студзеня 2020}}</ref>. == Эканоміка == {{Асноўны артыкул|Эканоміка Беларусі}} [[Файл:Tree map export 2009 Belarus.jpeg|міні|300пкс|Графічнае адлюстраваньне асноўных экспартных пазыцыяў Беларусі на 2009 год]] [[Файл:Belarusion GDP grow (1995-~2007).png|міні|300пкс|Рост СУП у 1995—2006 гг. і ацэнка на 2007 год]] Беларуская эканоміка не рэфармуецца ў бок рынкавай. З савецкіх часоў дзяржаве дагэтуль належыць паноўная роля ў эканоміцы. Прадпрыемствы, збудаваныя за савецкім часам, моцна залежаць ад паставак сыравіны з [[Расея|Расеі]]. [[Сельская гаспадарка Беларусі]] дагэтуль складаецца пераважна з [[калгас]]аў. Эканамічна Беларусь арыентуецца на інтэграцыю на постсавецкай прасторы. Апроч нагрузкі, зьвязанай з [[інфляцыя]]й, бізнэс у Беларусі мусіць цярпець ціск з боку дзяржаўнае ўлады, увядзеньне ўсё большых абмежаваньняў дзейнасьці. Многія прыбытковыя прадпрыемствы, прыватызаваныя ў пачатку 1990-х гадоў, [[рэжым Лукашэнкі]] нацыяналізаваў назад або ўзяў пад кантроль [[Адміністрацыя прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь|сваёй адміністрацыі]]. Пры гэтым Беларусь, паводле ацэнак [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]], мае найвышэйшы ўзровень жыцьця ў СНД. У 2018 годзе намінальны налічаны сярэднемесячны заробак вырас на 18,1% (+12,6 з улікам зьняцэньваньня) да 971,4 рубля ($465,07)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Лік і заработная плата работнікаў, затраты арганізацыяў Рэспублікі Беларусь на працоўную сілу ў 2018 годзе (c. 4)|спасылка=https://www.belstat.gov.by/upload/iblock/844/8444d474777fed5cfb71521f4ee41c34.pdf|выдавец=[[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]|мова=ru|дата публікацыі=24 траўня 2019|дата доступу=14 студзеня 2020}}</ref>. Беларусь ёсьць важнай транзытнай краінай паміж Цэнтральнай Эўропай і [[Расея]]й. 50% расейскае нафты і 25% прыроднага газу, якія імпартуюцца на захад, ідуць празь Беларусь. Для Расеі Беларусь разам зь [[Летува|Летувой]] — асноўны шлях, што спалучае яе з [[экскляў|эксклявам]] [[Калінінградзкая вобласьць|Калінінградзкай вобласьцю]]. Беларусь уваходзіць у г. зв. «[[Саюзная дзяржава Беларусі і Расеі|Саюзную дзяржаву Беларусі і Расеі]]», а таксама ў [[Эўразійскі эканамічны зьвяз]]. У 2018 годзе адмоўнае сальда аплатнага балянсу Беларусі па рахунку бягучых апэрацыяў у замежным гандлі скарацілася да -$34,4 млн. Найбольшым гандлёвым партнэрам Беларусі была Расея, на якую прыпала 38,3% вывазу і 58,8% увозу тавараў. На 28 краінаў [[Эўразьвяз]]у прыпала 30% вывазу і 18,6% увозу. Сярод асобных краінаў 2-е месца паводле вывазу займала [[Украіна|Ўкраіна]] — 12%, а паводле ўвозу [[Кітай]] — 8,2%. Замежны гандаль [[паслуга]]мі вырас на 11,6% да $14,212 млрд і забясьпечыў дадатнае сальда ў памеры $3,423 млрд. У экспарце паслугаў большасьць складалі: [[Шляхі зносін Беларусі|перавозкі]] — 44,4%, у тым ліку 36,6% грузавыя; кампутарныя ([[Беларускі парк высокіх тэхналёгіяў]]) — 18% ($1,586 млрд); падарожжы для іншаземцаў — 10%; будаўнічыя — 9,4%<ref>{{Кніга|аўтар=|частка=|загаловак=Зьнешні гандаль Рэспублікі Беларусь: статыстычны зборнік|арыгінал=Внешняя торговля Республики Беларусь: статистический сборник|спасылка=https://www.belstat.gov.by/upload/iblock/7a0/7a00fbcc7c4ba0b529e873d099e6afab.pdf|адказны=гал.рэд. Іна Мядзьведзева|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=Нацстаткам Беларусі|год=2019|том=|старонкі=15, 19, 46, 207-211|старонак=212|сэрыя=|isbn=978-985-7184-78-1|наклад=}}</ref>. === Фінансы === [[Сукупны ўнутраны прадукт]] у 2014 годзе склаў больш за 75 мільярдаў даляраў, адпаведна каля 8 тысячаў даляраў на душу насельніцтва, што зьяўляецца гістарычным рэкордам у адносінах да каляндарнага году. Прырост СУП у 2014 годзе склаў 3,35%, а ў параўнаньні з паказчыкам 2012 году вырас ажно на 18,6%. Рэальны рост СУП з улікам інфляцыі склаў 1,6%<ref>[https://web.archive.org/web/20150712052225/http://bdg.by/news/economics/32547.html ВВП Беларуси в 2014 году — инфографика]. // Дзелавая газэта</ref>. Гадавая рублёвая [[інфляцыя]] ў 2014 годзе, якую можна вылічыць пры падліку СУП, склала 18,0%. У 2015 годзе СУП Беларусі зьменшыўся ў сувязі з падзеньнем гэтага паказчыку ў Расеі, асноўным гандлёвым партнэрам, што было выклікана зьмяншэньнем цэнаў на [[нафта|нафту]] і санкцыямі Эўразьвязу ў адносінах да Расеі. Сукупны вонкавы абавязак Беларусі на 1 студзеня 2015 году склаў 12,6 млрд [[Амэрыканскі даляр|даляраў ЗША]], пры гэтым нутраны дзяржаўны абавязак склаў 48,4 трлн рублёў, павялічыўшыся за год на 12,7 трлн рублёў ці 35,5%<ref>[http://www.minfin.gov.by/public_debt/pressreleases/d4ab11da7fc8023e.html Государственный долг на 1 января 2015 г], [[Міністэрства фінансаў Рэспублікі Беларусь]]</ref>. 2 студзеня 2009 году адбылася [[дэвальвацыя беларускага рубля]], калі [[Нацыянальны банк Рэспублікі Беларусь]] усталяваў курс рубля адносна даляра ЗША на ўзроўні 2650 адзінак, за дзень дагэтуль курс быў роўны 2200 рублёў за даляр. Такім чынам, дэвальвацыя за адзіны дзень склала 20%. Да канца лютага рубель яшчэ некалькі страціў адносна даляра і каштаваў ужо 2850 рублёў<ref>[https://web.archive.org/web/20150629005559/http://news.tut.by/economics/307686.html История падения рубля на территории Беларуси. До наших дней]. Tut.by</ref>. [[Фінансавы крызіс у Беларусі 2011 году]] прывёў да паўторнай дэвальвацыі, бо перад [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 2010 году|прэзыдэнцкімі выбарамі 2010 году]] ў Беларусі даволі хуткімі тэмпамі расьлі заработкі. У сувязі зь незабясьпечанасьцю рублёвай масы таварамі і паслугамі пачалі павялічвацца тэмпы скарачэньня залатавалютных рэзэрваў, гэтак у сьнежні 2010 году зьніжэньне адбылося на 11,8% (674,7 млн даляраў), за студзень рэзэрвы скараціліся ўжо на 13,7%. Акрамя таго, краіна ўжо доўгі час мела адмоўны зьнешнегандлёвы балянс. У лютым урад выказаўся за крэдытнае падсілкаваньне бюджэту ў памеры 2 млрд даляраў. Адпаведная заяўка была адпраўленая на адрас [[Антыкрызісны фонд ЭўраАзЭС|Антыкрызіснага фонду ЭўраАзЭС]]. Аднак ужо ў сакавіку Нацбанк спыніў продаж валюты камэрцыйным банкам для пунктаў абмену валюты, шэраг камэрцыйных банкаў абмежаваў валютныя апэрацыі па плястыкавых картках і выдачу крэдытаў у беларускіх рублях. У канцы месяца валюту ўжо амаль немагчыма было купіць, акрамя таго назіралася масавае скарачэньне дэпазытаў як у нацыянальнай, гэтак і ў замежнай валюце. У выніку такой сытуацыі продаж замежнай валюты перайшоў у цень, праз што адначасова ўтварыліся некалькі курсаў валюты<ref>[http://charter97.org/ru/news/2011/5/24/38868/ Девальвация. Хроника пикирующего рубля]. [[Хартыя’97]]</ref>. У выніку крызісу ўсталяваны Нацбанкам курс даляра за 2011 год вырас з 3000 да 8500 беларускіх рублёў, сукупная дэвальвацыя толькі за дзесяць месяцаў склала 189%. 1 ліпеня 2016 году Нацбанк Беларусі правёў [[Дэнамінацыі ў Беларусі|дэнамінацыю беларускага рубля]] 10 000 : 1. === Прамысловасьць === {{Асноўны артыкул|Прамысловасьць Беларусі}} У 2018 годзе 5 найбольшымі галінамі апрацоўчай прамысловасьці Беларусі былі: [[Харчовая прамысловасьць|харчовая]] — 22,8% усёй прамысловай вытворчасьці, [[нафтаперапрацоўка]] — 15,6%, [[Хімічная прамысловасьць|хімічная]] — 9,3%, [[машынабудаваньне]] — 7,2% і [[мэталюргія]] — 6,7%<ref>{{Кніга|аўтар=|частка=2.6. Аб'ём прамысловай вытворчасьці паводле відаў гаспадарчай дзейнасьці|загаловак=Прамысловасьць Рэспублікі Беларусь, 2019: статыстычны зборнік|арыгінал=Промышленность Республики Беларусь: статистический сборник|спасылка=https://www.belstat.gov.by/upload/iblock/885/885bdb65fe7077005c7c47d2748bfad0.pdf|адказны=гал.рэд. [[Іна Мядзьведзева]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]|год=2019|том=|старонкі=31-33|старонак=199|сэрыя=|isbn=978-985-7184-73-6|наклад=42}}</ref>. У 10-ку групаў асноўных тавараў, якія пастаўлялі за мяжу, уваходзілі: нафтапрадукты (11,9 млн тонаў) — $6986,9 млн («[[Нафтан (завод)|Нафтан]]» і «[[Мазырскі нафтаперапрацоўчы завод|Мазырскі НПЗ]]»), хімічныя валокны і ніці (148,1 тыс. тонаў) — $5353,9 млн («[[Магілёўхімвалакно]]»), мясныя (332,5 тыс. тонаў) і малочныя вырабы — $4696,9 млн («[[Магілёўскі мясакамбінат]]» і «[[Савачкаў прадукт]]» у Берасьці), [[Лядоўня|лядоўні]] (836 тыс.) і пад’ёмнікі — $2570,3 млн («[[Атлянт]]» і «[[Магілёўліфтмаш]]»), чорныя мэталы і сталёвыя трубы (241,4 тыс. тонаў) — $2321,8 млн («[[Беларускі мэталюргічны завод]]» у Жлобіне), шыны (5,554 млн) і плястмаса — $1886,3 млн («[[Белшына]]» ў Бабруйску), мэбля (310,1 тыс. тонаў) і [[ДСП]] — $1610,7 млн («[[Пінскдрэў]]»), аўтамабілі і трактары (40,2 тыс.) — $1447,2 млн («[[БелАЗ]]» у Жодзіне, «[[Менскі аўтамабільны завод|Менскі аўтазавод]]» і «[[МТЗ]]»), адзеньне і абутак (29,8 млн параў) — $1347,9 млн («[[Мілавіца]]», «[[Элема]]» і «[[Марко]]» ў Віцебску), калійныя ўгнаеньні (6,612 млн тонаў) — $1042,3 млн («[[Беларуськалій]]» у Салігорску)<ref>{{Кніга|аўтар=|частка=6.2. Экспарт асноўных відаў тавараў|загаловак=Прамысловасьць Рэспублікі Беларусь, 2019: статыстычны зборнік|арыгінал=|спасылка=|адказны=гал.рэд. Іна Мядзьведзева|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь|год=2019|том=|старонкі=154-155|старонак=199|сэрыя=|isbn=|наклад=}}</ref>. У 2015 годзе гаспадарка Беларусі зазнала [[Рэцэсія|рэцэсію]], што найперш тлумачылася спадам збыту машынабудаўнічых вырабаў. Самымі стратнымі прадпрыемствамі сталі «БелАЗ», «МАЗ» і «МТЗ»<ref>[https://web.archive.org/web/20150727011516/http://news.tut.by/economics/430246.html Топ-25 самых прибыльных и убыточных ОАО: калийщики увеличивают отрыв, крупнейшие машиностроители уходят в минус], [[TUT.BY]]</ref>. Рэцэсія выклікала скарачэньне абаротных сродкаў прадпрыемстваў, што прывяло да скарачэньня заробкаў і закупкі сыравіны. Самым прыбытковым стаў «Беларуськалій», які займаецца здабычай, вытворчасьцю і пастаўкамі калійных угнаеньняў. Пасьля калійнага крызісу, калі «Беларуськалій» разарваў партнэрства з расейскім прадпрыемствам «[[Уралкалій]]», прыбытак кампаніі за год з 2013 па 2014 год павялічыўся больш чым у 7 разоў да 5733,8 млрд рублёў. === Сельская гаспадарка === {{Асноўны артыкул|Сельская гаспадарка Беларусі}} Асноўныя галіны сельскай гаспадаркі Беларусі — мяса-малочная [[жывёлагадоўля]], бульбаводзтва, ільнаводзтва і [[сьвінагадоўля]]. Паўсюдна разьвітыя [[збожжа]]вая гаспадарка і вырошчваньне тэхнічных расьлінаў. Вылучаюць 5 зонаў адмыслоўваньня. У [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскай]] і Гарадзенскай абласьцях, а таксама на паўднёвым захадзе [[Менская вобласьць|Менскай]] і ўсходзе Гомельскай вобласьцяў мелі пашырэньне пасевы [[Пшаніца|пшаніцы]]. На [[Пяшчанік|пясковай]] і супясковай глебах Палесься часьцей сеялі [[жыта]] і кармавы [[лубін]]. У Віцебскай, [[Магілёўская вобласьць|Магілёўскай]] і Менскай абласьцях былі найбольшыя плошчы [[Авёс|аўса]] і ячменю. На поўначы і паўночным усходзе сеялі [[лён]]-даўгунец. Пасевы [[Цукровы бурак|цукровых буракоў]] засяроджваліся вакол 4 цукровых заводаў ([[Гарадзейскі цукровы камбінат|Гарадзейскі]], [[Жабінка]]ўскі, [[Скідзельскі цукровы камбінат|Скідзельскі]] і [[Слуцкі цукроварафінадны камбінат|Слуцкі]]). У Лідзкім і [[Петрыкаўскі раён|Петрыкаўскім]] раёнах вырошчалі этэраалейныя расьліны. У Берасьцейскай, [[Гомельская вобласьць|Гомельскай]] і Менскай абласьцях было больш пасеваў [[Бульба|бульбы]]. У [[Менскі раён|Менскім раёне]] было разьвіта [[агародніцтва]]. У [[Гомельскі раён|Гомельскім]] і Менскім раёнах вылучалася [[садоўніцтва]]. [[Птушкагадоўля]] была найбольш аўтаматызаванай галіной жывёлагадоўлі. Буйнейшымі птушкафабрыкамі былі [[Ворша|Аршанская]], Баранавіцкая, [[Кобрын]]ская, Менская і [[Смалявічы|Смалявіцкая]]. На захадзе і поўдні больш разьвітая сьвінагадоўля. Сярод іншых галінаў жывёлагадоўлі разьвіцьцё атрымалі [[рыбаводзтва]], [[зьверагадоўля]] і [[пчалярства]]<ref name="EHB-Smalakou">{{Кніга|аўтар=[[Генадзь Смалякоў|Смалякоў Г.]]|частка=Сельская гаспадарка|загаловак=[[Беларуская энцыкляпэдыя]] ў 18 тамах|арыгінал=|спасылка=http://knihi.com/none/Bielaruskaja_encyklapiedyja_djvu.zip.html|адказны=гал.рэд. [[Генадзь Пашкоў]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі]]|год=2002|том=[http://files.knihi.com/Knihi/Slounik/Bielaruskaja_encyklapedyja.djvu.zip/Bielaruskaja_encyklapedyja.14.djvu 14]|старонкі=313-[http://files.knihi.com/preview/Knihi/Store1/Slounik/Bielaruskaja_encyklapedyja.djvu.zip/Bielaruskaja_encyklapedyja.14.djvu/314_866x9999.jpeg 314]|старонак=512|сэрыя=|isbn=985-11-0238-5|наклад=10 000}}</ref>. == Сувязь == {{Асноўны артыкул|Сувязь Беларусі}} На 1 студзеня 2019 году ў Беларусі налічвалася 351 прыёмная станцыя [[спадарожнік]]авай [[Сувязь (тэхніка)|сувязі]]<ref name="а">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Справаздача аб тэхнічным стане сродкаў электрасувязі па стане на 1 студзеня 2019 г.|спасылка=https://mpt.gov.by/sites/default/files/forma_1-ts_na_sayt.pdf|выдавец=[[Міністэрства сувязі і інфарматызацыі Рэспублікі Беларусь]]|мова=ru|дата публікацыі=2019|дата доступу=17 студзеня 2020}}</ref>. === Тэлебачаньне === На 1 студзеня 2019 году ў 262 паселішчах Беларусі дзейнічалі 422 сеткі кабэльнага [[Тэлебачаньне|тэлебачаньня]], зь іх 342 перадавалі [[лічбавае тэлебачаньне]]. Сярод 1 628 311 абанэнтаў кабэльнага тэлебачаньня 56% (919 503) падлучылі ў лічбавым выглядзе, у тым ліку 8,5% (139 376) да этэрнага тэлебачаньня. Таксама налічвалася 1 986 263 карыстальнікі тэлебачаньня па [[IP|міжсеткавым пратаколе]], якія складалі 55% агульнага ліку абанэнтаў тэлебачаньня<ref name="а"/>. === Сеціва === {{Асноўны артыкул|Байнэт}} На 1 студзеня 2019 году ў Беларусі налічвалася 12 791 972 абанэнты [[Сеціва]], лік якіх на 35% перавышаў колькасьць насельніцтва Беларусі. Сярод іх 88,6% (11 338 275) належалі [[Фізычная асоба|фізычным асобам]] і лікам перавышалі насельніцтва на 19,6%. Пагатоў 73,2% (8 299 851) абанэнтаў фізычных асобаў мелі бяздротавы доступ да Сеціва, у тым ліку 64,7% (7 339 125) — шыракапалосны праз [[смартфон]]ы. Таксама фізычным асобам належала 95% (3 038 239) стацыянарных абанэнтаў шыракапалоснага Сеціва, рэшта (163 280) — [[Юрыдычная асоба|юрыдычным асобам]] і [[Індывідуальны прадпрымальнік|індывідуальным прадпрымальнікам]]. Сярод 1 453 697 абанэнтаў Сеціва ў юр.асобаў і [[ІП]] 88,7% (1 290 340) былі бяздротавымі, у тым ліку 56,5% (821 887) — з шыракапалосным доступам праз смартфоны. Таксама налічвалася 608 244 грамадзкіх кропак [[Wi-Fi]] пры 492 064 карыстальніках (80,9%). Прапускная здольнасьць зьнешніх каналаў доступу да Сеціва складала 1 480 280 мэгабіт/сэкунда, а каналаў, падлучаных да кропкі абмену нац.трафікам — 106 810 Мбіт/сэк (7,2%). Стацыянарныя абанэнты спажылі 83,8% (2 949,7 [[пэтабайт]]) абсягу дадзеных, хоць складалі 28,2% (3 201 519) абанэнтаў шыракапалоснага Сеціва ў Беларусі (920 гігабайт на абанэнт). Яны выкарыстоўвалі 4 асноўныя спосабы перадачы зьвестак: 1) [[оптавалакно]] (FTTx) — 1 479 457 (46,2%) абанэнтаў, зь іх 53,9% на хуткасьці 30—100 Мбіт/сэк, 2) [[Лічбавая абанэнцкая лінія|лічбавую тэлефонную лінію]] (xDSL) — 1 228 597 (38,4%) абанэнтаў, зь іх 88% пры 2—10 Мбіт/сэк, 3) [[Вітая пара|вітую пару]] (Этэрнэт) — 395 388, зь іх 44,3% пры 30—100 Мбіт/сэк, 4) [[Сувосевы кабэль|сувосевы тэлевізійны кабэль]] (DOCSIS) — 66 376, зь іх 63% пры 10—30 Мбіт/сэк<ref name="а"/>. === Пошта === {{Асноўны артыкул|Белпошта}} {{Падвойная выява|справа|Stemp Coat of arm of Belarus.jpg|145|Stemp Flag and map of Belarus.jpg|145|Маркі [[Белпошта|Белпошты]] зь дзяржаўнымі гербам [[Пагоня]]й (налева) і [[бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белым сьцягам]] (направа)}} За 2018 год УП «[[Белпошта]]» прыняла паводле падпіскі 4,923 млн асобнікаў [[газэта]]ў і [[часопіс]]аў (52% ад насельніцтва). Для дастаўкі прынялі: 201,571 млн выходных асобнікаў пэрыёдыкі (21 на душу насельніцтва), зь іх 74,3% (149,779 млн) для фізычных асобаў; 207,314 млн уваходных асобнікаў, зь іх 80,4% (166,677 млн) для фіз.асобаў; 173,782 млн транзытных асобнікаў (18 на душу). Таксама апрацавалі 284,629 транзытных пісьмовых адпраўленьняў (30 на душу), 213,139 млн уваходных (22 на душу) і 214,452 млн выходных. Сярод выходных пісьмовых адпраўленьняў: 1) 188,067 млн (87,7%) прыпала на простыя адпраўленьні, зь іх 41,5% (78,146 млн) склалі [[Паштоўка|паштоўкі]], 6% (11,301 млн) — пісьмовыя лісты, 2,4% (4,564 млн) — 2-складовыя адпраўленьні, 1% (1,985 млн) — міжнародныя адпраўленьні і 0,3% (0,596 млн) — [[Бандэроль|бандэролі]]; 2) 22,071 млн (11,7%) склалі заказныя адпраўленьні, зь іх 13,8% (3,041 млн) для фізычных асобаў, 4% (0,892 млн) міжнародныя і 2,4% 2-складовыя; 3) 2,3% (4,314 млн) былі з абвешчанай вартасьцю, зь іх 56% (2,445 млн) для фізычных асобаў. Урэшце поштай даставілі 8,93 млн транзытных пасылак, 5,719 млн уваходных, зь іх 52% для фіз.асобаў, і 5,554 млн выходных [[Пасылка|пасылак]], зь іх 49% платных і 35% для фіз.асобаў (94% платна). На паскораную пошту прыпала 4,737 млн (92%) унутраных і 0,416 млн міжнародных адпраўленьняў. Сярод унутраных 35,5% (1,679 млн) склалі выходныя, 34,3% (1,626 млн) уваходныя і 30,2% (1,432 млн) транзытныя. Сярод міжнародных 55,7% (0,232 млн) — транзытныя, 29,5% (0,123 млн) — выходныя і 14,8% (61 тыс.) — уваходныя<ref name="б">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Справаздача аб паслугах сувязі за 2018 год|спасылка=https://mpt.gov.by/sites/default/files/otchet_1-uslugi_za_2018_god.pdf|выдавец=Міністэрства сувязі і інфарматызацыі Рэспублікі Беларусь|мова=ru|дата публікацыі=2019|дата доступу=17 студзеня 2020}}</ref>. У 2018 годзе поштай даставілі 13,055 млн выплатаў, у асноўным [[пэнсія]]ў. На вёскі прыпадала 48,5% (6,335 млн) такіх выплатаў, на [[раён]]ныя цэнтры — 25,2% (3,294 млн), на абласныя цэнтры — 15,5% (2,02 млн) і на Менск — 10,8% (1,406 млн). Выплаты поштай склалі 4,462 млрд рублёў ($2,136 млрд) сярэднім памерам па 342 рублі. Праз пошту прайшло 7,6 млн выходных [[Грашовы перавод|грашовых пераводаў]], зь іх 99,3% электронных, 84% для фіз.асобаў і 0,5% (40,6 тыс.) міжнародных. Таксама ажыцьцявілі 7,375 млн уваходных грашовых пераводаў, зь іх 69% для фіз.асобаў і 2% (151,5 тыс.) міжнародных (97% для фіз.асобаў). Сума аплачаных пераводаў склала 784,276 рублёў ($375,485 млн), зь іх 79% ад фізасобаў. Атрыманыя пераводы склалі 730,525 млн рублёў (93% ад аплачаных), зь іх 70% фіз.асобам. Урэшце 99,7% (8,497 млн) кур’ерскіх адпраўленьняў былі выходнымі, зь іх 33,5% для фіз.асобаў. Таксама даслалі 1,638 млн [[тэлеграма]]ў, зь іх 44,5 тыс. (2,7%) былі платнымі, у тым ліку 39,4 тыс. (2,4%) міжнароднымі і 14 тыс. (0,9%) для фізасобаў<ref name="б"/>. === Тэлефонная сувязь === {{Асноўны артыкул|Сеткі стацыянарнай тэлефоннай сувязі ў Беларусі}} У 2018 годзе УП «[[Белтэлекам]]» абслужыла 334,418 млн выходных тэлефанаваньняў між сеткамі, зь іх 39% (129,669 млн) ад фізычных асобаў (па 13 на жыхара). Сярод такіх тэлефанаваньняў 320,787 млн (96%) прыпала на міжгароднія, у тым ліку 38% на сотавы. Рэшта (13,631 млн) тэлефанаваньняў была міжнароднай. Працягласьць размоваў у гарадзкіх і сельскіх тэлефонных сетках склала 8,555 млрд хвілінаў (82% выходных), зь іх 83% прыпала на фізычных асобаў (751 хвіл. на жыхара). Рэшту склалі 1,823 млрд хвіл. (17,4%) міжгародніх званкоў, зь іх 17,6% на сотавы, і 69,932 млн хвіл. (6,7%) міжнародных, зь іх 83% у краіны [[СНД]] (у асноўным у Расею). Транзытны трафік «Белтэлекама» між сотавымі апэратарамі склаў 4,059 млрд хвілінаў (428 хвіл. на жыхара), зь іх 3% прыпала на міжнародны [[роўмінг]]. Уваходны трафік склаў 1,393 млрд хвілінаў<ref name="б"/>. На 31 сьнежня 2019 году ў Беларусі налічвалася 11 627 249 абанэнтаў [[Сотавая сувязь|сотавай сувязі]], што перавышала лік насельніцтва на 22,7%. У краіне працавалі 3 сотавыя апэратары: УП «[[А1 (тэлекам-правайдэр)|А1]]» з 1999 году, ТАА «[[Мабільныя ТэлеСыстэмы (Беларусь)|Мабільныя ТэлеСыстэмы]]» з 2002-га і ЗАТ «[[БеСТ|Беларуская сетка тэлекамунікацыяў]]» з 2004-га. Ім належала 33 268 базавых станцыяў, зь іх 48% (15 930) — [[3G|3-га пакаленьня]] (UMTS) і 8% (2 792) — 4-га (LTE). Станцыі налічвалі 175 648 прыёмаперадатчыкаў (па 5 на станцыю) агульнай ёмістасьцю 20,08 млн [[камутатар]]аў (па 114 на прыёмаперадатчык). Камутатары падтрымлівалі 18 550 патокаў па 2 Мбіт/сэк (каля 37,1 гігабіт/сэк). За 4-ы квартал 2019 году 6 823 417 (59%) сотавых абанэнтаў скарысталі доступ да Сеціва, зь іх 56% (3 817 030) праз сувязь 4-га пакаленьня. Прапускная здольнасьць сотавых каналаў доступу да Сеціва складала 312 636 Мбіт/сэк (0,045 Мбіт/с на карыстальніка). Сотавая сувязь была даступнай на 98,7% земляў Беларусі, у тым ліку на 98,4% — 3-га пакаленьня (2 Мбіт/с) і на 5% — 4-га (100 Мбіт/с). Ахоп насельніцтва сотавай сувязьзю ў паселішчах складаў 99,9%, у тым ліку сувязьзю 3-га пакаленьня, а таксама 76% — 4-га пакаленьня. Штомесячны трафік на абанэнта складаў: 794 хвіліны выходных выклікаў і 11 [[Паслуга кароткага паведамленьня|тэкставых паведамленьняў]]. Сярод выходных выклікаў 82% прыпадала на ўнутрысеткавыя, 16,5% — на тэлефанаваньні ў іншыя сотавыя сеткі, 1,3% — на званкі на стацыянарныя тэлефоны, рэшта (0,2%) — на міжнародныя званкі<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Справаздача аб разьвіцьці сотавай рухомай электрасувязі за 4-ы квартал 2019 году|спасылка=https://mpt.gov.by/sites/default/files/4_spe_na_sait.pdf|выдавец=Міністэрства сувязі і інфарматызацыі Рэспублікі Беларусь|мова=ru|дата публікацыі=2020|дата доступу=17 студзеня 2020}}</ref>. == Шляхі зносін == {{Асноўны артыкул|Шляхі зносін Беларусі}} На 2020 год у Беларусі існавала 6 відаў шляхоў зносінаў: * ''Чыгуначныя''. [[Беларуская чыгунка]] ахоплівала звыш 2100 паселішчаў краіны і прапаноўвала 4 лініі перавозак паяжджанаў: 1) гарадзкія — у межах сталіцы і абласных цэнтраў да станцыяў у гарадах-спадарожніках, 2) рэгіянальныя — у межах вобласьці і да бліжэйшага гораду абласнога падпарадкаваньня ў суседняй вобласьці, 3) міжрэгіянальныя — між сталіцай і абласнымі цэнтрамі ды між абласнымі цэнтрамі, 4) міжнародныя — між Беларусьсю і іньшымі краінамі. Паводле хуткасьці руху і працягласьці прыпынкаў рэгіянальныя і міжрэгіянальныя лініі падзялялі на 2 клясы: бізнэс і эканом. Квіткі на цягнік прадавалі он-лайн праз [[Аплатная картка|аплатную картку]] і [[электронныя грошы]], па тэлефоне і ў касах на станцыях. Электронная рэгістрацыя дазваляла сесьці ў цягнік па пашпарце. Паездка міжрэгіянальнымі лініямі праз усю краіну ад Берасьця да Віцебска каштавала ад 13,8 [[Беларускі рубель|рубля]] ($7-8) у пляцкарце і да 19,1 рубля ($11-12) у купэ. У Беларусі дзейнічала 20 буйных чыгуначных вакзалаў. На меншых станцыях працавалі білетныя касы і гандлёвыя кіёскі. * ''Аўтамабільныя''. У кожным горадзе Беларусі дзейнічалі аўтавакзал і аўтастанцыя з заляй чаканьня, дзе прадавалі ежу і квіткі на прыгарадныя, міжгароднія і міжнародныя падарожжы. У Менску працавалі Цэнтральны аўтавакзал і Аўтазаводзкая ды Паўднёва-Заходняя аўтастанцыі, куды прыбывала большасьць міжнародных аўтобусаў. Квіткі на праезд у прыгарадных і міжгародніх аўтобусах перавозчыкаў [[Міністэрства транспарту і камунікацыяў Рэспублікі Беларусь]] прадавалі он-лайн за электронныя грошы. Большасьць аўтападарожжаў ажыцьцяўлялі прыватныя [[Маршрутнае таксі|маршрутныя таксі]] на мікраўтобусах. * ''Паветраныя''. Нацыянальны аэрапорт «[[Менск (нацыянальны аэрапорт)|Менск]]» прымаў палёты зь іншых краінаў. Лётнішчы абласных цэнтраў прымалі грузавыя і чартэрныя самалёты. Зь Берасьця, Гомеля і Горадні ладзілі палёты ў расейскі [[Калінінград]]. * ''Водныя''. У Беларусі налічвалася 10 рачных партоў, што прымалі караблі праз 8 водных шляхоў: [[Дняпроўска-Бужанскі канал]] і 8 рэк — Дняпро, [[Бярэзіна|Бярэзіну]], Сож, Прыпяць, [[Дзьвіна|Дзьвіну]], Нёман і [[Мухавец]]. Улетку ладзіліся прагулкі на [[цеплаход]]ах у 13 мясьцінах: Берасьці (Мухавец), Віцебску (Дзьвіна), Горадні (Нёман і [[Аўгустоўскі канал]]), Гомелі (Сож), Магілёве ([[Дняпро]]), Бабруйску (Бярэзіна), Мазыры і Пінску ([[Прыпяць]]), «Нарачанскім» (возера [[Нарач]]) і «[[Прыпяцкі нацыянальны парк|Прыпяцкім]]» нацыянальных парках, нацпарку «Браслаўскія азёры» (возера [[Дрывяты]]), на [[Заслаўскае вадасховішча|Заслаўскім вадасховішчы]] (Менскае мора) і [[Выганашчанскае возера|Выганашчанскім возеры]] (Івацэвіцкі раён). Па Аўгустоўскім канале хадзіў рачны трамвай. З [[Тураў|Турава]] плывучая гасьцініца «Палесьсе» ладзіла 3-дзённыя рачныя круізы па Прыпяці. * ''Гарадзкія''. У большасьці гарадоў краіны дзейнічаў [[грамадзкі транспарт]]: аўтобус — амаль ва ўсіх; [[тралейбус]] — у сталіцы, абласных цэнтрах і [[Бабруйск]]у; [[трамвай]] — у сталіцы, [[Віцебскі трамвай|Віцебску]], Мазыры і [[Наваполацак|Наваполацку]]; [[таксі]] і маршрутнае таксі — у Менску, абласных цэнтрах і іншых буйных гарадах; [[Менскі мэтрапалітэн]]. Квіткі на праезд прадавалі ў кіёску на прыпынку, кандуктары і кіроўцы. У сталіцы цана наземнага праезду складала 60 капеек, у мэтро — 65 капеек. У іншых гарадах Беларусі праезд быў таньнейшым. Шматразовыя праязныя білеты прадавалі на месяц, 15 і 10 дзён, у тым ліку на некалькі відаў перавозак<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Транспарт Беларусі|спасылка=https://www.belarus.by/by/travel/transport-in-belarus|выдавец=[[Belarus.by]]|дата публікацыі=2020|дата доступу=22 студзеня 2020}}</ref>. * ''Трубаправодныя''. Улучалі 2861 км нафтаправодаў («[[Гомельтранснафта Дружба]]»), 1200 км нафтапрадуктаправодаў і 7,9 тыс. км [[газаправод]]аў пад кіраўніцтвам ААТ «[[Газпрам трансгаз Беларусь]]» разам з 7 магістральнымі, зь якіх 2,9 тыс. км (37%) былі транзытнымі<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Галіна дзейнасьці|спасылка=http://www.btg.by/about/activities/|выдавец=«Газпрам трансгаз Беларусь»|мова=ru|дата публікацыі=2020|дата доступу=22 студзеня 2020}}</ref>. == Узброеныя сілы == {{Асноўны артыкул|Узброеныя сілы Рэспублікі Беларусь}} [[Файл:Берет ВДВ.jpg|значак|300пкс|Барэт беларускіх [[Сілы спэцыяльных апэрацыяў УС РБ|ПДВ]] да 1995 г.]] На 2020 год Узброеныя сілы Беларусі ўлучалі: 1) [[Сухапутныя войскі Рэспублікі Беларусь|Сухапутныя войскі]], 2) [[Вайскова-паветраныя сілы і войскі супрацьпаветранай абароны Беларусі|Вайскова-паветраныя сілы і войскі супрацьпаветранай абароны]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Структура Ўзброеных Сілаў Рэспублікі Беларусь|спасылка=https://www.mil.by/by/forces/structure/|выдавец=[[Міністэрства абароны Рэспублікі Беларусь]]|дата публікацыі=2020|дата доступу=19 студзеня 2020}}</ref>. [[Генэральны штаб Узброеных сілаў Беларусі]] меў у непасрэдным падпарадкаваньні [[Сілы спэцыяльных апэрацыяў УС РБ|Сілы спэцыяльных апэрацыяў]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Сілы спэцыяльных апэрацый|спасылка=https://www.mil.by/by/forces/sso/|выдавец=Міністэрства абароны Рэспублікі Беларусь|дата публікацыі=2020|дата доступу=19 студзеня 2020}}</ref>. Сухапутныя войскі знаходзіліся ў падпарадкаваньні [[Міністэрства абароны Рэспублікі Беларусь]] і ўлучалі 2 апэратыўныя камандаваньні: [[Заходняе апэратыўнае камандаваньне|Заходняе]] (Горадня) і [[Паўночна-Заходняе апэратыўнае камандаваньне|Паўночна-Заходняе]] (Барысаў, Менская вобласьць)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Сухапутныя войскі (прызначэньне)|спасылка=https://www.mil.by/by/forces/sv/appointment/|выдавец=Міністэрства абароны Рэспублікі Беларусь|дата публікацыі=2020|дата доступу=19 студзеня 2020}}</ref>. На люты 2018 году Ўзброеныя сілы Беларусі налічвалі 70 000 [[Вайсковец|вайскоўцаў]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Урачысты сход, прысьвечаны 100-годзьдзю Ўзброеных сілаў Беларусі|спасылка=http://president.gov.by/by/news_by/view/urachysty-sxod-prysvechany-100-goddzju-uzbroenyx-sil-belarusi-18170/|выдавец=Прэс-служба прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь|дата публікацыі=22 лютага 2018|дата доступу=19 студзеня 2020}}</ref>. На 2020 год Сухапутныя войскі Беларусі лікам 29 600 чалавек мелі на ўзбраеньні: 469 [[Асноўны баявы танк|асноўных баявых танкаў]] (400 [[Т-72]]), 1111 [[Баявая машына пяхоты|баявых машынаў пяхоты]] (875 [[БМП-2]]), 247 [[бронетранспартэр]]аў (150 [[БТР-80]]), 434 [[Самаходная артылерыйская ўстаноўка|самаходных артылерыйскіх установак]] (САУ; 198 [[2С1]] «Гваздзік»), 228 палявых [[гармата]]ў (132 [[Гаўбіца|гаўбіцы]] [[2А65]]), 234 [[Рэактыўная сыстэма залпавага агню|рэактыўных сыстэмаў залпавага агню]] (РСЗА; 126 «[[Град (зброя)|Градаў]]»), 109 [[мінамёт]]аў (61 [[2С12]] «Сані»), 480 [[Супрацьтанкавы ракетны комплекс|супрацьтанкавых ракетных комплексаў]] (СТРК), 14 [[Зэнітны ракетны комплекс|зэнітных ракетных комплексаў]] (ЗРК) «Тор» і 96 [[Апэратыўна-тактычны ракетны комплекс|апэратыўна-тактычных ракетных комплексаў]] (АТРК; 60 9К72 «Эльбрус»)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Сухапутныя войскі Беларусі|спасылка=https://www.globalsecurity.org/military/world/belarus/army-equipment.htm|выдавец=Партал «Сусьветная бясьпека» (Александрыя, штат [[Вірджынія]], ЗША)|мова=en|дата публікацыі=2020|дата доступу=19 студзеня 2020}}</ref>. Вайскова-паветраныя сілы і войскі супрацьпаветранае абароны Беларусі мелі на ўзбраеньні: 140 баявых самалётаў (70 [[Су-25]]), 10 транспартных (6 [[Ан-26]]) і 10 навучальных Л-39, 168 транспартных [[верталёт]]аў (125 [[Мі-8]]), 50 ударных [[Мі-24]] і 16 выведвальных Мі-24К і -Р, 2 [[дывізіён]]ы ЗРК [[С-300]], 4 дывізіёны [[С-200]], 12 [[Батарэя (войска)|батарэяў]] ЗРК «[[Бук (зброя)|Бук]]» і С-125. 22 жніўня 2016 году на ўзбраеньне 77-га дывізіёна [[336-я рэактыўная артылерыйская брыгада|336-й рэактыўнай артылерыйскай брыгады]] ў Асіпавічах (Магілёўская вобласьць) паставілі 1-ю РСЗА «[[Палянэз (зброя)|Палянэз]]»<ref>{{Навіна|аўтар=Эдуард Мартынюк|загаловак=«Палянэз» прынята на ўзбраеньне беларускай арміі|спасылка=https://blr.belta.by/society/view/palanez-prynjata-na-uzbraenne-belaruskaj-armii-50074-2016/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=22 жніўня 2016|дата доступу=19 студзеня 2020}}</ref>. == Замежная палітыка == {{Асноўны артыкул|Замежная палітыка Беларусі}} Паводле 1-га артыкула Канстытуцыі 1994 году, Рэспубліка Беларусь самастойна ажыцьцяўляе [[Замежная палітыка|замежную палітыку]]. Згодна з 18-м артыкулам «Рэспубліка Беларусь у сваёй замежнай палітыцы зыходзіць з прынцыпаў роўнасьці дзяржаваў, непрымяненьня сілы або пагрозы сілай, непарушнасьці межаў, мірнага ўрэгуляваньня спрэчак, неўмяшаньня ва ўнутраныя справы і іншых агульнапрызнаных прынцыпаў і нормаў [[Міжнароднае права|міжнароднага права]]. Рэспубліка Беларусь ставіць за мэту зрабіць сваю тэрыторыю бязьядзернай зонай, а дзяржаву — нэўтральнай»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Канстытуцыя 1994 году (са зьмяненьнямі і дапаўненьнямі)|спасылка=http://pravo.by/pravovaya-informatsiya/pomniki-gistoryi-prava-belarusi/kanstytutsyynae-prava-belarusi/kanstytutsyi-belarusi/kanstytutsyya-1994-goda-sa-zmyanennyami-i-dapa-nennyami-/|выдавец=Нацыянальны прававы інтэрнэт-партал Рэспублікі Беларусь|дата публікацыі=2018|дата доступу=21 студзеня 2020}}</ref>. 14 лістапада 2005 году А. Лукашэнка падпісаў Закон «Аб зацьвярджэньні Асноўных напрамкаў унутранай і замежнай палітыкі Рэспублікі Беларусь». Паводле 24-га артыкула Закону, «стратэгічнымі мэтамі замежнай палітыкі Рэспублікі Беларусь ёсьць: абарона дзяржаўнага [[сувэрэнітэт]]у і тэрытарыяльнай цэласнасьці Рэспублікі Беларусь; абарона правоў, свабодаў і законных зацікаўленасьцяў грамадзянаў, грамадзкіх і дзяржаўных зацікаўленасьцяў»<ref>{{Навіна|аўтар=А. Лукашэнка|загаловак=Закон Рэспублікі Беларусь «Аб зацьвярджэньні Асноўных напрамкаў унутранай і замежнай палітыкі Рэспублікі Беларусь» ад 14 лістапада 2005 г. № 60-З|спасылка=http://pravo.by/document/?guid=3871&p0=h10500060|выдавец=Нацыянальны прававы інтэрнэт-партал Рэспублікі Беларусь|мова=ru|дата публікацыі=10 чэрвеня 2015|дата доступу=21 студзеня 2020}}</ref>. На 2020 год грамадзяне Беларусі маглі бязьвізава выяжджаць у 44 краіны, у тым ліку ў сумежныя Расею і Ўкраіну. У Беларусь маглі бязьвізава прыяжджаць грамадзяне 23 краінаў, у тым ліку Расеі і Ўкраіны. Таксама грамадзяне 74 дзяржаваў прыбывалі ў Беларусь бязьвізава праз нацыянальны [[Менск (нацыянальны аэрапорт)|аэрапорт «Менск»]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Бязьвізавы рух|спасылка=http://mfa.gov.by/be/visa/bezvizav_ruh/d13f36405deb6bb1.html|выдавец=Міністэрства замежных справаў Рэспублікі Беларусь|дата публікацыі=2020|дата доступу=21 студзеня 2020}}</ref>. У 2017 годзе ўрад Беларусі падтрымліваў дыпляматычныя дачыненьні з 177 дзяржавамі (з 212). На 2020 год [[дыпляматычныя прадстаўніцтвы Беларусі]] працавалі ў 57 дзяржавах. Амбасадары Беларусі мелі акрэдытацыю паводле сумяшчальніцтва ў яшчэ 52 дзяржавах. У Беларусі працавала 48 амбасадаў, 4 аддзяленьні амбасадаў, 3 гандлёвыя прадстаўніцтвы і 39 консульстваў замежных дзяржаваў. Міжнародныя арганізацыі мелі ў Беларусі 18 прадстаўніцтваў. Яшчэ 91 замежная амбасада ў Варшаве, Вільні, Кіеве і Маскве мела акрэдытацыю ў Беларусі па сумяшчальніцтве<ref name="mfa.gov.by">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Замежная палітыка|спасылка=http://mfa.gov.by/be/foreign_policy/|выдавец=[[Міністэрства замежных справаў Рэспублікі Беларусь]]|дата публікацыі=2020|дата доступу=21 студзеня 2020}}</ref>. На 1 ліпеня 2019 году ўрад Беларусі ўдзельнічаў у 2566 двухбаковых і 1315 шматбаковых міжнародных дамовах<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Міжнароднае права|спасылка=http://mfa.gov.by/be/foreign_policy/interlaw/|выдавец=[[Міністэрства замежных справаў Рэспублікі Беларусь]]|дата публікацыі=1 ліпеня 2019|дата доступу=21 студзеня 2020}}</ref>. У Беларусі адсутнічае наўпроставы выхад да адкрытага мора для непасрэдных зносінаў зь несумежнымі дзяржавамі. Таму ў замежнай палітыцы Беларусі павышанае значэньне маюць дачыненьні з 5 сумежнымі дзяржавамі, кожная зь якіх мае выхад да мора: [[Латвія]]й, [[Летува|Летувой]], Польшчай, Расеяй і Ўкраінай. Апасродкавана празь іх землі ўрад Беларусі ажыцьцяўляе стасункі з астатнімі дзяржавамі. На 2020 год урад Беларусі ўдзельнічаў у 10 міжурадавых арганізацыях Эўропы: [[Садружнасьць незалежных дзяржаваў]] (1991), [[Арганізацыя бясьпекі і супрацы ў Эўропе]] (Вена, Аўстрыя; 1992), [[Эўрапейскі банк рэканструкцыі і разьвіцьця]] (Лёндан, Ангельшчына; 1992), [[Нарада энэргетычнай хартыі]] (Брусэль, Бэльгія; 1994), [[Цэнтральна-эўрапейская ініцыятыва]] (Трыест, Італія; 1996), [[Рада эўраатлянтычнага партнэрства]] (Брусэль, 1997), [[Саюзная дзяржава Беларусі і Расеі]] (2000), [[Арганізацыя Дамовы аб калектыўнай бясьпецы]] (Масква, Расея; 2003) і [[Эўразійскі эканамічны зьвяз]] (Масква, 2015). На сусьветным узроўні Беларусь была дзяржавай-удзельніцай 40 міжурадавых арганізацыяў, сярод якіх: [[Арганізацыя аб’яднаных нацыяў]] (Нью-Ёрк, ЗША; 1945), [[Сусьветны паштовы саюз]] (Бэрн, Швайцарыя; 1947), [[Міжнародны саюз электрасувязі]] (Жэнэва, Швайцарыя; 1947), [[Сусьветная мэтэаралягічная арганізацыя]] (Жэнэва, 1948), [[Міжнароднае бюро выставаў]] (Парыж, Францыя; 1951), [[Міжнародная арганізацыя працы]] (Жэнэва; 1954), [[Міжнароднае агенцтва атамнай энэргіі]] (Вена, 1957), [[Пастаянны трацейскі суд]] (Гаага, Нідэрлянды; 1962), [[Сусьветная арганізацыя інтэлектуальнай уласнасьці]] (Жэнэва, 1967), [[Сусьветны банк]] (Вашынгтон, ЗША; 1992), [[Міжнародны валютны фонд]] (Вашынгтон, 1992), [[Сусьветная арганізацыя здароўя]] (Жэнэва, Швайцарыя; 1992), [[Арганізацыя супрацы чыгунак]] (Варшава, Польшча; 1993), [[Сусьветная мытная арганізацыя]] (Брусэль, 1993), [[Міжнародная арганізацыя па стандартызацыі]] (Жэнэва, 1993), [[Міжнародная арганізацыя па цукры]] (Лёндан, 1993), [[Міжнародная электратэхнічная камісія]] (Жэнэва, 1993), [[Міжнародная арганізацыя грамадзянскай авіяцыі]] (Манрэаль, Канада; 1993), [[Сусьветная арганізацыя здароўя жывёлаў]] (Парыж, 1994), [[Міжпарлямэнцкі саюз]] (Парыж, 1995), [[Рух недалучэньня]] (Нью-Ёрк, 1998) і [[Міжнародная арганізацыя міграцыі]] (Жэнэва, 2005)<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Беларусь і міжнародныя арганізацыі|спасылка=http://mfa.gov.by/be/mulateral/organization/|выдавец=Міністэрства замежных справаў Рэспублікі Беларусь|дата публікацыі=2020|дата доступу=21 студзеня 2020}}</ref>. == Глядзіце таксама == * [[Аўтамабільныя рэгістрацыйныя знакі Беларусі]] == Заўвагі == {{Заўвагі}} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * {{Літаратура/БелЭн|1}} * {{Літаратура/БелЭн|2}} * {{Літаратура/БелЭн|3}} * {{Літаратура/БелЭн|4}} * {{Літаратура/БелЭн|5}} * {{Літаратура/БелЭн|6}} * {{Літаратура/БелЭн|7}} * {{Літаратура/БелЭн|8}} * {{Літаратура/БелЭн|9}} * {{Літаратура/БелЭн|10}} * {{Літаратура/БелЭн|11}} * {{Літаратура/БелЭн|12}} * {{Літаратура/БелЭн|13}} * {{Літаратура/БелЭн|14}} * {{Літаратура/БелЭн|15}} * {{Літаратура/БелЭн|16}} * {{Літаратура/БелЭн|17}} * {{Літаратура/БелЭн|18-1}} * {{Літаратура/БелЭн|18-2}} * {{Літаратура/Беларусь: энцыкляпэдычны даведнік, 1995}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/ЭВКЛ|3}} * {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}} * {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}} == Вонкавыя спасылкі == {{Вікіцытатнік}} * [http://www.belarus.by/by Афіцыйны сайт Беларусі] * [http://map.letapis.by/by/#intro Мапа станаўленьня Беларусі] * [http://www.bielarus.net/ Беларуская Салідарнасьць] * [http://radzima.org Беларусь: адметныя мясьціны і помнікі], [[Radzima.org]] {{Добры артыкул}} {{Беларусь у тэмах}} {{Гісторыя Беларусі}} {{Краіны Эўропы}} {{Краіны праграмы Ўсходняга Партнэрства}} {{АБСЭ}} leom0zhta0mrm2j4mna1t5p3qgqscgt 0 7262 2332374 2332185 2022-08-12T11:57:47Z Лобачев Владимир 8873 Coin of Yaroslav the Wise (reverse).svg wikitext text/x-wiki {{Краіна | Назва = Полацкае княства | НазваЎРоднымСклоне = Полацкага княства | НазваНаДзяржаўнайМове = | Сьцяг = | Герб =Iziaslav of Polock Seal avers.png | ПодпісПадГербом = П | НацыянальныДэвіз = | ДзяржаўныГімн = | Месцазнаходжаньне = Alex K Polotsk general.png | ПодпісПадВыявайМесцазнаходжаньня = Полацкае княства на мапе Эўропы | АфіцыйнаяМова = | Сталіца = [[Полацак]] | ПапярэдняяДзяржава1 =Кіеўская Русь | СьцягПапярэдняйДзяржавы1 =Coin of Yaroslav the Wise (reverse).svg | ВыяваПапярэдняйДзяржавы1 = | ГодПачаткуІснаваньня = X | ГодКанцаІснаваньня = XIV стст. | ПэрыядІснаваньня = | НаступнаяДзяржава1 = Вялікае Княства Літоўскае | СьцягНаступнайДзяржавы1 = Pahonia. Пагоня (1780-89).png | ВыяваНаступнайДзяржавы1 = | НайбуйнейшыГорад = | ТыпУраду = [[манархія]] | ПершаяПадзея = Заснаваньне | ДатаПершайПадзеі = X стагодзьдзе | Падзея1 = Уваход у склад [[ВКЛ]] | ДатаПадзеі1 = [[1307]] | Падзея2 = Скасаваньне княства | ДатаПадзеі2 = [[1397]] | ПасадыКіраўнікоў = | ІмёныКіраўнікоў = | Плошча = | МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = | АдсотакВады = | ГодАцэнкіНасельніцтва = | МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = | Насельніцтва = | ШчыльнасьцьНасельніцтва = | ЭтнічныСклад = | КанфэсійныСклад = [[хрысьціянства]], [[паганства|язычніцтва]] | Пісьменнасьць = | ГодАцэнкіСУП = | МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = | СУП = | СУПНаДушуНасельніцтва = | Валюта = | КодВалюты = | ЧасавыПас = | ЧасРозьніцаUTC = | ЧасавыПасУлетку = | ЧасРозьніцаUTCУлетку = | НезалежнасьцьПадзеі = | НезалежнасьцьДаты = | АўтамабільныЗнак = | ДамэнВерхнягаЎзроўню = | ТэлефонныКод = | Дадаткі = [[Файл:Rus-1015-1113.png|270пкс|цэнтар|Русь у 1015-1113 гг.]] }} '''По́лацкае кня́ства''' — [[Усходнеславянскія мовы|усходнеславянскае]] дзяржаўнае ўтварэньне ([[Фэадалізм|фэадальная]] [[дзяржава]]) з сталіцай у [[горад]]зе [[Полацак|Полацку]]. Узьнікла на аснове племяннога княжаньня (правадырства) полацкіх [[крывічы|крывічоў]] з прыкметным уплывам групаў іншаземнага насельніцтва, перш за ўсё балтаў<ref>{{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 448.</ref>. Існавала з другой паловы X да пачатку XIV стагодзьдзя і ахоплівала (за часамі найвышэйшага ўздыму) поўнач і цэнтар сучаснай [[Беларусь|Беларусі]], а таксама Ніжняе Падзьвіньне (прыдзьвінскія тэрыторыі сучаснай [[Латвія|Латвіі]]). У склад княства, апроч Полацку, уваходзілі такія гарады як [[Віцебск]], [[Друцак (горад)|Друцак]], [[Менск]], [[Заслаўе]], [[Лагойск]], [[Барысаў]], [[Браслаў]], [[Кукенойс]] (цяпер [[Кокнэсэ]]) ды іншыя. У наш час, паводле наяўных гістарычных зьвестак, Полацкае княства разглядаецца ў якасьці вытоку [[Беларусь|Беларускай дзяржаўнасьці]], увасабленьня ідэі незалежнасьці [[Беларусы|беларускага народу]]<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 66.</ref><ref name="pam58">[[Георгі Штыхаў|Штыхаў Г.]] Палітычная гісторыя Полацка ў 9-11 ст. // {{Літаратура/Памяць/Полацак|к}} С. 58.</ref><ref>[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]] [https://web.archive.org/web/20110915021245/http://old.knihi.com/10viakou/10v101.html 862. Першыя летапісныя звесткі пра Полацак] // {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}}</ref>. == Назва == У летапісах XII стагодзьдзя Полацкае княства не лічылася [[Русь]]сю<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 57.</ref>. Напрыклад [[Аповесьць мінулых часоў]] нават супрацьпастаўляе «Рускай зямлі» Полацкую і [[Смаленск]]ую. У пісьмовых крыніцах жыхары Полацкага княства да другой паловы XII ст. выступалі пад старой племянной назвай — [[крывічы]]<ref>{{Літаратура/Нарыс гісторыі Беларусі (2001)|к}} С. 23.</ref>. == Гісторыя == === Узьнікненьне === Дакладную дату ўзьнікненьня княства вызначыць цяжка. У VIІІ—X стагодзьдзях у [[Крывічы|крывічоў]] існавала правадырства (англ. chiefdom) — дадзяржаўнае этнапалітычнае ўтварэньне на чале з князем-правадыром, якое на працягу другой паловы Х стагодзьдзя перарасло ў [[Фэадалізм|раньнефэадальную]] [[Дзяржава|дзяржаву]]. Першая пісьмовая згадка пра Полацак датуецца 862 годам у зьвязку з раздачай Рурыкам гарадоў сваім дружыньнікам. У [[Лаўрэнцеўскі летапіс|Лаўрэнцеўскім летапісе]] паведамляецца: {{Цытата|У лета 862 прыняў уладу Рурык і пачаў раздаваць мужам сваім гарады: гэтаму Полацак, гэтаму Растоў, іншаму Белавозера. І па тых гарадох варагі — прышлыя, а першае насельніцтва ў Ноўгарадзе — славене, у Полацку — крывічы, у Растове — меры, у Белым возеры — весь, у Мураме — мурамы, і ўсімі тымі валодаў Рурык}} У скандынаўскіх сагах пра Полацак паведамляецца як пра моцнае ўладаньне, якое мела свайго князя Палтэса. Князь Палтэс — мітычная асоба, але пра тое, што ў Полацку рана былі вялікія князі, гаворыцца ў [[Аповесьць мінулых часоў|Аповесьці мінулых часоў]]<ref>[[Георгі Штыхаў|Штыхаў Г.]] Палітычная гісторыя Полацка ў 9-11 ст. // {{Літаратура/Памяць/Полацак|к}} С. 51.</ref>. [[Файл:Anton Losenko. Vladimir and Rogneda.jpg|міні|Уладзімер і Рагнеда, 1770 г.]] Першы вядомы [[сьпіс полацкіх князёў|полацкі князь]] — [[Рагвалод]], незалежны ад Кіева. Гісторыкі спрачаюцца пра ягонае паходжаньне: адныя называюць яго [[славяне|славянінам]] (Валадар Рогу), іншыя — [[варагі|варагам]] (Рунгвальд). Аднак, у кожным разе, гэта дазваляе зрабіць выснову пра княжаньне ў Полацку мясцовай дынастыі, а ня кіеўскага намесьніка. У [[Аповесьць мінулых часоў|Аповесьці мінулых часоў]] пад 980 годам паведамляецца, што Рагвалод ''«имяше власть свою в Полотьске»''. У [[Лаўрэнцеўскі летапіс|Лаўрэнцеўскім летапісы]] больш падрабязна тлумачыцца, што Рагвалод ''«держащю и владеющю и княжащю Полотьскую землю»''. Тут падкрэсьліваецца поўная незалежнасьць Полацкай зямлі, якой «валодаў», г. зн. кіраваў князь Рагвалод. З князем Рагвалодам зьвязаныя драматычныя падзеі міжусобнага змаганьня на Русі. У 972 годзе, па сьмерці князя [[Сьвятаслаў Ігаравіч|Сьвятаслава Ігаравіча]], пачалося замаганьне за ўладу між ягонымі сынамі: [[Наўгародзкае княства|Ноўгародзкім]] князем [[Уладзімер Вялікі|Уладзімерам]] і [[Кіеўскае княства|Кіеўскім]] князем [[Яраполк]]ам. Абодва бакі намагаліся атрымаць падтрымку ад Полацкага княства. З гэтай мэтай Уладзімер прапанаваў Рагвалоду аддаць за яго сваю дачку [[Рагнеда|Рагнеду]]. Яму адмовілі, што азначала пераход на бок Кіева, тады Ўладзімер захапіў і спаліў Полацак, забіў Рагвалода і гвалтам узяў Рагнеду сабе ў жонкі. Мясцовая полацкая дынастыя была, такім чынам, зьнішчаная. Неўзабаве па [[хрышчэньне Русі|хрышчэньні Русі]] сын Рагнеды ад Уладзімера [[Ізяслаў Уладзімеравіч|Ізяслаў]] атрымаў ад бацькі Полацкую зямлю, дзе для яго збудавалі горад Ізяслаў. Пазьней Ізяслаў пераехаў у Полацак і аднавіў Полацкае княства, але цяпер у ім ужо кіравала дынастыя Ізяславічаў — нашчадкаў Рурыка. <center><gallery widths="150" heights="150" caption="Мініятуры [[Радзівілаўскі летапіс|Радзівілаўскага летапісу]]"> Rahvałod, Rahnieda (Połacak). Рагвалод, Рагнеда (Полацак).jpg|Сваты наўгародзкага князя [[Уладзімер Сьвятаславіч|Ўладзімера]] ў [[Рагвалод]]а (налева); Рагвалод гутарыць з [[Рагнеда]]й, якая адмовілася выйсьці замуж за Ўладзімера (направа) Rahnieda, Volodymyr. Рагнеда, Уладзімер.jpg|Помсьцячы за спалены Полацак і забітых бацькоў [[Рагнеда]] спрабуе забіць свайго мужа [[Уладзімер Сьвятаславіч|Ўладзімера]] Iziasłaŭ, Rahnieda, Volodymyr. Ізяслаў, Рагнеда, Володимир.jpg|[[Уладзімер Сьвятаславіч|Уладзімер]] хоча пакараць [[Рагнеда|Рагнеду]] сьмерцю, але на абарону маці ўстае князевіч [[Ізяслаў Уладзімеравіч|Ізяслаў]] Usiasłaŭ (Połacak). Усяслаў (Полацак).jpg|Пачатак княжаньня [[Усяслаў Брачыславіч|Ўсяслава Брачыславіча]] ў Полацку, фрагмэнт мініятуры </gallery></center> === Найвышэйшы ўздым === [[Файл:Usiaslau sr 2005.gif|міні|[[Усяслаў Брачыславіч|Усяслаў Полацкі]], [[Усяслаў Полацкі (манэта)|манэта]] [[НБ Беларусі]]]] У 1003 годзе пачалося княжаньне [[Брачыслаў Ізяславіч|Брачыслава Ізяславіча]]. За яго кіраўніцтвам Полацак бесьперапынна намагаўся пазбавіцца залежнасьці ад Кіева. У 1020 годзе Брачыслаў учыніў напад на Ноўгарад, абрабаваўшы горад, але на зваротным шляху быў разьбіты кіеўскім князем [[Яраслаў Мудры|Яраславам]]. Той прымусіў Брачыслава падпарадкавацца Кіеву, атрымаўшы за гэта ў валоданьне [[Віцебск]] і [[Усьвят]]. 1044—1101 гады былі часам найвышэйшага ўздыму Полацкага княства, калі ім кіраваў [[Усяслаў Чарадзей|Усяслаў Брачыславіч]]. Першыя гады свайго кіраваньня ён не сварыўся зь Яраславічамі, але зь сярэдзіны 1065 году ізноў распачаў змаганьне з Кіевам за першынства на ўсходне-славянскіх землях. Усяслаў учыніў напады на [[Пскоў]] і Ноўгарад. У 1067 годзе на рацэ [[Няміга|Нямізе]] пад [[Менск]]ам адбылася [[бітва на Нямізе|бітва]] з войскам [[Ізяслаў Яраславіч|Ізяслава Яраславіча]], у якой палачане пацярпелі паразу. Пазьней, у часе мірных перамоваў, Усяслава па-здрадніцку захапілі ў палон і кінулі ў вязьніцу ў Кіеве. Але прабыўшы там некалькі месяцаў, ён быў вызвалены народам і абраны кіеўскім князям. Аднак Ізяслаў, з дапамогай [[Польшча|Польшчы]], вярнуў сабе ўладу спачатку ў Кіеве, а потым, у 1069 годзе, авалодаў і Полацкам, выгнаўшы Ўсяслава і паставіўшы замест яго на княжаньне свайго сына [[Мсьціслаў Ізяславіч|Мсьціслава]]. Ужо ў 1071 годзе Ўсяслаў вярнуўся ў Полацак і, нягледзячы на некалькі паразаў ад Ізяслава, здолеў там утрымацца. У [[11 стагодзьдзе|XI ст.]] Полацкая зямля сфармавалася як моцная дзяржава ва Ўсходняй Эўропе. Полацак быў стольным горадам гэтага буйнога княства, якое мела сваю княскую дынастыю, моцнае войска, даволі разьвітую гаспадарку і значныя дасягненьні ў галіне культуры. У 1050-я гады тут збудавалі грандыёзны [[Сафійскі сабор (Полацак)|Сафійскі сабор]], які сымбалізаваў сілу і незалежнасьць Полацку<ref name="pam58"/>. <center><gallery widths="150" heights="150" caption="Мініятуры [[Радзівілаўскі летапіс|Радзівілаўскага летапісу]]"> Battle on Nemiga 02.jpg|[[Бітва на Нямізе]] Vseslav of Polotsk.jpg|[[Усяслаў Брачыславіч]] перапраўляецца цераз [[Дняпро]] Usiasłaŭ Čaradziej, Kyiv. Усяслаў Чарадзей, Київ.jpg|Кіяне вызваляюць [[Усяслаў Брачыславіч|Усяслава Чарадзея]] зь вязьніцы Usiasłaŭ Połacki, Kyiv. Усяслаў Полацкі, Київ.jpg|[[Усяслаў Брачыславіч|Усяслаў Полацкі]] на вялікакняскім кіеўскім пасадзе </gallery></center> === Фэўдальная раздробленасьць === [[Файл:Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1586).jpg|180пкс|значак|Герб Полацкага княства з гербоўніка 1586 г.]] Па сьмерці Ўсяслава Чарадзея Полацкае княства ўвайшло ў пэрыяд фэўдальнай раздробленасьці. Зь яго выдзяліліся [[Віцебскае княства|Віцебскае]], [[Друцкае княства|Друцкае]], [[Менскае княства|Менскае]] ды іншыя. Уласна Полацак атрымаў [[Давыд Усяславіч]]. Амаль адразу ж між князямі пачынаецца змаганьне. У 1127 годзе кіеўскі князь [[Мсьціслаў Уладзімеравіч]] учыніў выправу на Полацак, захапіў яго і выслаў усіх полацкіх князёў у [[Бізантыя|Бізантыю]]. Але ўжо празь пяць гадоў у Полацак ізноў прыйшоў князь з Ізяславічаў: [[Васілька Сьвятаславіч]]. Па яго сьмерці пачалося чарговае змаганьне за горад між прадстаўнікамі віцебскай, менскай і друцкай лініяў нашчадкаў Усяслава Чарадзея. Паступова ў Полацку зацьвердзілася Віцебская лінія, але час ад часу Полацак трапляў у залежнасьць ад [[Смаленскае княства|Смаленску]], які ставіў сваіх намесьнікаў. === У [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] === [[Файл:Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1672).jpg|міні|180пкс|Герб Полацкага княства з Маскоўскага Тытулярніка (1672 г.)]] Літоўскія плямёны былі заходнімі суседзямі Полацкага княства. Прыкладна зь сярэдзіны [[12 стагодзьдзе|XII ст.]] пачаліся і ўзмацніліся напады літоўцаў на Полацaк. Полацaк разам зь іншымі княствамі ў адказ зьдзяйсьніў паходы супраць Літвы. На пачатку [[13 стагодзьдзе|XIII ст.]] у Полацку і Літвы зьявіўся агульны вораг — [[крыжакі]]. Зьяўленьне крыжакоў прыйшлося на час княжаньня [[Уладзімер Полацкі|Вальдэмара]]. Крыжакі заснавалі крэпасьць [[Рыга|Рыгу]], чым перакрылі магістральны гандлёвы шлях да Скандынаўскіх краінаў. Адтуль пачалася экспансія крыжакоў у сфэру ўплыву Полацку, Ніжняе Падзьвіньне перайшло да крыжакоў. [[Файл:Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1720).jpg|міні|180пкс|Герб [[Полацкае ваяводзтва|Полацкага ваяводзтва]] з Сэнатарскай залі (каля 1720 г.)]] У такіх умовах палачане ўсё часьцей выступалі ў зьвязе зь літоўцамі супраць крыжакоў. З пачатку 1240-х гадоў (паводле іншых крыніцаў — яшчэ з 1190-х гадоў) у Полацку зацьвердзіліся літоўскія князі. Як дакладна гэта было зроблена — шляхам узброенага захопу ці пагадненьня — невядома. З гэтага часу Полацак удзельнічае ў спрэчках літоўскіх князёў. Датай уваходжаньня Полацку ў склад Вялікага Княства Літоўскага лічыцца 1307 год, калі ў Полацку пачаў княжыць брат [[Віцень|Віценя]] [[Воін]]. У канцы [[14 стагодзьдзе|XIV ст.]] Полацкае княства спыніла сваё існаваньне, пазьней замест яго ўтварылася [[Полацкае ваяводзтва]]. == Дзяржаўны лад == Дзяржаўны лад Полацкага княства прайшоў на працягу стагодзьдзяў паступовую трансфармацыю. За Ізяславам і Рагвалодам Веча, імаверна, ня мела палітычнай ролі. Ужо пры Брачыславе яно атрымала вылучнае значэньне. Пра гэта сьведчыць Эймундава сага: ''«Дайце мне час параіцца з маімі мужамі, бо яны даюць мне грошы, а я толькі іх трачу»''. Такім чынам, ужо ў XI ст. Веча палачанаў атрымала надзвычай важнае значэньне. Існавала таксама і Рада князя. Рада ня мела яўна акрэсьленых паўнамоцтваў. Князь узгадняў з Радай усе пытаньні, што меў разьвязваць сам. Апроч таго, Рада ня мела акрэсьленага складу. Князь запрашаў на раду да сябе ўсіх, каго пажадае. Найперш гэта былі найбуйнейшыя герархі царквы і палацавыя службоўцы. Асобамі цэнтральнага кіраваньня былі ключнік, падвойскі, тысяцкі, пасаднік (пра яго паведамляе толькі Тацішчаў), цівун ды інш. Тысяцкі кіраваў войскамі — земскім апалчэньнем. Ключнік адказваў за гаспадарскую дзейнасьць і зьбіраў падаткі. Падвойскі сачыў за выкананьнем пастановаў князя і Веча. Цівуны былі прадстаўнікамі князя на вызначаных тэрыторыях і кіравалі імі ад яго імя. У XII ст. узрасла роля Веча. Да ягоных прэрагатываў пачалі адносіць абраньне і выгнаньне князя, складаньне міру і абвяшчэньне вайны. За князем засталася судовая і вайсковая ўлада. Войска князя складалася з дружыны і земскага апалчэньня. Дружына падзялялася на дзьве часткі: «старэйшую» (баляры) і «малодшую» (отракі, дзецкія). Старэйшая Дружына мела вылучны ўплыў на князя, баляры ўваходзілі ў склад Рады, часта выступалі супроць князя. Малодшая дружына была важным апірышчам князя ў змаганьні з балярамі і Вечам. У канцы XII — пачатку XIII стагодзьдзяў у Полацку сфармавалася рэспубліка. Яе можна называць Вечава-тэакратычнай. Улада сканцэнтравалася вакол япіскапа, зь якіх у крыніцах ўпамінаецца Якаў (1300 г). Князі ў Полацку маглі і быць, але ў крыніцах не ўпамінаюцца. Зноў яны зьяўляюцца ў горадзе толькі ў часе княжаньня [[Гедзімін]]а. == Эканоміка == Полацкае княства ўзьнікла і разьвівалася на [[шлях з варагаў у грэкі|шляху з варагаў у грэкі]], гандлявала прадукцыяй сельскай гаспадаркі. Да [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]] хадзілі гандлёвыя караблі. У Полацку, Віцебску, Менску і іншых гарадох канцэнтраваліся рамесьніцкія майстэрні. == Культура і рэлігія == Полацак быў адным з найважнейшых культурных і рэлігійных цэнтраў у рэгіёне. У 992 годзе тут заснавалі Полацкую япархію, збудавалі некалькі цэркваў. З імём [[Эўфрасіньня Полацкая|Эўфрасіньні Полацкай]] зьвязаныя збор і перапіс кніг, будаваньне манастыра, названага потым Эўфрасінеўскім. Для Эўфрасіньні Полацкай ювэлір [[Лазар Богша]] зрабіў [[Крыж Эўфрасіньні Полацкай|знакаміты крыж]], які стаў нацыянальнай сьвятыняй [[беларусы|беларусаў]]. У сярэдзіне XI ст. у Полацку збудавалі [[Сафійскі сабор (Полацак)|Сафійскі сабор]]. У горадзе, імаверна, вялося летапісаньне, але Полацкі летапіс не захаваўся. З разьвіцьцём Вільні ў XIV ст. Полацак згубіў значэньне цэнтру. У сярэдзіне XVI ст. тут заснавалаі езуіцкі калегіюм, які меў істотнае адукацыйнае значэньне. У другой палове XVIII ст. Полацак на пэўны час стаў сталіцай [[езуіты|езуітаў]]. == Глядзіце таксама == * [[Сьпіс полацкіх князёў]] == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * {{Літаратура/Памяць/Полацак}} * {{Літаратура/Таямніцы полацкай гісторыі}} {{Гісторыя Беларусі}} {{Беларусь у тэмах}} [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі]] [[Катэгорыя:Гісторыя Кіеўскай Русі]] o2zyg374gr5l6aies06firbf4ji7zd1 2 9640 2332316 40437 2022-08-11T19:37:33Z Chepry 414 update wikitext text/x-wiki Меня зовут Андрей, I work mainly on [[:pl:Strona_główna|Polish Wikipedia]] as [[:pl:Wikipedysta:Chepry|Chepry]]; on Russian Wikipedia I usually adding/updating [[:en:Wikipedia:Interlanguage links|interlanguage links]]... [[ar:user:Chepry]][[bg:user:Chepry]][[ca:user:Chepry]][[cs:user:Chepry]] [[da:user:Chepry]][[de:user:Chepry]][[el:user:Chepry]][[en:user:Chepry]] [[eo:user:Chepry]][[es:user:Chepry]][[et:user:Chepry]][[fi:user:Chepry]] [[fr:user:Chepry]][[he:user:Chepry]][[hr:user:Chepry]][[hu:user:Chepry]] [[id:user:Chepry]][[it:user:Chepry]][[ja:user:Chepry]][[ko:user:Chepry]] [[la:user:Chepry]][[lt:user:Chepry]][[ms:user:Chepry]][[nl:user:Chepry]] [[nn:user:Chepry]][[no:user:Chepry]][[pt:user:Chepry]][[ro:user:Chepry]] [[pl:user:Chepry]][[simple:user:Chepry]][[sl:user:Chepry]][[sr:user:Chepry]] [[sv:user:Chepry]][[ta:user:Chepry]][[uk:user:Chepry]][[zh:user:Chepry]] 47mgkyg07er97i82a902yshw2sa95p2 0 11966 2332375 2332199 2022-08-12T11:58:18Z Лобачев Владимир 8873 Coin of Yaroslav the Wise (reverse).svg wikitext text/x-wiki {{Краіна|Назва=Каралеўства Рускае|НазваНаДзяржаўнайМове=ст. укр. Королѣвство Руське<br>лат. Regnum Russiae|ГодКанцаІснаваньня=1349|ПапярэдняяДзяржава1=Кіеўская Русь|АфіцыйнаяМова=Старажытнаўкраінская,<br>лаціна|Сталіца=[[Ўладзімір]] (1199—1349),<br>[[Галіч]] (1199—1206),<br>[[Кіеў]] (1201 і 1204?),<br>[[Холм]] (?—1264),<br>[[Львоў]] (1272—1301)|ПасадыКіраўнікоў=Князі, каралі|ТыпУраду=[[Манархія]]|ІмёныКіраўнікоў=Раман Мсціславіч (князь)<br>Даніла Галіцкі (першы кароль)<br>Юрый ІІ (астатні кароль)|ГодПачаткуІснаваньня=1199|Месцазнаходжаньне=Korolivstvo Ruske 13-14 stolittia.png|КанфэсійныСклад=[[Каталіцызм]] (дзяржаўная рэлігія),<br>[[праваслаўе]]|ЦяперЗьяўляеццаЧасткай=[[Украіна]]<br>[[Польшча]]<br>[[Беларусь]]|НаступнаяДзяржава1=Польскае каралеўства (1025—1385)|НаступнаяДзяржава2=Вялікае Княства Літоўскае|Сьцяг=Alex K Halych-Volhynia-flag.svg|Герб=Alex K Halych-Volhynia.svg|СьцягПапярэдняйДзяржавы1=Coin of Yaroslav the Wise (reverse).svg|СьцягНаступнайДзяржавы2=Royal_banner_of_the_Grand_Duchy_of_Lithuania.svg|СьцягНаступнайДзяржавы1=Kingdom of Poland-flag.svg|ПапярэдняяДзяржава2=Мангольская імпэрыя}} '''Галіцка-Валынскае княства''' — канглямэрат [[Галіцкае княства|Галіцкага]] і [[Валынскае княства|Валынскага]] княстваў. Утворана ў [[1199]] годзе Валынскім князем [[Раман Мсьціславіч|Раманам Мсьціславічам]]. == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.hrono.ru/land/galic_volyn.html Галіцка-Валынскае княства]{{ref-ru}} {{Гісторыя Ўкраіны}} {{Накід:Гісторыя}} {{Commonscat|Halych-Volhynia}} [[Катэгорыя:Колішнія дзяржавы Эўропы]] [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі (862—1236)]] [[Катэгорыя:Гісторыя Ўкраіны]] p12fopj373jhykc84fodv4235h1j2ma 0 15212 2332349 2332293 2022-08-12T09:24:46Z Taravyvan Adijene 1924 /* Пэрсанажы */ артаграфія wikitext text/x-wiki {{Вікіфікаваць}} {{Мультфільм |Назва = Паўднёвы парк |Арыгінальная назва = South Park |Выява = South park sign.svg |Памер = 200пкс |Подпіс выявы = |Тып = |Жанр = [[сытуацыйная камэдыя|сыткам]] |Рэжысэр = |Аўтар сцэнару = |Ролі агучвалі = |Кампазытар = |Аніматары = |Апэратар = |Гукаапэратар = |Студыя = |Мова = ангельская |Краіна = [[ЗША]] |Працягласьць = 22 хвіліны |Прэм’ера = 13 жніўня 1997 |Спасылка bcdb = |Спасылка imdb = 0121955 }} '''Саўт-Парк (Паўднёвы парк)''' ({{мова-en|South Park}}&nbsp;— вымаўляецца як {{IPA|<nowiki>[saʊθ pɑːrk]</nowiki>}}) — [[ЗША|амэрыканскі]] анімацыйны [[Сытуацыйная камэдыя|сыткам]]. == Гісторыя шоў == Гісторыя шоў пачынаецца ў 1992 годзе, калі два студэнты Ўнівэрсытэту [[Каларада]], [[Трэй Паркер|Паркер]] і [[Мэт Стоўн|Стоўн]], стварылі кароткамэтражны мультфільм «Jesus vs. Frosty». У гэтым даволі груба зробленым фільме ўдзельнічалі прататыпы будучых хлопчыкаў з «South Park». Кіраўнікі кампаніі «Fox» пабачылі гэты фільм, і ў 1995 годе тэлевізійны прадусар Fox Браян Грэдэн ({{мова-en|Brian Graden|скарочана}}) даручыў Паркеру й Стоўну стварыць другую кароткамэтражку. Ён разаслаў яе сваім сябрам у выглядзе каляднай відэа-паштоўкі. Мультфільм пад назвай «Дух калядаў» утрымліваў сцэны рукапашнай дуэлі паміж Езусам і Санта-Клаўсам. (Пазьней гэты відэафрагмэнт быў скарыстаны ў шоў, у эпізодзе «A Very Crappy Christmas».) Відэафрагмэнт хутка стаў гітом і атрымаў шырокае распаўсюджваньне, у тым ліку празь [[Інтэрнэт]]. Гэта прывяло да абмеркаваньня ідэі аб стварэньні сэрыялу — спачатку з Fox, затым з Comedy Central, дзе 13 жніўня 1997 году й адбылася прэм’ера. (Варта зазначыць, што існуе й першапачатковы, які выйшаў толькі пазьней на DVD варыянт пілётнай сэрыі зь некаторымі адрозьненьнямі ад выйшаўшай сэрыі) Правакацыйны, адкрыты й нават, часьцяком, абразьлівы характар [[шоў]] хутка прывёў да пратэстаў з боку шэрагу грамадзкіх дзеячаў, і тавары з сымболікай шоў (асабліва [[тэніска|тэніскі]]) былі забароненыя ў некаторых [[школа]]х і іншых грамадзкіх месцах. Гэтыя інцыдэнты нагадвалі забароны на футболкі з малюнкам [[Барт Сімпсан|Барта Сімпсана]] напачатку 1990-х, пасьля таго як «[[Сымпсаны]]» былі абвінавачаныя ў распаўсюджваньні падлеткавай злачыннасьці. Comedy Central абараніў «South Park», паказаўшы на тое, што шоў мае тэлевізійны рэйтынг TV-MA (толькі для сталай аўдыторыі) і паказваецца толькі ў начныя гадзіны, калі дзеці, хутчэй за ўсё, ня могуць яго глядзець. У 1999 годзе выйшаў поўнамэтражны анімацыйны фільм «Саўт-Парк: вялікі, доўгі й неабрэзаны» ({{мова-en|South Park: Bigger, Longer & Uncut|скарочана}}). 11 лістапада 1999 году, праз 4 месяцы пасьля прэм’еры «South Park: Bigger, Longer & Uncut» у кінатэатрах [[ЗША]], акторка Мэры Кэй Бэргман, якая агучыла ўсе жаночыя ролі ў мультсэрыяле й у поўнамэтражным фільме, пакончыла жыцьцё самагубствам у сваёй хаце ў [[Лос-Анджэлес]]е. У эпізодзе «It Hits the Fan» шоў «South Park» пабіла рэкорд па лаянках: слова «shit» (лайно) было вымаўленае 162 разы. За 22-хвілінны эпізод гэтае слова прамаўлялася ў сярэднім кожныя 8 сэкундаў, і на экране нават быў лічыльнік, які паказваў, колькі разоў гэтае слова было вымаўленае. У 2005 годзе шоў атрымала прэмію [[Эмі]] за эпізод «Лепшыя сябры назаўжды». [[Эрык Картман]] у эпізодзе 2002 году сказаў: «Незалежнае кіно — гэта калі каўбоі-пэдыкі ядуць пудынг і спазнаюць сваю сэксуальнасьць». Перад прэм’ерай «[[Гарбатая гара (фільм)|Гарбатай гары]]» ў 2005-м стваральнікі сэрыялу заявілі, што пададуць у суд на [[Энг Лі|Энга Лі]], калі каўбоі ў фільме ядуць пудынг. Судовага працэсу не адбылося — героі фільму ў асноўным ядуць кансэрваваныя бабы. == Пэрсанажы == Як пэрсанажы, так і абстаноўка сэрыялу наўмысна зробленыя вельмі прымітыўна, як быццам усё выразана нажніцамі з каляровай паперы. Для стварэньня пэрсанажаў быў скарыстаны [[CorelDRAW]], анімацыя выкананая ў [[Maya]]. Для параўнаньня: адзін эпізод «Сымпсанаў» ствараецца ў сярэднім за шэсьць месяцаў, у той час як некаторыя эпізоды «Саут-Парк» ствараліся ўсяго за тры дні. Гэта дазваляе сэрыялу апэратыўна адлюстроўваць падзеі рэальнага жыцьця. === Асноўныя пэрсанажы === Галоўнымі героямі мультсэрыялу зьяўляюцца чатыры вучні амэрыканскай [[пачатковая школа|пачатковай школы]]: * '''[[Стэн Марш|Стэнлі Рэндал Уільям (Стэн) Марш]]''' Часта выступае ў ролі ёлупня. Як правіла, лагодны й цьвяроза думаючы чалавек. Звычайна спрабуе выйсьці са скандальных сытуацыяў шляхам пошуку лягічна дакладнага рашэньня. Стэн зьяўляецца рэзанёрам, у вобразе якога ўвасобілася альтэр эга стваральніка — Трэя Паркера, і часта падводзіць вынік або прамаўляе мараль усёй сэрыі. * '''[[Кайл Брафлоўскі|Кайл Мэцью Брафлоўскі]]''' Адчувальны скептык, порамі самаздаволены й паддаецца ўплыву. У выяве Кайла фактычна ўвасобілася альтэр эга Мэта Стоўна, які гэтак жа, як і герой мультфільму, зьяўляецца [[габрэі|габрэем]] па нацыянальнасьці. Аднак, у адрозьненьне ад героя, па сваіх духоўных перакананьнях Мэтт — [[агностык]]. Як і Стэн, Кайл часта дае разумную адзнаку ненармальным паводзінам акружаючых іх дарослых людзей, хоць і больш эмацыйную і суб’ектыўную. * '''[[Эрык Картман|Эрык Тэадор Картман]]''' Прататыпам гэтага героя стаў Арчы Банкер, выдуманы пэрсанаж некалі папулярнага ў ЗША камэдыйнага сэрыялу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Усёй сям’ёй|«Усёй сям’ёй»|en|All in the Family}}. Эрык часта зьяўляецца завадатарам канфлікту й задае праблематыку сэрыі. Ён вульгарны, агрэсіўны, мае нядужыя [[садызм|садысцкія схільнасьці]], нетрывалы да ўсяго чужога, разбэшчаны, грубіянскі, варожы й, да ўсяго іншага, пакутуе на атлусьценьне. Ён расіст, таму стала абражае Кайла. Часам ён сьмяецца з Кені з-за яго беднаты. У той жа час, ягоныя сацыяпатычныя манеры часам гуляюць зь ім злыя жарты: іншыя хлопцы пагарджаюць Эрыка, не разумеючы, як жа яго можна трываць. У шматлікіх частках Картман адкрыта супрацьстаіць астатнім тром пэрсанажам. У сэрыі «Гнеў жыда» ({{мова-en|Passion of the Jew|скарочана}}) ён засноўвае [[нэанацызм|нэанацысцкую]] групоўку. Тым ня менш, Картман ня раз дэманструе свае надзвычайныя здольнасьці да вядзеньня бізнэсу й лідэрства. У некаторых сэрыях ён зь лёгкасьцю зарабляе грошы або схіляе іншых герояў (як дзяцей, так і дарослых) да дзеяньняў, якія дапамаглі б яму дамагчыся ўласных мэтаў. * '''[[Кені Макормік|Кэнэт Джэймс (Кені) Макормік]]''' Выхадзец з надзвычай няшчаснай і беднай сям’і. Ён памяшаны на [[сэкс]]е й туалетным [[гумар]]ы. Прамова пэрсанажа дрэнна адрозная, паколькі ён носіць шчыльны, прылеглы да твару каптур (тым ня менш, усё ягоныя фразы сапраўды нясуць сэнсавую нагрузку). На працягу першых пяці сэзонаў Кені выступае ў ролі адвечнай ахвяры, якую, як і належыць, забіваюць мноствам абсурдных (а часам і пацешных) спосабаў. Гэта адбываецца з сэрыі ў сэрыю, але Кені цудоўным чынам адраджаецца зноў і зноў (існуе толькі некалькі сэрыяў, дзе ён застаецца жывы). У канцы пятага сэзону Кені гіне насамрэч, таму ў наступных частках сябрам прыходзіцца шукаць яму замену: спачатку ў твары Баттэрса, а затым — Твіка. Кені ізноў становіцца адным з галоўных герояў напрыканцы апошняй сэрыі шостага сэзону, і час ад часу рок па-ранейшаму наганяе яго. З самага пачатку было задумана, што ў кожнай сэрыі Кені будзе раптам гінуць якім-небудзь жахлівым чынам. Пасьля гэтага Стэн звычайна крычыць: «Божа мой, яны забілі Кені!» — а Кайл працягвае: «Сволачы!». Вядома некалькі эпізодаў, дзе Кені так ці інакш зьяўляецца без каптура: у эпізодзе 402 ''The Tooth Fairy Tats 2000'' мы бачым яго голым, але са сьпіны; у эпізодзе 504 ''The Super Best Friends'' відаць твар мёртвага Кені, але ён паголены нагала; у эпізодзе 706 ''Lil' Crime Stoppers'' Кені зноў зьяўляецца голым са сьпіны (у душы); у эпізодзе 807 ''The Jeffersons'' Кені зьяўляецца без каптура, але ў масцы; нарэшце, па здагадках фанатаў, менавіта Кені ходзіць у кепцы й без каптура ў эпізодзе 905 ''The Losing Edge'' (ён выступае ў бэйсбольнай камандзе пад нумарам 13). Аднак, галоўнае зьяўленьне Кені без каптура — гэта фінал поўнамэтражкі ''Bigger, Longer & Uncut''. У некаторых сэзонах у якасьці асноўных таксама выступаюць пэрсанажы: * '''Тымі''' Аднаклясьнік галоўных герояў, прыкаваны хваробай да інваліднага крэсла. Нічога не вымаўляе акрамя выкрыкаў «ТЫМІ!!!», «ГАБЛЗ!!!» (клічка яго хатняга індыка), «ДЖЫМІ!!!», «Лайно» й іншай лухты. Упершыню ён зьявіўся, калі мультсэрыял ужо заваяваў папулярнасьць, — у пачатковых сэрыях чацьвёртага сэзону. Падчас шостага сэзону Тымі замяняў Кені, падпяваючы асноўнай музычнай тэме, якая папярэднічае кожнай сэрыі. * '''Леапольд (Батэрс) Стотч''' ''Замяняў Кені першую палову шостага сэзону мультсэрыялу, і хоць напрыканцы шостага Кені ізноў вярнуўся да неразлучнай чацьвёркі, Баттэрс па-ранейшаму захаваў свой сэнс.'' Нэрвовы, прастадушны, які лёгка паддаецца ўплыву і запрыгонены, але ў той жа час іранічны і нават праніклівы аптыміст. Уладныя й дэспатычныя бацькі часта жорстка караюць яго. Звычайна Батэрс знаходзіць падтрымку й/або пагардлівасьць з боку Картмана, Кайла й Стэна. Забіў некалькі чалавек на чэмпіянаце па чачотцы, калі зь яго нагі зьляцеў чаравік. У дадатак да ўсіх іншых прыкрых асаблівасьцяў, дзень нараджэньня героя прыходзіцца на 11 верасьня. «Другое я» Баттэрса — [[прафэсар Хаос]], вобраз, які нагадвае пра знакамітага супэрзалычанцу коміксаў [[доктар Дум|доктара Дума]]. Ён усюды сее бязладзіцу й замяшаньне. Разам са сваім напарнікам Дугі (Генэрал Бардак) спрабаваў затапіць Зямлю, зьнішчыць [[азон]]авы пласт Зямлі й закрыць Сонца. Характар героя сьпісаны з рэжысэра мультфільму, Эрыка Стофа. Упершыню Баціэрс зьявіўся ў самім першым эпізодзе ''Cartman Gets An Anal Probe'', але першую рэпліку вымавіў толькі ў другім сэзоне; першая сэрыя, дзе Баттэрс гуляе значную ролю — ''Two Guys Naked In A Hot Tub'' (308). * '''Твік''' ''Замяняў Кені другую палову шостага сэзону мультсэрыялу.'' Нэрвова неўраўнаважаны чалавек, які жадае, каб яго ўсё пакінулі ў супакоі. Гэта адзінае дзіця сапраўды пакутуе на [[СПУГ]], сындром, які згадваюць у адной з сэрыяў, завучы яго [[СПУ]] (сындром парушэньня ўвагі). Цяжкасьці, зь якімі сутыкаецца Твік, часта непрыметныя за бліскучым камэрцыйным посьпехам вельмі добрапрыстойных бацькоў — уладальнікаў шыкоўнай кавярні. Яны стала пояць свайго сына кавай, прымаўляючы:"Сынок, супакойся, выпі кавы". І Твік стала знаходзіцца ва ўзбуджаным стане, пакутуе на нэрвовы цік і няправільна зашпіляе гузікі кашулі. Першапачаткова Твік быў задуманы як галоўны другарадны пэрсанаж, хоць зьявіўся толькі ў 17 эпізодзе 2 сэзону. Пазьней Баттэрс перагнаў яго ў папулярнасьці й прыцягнуў большую ўвагу публікі, таму зараз Твік грае малаважную ролю ў мультсэрыяле. === Другарадныя пэрсанажы === Акрамя хлопчыкаў, у мультсэрыяле ўдзельнічае мноства пэрсанажаў, якія вяртаюцца ў кожнай сэрыі. * Бацькі Стэна — '''Рэндзі й Шэран Марш'''. Рэндзі — адзіны навуковец у горадзе, геоляг і ўладальнік [[Нобэлеўская прэмія|Нобэлеўскай прэміі]] (эпізод 302), што не перашкаджае яму лёгка паддавацца ўплыву навінаў, суполкі ананімных алькаголікаў або ўрада, дэманструючы пры гэтым тупасьць. У першым сэзоне Рэндзі выглядаў ня так, як у наступных, аднак у застаўцы аж да 4 сэзону заставаўся першапачатковы Рэндзі. Шэран — ідэальная, любячая маці, якая лёгка паддаецца ўплыву мужа. У першым сэзоне Шэран часам завуць Кэрал. * Бацькі Кайла — '''Джэральд і Шэйла Брафлоўскі'''. Джэральд — адвакат, ён нядрэнна зарабляе, ён добры бацька, хоць парой выказвае думкі, якія Кайл успрымае няправільна. Шэйла — жудасная гістэрычка, якая дзеля «бясьпекі» дзяцей распаліла амэрыкана-канадзкую вайну, прымусіла больш дзясятка чалавек пакончыць жыцьцё самагубствам, і шмат чаго яшчэ. Здольная ўзвар’явацца па любой падставе й у некаторых сытуацыях цалкам душыць Кайла. Яе ненавідзіць Картман. * Бацькі Кені — '''Ст’юарт і місіс Макормік'''. Яны вельмі бедныя й трываць ня могуць адзін аднаго. Ст’юарт у маладосьці быў дружны з бацькам Кайла, але пазьней запіў і ў рэшце рэшт стаў скончаным алькаголікам. Імя маці Кені ня разу не прамаўлялася ў сэрыяле. Апроч Кені, у іх ёсьць сын і дачка, якія ні разу актыўна не ўдзельнічалі ў сэрыяле. * Маці Картмана — '''Ліянна Картман'''. Яна порназорка, вядзе вельмі бязладнае палавое жыцьцё, пры гэтым — любячая маці. Пасьля таго, як у эпізодзе 113 Картман задаўся пытаньнем пра тое, хто яго бацька, высьветлілася, што яна — гермафрадыт і зьяўляецца насамрэч яго бацькам. Ліянна вельмі кахае Эрыка й таму неміласэрна песьціць; першая спроба нешта зрабіць зь яго нетрывалым характарам дэманструецца ў эпізодзе 1007. * Бацькі Баттэрса — '''Крыс і Лінда Стотч'''. З выгляду шчасьлівая сям’я, насамрэч яны й вінаватыя ў кучы комплексаў і інфантыльным характары Баттэрса. Крыс — дэспат, які звычайна карае сына ні за што й патрабуе звароты «сэр», а таксама ён лятэнтны гомасэксуал; Лінда з выгляду любячая маці, аднак яна спрабавала забіць Баттэрса ў эпізодзе 514 і прадаць як хатнюю жывёліну [[Пэрыс Хілтан]] у эпізодзе 812. * Бацькі Твіка — '''Рычард і місіс Твік'''. Рычард — уладальнік кавярні, і таму, зь дзяцінства бесьперапынна напампоўвае сына кавай, ён давёў яго да нэрвовага засмучэньня. * Бацькі Тымі — '''Хэлен і Рычард'''. Зьяўляюцца ў сэрыяле толькі аднойчы (у сэрыі 404) і ні зьнешне, ні па ступені разумовага разьвіцьця нічым не адрозьніваюцца ад сына. * '''Шэльлі Марш''', сястра Стэна. Яна пакутуе на кучу комплексаў з нагоды сваёй выродлівай зьнешнасьці й пераходнага ўзросту, таму часта зрывае сваю злосьць на браце. * '''Дзядуля Марш''', бацька Рэндзі й дзед Стэна, якому пераваліла за сто гадоў. Яго галоўная мара — памерці, што не перашкаджае яму часам адцягвацца на ўдзел у тэлешоў або захоп улады ў горадзе. * '''Айк Брафлоўскі''', прыёмны сын Джэральда й Шэйлы, па нацыянальнасьці — канадзец. Ён ня ўмее як сьлед размаўляць, аднак часам у ім выяўляюцца дзіўныя здольнасьці, таму яго раней належнага ўзросту аддалі ў дзіцячы садок. Як і ўсе канадзкія дзеці ў сэрыяле, ён вельмі нагадвае мяч, таму Кайл любіць гуляць зь ім у гульню «Пні малога». * '''Джымба Кэрн''' і '''Нэд Гербланскі''', двое сяброў і вялікіх аматараў паляваньня (яны вядуць на кабэльным канале перадачу «Паляваньне й забойства», якую звычайна глядзяць каля 12 чалавек). Джымба — дзядзька Стэна, вялікі аматар жорсткага порна; з Нэдам ён пазнаёміўся ў [[Віетнам]]е. У Нэда няма адной рукі й з-за цыгарэтаў ён ня можа размаўляць без галасавога апарата. * Школьны настаўнік: '''містэр Гербэрт Гарысан''' (у цяперашні час '''місіс Гарысан''', пасьля зьмены полу ў 901-м эпізодзе ''Mr. Garrison’s Fancy New Vagina'') і міс '''Чоксондык'''. Містэр Гарысан у першых трох сэзонах працаваў настаўнікам у трэцяга кляса й пакутаваў ад няздольнасьці прызнаць сябе геем (хоць у сэрыяле шмат разоў на гэта намякалі). Вынікам унутраных супярэчнасьцяў стала спроба весьці асобны ад людзей лад жыцьця. У рэшце рэшт Гарысан прызнаўся самому сабе ў гомасэксуальнасьці й стаў працаваць выкладчыкам у дзіцячым садку. У 14 сэрыі 6-га сэзону вярнуўся ў школу. Зь дзяцінства й аж да гэтага эпізоду ў яго на руцэ заўсёды была лялька '''містэр Капялюш''', якую ён выкарыстоўваў для выкладаньня й пры гэтым сам лічыў жывой істотай. З 14-й сэрыі 6 сэзону містэр Капялюш зьнікае, а ў Гарысана зьяўляецца палюбоўнік — містэр Мазахіст. Міс Чоксандык — векавуха з агіднымі абвіслымі грудзьмі й касавокасьцю. Гіне ў 7 сэрыі 6 сэзону. * '''Джэрам (Шэф) Макэлрой''', школьны кухар. У нейкім сэнсе самы разумны дарослы пэрсанаж сэрыялу. Ён — адзіны дарослы, якому давяраюць дзеці, і таму часта ён сьпявае ім песьні пра мэнструальны цыкл, зьяўленьні дзяцей, прастытутках, [[чэлес]]ах і іншых цікавых рэчах. У Шэфа ёсьць паўвар’яты бацькі, якія жывуць у Шатляндыі й памяшаныя на ўласных сустрэчах з [[Лахнэская пачвара|Лахнэскай пачварай]]. Шэф гіне ў 1 сэрыі 10 сэзону (гэта выклікана сыходам Язэпа Хайэса, які агучваў шэфа, з сэрыялу). * '''Містэр Мэкі''', сацыяльны пэдагог пачатковай школы, які сканчвае свае фразы пытаньнем «М’кей?». У сэрыі 611 зьяўляюцца бацькі Містэра Мэкі. * '''Міс Крабтры''', кіроўца школьнага аўтобусу. Паўвар’яцкая гістэрычка зь нямытымі валасамі й жоўтымі зубамі, якая кіруе дзецьмі (і нават шэфам) пры дапамозе дзікага крыку й пагрозы «Супакойцеся, або я заб’ю труса». У 13 сэрыі 8 сэзону забітая маньякам. * Іншыя працаўнікі школы: '''Дырэктрыса Вікторыя''' й настаўнік па працоўным навучаньні '''Рычард Адлер''' * '''Мэр Макдэніэлс''', жанчына, якая застаецца на гэтай пасадзе шмат у чым дзякуючы сваім дзьвюм памагатым. * '''Афіцэр Барбрэдзі''', некампэтэнтны, разумова адсталы афіцэр гарадзкой паліцыі. * '''Вэндзі Тэстабургер''', аднаклясьніца галоўных герояў і дзяўчына Стэна да 714-го эпізоду ''(«Разыначкі»)''. Старанная вучаніца й выдатніца, але бывае здольная на вельмі шмат рэчаў дзеля асабістай выгады. * '''Джымі Валнэр''', фізычна недзеяздольны аднаклясьнік галоўных герояў, які перасоўваецца на мыліцах і пакутуе [[заіканьне]]м. Выйграў [[Спэцыяльная Алімпіяда|спэцыяльную Алімпіяду]] дзякуючы [[стэроіды|стэроідам]]. Спачатку Тымі зайздросьціў Джымі, і гэта ў рэшце рэшт прывяло да іх першага супрацьстаяньня ў сэрыі ''«Бойка інвалідаў»''. Любіць выконваць плоскія жарты, якія жыхарамі гораду ўспрымаюцца зь пераменным посьпехам. Часам, у залежнасьці ад настрою Трэя Паркера, Джымі носіць прозьвішча Сьвэнсан. * '''Токэн Блэк''', аднаклясьнік галоўных герояў, які час ад часу прымае ўдзел у прыгодах разам зь імі. Токэн — адзіны чарнаскуры хлопчык у горадзе, таму ён нярэдка становіцца ахвярай [[расізм]]у Картмана. Акрамя таго, падставай для насьмешак зьяўляецца тое, што яго бацькі багацейшыя за ўсе астатнія сем’і ў горадзе. Спачатку аўтары мультсэрыялу жадалі даць герою прозьвішча Ўільямс, аднак пазьней яны адмовіліся ад гэтай ідэі. * '''Тэранс і Філіп''', канадзкія гумарысты, якія забаўляюць гледачоў спусканьнем газаў і жахлівымі лаянкамі. Іхняе шоў — любімая тэлеперадача хлопцаў. Апроч яго, яны выпусьцілі некалькі спэцсэрыяў (фрагмэнты дзьвюх зь іх мы бачым у сэрыяле), тэлефільм «Не без майго анусу» (які зьяўляецца эпізодам 201) і два фільмы — «Зады ў агні» й «Зады ў агні 2». * '''Галадаючы Марвін''' упершыню зьяўляецца ў 109-м эпізодзе. Калі Кайл, Стэн, Картман і Кені ахвяравалі 5 даляраў у карысьць Фонду дапамогі галадаючым дзецям [[Эфіёпія|Эфіёпіі]] (у надзеі атрымаць за гэта спартовы гадзіньнік ''Teiko''), да іх раптам прыяжджае маленькі этыёпскі хлопчык, якому сябры далі мянушку Галадаючы Марвін. Агенты [[ЦРУ]], якія прыехалі за дзіцём, каб вярнуць яго на Радзіму, па памылцы забіраюць з сабою Картмана. * '''Садам Хусэйн''' — упершыню зьяўляецца ў эпізодзе 201 як пэрсанаж тэлешоў Тэранса й Філіпа. Пасьля разарваньня яго дзікамі, ён аказваецца ў пекле, дзе заводзіць гомасэксуальную сувязь з Сатаной, у выніку чаго амаль захоплівае сьвет. Аднак Сатана, не стрываўшы бясконцых абразаў, забівае яго, і Садам апынаецца ў пекле. Пасьля чарговай спробы наладзіць адносіны з Сатаной, той у прыпадку лютасьці адсылае яго ў рай, куды трапляюць толькі мармоны. Там Садам вырабляе зброю масавай паразы, пэрыядычна зноў зьяўляючыся на Зямлі з чарговым ліхадзействам. * '''[[Сатана]]''', даўні палюбоўнік [[Садам Хусэйн|Садама Хусэйна]]. * '''Ісус Хрыстос''', кіраўнік кабэльнага тэлешоў «Ісус і яго сябры». Апроч яго, у сэрыяле зьяўляюцца іншыя рэлігійныя прарокі — разам яны складаюць каманду супэргерояў «Super Best Friends». Гіне ў эпізодзе 617. Некалькі разоў у сэрыяле зьяўляецца й сам '''Госпад Бог''' — істота, падалена якая нагадвае ката. * '''Санта Клаўс''', зьяўляецца ўпершыню ў эпізодзе 315 як выканаўца песенек пра сябе. У іншых эпізодах (617, 814) звычайна зьяўляецца са зброяй. * '''Вялікі Гей Эл''', пэрсанаж, упершыню які зьявіўся ў сэрыі 104. Скаўт зь дзяцінства, шоўмэн і начальнік прытулку для жывёлін-гомасэксуалаў. * '''Містэр Мазахіст (Слэйу)''', які адкрыта дэманструе свае схільнасьці да гомасэксуальнасьці, што жыў зь містэрам Гарысанам да таго часу, пакуль той не зьмяніў пол у 901-м эпізодзе. Цяпер містэр Слэйу замужам за Вялікім Геем Элам. * '''Ручнічок''', разумны «супэрручнік», створаны для таго, каб выцірацца пасьля мыцьця. Падчас выпрабаваньняў ён выпаліў цыгарэту з [[марыхуана]]й і зьбег зь лябараторыі. Ручнічок дае парады па выкарыстаньні ручнікоў. Гэты пэрсанаж фігуруе ў пяці сэрыях: у 508-й, якая завецца ''Towelie'' і ў якой мы ўпершыню знаёмімся з героем, у 509-й ''Osama Bin Laden Has Farty Pants'', у якой у героя ўсяго дзьве рэплікі, у 606-й ''Professor Chaos'', у якой ён прымае ўдзел у конкурсе на месца лепшага сябра, у 701-й ''I’m a Little Bit Country'', у якой пэрсанаж бачны толькі на заднім пляне й не прамаўляе слова, і ў 1005 ''«Million Little Fibers»'', дзе выступае ў галоўнай ролі, напісаўшы мэмуары пра сваё нялёгкае жыцьцё. * '''Дзеці-[[готы (субкультура)|готы]]''', у тым ліку Генрыэта, якая упершыню зьяўляецца ў 714-м эпізодзе ''(«Разыначкі»)''. Стала сядзяць на заднім двары школы каля сьметніка (мабыць наогул ня ходзяць на ўрокі), паляць, гавораць пра боль і чытаюць гатычныя вершы. * '''Генрыэта''' Адна зь дзяцей-готаў, вечна скардзіцца з нагоды сваёй фігуры й на сваю цётку. * '''Лексус''', дзяўчынка з рэстарану «Разыначкі», у яе закахаўся Баттэрс нават не падазраючы, што яна робіць выгляд, што ён ёй падабацца. * '''Скот Тэнарман''', старшаклясьнік, упершыню прадстаўлены ў сэрыі ''«Сьмерць Скоту Тэнарману»'', калі той выманьвае кішэнныя грошы ў Картмана. Пасьля Картману атрымалася адпомсьціць Скоту на яго ганебным «Карнавале чылі», скарміўшы крыўдніку чылі зь мяса яго ўласных бацькоў. Скот таксама гуляе малаважныя ролі ў па меншай меры двух наступных эпізодах мультсэрыялу. * '''Бебе''', дзяўчынка з клясы, лепшая сяброўка Вэндзі. У яе раней, чым у іншых дзяўчынак, пачынаюць расьці грудзі, чым яна прыцягвае ўсеагульную ўвагу ў эпізодзе 610. * '''Клайд Гудман''', хлопчык з клясы. Абсалютна сярэднестатыстычнае дзіця, цалкам арганічная частка тусоўкі чацьвёртаклясьнікаў. * '''Крэйг''', галоўны хуліган клясы. У ягонай сям’і звычка без нагоды паказваць усім сярэдні палец, што навакольныя не заўсёды ўспрымаюць з радасьцю. Прозьвішча Крэйга ні разу не прамаўлялася ў сэрыяле. * '''Дугі''', вучань другой клясы ў акулярах. Упершыню зьяўляецца ў эпізодзе 308. Зь яго часта сьмяюцца, таму, калі Баттэрс стаў прафэсарам Хаосам, Дугі далучыўся да яго пад імем генэрал Бардак. * '''Доктар Альфонс Мефэста''', вар’ят генэтык, які жыве ў замку на гары з малпачалавекам '''Кэвінам'''. Справа яго жыцьця — стварэньне жывёлінаў зь некалькімі сракамі (за сямісракавую галапагоскую чарапаху яго намінавалі на Нобэлеўскую прэмію). А таксама зьяўляецца чальцом АДМБ (Асацыяцыя Двайнікоў Марлона Брандо). * '''Філіп (Піп) Піруп''', дзіця зь Вялікабрытаніі. У эпізодзе 405 паўстае ў выглядзе дыкенаўскага героя. Валодае своеасаблівымі залішне інтэлігентнымі манерамі, за што падвяргаецца кпінам. Актыўней за ўсё ён удзельнічае ў 1-2 сэзонах, а пасьля эпізоду 605 мільгоча толькі на заднім пляне. * '''Містэр Хэнкі''', калядная какашка. [[Пародыя]] стваральнікаў шоў на калядныя знакі, містэр Хэнкі паўстае перад намі як носьбіт «духу калядаў», які ня робіць адрозьненьняў паміж канфэсіямі. Першапачатковай задумай Паркера і Стоўна было зрабіць містэра Хэнкі галоўным героем сэрыялу. Адзіныя калядныя эпізоды без удзелу містэра Хэнкі — 715 і 814. * '''Скайлер''', гітарыст. У сэрыі 307 ён упершыню зьяўляецца са сваім гуртом; галоўную ролю гурт «Уладары падзямельляў» грае ў сэрыі 404, дзе становіцца вельмі папулярным пад кіраўніцтвам Тымі. * '''Бацька Максі''', сьвятар Саўз-Парку. Часам ён дзейнічае зусім не ў адпаведнасьці з традыцыйным каталіцтвам, што не перашкаджае яму зьяўляцца адзіным каталіцкім сьвятаром у сьвеце, які не кранае маленькіх дзяцей. * '''Тунг Лу Кім''', гаспадар рэстарану кітайскай кухні пад назвай «Sity works». З-за асаблівасьцяў вымаўленьня прамаўляе sity як shitty (лайновы), што зьяўляецца пастаянным прадметам насьмешак школьнікаў. Яго жонка — Wing, уладальніца рэдкага па прыгажосьці голасу. Адна з сэрыяў (903 — Wing) цалкам прысьвечаная ёй. === Фантастычныя пэрсанажы === * У сэрыяле нярэдка зьяўляюцца '''іншаплянэтнікі''': часьцей за ўсё яны даўгагаловыя й вялікавокія (упершыню зьяўляюцца ў першым эпізодзе). Адна зь «фішак» шоў — тое, што гэтыя іншаплянэтнікі пэрыядычна мільгочуць на заднім пляне. Таксама ў сэрыяле зьяўляюцца гільгакамэны (608), марклары (311) і шматлікія іншыя (напрыклад, у эпізодах 615, 704). * '''Сказлажоп''' — [[містыка|містычная]] істота, выдуманая Картманам, якая, аднак зьявілася рэальнай. Зьяўляецца ў эпізодах 103 і 207. Замест левай рукі ў яго пучок [[сельдэрэй|сельдэрэю]], а замест нагі — [[Патрык Дафі]]. У вольны час пляце [[кошык]]і. == Вонкавыя спасылкі == * {{IMDb твор|0121955}} [[Катэгорыя:Мультфільмы ЗША]] tq5mz6eq849by41p1pw0dmm432u2oms 0 15569 2332367 2322182 2022-08-12T10:21:42Z Taravyvan Adijene 1924 /* Вонкавыя спасылкі */ выпраўленьне спасылак wikitext text/x-wiki {{Адміністрацыйная адзінка |Назва ў родным склоне = Лагойскага раёну |Сьцяг = |Апісаньне сьцяга = |Герб = |Апісаньне герба = |Гімн = |Статус = |Назва пасады кіраўніка = Старшыня выканкаму |Уваходзіць у = [[Менская вобласьць]] |Улучае = |Цэнтар = [[Лагойск]] |БуйныГорад = |БуйныяГарады = [[Лагойск]]<br />[[Плешчаніцы]] |Колькасьць населеных пунктаў = 318 |Насельніцтва = 35 631<ref name="belstat2018" /> |Год перапісу = 2018 |Адсотак ад насельніцтва = |Месца паводле насельніцтва = 13 |Шчыльнасьць = 15 |Месца паводле шчыльнасьці = 19 |Нацыянальны склад = [[беларусы]] — 92,79 %,<br />[[расейцы]] — 5,09 %,<br />іншыя — 2,12 %<ref name="belstat" /> |Рэлігійная сытуацыя = |Плошча = 2365,02<ref>[http://www.gki.gov.by/docs/gzk_2010-15404.doc Государственный земельный кадастр Республики Беларусь]{{Ref-ru}} (па стане на 1 студзеня 2011 г.)</ref> |Адсотак ад плошчы = |Месца паводле плошчы = 5 |Максымальная вышыня = 333 |Сярэдняя вышыня = |Мінімальная вышыня = 157,4 |Шырата = |Даўгата = |Мапа = Miensk province, Lahojsk district.svg |Памер мапы = 200 |Скарачэньне = |ISO = |FIPS = |Парамэтар1 = |Назва парамэтру 1 = |Мапа адміністрацыйнай адзінкі = |Колер фону парамэтраў = {{Колер|Беларусь}} }} '''Лаго́йскі раён''' — [[адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел|адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка]] на поўначы [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]] [[Беларусь|Беларусі]]. Плошча раёну складае 2,4 тыс. км². Насельніцтва на 2018 год — 35 631 чалавек<ref name="belstat2018" />. Адміністрацыйны цэнтар — [[места]] [[Лагойск]]. == Геаграфія == === Геаграфічнае становішча === На поўначы мяжуе з [[Докшыцкі раён|Докшыцкім раёнам]] [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]], на паўднёвым усходзе — зь [[Менскі раён|Менскім]] і [[Смалявіцкі раён|Смалявіцкім]], на ўсходзе — з [[Барысаўскі раён|Барысаўскім]], на захадзе — зь [[Вялейскі раён|Вялейскім раёнамі]] Менскай вобласьці. Працягласьць тэрыторыі з поўначы на поўдзень — 90 км, з захаду на ўсход — 80 км. Характэрнай геаграфічнай асаблівасьцю зьяўляецца тое, што па тэрыторыі раёну праходзіць водападзел [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] і [[Чорнае мора|Чорнага]] мораў. === Рэльеф === Паўднёвая частка раёну (80%) разьмешчаная ў межах [[Лагойскае ўзвышша|Лагойскага]] і [[Плешчаніцкае ўзвышша|Плешчаніцкага]] ўзвышшаў і мае буйнаўзгорысты [[града (форма рэльефу)|градавы]] рэльеф. Абсалютныя вышыні вагаюцца ад 240 да 310 м. Паўночна-заходнюю ўскраіну займае [[Нарачанска-Вялейская нізіна]]. 18% тэрыторыі знаходзіцца на вышыні 160—200 мэтраў, 57% — на вышыні 200—250 мэтраў, 15% — 250—300 мэтраў, 10% — больш за 300 мэтраў. Глыбіня расчляненьня рэльефу да 40—50 м/км², у межах [[Нарачанска-Вялейская нізіна|Нарачанска-Вялейская нізіны]] да 10 м/км². * Пункты: ** '''Самы высокі''' — гара каля вёскі [[Вялікія Бясяды]] [[Янушкавіцкі сельсавет|Янушкавіцкага сельсавету]] (333 мэтры над узроўнем мора) ** '''Самы нізкі''' — урэз ракі [[Гайна]] на ўсходзе (154,7 мэтру над узроўнем мора). === Геалягічная будова === У тэктанічных адносінах раён прымеркаваны да [[Вялейскі пахаваны выступ|Вялейскага пахаванага выступу]] [[Беларуская антэкліза|Беларускай антэклізы]]. Зьверху залягаюць пароды [[антрапаген]]авага ўзросту магутнасьцю ад 70 да 200 мэтраў, каля [[Лагойск]]у — да 300 мэтраў, ніжэй — [[дэвон]]скія адклады да 120 мэтраў і верхнепратэразойскія да 280 мэтраў. У межах [[Лагойскі мэтэарытны кратэр|Лагойскага мэтэарытнага кратэру]] пароды ніжняй часткі чахла разбураны, упадзіна запоўнена палеаген-нэагенавымі глінамі, алеўралітамі да 300 мэтраў. Пароды крышталічнага фундамэнту знаходзяцца на глыбіні 250—400 мэтраў ніжэй за ўзровень мора. === Карысныя выкапні === Раён мае паклады: * [[торф]]у ** 36 радовішчаў з агульнымі запасамі 34,9 млн тон, найбольшыя зь якіх [[Чысьцік]], [[Антонаўскае балота]], [[Крамянец (тарфяное радовішча)|Крамянец]]; * пяскова-жвіровых сумесяў ** 11 радовішчаў пяскова-жвіровага матэрыялу з запасамі 196,2 млн м³ (найбольшыя [[Менскае]], [[Вясьнянскае 1-е|Вясьнянскія 1-е]] і [[Вясьнянскае 2-е|2-е]], [[Мясчанскае]], [[Слабадзкое]], [[Рэбрышчанскае]], [[Крапужынскае]], [[Чабатароўскае]], [[Фільянаўскае]]) * [[крэйда|крэйды]] ** радовішча [[Крамянец (крэйдавае радовішча)|Крамянец]]. === Клімат === Клімат [[умерана кантынэнтальны]]. Тэрыторыя раёну адносіцца да [[Ашмянска-Менска-Сьвянцянскі агракліматычны раён|Ашмянска-Менска-Сьвянцянскага]] і [[Нарачана-Вялейскі агракліматычны раён|Нарачана-Вялейскага]] (на захадзе) агракліматычных раёнаў. Сярэдняя тэмпэратура студзеня −7,1&nbsp;°C, ліпеня 17,6&nbsp;°C. [[Рок (год)|Сярэднярочная]] колькасьць ападкаў — 631 мм. Працягласьць [[вэгетацыйны пэрыяд|вэгетацыйнага пэрыяду]] складае 188 дзён. === Гідраграфія === Па тэрыторыі раёну цячэ 46 рэчак. Агульная працягласьць рачной сеткі складае 673 км. У межах раёну знаходзяцца левабярэжныя прытокі ракі [[Вяльля]] — рэчкі [[Лонва]], [[Дзьвінаса]], [[Ілія]], [[Крайшчанка]], [[Дроздна]]. Найвялікшая рака раёну — [[Гайна]] з прытокамі [[Цна (прыток Гайны)|Цна]], [[Усяжа]], [[Чарняшка]]. Рака належыць да басэйну [[Бярэзіна]]. На тэрыторыі раёну разьмешчаныя 2 возеры, 20 сажалак, адно вадасховішча ([[Войкаўскае]] ля мястэчка [[Плешчаніцы]]), плошчай 260 га. [[Плешчаніцкае вадасховішча]] перададзена ў арэнду Менскаму абласному [[БТПР]] пад прамысловую і аматарскую лоўлю рыбы, сажалка в. [[Бурыя]] — ІП «Прырода Лтд» пад аматарскую лоўлю рыбы. Плошча водаахоўных зонаў на тэрыторыі раёну складае 56,5 тыс. га, прыбярэжных палосаў — 5,1 тыс. га. == Прырода і экалёгія == === Расьліннасьць === Пад лясамі каля 50% тэрыторыі раёну, лясы ў асноўным [[Хваёвыя лясы|хваёвыя]]. === Ахова прыроды === У раёне разьмешчаныя 2 заказьнікі дзяржаўнага значэньня: «[[Антонава (заказьнік)|Антонава]]» (бабровы) 76 га, «[[Купалаўскі]]» (ляндшафтны) 2000 га, 3 помнікаў прыроды мясцовага значэньня можна вылучыць: [[Палац Тышкевічаў (Лагойск)#Парк|Лагойскі парк]] (помнік садова-паркавага мастацтва 1-й паловы XIX стагодзьдзя), [[Лагойская крыніца|Лагойскую крыніцу]], [[Паграбішчанскія крыніцы]], 4 заказьнікі мясцовага значэньня. == Насельніцтва == <div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours"> <timeline> ImageSize = width:auto height:250 barincrement:40 PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late Colors = id:linegrey2 value:gray(0.9) id:linegrey value:gray(0.7) id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8) id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6) DateFormat = yyyy Period = from:0 till:57000 ScaleMajor = unit:year increment:5000 start:0 gridcolor:linegrey ScaleMinor = unit:year increment:500 start:0 gridcolor:linegrey2 PlotData = color:cobar width:15 bar:1959 from:0 till:56028 bar:1970 from:0 till:55349 bar:1979 from:0 till:48221 bar:1989 from:0 till:44287 bar:1999 from:0 till:43127 bar:2000 from:0 till:41554 bar:2005 from:0 till:37648 bar:2006 from:0 till:37053 bar:2007 from:0 till:36677 bar:2008 from:0 till:36343 bar:2009 from:0 till:35957 bar:2018 from:0 till:35631 TextData= fontsize:10px pos:(35,250) text:Дынаміка зьмяненьня колькасьці насельніцтва Лагойскага раёну (чал.) </timeline> </div> [[Файл:Belarus-Lahoisk-Church of Kazimir.jpg|міні|150пкс|Касьцёл Сьв. Казімера ў Лагойску]] * XXI стагодзьдзе: 2006 год — 38,9 тыс. чалавек; 1 студзеня 2008 году — 38,4 тыс. чалавек, шчыльнасьць насельніцтва — 16 чал/км²; 2009 год — 35 957<ref name="belstat">[https://web.archive.org/web/20101030222404/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-6.pdf Перепись населения — 2009. Минская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> чалавек (перапіс); 2015 год — 35 145<ref name="belstat2015">[https://web.archive.org/web/20150515134329/http://belstat.gov.by/uploads/bgd_files/1427878416014868.zip Численность населения на 1 января 2015 г. и среднегодовая численность населения за 2014 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> чалавек; 2016 год — 35 372 чалавекі<ref name="belstat2016">[https://web.archive.org/web/20160706073652/http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2017 год — 35 517 чалавек<ref name="belstat2017">[https://web.archive.org/web/20200813193913/http://belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_7192/ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>; 2018 год — 35 631 чалавек<ref name="belstat2018">[https://web.archive.org/web/20180405033656/http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_8782 Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> == Ахова здароўя == У структуру ДУЗ «Лагойская ЦРБ» уваходзяць: цэнтральная раённая лякарня, 2 паліклінікі, Плешчаніцкая 2-я раённая лякарня, 1 участковая лякарня, 7 лякарняў сястрынскага дагляду, 24 ФАПы, 2 цэладзённыя пасты хуткай мэдыцынскай дапамогі. == Адукацыя == Рэалізацыю права грамадзянаў на атрыманьне паўнавартаснай адукацыі ажыцьцяўляюць розныя тыпы навучальных установаў: 23 дзіцячыя дашкольныя ўстановы, 1 гімназія, 15 сярэдніх агульнаадукацыйных школаў, 5 вучэбна-пэдагагічных комплексаў, 7 базавых агульнаадукацыйных школ, 1 вучэбна-пэдагагічны комплекс, 3 вучэбна-пэдагагічныя комплексы, 1 вячэрняя (зьменная) агульнаадукацыйная школа, 2 дамы дзіцячай творчасьці, дзіцячы сацыяльны прытулак, 2 дзіцячыя дамы сямейнага тыпу, Цэнтар карэкцыйна-разьвіцьцёвага навучаньня і рэабілітацыі, 2 прафэсійна-тэхнічныя вучэльні, УКК. Агульнаадукацыйныя ўстановы наведваюць 4618 вучняў, дашкольныя — 1138 дзяцей. Ахоп навучэнцаў раёну рознымі тыпамі дыфэрэнцыяванага навучаньня склаў: у 1—11 кл. — 49%, 8—11 кл. — 72,5%. 85% школаў надаюць адукацыйныя паслугі на падвышаным і паглыбленым узроўні. Установы адукацыі раёну падтрымліваюць сувязі зь 7 вышэйшымі навучальнымі ўстановамі. == Культура == У раёне ёсьць неабходная база для арганізацыі вольнага часу, задавальненьня запатрабаваньняў і разьвіцьці творчых здольнасьцяў жыхароў: 2 дзіцячыя школы мастацтваў, дом рамёстваў, ганчарная майстэрня, 42 бібліятэкі, 29 клюбных установаў, раённы гісторыка-краязнаўчы музэй, раённы Цэнтар культуры. == Гаспадарчая дзейнасьць == === Прамысловасьць === На тэрыторыі раёну працуюць 15 прамысловых прадпрыемстваў: ВРУП "Завод «Эпас», КУП «Лагойскі РКБА», ПУП «Лагойскі каапнарыхтпрам», ВУСТАА «Тыгер» Лагойскі ўчастак, ААТ «Барысаўскі малкамбінат» Лагойскі ўчастак, ІП «Мінаўта», ААТ «Плешчаніцлес», ВРУП «Кобальт», ІП «Белы Балт Форэст», СП ТАА «Бакемін», участак ААТ «Менсксельбуд», участак СП ТАА «Прафітсыстэм», МАУП «Лагойскі вэтсанутыльзавод», УП «Мэтрон», ПК ААТ «Нярудпрам». Прамысловасьць раёну ў асноўным арыентаваная на выпуск прадукцыі лесаматэрыялаў і піламатэрыялаў хлебабулачных, кандытарскіх і каўбасных вырабаў, вытворчасьць супрацьпажарнага абсталяваньня, пяскова-жвіравых сумесяў, дэталяў і вузлоў для машынабудаваньня, бялковага абагачальніка кормаў. === Сельская гаспадарка === У аграпрамысловы комплекс раёну ўваходзяць 21 сельгасарганізацыя і сельгаспрадпрыемства: УП «Барысаўскі КХП», РУСПП "Птушкафабрыка «Перамога», ААТ "Лагойская машынна-тэхналягічная станцыя «Раёнаграсэрвіс», ЗАТ «Лагойскае аграпрамэнерга». Зарэгістраваная 21 фэрмэрская гаспадарка. Раён у асноўным спэцыялізуецца на вытворчасьці малака, мяса, збожжа, бульбы. Найбуйнейшая гаспадарка — СК «Лагойскі» РДУП «[[Беларуснафта]]-Менскаблнафтапрадукт». == Транспарт == Па тэрыторыі раёну праходзяць аўтадарогі ў кірунках [[Менск]]у, [[Лепель|Лепелю]], [[Смалявічы|Смалявічаў]], [[Барысаў|Барысава]], [[Маладэчна]], [[Вялейка|Вялейкі]]. == Гісторыя == [[Файл:Lohojsk.jpg|міні|200пкс|Палац Тышкевічаў у Лагойску]] Лагойшчына мае багатую гісторыю. На гэтай зямлі знаходзіцца мноства помнікаў старажытнасьці і архітэктуры. Тут да сёньняшняга дня захаваліся рэшткі старажытных гарадзішчаў, адзінкавыя курганы, а часам і цэлыя курганныя могільнікі. Цэнтар рэгіёну, [[Лагойск]], належыць да найстаражытнейшых беларускіх паселішчаў. Сваю назву па ўсёй верагоднасьці места атрымала ад слова «лог», «лагчына» — адпаведна, і разьмешчанае яно ў [[абалона]]вай даліне ракі Гайна, паміж лясамі і гарамі. * 1078: Лагойск (летапісны Лагожск, Лагожаск) упершыню згадваецца ў «Павучаньні» [[Уладзімер Манамах|Ўладзімера Манамаха]]: «''Пожог землю и, повоевав до Лукомля и до Логожьска, та на Дръютъск воюя''». * Апошняя чвэрць XI стагодзьдзя — Лагойшчына ўваходзіць у склад [[Полацкае княства|Полацкай зямлі]]. * 1127: падчас паходу вялікага князя кіеўскага Амсьціслава Ўладзімеравіча на Полацкае княства Лагойск быў разрабаваны, яго жыхары ўзятыя ў палон, а места было перададзенае Ізяславу Амсьціславічу. * 1180: згадка пра асобнае [[Лагойскае княства|Лагойскага княства]] з цэнтрам у месьце Лагойску. * 1-я чвэрць XIV стагодзьдзя: Лагойшчына ўваходзіць у склад [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. * 1387: вялікі князь Вялікага Княства Літоўскага [[Ягайла]] перадаў Лагойск у валоданьне свайму брату [[Скіргайлу]]. * 1392: Лагойскам уладарыць вялікі князь [[Вітаўт]]. * 1413: Лагойшчына ўвайшла ў склад [[Віленскае ваяводзтва|Віленскага ваяводзтва]]. Пры вялікім князю [[Казімер]]у Лагойск перайшоў да князёў Чартарыйскіх. * 1505: Лагойск разрабаваны і спалены крымскімі татарамі. * 1528 : уладальнікамі Лагойска сталі [[Тышкевічы]]. * 1596—1793: Лагойшчына знаходзіцца ў складзе [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]]. * 1519, 1535, 1655: падчас вайны [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] зь Вялікім княствам Літоўскім (1512—1522, 1534—1537), і ў [[Вайна Расеі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|вайну з Рэччу Паспалітай Абодвух Народаў 1654—1667]] Лагойск быў заняты расейскімі войскамі. * 1673: Лагойск атрымаў каралеўскі прывілей на штотыднёвы гандаль і 2 кірмашы на рок. * 6 траўня 1708: падчас [[Паўночная вайна|Паўночнай вайны]] (1700—1721) Лагойск быў заняты швэдамі, якія спалілі замак. * 1765: на месцы зруйнавага Лагойскага замка быў збудаваны кляштар [[Базыльяны|базыльянаў]]. * 1793: у выніку трэцяга падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў]] Лагойшчына была далучаная да [[Расейская імпэрыя|Расейскае імпэрыі]]. Лагойск атрымаў статус мястэчка, цэнтру воласьці Барысаўскага павету [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]. * 17 ліпеня 1924: быў утвораны Лагойскі раён у межах [[БССР|Беларускай ССР]] у складзе [[СССР|Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублікаў]]. * 27 ліпеня 1990: Лагойскі раён — адміністрацыйная адзінка дзяржавы [[Рэспубліка Беларусь|Рэспубліка Беларусь (Беларусь)]] * 18 жніўня 1998: раённы цэнтар Лагойск атрымаў статус гораду * 2004: на тэрыторыі раёну створаны гарналыжны цэнтар [[Лагойск (гарналыжны курорт)|«Лагойск»]] * 29 студзеня 2005: на тэрыторыі раёну створаны гарналыжны цэнтар [[Сілічы (гарналыжны курорт)|«Сілічы»]].<ref>Разьдзел напісаны паводле інфармацыі з [http://www.logoysk.gov.by афіцыйнага сайту Лагойскага раённага выканаўчага камітэту]</ref> == Спорт і турызм == За маляўнічую пагорыстую мясцовасьць Лагойшчыну завуць беларускай [[Швайцарыя]]й. Рэгіён мае багатую гісторыка-этнаграфічную, архітэктурную і літаратурна-культурную спадчыну, прывабныя маляўнічымі пэйзажы і прыродныя рэсурсы, выдатныя ўмовы для адпачынку і аздараўленьня, добрую матэрыяльна-спартовую базу. На тэрыторыі раёну разьмешчаныя Дамы адпачынку «Лагойскі», «Рудня», «Моладзі», 2 Дамы паляўнічага і рыбалова. Дзейнічаюць гарналыжныя курорты [[Сілічы (гарналыжны курорт)|Сілічы]] і [[Лагойск (гарналыжны курорт)|Лагойск]]. === Музэі === На тэрыторыі раёну знаходзяцца мэмарыяльныя комплексы [[Хатынь]] і [[Дальва]] на месцы вёсак, якія былі спаленыя разам з жыхарамі нямецка-фашыскімі захопнікамі. У вёсцы [[Янушкавічы (Лагойскі раён)|Янушкавічы]] знаходзіцца музэй, прасьвечаны [[Нямецка-савецкая вайна|нямецка-савецкай вайне]]. === Гісторыка-архітэктурныя каштоўнасьці === [[Файл:Belarus-Lahoisk-Church of Nicholas-2.jpg|міні|150пкс|Царква Сьв. Мікалая ў Лагойску]] * Капліца Сьвятога Яна Хрысьціцеля ў в. [[Амнішаў|Амнішаве]] (1816) * Капліца ў в. [[Жардзяжжа]] (1860) * Царква ў в. [[Ізьбішча (Лагойскі раён)|Ізьбішча]] (2-я палова XIX стагодзьдзя) * Царква Ўсьпеньня Прасьвятой Багародзіцы ў в. [[Косін (Менская вобласьць)|Косіне]] (2-я палова XIX ст.) * Царква Сьвятога Мікалая і капліца ў в. [[Лагаза]] (канец XIX ст.) * Царква Сьвятога Мікалая ў месьце [[Лагойск]] (1862) * Рэшткі капліцы-пахавальні ў в. [[Студзянец (Лагойскі раён)|Студзянец]] (пачатак XX стагодзьдзя) * Капліца Сьвятога Дамініка ў в. [[Хатаевічы|Хатаевічах]] (XIX ст.) === Страчаная спадчына === * Царква Ўсьпеньня Прасьвятой Багародзіцы ў в. [[Бяларучы|Бяларучах]] (канец XVIII стагодзьдзя) * Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі ў в. [[Гайна (вёска)|Гайне]] (1788) * Касьцёл Сьвятога Яна Храсьціцеля ў в. [[Ганевічы|Ганевічах]] (1775) * Касьцёл Сьвятога Казімера ў месьце [[Лагойск]] (канец XVIII ст.) * [[Палац Тышкевічаў у Лагойску|Палац Тышкевічаў]] у месьце [[Лагойск]]у (канец XVIII ст.) * Касьцёл Сьвятога Дамініка ў в. [[Хатаевічы|Хатаевічах]] (Акцябар) (пачатак XX ст.) == Асобы == * Эрнст Бабенка (1937, г.п. Плешчаніцы — 2019) — рэктар Наваполацкага політэхнічнага інстытута<ref>Імены Свабоды https://docs.rferl.org/be-BY/2020/11/07/96247f72-a7e0-4382-ad1c-ec68459cf6b7.pdf</ref> * [[Зьмітрок Бядуля]] (1886—1941) — беларускі пісьменьнік * [[Ніл Гілевіч]] (1931—2016) — беларускі паэт і грамадзкі дзяяч, народны паэт Беларусі * [[Мікола Гіль]] (1936 - [[2022]]) — беларускі пісьменьнік, журналіст, перакладнік. * [[Зарыян Даленга-Хадакоўскі]] (1784—1825) — беларускі фальклярыст і этнограф * [[Язэп Гладкі]] (1890—1972) — беларускі этнограф, мовазнаўца, лексыкограф і пэдагог * [[Леапольд Радзевіч]] (1895—1938?) — беларускі паэт * [[Часлаў Радзевіч]] (1889—1942) — беларускі тэатральны і грамадзкі дзяяч *[[Апалонія Савёнак|Апалёнія Савёнак]] ([[1901]], засьценак Аўгустова — [[1982]]) — беларуская пісьменніца * [[Ігнат Шыдлоўскі]] (1793—1846) — беларускі і польскі паэт, перакладнік, фальклярыст * [[Іван Пташнікаў]] (1932—2016) — беларускі пісьменьнік * [[Вячаслаў Селях]] (1885—1976) — беларускі опэрны сьпявак, харавы і тэатральны дзяяч, кампазытар, пэдагог * [[Уладзімер Ганчарык]] (нар. 1940) — беларускі палітычны дзяяч, кандыдат у прэзыдэнты (2001) * [[:be:Мікола Трухан|Мікола Трухан]] ([[:be:1947|1947]], [[:be:Гарадскі пасёлак Плешчаніцы|Плешчаніцы]] — [[:be:1999|1999]]) — беларускі [[:be:Рэжысёр|рэжысёр]], [[:be:Акцёр|акцёр]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * Логойский район // {{Літаратура/Турыстычная энцыкляпэдыя Беларусі}} == Вонкавыя спасылкі == {{Партал|Лагойшчына}} * {{Радзіма майго духу|lagoyski|раён}} * {{Глёбус Беларусі|{{НАЗВА_СТАРОНКІ}}}} * [https://web.archive.org/web/20191118054810/http://www.minsk-region.gov.by/ru/region/rajony-minskoj-oblasti/logojskij-rajon Інфармацыя на старонцы Менскага аблвыканкаму] * [http://www.logoysk.gov.by Афіцыйны сайт Лагойскага раённага выканаўчага камітэту] * [https://web.archive.org/web/20170308224512/http://forum.lagoysk.info/ FORUM.LAGOYSK.INFO | Лагойскі форум]{{ref-ru}} {{Лагойскі раён}} {{Менская вобласьць}} [[Катэгорыя:Лагойскі раён| ]] sti7gzhf7fttprq4mp7hqurza0iq5vw 0 19145 2332323 2332203 2022-08-11T21:45:18Z Лобачев Владимир 8873 Coin of Yaroslav the Wise (reverse).svg wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|тып=артыкул|Русь|дзяржаву ва Ўсходняй Эўропе, якая ўзьнікла ў [[9 стагодзьдзе|9 стагодзьдзі]]|першую дзяржаву Старажытнай Русі}}{{Краіна|Назва=Кіеўская Русь|ГодПачаткуІснаваньня=882|Месцазнаходжаньне=Kievan Rus en.jpg|АфіцыйнаяМова=Царкоўнаславянская|Сталіца=[[Кіеў]]|ТыпУраду=Манархія|ГодКанцаІснаваньня=1240|ЦяперЗьяўляеццаЧасткай=[[Украіна]]<br>[[Беларусь]]<br>[[Расея]]<br>[[Польшча]]|Валюта=Кіеўская грыўня|ІмёныКіраўнікоў=Алег (першы)<br>Даніла (астатні)|КанфэсійныСклад=Язычніцтва<br>праваслаўе|ПасадыКіраўнікоў=Вялікі князь|ЭтнічныСклад=Славяне:<br>Старажытнаўкраінцы<br>Старажытнабеларусы|НаступнаяДзяржава1=Мангольская імпэрыя|НаступнаяДзяржава2=Кіеўскае княства|НаступнаяДзяржава3=Полацкае княства|НаступнаяДзяржава4=Галіцка-Валынскае княства|СьцягНаступнайДзяржавы4=Alex K Halych-Volhynia-flag.svg|Герб=Coin of Yaroslav the Wise (reverse).svg|СьцягНаступнайДзяржавы3=Iziaslav of Polock Seal avers.png|СьцягНаступнайДзяржавы2=Lob Moneta Kiev 1388.svg|ПапярэдняяДзяржава1=Антскі саюз}} '''Кі́еўская Русь''' — паняцьце, уведзенае ва ўжытак пазьнейшымі гісторыкамі, якое абазначае пэрыяд існаваньня старажытнарускай (усходнеславянскай) дзяржавы Русь ва Ўсходняй Эўропе ад канца IX ст. у выніку пераносу сталіцы з Ладагі ў [[Кіеў]] (у 882 годзе князем [[Алег Вешчы|Алегам]]) і аб’яднаньня пад уладаю князёў дынастыі [[Рурыкавічы|Рурыкавічаў]] большасьці ўсходніх славян, у тым ліку зямель, якія ляжалі на [[Шлях з варагаў у грэкі|шляху з вараг у грэкі]]. Гэтая дзяржава праіснавала да падзеньня Кіева пад націскам войскаў манголаў. У [[Сярэднявечча|Сярэднявеччы]] Кіеўская Русь мела найбольшую плошчу сярод усіх дзяржаваў у [[Эўропа|Эўропе]], пры гэтым адзінай дзяржавы фактычна не існавала: шматлікія спробы князя [[Уладзімер Сьвятаславіч|Ўладзімера]] ў канцы X ст. зброяй аб'яднаць ўсе [[Усходнеславянскія мовы|ўсходнеславянскія]] землі ўрэшце скончыліся няўдачай, а [[Полацкае княства]] ў зацятым змаганьні адстаяла сваю незалежнасьць<ref>[[Сяргей Тарасаў|Тарасаў С.]] Ці быў старажытнарускі народ? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 5.</ref>. == Гісторыя == Да сярэдзіны IX ст. на ўсей тэрыторыі, заселенай усходнімі славянамі, пачалі фармавацца раньнефэадальныя княствы. У канцы IX ст. тут узьнікла палітычнае ўтварэньне — Кіеўская Русь з цэнтрам у [[Кіеў|Кіеве]]. Землі [[Крывічы|крывічоў]], [[Дрыгавічы|дрыгавічоў]], [[Радзімічы|радзімічаў]] увайшлі ў склад Кіеўскай Русі. Кіеўская Русь зьяўлялася раньнефэадальнаю дзяржаваю, на чале якой стаяў вялікі кіеўскі князь. У склад дзяржавы ўваходзілі асобныя землі на чале са сваімі князямі. Мясцовыя князі знаходзіліся ў васальнай залежнасьці ад вялікага кіеўскага князя. Яны павінны былі зьяўляцца з дружынай па патрабаваньні вялікага князя з мэтай ажыцьцяўленьня ваенных паходаў. Падуладнае мясцовым князям насельніцтва плаціла [[Даніна|даніну]] вялікаму князю кіеўскаму. У той жа час мясцовыя князі карысталіся амаль неабмежаванай уладай у сваіх княствах. На тэрыторыі Беларусі склаліся два раньнефэадальныя княствы — [[Полацкае княства|Полацкае]] і [[Тураўскае княства|Тураўскае]], якія ўваходзілі ў склад Кіеўскай Русі. Геаграфічнае становішча Полацкага княства стварала спрыяльныя ўмовы для разьвіцьця эканомікі, перш за ўсе гандлю, а таксама абумовіла значэньне княства як аднаго з ваенных фарпостаў Русі. У Полацку існавала мясцовая княская дынастыя. Полацкія князі імкнуліся праводзіць незалежную ад Кіева палітыку. У пачатку XII ст. Полацкае княства ўступіла ў пэрыяд фэадальнае раздробленасьці і распалася на шэраг удзельных княстваў: Полацкае, [[Менскае княства]], [[Віцебскае княства]], [[Друцкае княства]], [[Ізяслаўскае княства]], [[Лагойскае княства]] і інш. Другое раньнефэадальнае княства на тэрыторыі сучаснай Беларусі — Тураўскае — утварылася ў канцы IX ст. Тураўскае княства належала то Полацку, то Кіеву ў якасьці часткі вялікакняскіх уладаньняў. У другой палове XII ст. тут усталявалася самастойная княская дынастыя, аднак ужо ў канцы XII — пачатку XIII ст. на тэрыторыі Тураўскага княства ўтварыўся шэраг дробных фэадальных княстваў: Тураўскае, [[Пінскае княства]], [[Слуцкае княства]], [[Клецкае княства]], [[Дубровіцкае княства]]. У пачатку XIII стагодзьдзя пачынаецца экспансія нямецкіх [[Крыжакі|рыцараў-крыжаносцаў]] у [[Прыбалтыка|Прыбалтыку]]. Рыцары захапілі вусьце ракі [[Дзьвіна|Дзьвіны]] і такім чынам паставілі пад свой кантроль важны для Полацка гандлёвы шлях. Полацкае княства ўступіла ў барацьбу з крыжакамі, абапіраючыся на дапамогу літоўскіх плямёнаў і [[Ноўгарад]]а. У пачатку XIII ст. з усходу на рускія землі накіраваліся татара-манголы. Беларускія землі засталіся ў баку ад асноўнага напрамку руху татара-манголаў. Летапісы ўзгадваюць пра разбурэньні [[Берасьце|Берасьця]], выкліканыя захопнікамі (аднак горад імі ня быў захоплены), а таксама пра асобныя бітвы з татара-манголамі ў Беларусі. == Культура == Як мяркуюць сучасныя навукоўцы, адзінай этнакультуры на [[Русь|Русі]] ў XI—XII стагодзьдзях не было<ref name="hb">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 57.</ref>. У этнічным пляне імпэрыя Рурыкавічаў была вельмі неаднароднай. Апрача ўсходніх славянаў, яе насялялі [[балты]], [[фіна-вугры]] і народы [[цюркі|цюркскага]] паходжаньня. Агульная пісьмовая мова, ролю якой можна параўнаць з роляй [[лаціна|лаціны]] ў каталіцкай [[Эўропа|Эўропе]], не была этнакансалідуючым чыньнікам<ref>{{Літаратура/Нарыс гісторыі Беларусі (2001)|к}} С. 24.</ref>. Простая мова жыхароў розных мясьцінаў адрозьнівалася. Напрыклад, як сьведчаць [[Берасьцяныя граматы]], мова жыхароў [[Наўгародзкая рэспубліка|Ноўгарада]] ў XI ст. істотна адрозьнівалася ад мовы кіяўлянаў<ref name="hb"/>. У культурным сэнсе Кіеўская Русь улучала ў сябе вялікі комплекс лякальных культураў<ref name="hb"/>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}} * {{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)}} * {{Літаратура/Нарыс гісторыі Беларусі (2001)}} == Вонкавыя спасылкі == {{Партал|Украіна}} {{Партал|Беларусь}} {{Гісторыя Ўкраіны}} {{Гісторыя Беларусі}} {{Накід:Гісторыя}} [[Катэгорыя:Кіеўская Русь| ]] 51461lo9i31agvasz9qm1uea5x6vanx 0 19151 2332306 2164929 2022-08-11T17:06:35Z НСНУ 11902 /* Вонкавыя спасылкі */ афармленьне wikitext text/x-wiki {{кампанія}} '''Эканамі́чная і Сацыя́льная Ра́да [[ААН]]''' каардынуе эканамічную і сацыяльную дзейнасьць гэтай сусьветнай арганізацыі і адпаведных спэцыялізаваных арганізацыяў і ўстаноў і складаецца з '''54''' чальцоў. Яна займаецца выпрацоўкай рэкамэндацыяў з мэтай стымуляваньня сусьветнага гандлю, забесьпячэньня эканамічнага росту [[неразьвітыя краіны|неразьвітых краінаў]], заахвочваньня да шанаваньня правоў чалавека, паляпшэньня ўмоў жыцьця жанчын, ліквідаваньня [[дыскрымінацыя|дыскрымінацыі]] да меншасьцей, рацыянальнейшага выкарыстаньня прыродных і энэргарэсурсаў і г.д. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons|Category:United Nations Economic and Social Council}} {{Парады артыкулу|кароткі артыкул|няма карткі|няма крыніцаў|няма выяваў}} [[Катэгорыя:Эканамічная і сацыяльная рада ААН| ]] 264tkh7zkmnziqn5c6newkmns54urwa 2332350 2332306 2022-08-12T09:25:51Z Taravyvan Adijene 1924 /* Вонкавыя спасылкі */ Commons wikitext text/x-wiki {{кампанія}} '''Эканамі́чная і Сацыя́льная Ра́да [[ААН]]''' каардынуе эканамічную і сацыяльную дзейнасьць гэтай сусьветнай арганізацыі і адпаведных спэцыялізаваных арганізацыяў і ўстаноў і складаецца з '''54''' чальцоў. Яна займаецца выпрацоўкай рэкамэндацыяў з мэтай стымуляваньня сусьветнага гандлю, забесьпячэньня эканамічнага росту [[неразьвітыя краіны|неразьвітых краінаў]], заахвочваньня да шанаваньня правоў чалавека, паляпшэньня ўмоў жыцьця жанчын, ліквідаваньня [[дыскрымінацыя|дыскрымінацыі]] да меншасьцей, рацыянальнейшага выкарыстаньня прыродных і энэргарэсурсаў і г.д. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Парады артыкулу|кароткі артыкул|няма карткі|няма крыніцаў|няма выяваў}} [[Катэгорыя:Эканамічная і сацыяльная рада ААН| ]] g0ke7hntljh1svjj8gcfbhszhcm765h 10 20786 2332309 2149418 2022-08-11T19:15:42Z Dymitr 10914 дапаўненьне wikitext text/x-wiki <includeonly>{{Навігацыйная табліца2 |1 = {{{рамка|{{{1|}}}}}} |назва_шаблёну = {{{назва|}}} |state = {{{state|}}} |кляса_карткі = hlist |базавы_стыль = background: {{{колер фону|transparent}}}; |стыль_загалоўка = border: 1px solid {{{колер тэксту|inherit}}}; |назва = [[Зборная {{{краіна}}} па футболе|<span style="color: {{{колер тэксту|inherit}}};">Зборная {{{краіна}}}</span>]] <span style="color: {{{колер тэксту|inherit}}};">—</span> [[{{{турнір_спасылка}}}|<span style="color: {{{колер тэксту}}};">{{{турнір}}}</span>]] |сьпіс1 = {{#if:{{{н1|<noinclude>-</noinclude>}}}|* <small>1</small>&nbsp;{{{н1}}}}}<!-- -->{{#if:{{{н2|<noinclude>-</noinclude>}}}|* <small>2</small>&nbsp;{{{н2}}}}}<!-- -->{{#if: {{{н3|<noinclude>-</noinclude>}}} |* <small>3</small>&nbsp;{{{н3}}}}}<!-- -->{{#if: {{{н4|<noinclude>-</noinclude>}}} |* <small>4</small>&nbsp;{{{н4}}}}}<!-- -->{{#if: {{{н5|<noinclude>-</noinclude>}}} |* <small>5</small>&nbsp;{{{н5}}}}}<!-- -->{{#if: {{{н6|<noinclude>-</noinclude>}}} |* <small>6</small>&nbsp;{{{н6}}}}}<!-- -->{{#if: {{{н7|<noinclude>-</noinclude>}}} |* <small>7</small>&nbsp;{{{н7}}}}}<!-- -->{{#if: {{{н8|<noinclude>-</noinclude>}}} |* <small>8</small>&nbsp;{{{н8}}}}}<!-- -->{{#if: {{{н9|<noinclude>-</noinclude>}}} |* <small>9</small>&nbsp;{{{н9}}}}}<!-- -->{{#if: {{{н10|<noinclude>-</noinclude>}}} |* <small>10</small>&nbsp;{{{н10}}}}}<!-- -->{{#if: {{{н11|<noinclude>-</noinclude>}}} |* <small>11</small>&nbsp;{{{н11}}}}}<!-- -->{{#if: {{{н12|<noinclude>-</noinclude>}}} |* <small>12</small>&nbsp;{{{н12}}}}}<!-- -->{{#if: {{{н13|<noinclude>-</noinclude>}}} |* <small>13</small>&nbsp;{{{н13}}}}}<!-- -->{{#if: {{{н14|<noinclude>-</noinclude>}}} |* <small>14</small>&nbsp;{{{н14}}}}}<!-- -->{{#if: {{{н15|<noinclude>-</noinclude>}}} |* <small>15</small>&nbsp;{{{н15}}}}}<!-- -->{{#if: {{{н16|<noinclude>-</noinclude>}}} |* <small>16</small>&nbsp;{{{н16}}}}}<!-- -->{{#if: {{{н17|<noinclude>-</noinclude>}}} |* <small>17</small>&nbsp;{{{н17}}}}}<!-- -->{{#if: {{{н18|<noinclude>-</noinclude>}}} |* <small>18</small>&nbsp;{{{н18}}}}}<!-- -->{{#if: {{{н19|<noinclude>-</noinclude>}}} |* <small>19</small>&nbsp;{{{н19}}}}}<!-- -->{{#if: {{{н20|<noinclude>-</noinclude>}}} |* <small>20</small>&nbsp;{{{н20}}}}}<!-- -->{{#if: {{{н21|<noinclude>-</noinclude>}}} |* <small>21</small>&nbsp;{{{н21}}}}}<!-- -->{{#if: {{{н22|<noinclude>-</noinclude>}}} |* <small>22</small>&nbsp;{{{н22}}}}}<!-- -->{{#if: {{{н23|<noinclude>-</noinclude>}}} |* <small>23</small>&nbsp;{{{н23}}}}}<!-- -->{{#if: {{{н24|<noinclude>-</noinclude>}}} |* <small>24</small>&nbsp;{{{н24}}}}}<!-- -->{{#if: {{{н25|<noinclude>-</noinclude>}}} |* <small>25</small>&nbsp;{{{н25}}}}}<!-- -->{{#if: {{{н26|<noinclude>-</noinclude>}}} |* <small>26</small>&nbsp;{{{н26}}}}}<!-- -->{{#if: {{{н27|<noinclude>-</noinclude>}}} |* <small>27</small>&nbsp;{{{н27}}}}}<!-- -->{{#if: {{{н28|<noinclude>-</noinclude>}}} |* <small>28</small>&nbsp;{{{н28}}}}}<!-- -->{{#if: {{{трэнэр|<noinclude>-</noinclude>}}} |* <small>Трэнэр</small>&nbsp;{{{трэнэр}}}}} }}</includeonly><noinclude> == Выкарыстаньне == <pre>{{Склад зборнай па футболе |колер фону = код колеру фону (па змаўчаньні = transparent) |колер тэксту = код колеру тэксту (па змаўчаньні = inherit) |краіна = назва краіны ў родным склоне |турнір = кароткі запіс назвы турніру для паданьня ў шаблёне |турнір_спасылка = назва артыкула пра турнір |н1 = гулец №1 (''не абавязковае'') . . . |н17 = гулец №17 (''не абавязковае'') |н18 = гулец №18 (''не абавязковае'') . . . |н28 = гулец №28 (''не абавязковае'') |трэнэр = трэнэр (''не абавязковае'') }}</pre> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Навігацыя:Склады футбольных зборных| ]] </noinclude> awbkz58d2esiew5sn3uu75oxkwsbqbz 0 22815 2332342 2273116 2022-08-12T02:08:28Z LA.Gloom1nati 75415 Fixed grammar wikitext text/x-wiki {{Пісьменьнік |Імя = Гаўард Філіпс Лаўкрафт |Арыгінал імя = Howard Phillips Lovecraft |Партрэт = Howard Phillips Lovecraft in 1915.jpg |Род дзейнасьці = пісьменьнік, паэт |Гады актыўнасьці = 1897—1908, 1917—1936 |Кірунак = |Жанр = [[містыка]], [[лаўкрафтаўскія жахі]] |Дэбют = |Значныя творы = |Прэміі = |Палічка = |Сайт = }} '''Гаўард Філіпс Лаўкрафт''' ({{мова-en|Howard Phillips Lovecraft}}; 20 жніўня 1890, [[Провідэнс]], [[Род-Айлэнд]], [[ЗША]] — 15 сакавіка 1937, там жа) — амэрыканскі паэт і пісьменьнік, які пісаў у жанрах [[Літаратура жахаў|жахаў]], [[Містыка|містыкі]] пры спалучэньні йх у арыґінальным стылі. Першапачынальнік [[Міты Ктулху|Мітаў Ктулху]]. Пры жыцьці Лаўкрафта ягоныя творы не карысталіся вялікай папулярнасьцю, аднак ужо пасьля ягонае сьмерці яны аказалі прыкметны ўплыў на фармаваньне сучаснае масавае культуры. Ягоная творчасьць нагэтулькі ўнікальная, што творы Лаўкрафта вылучаюцца ў адасоблены паджанр — так званыя [[лаўкрафтаўскія жахі]]. == Біяграфія == Нарадзіўся 20 жніўня 1890 году ў [[Провідэнс]]е ([[Род-Айлэнд]], [[ЗША]]). Бацька — Ўілфрыд Скот Лаўкрафт, маці — Сара Сьюзан Філіпс Лаўкрафт. У 1893 годзе, калі Гаўарду было толькі тры гады, ягонага бацьку забралі ў псыхіятрычны шпіталь, дзе ён і памёр у 1898 годзе. Лаўкрафта выхоўвалі ягоныя маці, дзьве цёткі (Ліліян Дэлора Філіпс і Эньні Эмілін Філіпс), а таксама дзядуля — Ўіпл Ван Бюрэн Філіпс. Гаўарда лічылі вундэркіндам, праз тое, што ва ўзросьце двух гадоў ён быў здольны чытаць вершы на памяць, а ў шэсьць пачаў пісаць свае ўласныя. Дзядуля заахвочваў ягоную прагу да навучаньня, а таксама абуджаў у маладым Гаўардзе зацікаўленасьць да невядомага сваімі апавяданьнямі ґатычных показкаў. У дзяцінстве Гаўард часта хварэў, праз што ён пайшоў у школу толькі ў васьмігадовым веке. Праз год яго забіраюць са школы. У гэты пэрыяд Гаўард шмат чытае, асабліва захапляецца хіміяй і астраноміяй. Выдае абмежаваным накладам некалькі працаў (сярод якіх «Навуковая ґазэта» ў 1899 годзе). Праз чатыры гады Лаўкрафт вяртаецца ў школу. У 1904 годзе памірае дзядуля й сям’я Гаўарда пераяжджае ў меншы дом на гэткай ж самай вуліцы. Сьмерць дзядулі прынесла Гаўарду шмат пакутаў. Праз гэта ён нават думае пра самазабойства. У 1908 годзе, напярэдадні выпуску са школы, у яго адбываецца нэрвовы зрыў і ён так і не атрымоўвае дыплём. Гаўард напісаў колькі фантастычных твораў у маладосьці, але з 1908 па 1913 займаецца пераважна паэзыяй. Пазьней да 1917 году піша вершы й эсэ, а ў 1917 вяртаецца да жанру жахаў у сваіх аповедах «Даган» і «Магіла». «Даган» быў ягоным першым прафэсійным апавяданьнем, надрукаваным у часопісе «Weird Tales» у 1923 годзе. У 1919, пасьля доўгіх прыступаў гістэрыі й дэпрэсіі маці Лаўкрафта забіраюць у псыхіятрычны шпіталь, дзе яна памірае 21 траўня 1921 году. У 1924 Лаўкрафт ажаніўся з Соняй Грын, якая была на сем гадоў за яго старэйшая. Пасьля вясельля, Гаўард пераехаў у [[Бруклін]]. Празь некалькі гадоў праз матэрыяльныя цяжкасьці ягоная жонка была вымушаная прадаць сваю краму капелюшоў і пераехаць у [[Кліўлэнд]]. Лаўкрафт застаўся ў [[Нью-Ёрк]]у. Яшчэ празь некаторы час яны дамовіліся пра развод (які так і ня быў аформлены юрыдычна) і Гаўард вярнуўся ў [[Провідэнс]], дзе і жыў да 1933 году. У гэты пэрыяд Лаўкрафт напісаў амаль усе ягоныя вядомыя кароткія аповеды, а таксама некаторыя буйныя творы накшталт «Выпадка Чарльза Дэкстэра Варда» й «Гораў вар’яцтва». Таксама пісаў за йншых аўтараў («Крылатая сьмерць», «Дзёньнік Алонза Тайпэра» й г. д.) Нягледзячы на свой талент, Гаўард станавіўся ўсё больш і больш бедным. Ягоныя творы ня мелі вялікае папулярнасьці. Ён быў зноўку вымушаны пераехаць у маленькі домік са сваёй цёткай. Гаўарда моцна ўразіла самазабойства ягонага сябра па перапісцы [[Робэрт Гаўард|Робэрта Гаўарда]]. У 1936 у Лаўкрафта знайшлі [[рак страўніка]]. 15 сакавіка 1937, у [[Провідэнс]]е, ён памёр. == Сучаснасьць == Напрыканцы XX ст. творы Лаўкрафта набылі вялікую папулярнасьць. Шматлікія гурты (пераважна мэталёвае накіраванасьці) выкарыстоўвалі тэмы зь ягоных твораў у сваіх песьнях. Было зьнята некалькі дзясяткаў кінастужак, зроблены шэраг радыёпастановак. Асаблівую папулярнасьць набылі ягоныя «[[Міты Ктулху]]». == Беларускія пераклады == * Кліч Ктулху / Перакл. з англ. Уладзіславы Гурыновіч, Паўла Донава, Алеся Кудраўцава. — Мн.: Выдавец А. М. Янушкевіч, 2017. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.prajdzisvet.org/storehouse/authors/Lovecraft,%20Howard%20Philips/Lovecraft_cthulhu.pdf Гаўард Філіпс Лаўкрафт — «Кліч Ктулху» ў перакладзе Паўла Донава на prajdzisvet.org] {{Міты Ктулху}} {{Бібліяінфармацыя}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Лаўкрафт, Гаўард Філіпс}} [[Катэгорыя:Амэрыканскія літаратары-фантасты]] ix94u88uu504w0dzcjb7qvg31pebmeu 2332359 2332342 2022-08-12T09:40:04Z Taravyvan Adijene 1924 й ≠ і wikitext text/x-wiki {{Пісьменьнік |Імя = Гаўард Філіпс Лаўкрафт |Арыгінал імя = Howard Phillips Lovecraft |Партрэт = Howard Phillips Lovecraft in 1915.jpg |Род дзейнасьці = пісьменьнік, паэт |Гады актыўнасьці = 1897—1908, 1917—1936 |Кірунак = |Жанр = [[містыка]], [[лаўкрафтаўскія жахі]] |Дэбют = |Значныя творы = |Прэміі = |Палічка = |Сайт = }} '''Гаўард Філіпс Лаўкрафт''' ({{мова-en|Howard Phillips Lovecraft}}; 20 жніўня 1890, [[Провідэнс]], [[Род-Айлэнд]], [[ЗША]] — 15 сакавіка 1937, там жа) — амэрыканскі паэт і пісьменьнік, які пісаў у жанрах [[Літаратура жахаў|жахаў]], [[Містыка|містыкі]] пры спалучэньні іх у арыґінальным стылі. Першапачынальнік [[Міты Ктулху|Мітаў Ктулху]]. Пры жыцьці Лаўкрафта ягоныя творы не карысталіся вялікай папулярнасьцю, аднак ужо пасьля ягонае сьмерці яны аказалі прыкметны ўплыў на фармаваньне сучаснае масавае культуры. Ягоная творчасьць нагэтулькі ўнікальная, што творы Лаўкрафта вылучаюцца ў адасоблены паджанр — так званыя [[лаўкрафтаўскія жахі]]. == Біяграфія == Нарадзіўся 20 жніўня 1890 году ў [[Провідэнс]]е ([[Род-Айлэнд]], [[ЗША]]). Бацька — Ўілфрыд Скот Лаўкрафт, маці — Сара Сьюзан Філіпс Лаўкрафт. У 1893 годзе, калі Гаўарду было толькі тры гады, ягонага бацьку забралі ў псыхіятрычны шпіталь, дзе ён і памёр у 1898 годзе. Лаўкрафта выхоўвалі ягоныя маці, дзьве цёткі (Ліліян Дэлора Філіпс і Эньні Эмілін Філіпс), а таксама дзядуля — Ўіпл Ван Бюрэн Філіпс. Гаўарда лічылі вундэркіндам, праз тое, што ва ўзросьце двух гадоў ён быў здольны чытаць вершы на памяць, а ў шэсьць пачаў пісаць свае ўласныя. Дзядуля заахвочваў ягоную прагу да навучаньня, а таксама абуджаў у маладым Гаўардзе зацікаўленасьць да невядомага сваімі апавяданьнямі ґатычных показкаў. У дзяцінстве Гаўард часта хварэў, праз што ён пайшоў у школу толькі ў васьмігадовым веке. Праз год яго забіраюць са школы. У гэты пэрыяд Гаўард шмат чытае, асабліва захапляецца хіміяй і астраноміяй. Выдае абмежаваным накладам некалькі працаў (сярод якіх «Навуковая ґазэта» ў 1899 годзе). Праз чатыры гады Лаўкрафт вяртаецца ў школу. У 1904 годзе памірае дзядуля й сям’я Гаўарда пераяжджае ў меншы дом на гэткай ж самай вуліцы. Сьмерць дзядулі прынесла Гаўарду шмат пакутаў. Праз гэта ён нават думае пра самазабойства. У 1908 годзе, напярэдадні выпуску са школы, у яго адбываецца нэрвовы зрыў і ён так і не атрымоўвае дыплём. Гаўард напісаў колькі фантастычных твораў у маладосьці, але з 1908 па 1913 займаецца пераважна паэзыяй. Пазьней да 1917 году піша вершы й эсэ, а ў 1917 вяртаецца да жанру жахаў у сваіх аповедах «Даган» і «Магіла». «Даган» быў ягоным першым прафэсійным апавяданьнем, надрукаваным у часопісе «Weird Tales» у 1923 годзе. У 1919, пасьля доўгіх прыступаў гістэрыі й дэпрэсіі маці Лаўкрафта забіраюць у псыхіятрычны шпіталь, дзе яна памірае 21 траўня 1921 году. У 1924 Лаўкрафт ажаніўся з Соняй Грын, якая была на сем гадоў за яго старэйшая. Пасьля вясельля, Гаўард пераехаў у [[Бруклін]]. Празь некалькі гадоў праз матэрыяльныя цяжкасьці ягоная жонка была вымушаная прадаць сваю краму капелюшоў і пераехаць у [[Кліўлэнд]]. Лаўкрафт застаўся ў [[Нью-Ёрк]]у. Яшчэ празь некаторы час яны дамовіліся пра развод (які так і ня быў аформлены юрыдычна) і Гаўард вярнуўся ў [[Провідэнс]], дзе і жыў да 1933 году. У гэты пэрыяд Лаўкрафт напісаў амаль усе ягоныя вядомыя кароткія аповеды, а таксама некаторыя буйныя творы накшталт «Выпадка Чарльза Дэкстэра Варда» й «Гораў вар’яцтва». Таксама пісаў за іншых аўтараў («Крылатая сьмерць», «Дзёньнік Алонза Тайпэра» й г. д.) Нягледзячы на свой талент, Гаўард станавіўся ўсё больш і больш бедным. Ягоныя творы ня мелі вялікае папулярнасьці. Ён быў зноўку вымушаны пераехаць у маленькі домік са сваёй цёткай. Гаўарда моцна ўразіла самазабойства ягонага сябра па перапісцы [[Робэрт Гаўард|Робэрта Гаўарда]]. У 1936 у Лаўкрафта знайшлі [[рак страўніка]]. 15 сакавіка 1937, у [[Провідэнс]]е, ён памёр. == Сучаснасьць == Напрыканцы XX ст. творы Лаўкрафта набылі вялікую папулярнасьць. Шматлікія гурты (пераважна мэталёвае накіраванасьці) выкарыстоўвалі тэмы зь ягоных твораў у сваіх песьнях. Было зьнята некалькі дзясяткаў кінастужак, зроблены шэраг радыёпастановак. Асаблівую папулярнасьць набылі ягоныя «[[Міты Ктулху]]». == Беларускія пераклады == * Кліч Ктулху / Перакл. з англ. Уладзіславы Гурыновіч, Паўла Донава, Алеся Кудраўцава. — Мн.: Выдавец А. М. Янушкевіч, 2017. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.prajdzisvet.org/storehouse/authors/Lovecraft,%20Howard%20Philips/Lovecraft_cthulhu.pdf Гаўард Філіпс Лаўкрафт — «Кліч Ктулху» ў перакладзе Паўла Донава на prajdzisvet.org] {{Міты Ктулху}} {{Бібліяінфармацыя}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Лаўкрафт, Гаўард Філіпс}} [[Катэгорыя:Амэрыканскія літаратары-фантасты]] h7pi9312wnsqhq5purqn8p4z0x0y4d6 0 26338 2332339 1543147 2022-08-12T01:37:51Z LA.Gloom1nati 75415 Fixed grammar wikitext text/x-wiki [[Файл:RNieustająca.jpg|266пкс|міні|Паседжаньне Пастаяннай Рады]] '''Пастаянная Рада''' ({{мова-pl|Rada Nieustająca}}) — найвышэйшы адміністрацыйны орган [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітае]] ў [[1775]]—[[1789]] гадох. Была ўтвораная ў сакавіку [[1775]] году пасьля [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу Рэчы Паспалітае]] з падачы расейскае ймпэратрыцы [[Кацярына II|Кацярыны II]]. Да 1789 году Рада зьяўлялася галоўным адміністрацыйным органам Рэчы Паспалітае. == Склад Рады == * [[кароль]]; * прадстаўнікі Сэнату (18 сэнатараў); * [[шляхта]] (18 шляхціцаў). == Дэпартамэнты Рады == * Дэпартамэнт замежных справаў; * Вайсковы дэпартамэнт; * Дэпартамэнт паліцыі; * Дэпартамэнт скарбу; * Дэпартамэнт юстыцыі. Кожныя два гады склад Рады пераабіраўся на 1/3. Ужо першы склад Рады выбіраўся ў адпаведнасьці са сьпісам, пададзеным [[Кацярына II|Кацярынай II]] (толькі тры кандыдаты патрапілі ў Раду з аналягічнага «прускага ліста»). Дэкрэты Пастаяннае Рады падпісваў кароль, але ён ня меў права йх адхіляць. Пастаянная Рада выбіралася на Вальных Соймах і была падсправаздачная Сойму. Па-сутнасьці, Рада стала першым у гісторыі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітае]] органам «міжсоймавае» вышэйшае ўлады, які кантраляваў усе сфэры жыцьця краіны. [[19 студзеня]] [[1789]] на паседжаньні [[Чатырохгадовы Сойм|Чатырохгадовага Сойму]] Пастаянная Рада была ліквідаваная абсалютнай большасьцю галасоў. == Літаратура == * Нарыс гісторыі Польскай Дзяржавы і Народа. Укладанне: Мар’ян Семаковіч. Варшава, 2006 * Анішчанка Я. Пастаянная Рада. Энцыклапедыя ВКЛ. Т. ІІ. Мінск, 2007 [[Катэгорыя:Рэч Паспалітая]] [[Катэгорыя:Вялікі Сойм 1788—1792 гадоў]] [[Катэгорыя:Пастаянная Рада| ]] 6jaj47hc1aaxuxavjrucsi524o7ya9c 2332356 2332339 2022-08-12T09:36:45Z Taravyvan Adijene 1924 й ≠ і wikitext text/x-wiki [[Файл:RNieustająca.jpg|266пкс|міні|Паседжаньне Пастаяннай Рады]] '''Пастаянная Рада''' ({{мова-pl|Rada Nieustająca}}) — найвышэйшы адміністрацыйны орган [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітае]] ў 1775—1789 гадох. Была ўтвораная ў сакавіку 1775 году пасьля [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу Рэчы Паспалітае]] з падачы расейскае імпэратрыцы [[Кацярына II|Кацярыны II]]. Да 1789 году Рада зьяўлялася галоўным адміністрацыйным органам Рэчы Паспалітае. == Склад Рады == * [[кароль]]; * прадстаўнікі Сэнату (18 сэнатараў); * [[шляхта]] (18 шляхціцаў). == Дэпартамэнты Рады == * Дэпартамэнт замежных справаў; * Вайсковы дэпартамэнт; * Дэпартамэнт паліцыі; * Дэпартамэнт скарбу; * Дэпартамэнт юстыцыі. Кожныя два гады склад Рады пераабіраўся на 1/3. Ужо першы склад Рады выбіраўся ў адпаведнасьці са сьпісам, пададзеным [[Кацярына II|Кацярынай II]] (толькі тры кандыдаты патрапілі ў Раду з аналягічнага «прускага ліста»). Дэкрэты Пастаяннае Рады падпісваў кароль, але ён ня меў права йх адхіляць. Пастаянная Рада выбіралася на Вальных Соймах і была падсправаздачная Сойму. Па-сутнасьці, Рада стала першым у гісторыі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітае]] органам «міжсоймавае» вышэйшае ўлады, які кантраляваў усе сфэры жыцьця краіны. 19 студзеня 1789 на паседжаньні [[Чатырохгадовы Сойм|Чатырохгадовага Сойму]] Пастаянная Рада была ліквідаваная абсалютнай большасьцю галасоў. == Літаратура == * Нарыс гісторыі Польскай Дзяржавы і Народа. Укладанне: Мар’ян Семаковіч. Варшава, 2006 * Анішчанка Я. Пастаянная Рада. Энцыклапедыя ВКЛ. Т. ІІ. Мінск, 2007 [[Катэгорыя:Рэч Паспалітая]] [[Катэгорыя:Вялікі Сойм 1788—1792 гадоў]] [[Катэгорыя:Пастаянная Рада| ]] 05yy8pgx3kdt594efhecbvzmc01k5km 0 36928 2332337 2295722 2022-08-12T00:15:42Z LA.Gloom1nati 75415 wikitext text/x-wiki {{Палітык |імя = Павал Латушка |выява = Paviel_Latushka.jpg |подпіс_пад_выявай = |пасада = Надзвычайны і Паўнамоцны Амбасадар Рэспублікі Беларусь у Францыі |пачатак_тэрміну = 16 лістапада 2012 |канец_тэрміну = 15 студзеня 2019 |прэзыдэнт = [[Аляксандар Лукашэнка]] |прэм’ер-міністар = [[Міхаіл Мясьніковіч]] |папярэднік = |наступнік = [[Ігар Фісэнка]] |пасада2 = Пастаянны прадстаўнік Рэспублікі Беларусь пры ЮНЭСКА |пачатак_тэрміну2 = 16 лістапада 2012 |канец_тэрміну2 = 15 студзеня 2019 |прэзыдэнт2 = [[Аляксандар Лукашэнка]] |прэм’ер-міністар2 = [[Міхаіл Мясьніковіч]] |папярэднік2 = [[Аляксандар Паўлоўскі]] |наступнік2 = [[Ігар Фісэнка]] | пасада3 = [[Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь|Міністар культуры Рэспублікі Беларусь]] | пачатак_тэрміну3 = 4 чэрвеня 2009 | канец_тэрміну3 = 16 лістапада 2012 | віцэ-прэзыдэнт3 = | прэзыдэнт3 = [[Аляксандар Лукашэнка]] | прэм’ер-міністар3 = [[Сяргей Сідорскі]] | папярэднік3 = [[Уладзімер Матвяйчук]] | наступнік3 = [[Барыс Сьвятлоў]] | пасада4 = Амбасадар Рэспублікі Беларусь у Польшчы | пачатак_тэрміну4 = 6 сьнежня 2002 | канец_тэрміну4 = 31 кастрычніка 2008 | папярэднік4 = [[Мікалай Крэчка]] | наступнік4 = [[Віктар Гайсёнак]] | прэзыдэнт4 = [[Аляксандар Лукашэнка]] | дата_нараджэньня = {{Нарадзіўся|10|2|1973|1}} |месца_нараджэньня = [[Менск]], [[Беларуская ССР]], [[СССР]] | партыя = |сужэнец = 1) Натальля Латушка<ref name="н"/> (разьвёўся), 2) Аляксандра Латушка (з 2014 г.)<ref name="нв"/> | прафэсія = юрыст | рэлігія = |дзеці = дачка Яна | подпіс = | камэнтар = }} '''Павал Паўлавіч Латушка''' ({{Н}} 10 лютага 1973; Менск, цяпер [[Беларусь]]) — беларускі дыплямат, амбасадар Беларусі ў [[Францыя|Францыі]] (2012—2019). Працаваў [[Міністар культуры Рэспублікі Беларусь|міністрам культуры Рэспублікі Беларусь]] з чэрвеня 2009 году па лістапад 2012<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=83755 Старшынёй КДБ прызначаны Вакульчык, у Следчым камітэце — Шаеў, Латушку выслалі паслом]</ref> году. == Біяграфія == У 1990 вучыўся на [[гістарычны факультэт БДУ|гістарычным факультэце]] [[БДУ|Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]], пасьля першага курсу перавёўся на [[Юрыдычны факультэт БДУ|юрыдычны факультэт]], які скончыў у 1995. Завочна ў 1996 скончыў [[Менскі дзяржаўны лінгвістычны ўнівэрсытэт|Менскі лінгвістычны ўнівэрсытэт]]. Вывучыў польскую й анґельскую мовы. За часам [[студэнцтва]] стаў сябрам [[Таварыства беларускай мовы|Таварыства беларускае мовы]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Зараз мы маем першага міністра культуры, які выхаваўся ў асяроддзі Таварыства беларускай мовы|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/06/26/by_media_tbm|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=26 чэрвеня 2009|дата доступу=5 лістапада 2015}}</ref>. У замежнай службе з 1995 году. Працаваў аташэ Дагаворна-прававога ўпраўленьня [[Міністэрства замежных справаў Рэспублікі Беларусь]] (1995—1996), віцэ-консулем Генэральнага консульства Рэспублікі Беларусь у [[Беласток]]у (1999—2000). У 2000 выконваў абавязкі кіраўніка гэтага Генэральнага консульства. Затым вярнуўся ў [[Менск]], у 2000—2002 гадох быў прэс-сакратаром Міністэрства замежных справаў Рэспублікі Беларусь. Са сьнежня 2002 — [[Надзвычайны і Паўнамоцны Амбасадар|Надзвычайны й Паўнамоцны Амбасадар]] Рэспублікі Беларусь у Рэспубліцы Польшча замест зьнятага з пасады [[Мікалай Крэчка|Мікалая Крэчкі]]. Стаў наймаладзейшым у гісторыі беларускім амбасадарам<ref>[http://old.bankzakonov.com/d2008/time41/lav41639.htm Указ Президента Республики Беларусь от 6 декабря 2002 г. №590 «О назначении П. П. Латушко Чрезвычайным и Полномочным Послом Республики Беларусь в Республике Польша и присвоении ему дипломатического ранга Чрезвычайного и Полномочного Посланника второго класса»]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{ref-ru}}</ref><ref>[http://kamunikat.org/download.php?item=1342.html&pubref=1337 ''Minął miesiąc'', Czasopis nr 01/2003] {{ref-pl}}</ref>. Адстаўлены быў 31 кастрычніка 2008 году<ref>[http://pravo.levonevsky.org/bazaby09/sbor01/text01075.htm Указ Президента Республики Беларусь от 31 октября 2008 г. №594 «Об освобождении П. П. Латушко от должности Чрезвычайного и Полномочного Посла Республики Беларусь в Республике Польша»] {{ref-ru}}</ref>. 4 чэрвеня 2009 году прызначаны [[Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь|міністрам культуры Рэспублікі Беларусь]]<ref>Указ Президента Республики Беларусь от 4 июня 2009 г. № 286 О назначении П. П. Латушко Министром культуры Республики Беларусь {{ref-ru}}</ref>. На пасадзе міністра перавёў справаводзтва ў Міністэрстве культуры Рэспублікі Беларусь на [[Беларуская мова|беларускую мову]]<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Зоя Варанцова]].|загаловак=За мову замовяць слова|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=88141|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=[[газэта]]|год=1 лістапада 2011|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2011-11-01 208 (27072)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/88158/1lis-4.indd.pdf 4]|issn=1990-763x}}</ref>. 16 лістапада 2012 году прызначаны амбасадарам Беларусі ў Францыі й па сумяшчальнасьці пастаянным прадстаўніком Беларусі пры [[ЮНЭСКО]]<ref>[http://euroradio.by/report/lukashenka-pryznachyu-vakulchyka-u-kdb-latushku-u-francyyu-123337 Лукашэнка прызначыў Вакульчыка ў КДБ, а Латушку — у Францыю ]</ref>. 20 траўня 2013 году стаў дадаткова прызначаным амбасадарам у [[Гішпанія|Гішпаніі]] й [[Партугалія|Партугаліі]] па сумяшчальнасьці<ref>[https://web.archive.org/web/20220201225450/https://pravo.by/document/?guid=3871&p0=P31300231&p1=1 Указ Президента Республики Беларусь от 20 мая 2013 г. № 231 О назначении П. П. Латушко] {{ref-ru}}</ref>. У 2008 годзе ўзнагароджаны ордэнам Марыі Магдаліны (II ступені) Польскае Праваслаўнае Царквы<ref>{{Спасылка|url=http://france.mfa.gov.by/be/embassy/ambassador/|загаловак=Пасол|выдавец=Пасольства Рэспублікі Беларусь у Францускай Рэспубліцы|дата=16 студзеня 2019}}</ref>. Адстаўлены 15 студзеня 2019<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 15 студзеня 2019| url = http://pravo.by/document/?guid=12551&p0=P31900021&p1=1&p5=0| копія = | дата копіі = | загаловак = Указ президента Республики Беларусь 15 января 2019 г. №21| фармат = | назва праекту = | выдавец = Национальный центр правовой информации Республики Беларусь| дата доступу = 12 лютага 2019 | мова = ru| камэнтар = }}</ref>. == Сям’я == У 1-ым шлюбе<ref name="н">Аляксей Мароз. [http://niva.bialystok.pl/issue/2003/10/art_05.htm Візіт з прапановай канкрэтнай дапамогі]// [[Ніва (1956)|Ніва]] № 10 (2443), 9 сакавіка 2003 г.</ref> ёсьць дачка — Я́на<ref>Дзьмітры Гурневіч. [http://www.polskieradio.pl/zagranica/news/print.aspx?id=64978 Павал Латушка пазнаёміў дыпляматаў з творчасьцю Коласа й Купалы]// [[Беларуская служба Польскага радыё|Польскае радыё для замежжа]]. 26 кастрычніка 2007</ref>. На пачатку 2014 г. у [[Парыж]]ы (Францыя) пабраўся 2-ім шлюбам. Выхоўваў старэйшую дачку ад 1-га шлюба й малодшага сына<ref name="нв">{{Артыкул|аўтар=Даша Паўлоўская.|загаловак=Павал Латушка цяпер самы шчасьлівы|спасылка=http://www.nv-online.info/by/503/printed/88695/?tpl=7|выданьне=[[Народная воля]]|тып=газэта|год=25 ліпеня 2014|нумар=[http://www.nv-online.info/attachment/532/Narodnaya_volia_25_07.pdf 57 (3900)]|старонкі=6|issn=2071-9647}}</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Спасылка | аўтар =[[Людміла Грышанава]]| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі =7 красавіка 2012| url =http://www.mogved.by/print/kultura/4499| копія = | загаловак =Беларуская культура залежыць ад нацыянальнай самасвядомасьці| фармат = | назва праекту =Культура| выдавец =[[Магілёўскія ведамасьці]]| дата = 2 студзеня 2013 | мова = | камэнтар = Інтэрвію з Паўлам Латушкам}} {{Амбасадары Беларусі ў Францыі}} {{Амбасадары Беларусі ў Гішпаніі}} {{Амбасадары Беларусі ў Партугаліі}} {{Пастаянныя прадстаўнікі Беларусі пры ЮНЭСКА}} {{Міністры культуры Рэспублікі Беларусь}} {{Амбасадары Беларусі ў Польшчы}} {{Палітычны крызіс у Беларусі}} {{Бібліяінфармацыя}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Латушка, Павал Паўлавіч}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Менску]] [[Катэгорыя:Выпускнікі Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] [[Катэгорыя:Выпускнікі Менскага дзяржаўнага лінгвістычнага ўнівэрсытэту]] [[Катэгорыя:Амбасадары Беларусі ў Гішпаніі]] [[Катэгорыя:Амбасадары Беларусі ў Партугаліі]] [[Катэгорыя:Амбасадары Беларусі ў Польшчы]] [[Катэгорыя:Амбасадары Беларусі ў Францыі]] [[Катэгорыя:Пастаянныя прадстаўнікі Беларусі ў ЮНЭСКО]] [[Катэгорыя:Міністры культуры Рэспублікі Беларусь]] [[Катэгорыя:Народнае антыкрызіснае кіраўніцтва]] [[Катэгорыя:Сябры Таварыства беларускай мовы]] aqb28tidzxdqbg8bkv9k0lky20f1cl0 2332354 2332337 2022-08-12T09:33:40Z Taravyvan Adijene 1924 /* Жыцьцяпіс */ консуль? wikitext text/x-wiki {{Палітык |імя = Павал Латушка |выява = Paviel_Latushka.jpg |подпіс_пад_выявай = |пасада = Надзвычайны і Паўнамоцны Амбасадар Рэспублікі Беларусь у Францыі |пачатак_тэрміну = 16 лістапада 2012 |канец_тэрміну = 15 студзеня 2019 |прэзыдэнт = [[Аляксандар Лукашэнка]] |прэм’ер-міністар = [[Міхаіл Мясьніковіч]] |папярэднік = |наступнік = [[Ігар Фісэнка]] |пасада2 = Пастаянны прадстаўнік Рэспублікі Беларусь пры ЮНЭСКА |пачатак_тэрміну2 = 16 лістапада 2012 |канец_тэрміну2 = 15 студзеня 2019 |прэзыдэнт2 = [[Аляксандар Лукашэнка]] |прэм’ер-міністар2 = [[Міхаіл Мясьніковіч]] |папярэднік2 = [[Аляксандар Паўлоўскі]] |наступнік2 = [[Ігар Фісэнка]] | пасада3 = [[Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь|Міністар культуры Рэспублікі Беларусь]] | пачатак_тэрміну3 = 4 чэрвеня 2009 | канец_тэрміну3 = 16 лістапада 2012 | віцэ-прэзыдэнт3 = | прэзыдэнт3 = [[Аляксандар Лукашэнка]] | прэм’ер-міністар3 = [[Сяргей Сідорскі]] | папярэднік3 = [[Уладзімер Матвяйчук]] | наступнік3 = [[Барыс Сьвятлоў]] | пасада4 = Амбасадар Рэспублікі Беларусь у Польшчы | пачатак_тэрміну4 = 6 сьнежня 2002 | канец_тэрміну4 = 31 кастрычніка 2008 | папярэднік4 = [[Мікалай Крэчка]] | наступнік4 = [[Віктар Гайсёнак]] | прэзыдэнт4 = [[Аляксандар Лукашэнка]] | дата_нараджэньня = {{Нарадзіўся|10|2|1973|1}} |месца_нараджэньня = [[Менск]], [[Беларуская ССР]], [[СССР]] | партыя = |сужэнец = 1) Натальля Латушка<ref name="н"/> (разьвёўся), 2) Аляксандра Латушка (з 2014 г.)<ref name="нв"/> | прафэсія = юрыст | рэлігія = |дзеці = дачка Яна | подпіс = | камэнтар = }} '''Павал Паўлавіч Латушка''' ({{Н}} 10 лютага 1973; Менск, цяпер [[Беларусь]]) — беларускі дыплямат, амбасадар Беларусі ў [[Францыя|Францыі]] (2012—2019). Працаваў [[Міністар культуры Рэспублікі Беларусь|міністрам культуры Рэспублікі Беларусь]] з чэрвеня 2009 году па лістапад 2012<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=83755 Старшынёй КДБ прызначаны Вакульчык, у Следчым камітэце — Шаеў, Латушку выслалі паслом]</ref> году. == Біяграфія == У 1990 вучыўся на [[гістарычны факультэт БДУ|гістарычным факультэце]] [[БДУ|Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]], пасьля першага курсу перавёўся на [[Юрыдычны факультэт БДУ|юрыдычны факультэт]], які скончыў у 1995. Завочна ў 1996 скончыў [[Менскі дзяржаўны лінгвістычны ўнівэрсытэт|Менскі лінгвістычны ўнівэрсытэт]]. Вывучыў польскую й анґельскую мовы. За часам [[студэнцтва]] стаў сябрам [[Таварыства беларускай мовы|Таварыства беларускае мовы]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Зараз мы маем першага міністра культуры, які выхаваўся ў асяроддзі Таварыства беларускай мовы|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/06/26/by_media_tbm|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=26 чэрвеня 2009|дата доступу=5 лістапада 2015}}</ref>. У замежнай службе з 1995 году. Працаваў аташэ Дагаворна-прававога ўпраўленьня [[Міністэрства замежных справаў Рэспублікі Беларусь]] (1995—1996), віцэ-консулам Генэральнага консульства Рэспублікі Беларусь у [[Беласток]]у (1999—2000). У 2000 выконваў абавязкі кіраўніка гэтага Генэральнага консульства. Затым вярнуўся ў [[Менск]], у 2000—2002 гадох быў прэс-сакратаром Міністэрства замежных справаў Рэспублікі Беларусь. Са сьнежня 2002 — [[Надзвычайны і Паўнамоцны Амбасадар|Надзвычайны й Паўнамоцны Амбасадар]] Рэспублікі Беларусь у Рэспубліцы Польшча замест зьнятага з пасады [[Мікалай Крэчка|Мікалая Крэчкі]]. Стаў наймаладзейшым у гісторыі беларускім амбасадарам<ref>[http://old.bankzakonov.com/d2008/time41/lav41639.htm Указ Президента Республики Беларусь от 6 декабря 2002 г. №590 «О назначении П. П. Латушко Чрезвычайным и Полномочным Послом Республики Беларусь в Республике Польша и присвоении ему дипломатического ранга Чрезвычайного и Полномочного Посланника второго класса»]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{ref-ru}}</ref><ref>[http://kamunikat.org/download.php?item=1342.html&pubref=1337 ''Minął miesiąc'', Czasopis nr 01/2003] {{ref-pl}}</ref>. Адстаўлены быў 31 кастрычніка 2008 году<ref>[http://pravo.levonevsky.org/bazaby09/sbor01/text01075.htm Указ Президента Республики Беларусь от 31 октября 2008 г. №594 «Об освобождении П. П. Латушко от должности Чрезвычайного и Полномочного Посла Республики Беларусь в Республике Польша»] {{ref-ru}}</ref>. 4 чэрвеня 2009 году прызначаны [[Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь|міністрам культуры Рэспублікі Беларусь]]<ref>Указ Президента Республики Беларусь от 4 июня 2009 г. № 286 О назначении П. П. Латушко Министром культуры Республики Беларусь {{ref-ru}}</ref>. На пасадзе міністра перавёў справаводзтва ў Міністэрстве культуры Рэспублікі Беларусь на [[Беларуская мова|беларускую мову]]<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Зоя Варанцова]].|загаловак=За мову замовяць слова|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=88141|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=[[газэта]]|год=1 лістапада 2011|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2011-11-01 208 (27072)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/88158/1lis-4.indd.pdf 4]|issn=1990-763x}}</ref>. 16 лістапада 2012 году прызначаны амбасадарам Беларусі ў Францыі й па сумяшчальнасьці пастаянным прадстаўніком Беларусі пры [[ЮНЭСКО]]<ref>[http://euroradio.by/report/lukashenka-pryznachyu-vakulchyka-u-kdb-latushku-u-francyyu-123337 Лукашэнка прызначыў Вакульчыка ў КДБ, а Латушку — у Францыю ]</ref>. 20 траўня 2013 году стаў дадаткова прызначаным амбасадарам у [[Гішпанія|Гішпаніі]] й [[Партугалія|Партугаліі]] па сумяшчальнасьці<ref>[https://web.archive.org/web/20220201225450/https://pravo.by/document/?guid=3871&p0=P31300231&p1=1 Указ Президента Республики Беларусь от 20 мая 2013 г. № 231 О назначении П. П. Латушко] {{ref-ru}}</ref>. У 2008 годзе ўзнагароджаны ордэнам Марыі Магдаліны (II ступені) Польскае Праваслаўнае Царквы<ref>{{Спасылка|url=http://france.mfa.gov.by/be/embassy/ambassador/|загаловак=Пасол|выдавец=Пасольства Рэспублікі Беларусь у Францускай Рэспубліцы|дата=16 студзеня 2019}}</ref>. Адстаўлены 15 студзеня 2019<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 15 студзеня 2019| url = http://pravo.by/document/?guid=12551&p0=P31900021&p1=1&p5=0| копія = | дата копіі = | загаловак = Указ президента Республики Беларусь 15 января 2019 г. №21| фармат = | назва праекту = | выдавец = Национальный центр правовой информации Республики Беларусь| дата доступу = 12 лютага 2019 | мова = ru| камэнтар = }}</ref>. == Сям’я == У 1-ым шлюбе<ref name="н">Аляксей Мароз. [http://niva.bialystok.pl/issue/2003/10/art_05.htm Візіт з прапановай канкрэтнай дапамогі]// [[Ніва (1956)|Ніва]] № 10 (2443), 9 сакавіка 2003 г.</ref> ёсьць дачка — Я́на<ref>Дзьмітры Гурневіч. [http://www.polskieradio.pl/zagranica/news/print.aspx?id=64978 Павал Латушка пазнаёміў дыпляматаў з творчасьцю Коласа й Купалы]// [[Беларуская служба Польскага радыё|Польскае радыё для замежжа]]. 26 кастрычніка 2007</ref>. На пачатку 2014 г. у [[Парыж]]ы (Францыя) пабраўся 2-ім шлюбам. Выхоўваў старэйшую дачку ад 1-га шлюба й малодшага сына<ref name="нв">{{Артыкул|аўтар=Даша Паўлоўская.|загаловак=Павал Латушка цяпер самы шчасьлівы|спасылка=http://www.nv-online.info/by/503/printed/88695/?tpl=7|выданьне=[[Народная воля]]|тып=газэта|год=25 ліпеня 2014|нумар=[http://www.nv-online.info/attachment/532/Narodnaya_volia_25_07.pdf 57 (3900)]|старонкі=6|issn=2071-9647}}</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Спасылка | аўтар = Людміла Грышанава.| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі =7 красавіка 2012| url =http://www.mogved.by/print/kultura/4499| копія = | загаловак =Беларуская культура залежыць ад нацыянальнай самасвядомасьці| фармат = | назва праекту =Культура| выдавец = [[Магілёўскія ведамасьці]]| дата = 2 студзеня 2013 | мова = | камэнтар = Інтэрвію з Паўлам Латушкам}} {{Амбасадары Беларусі ў Францыі}} {{Амбасадары Беларусі ў Гішпаніі}} {{Амбасадары Беларусі ў Партугаліі}} {{Пастаянныя прадстаўнікі Беларусі пры ЮНЭСКА}} {{Міністры культуры Рэспублікі Беларусь}} {{Амбасадары Беларусі ў Польшчы}} {{Палітычны крызіс у Беларусі}} {{Бібліяінфармацыя}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Латушка, Павал Паўлавіч}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Менску]] [[Катэгорыя:Выпускнікі Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]] [[Катэгорыя:Выпускнікі Менскага дзяржаўнага лінгвістычнага ўнівэрсытэту]] [[Катэгорыя:Амбасадары Беларусі ў Гішпаніі]] [[Катэгорыя:Амбасадары Беларусі ў Партугаліі]] [[Катэгорыя:Амбасадары Беларусі ў Польшчы]] [[Катэгорыя:Амбасадары Беларусі ў Францыі]] [[Катэгорыя:Пастаянныя прадстаўнікі Беларусі ў ЮНЭСКО]] [[Катэгорыя:Міністры культуры Рэспублікі Беларусь]] [[Катэгорыя:Народнае антыкрызіснае кіраўніцтва]] [[Катэгорыя:Сябры Таварыства беларускай мовы]] 1gyg4qlif1c4tjy0r0061dle2mcfxhc 0 37227 2332321 2328983 2022-08-11T21:06:01Z Kazimier Lachnovič 1079 дзеля пераносу файлу wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|тып=імя|Юры Радзівіл}} {{Шляхціч |Імя = Юры Радзівіл |Поўнае імя = |Арыгінальнае імя = |Партрэт = Jury Radzivił. Юры Радзівіл (XVII) (2).jpg |Шырыня партрэту = |Подпіс партрэту = Юры Радзівіл, партрэт XVII ст. |Герб = POL COA Radziwiłł.svg |Шырыня гербу = |Подпіс гербу = Герб «[[Трубы (герб)|Трубы]]» |Імя пры нараджэньні = |Нарадзіўся = {{Нарадзіўся|31|5|1556}} |Месца нараджэньня = [[Лукішкі]] каля [[Вільня|Вільні]] |Памёр = {{Памёр|23|1|1600|гадоў=43}} |Месца сьмерці = [[Рым]] |Род = [[Радзівілы]] |Бацька = [[Мікалай Радзівіл «Чорны»]] |Маці = Альжбета з [[Шыдлавецкія|Шыдлавецкіх]] |Жонка = |Дзеці = |Колер = |Колер загалоўку = }} '''Ю́ры Радзіві́л''' (31 траўня 1556, в. [[Лукішкі]], цяпер у межах [[Вільня|Вільні]] — 23 студзеня 1600, [[Рым]]) — царкоўны і дзяржаўны дзяяч [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. Юры Радзівіл — першы каталіцкі кардынал зь [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. == Біяграфія == [[Файл:Jury Radzivił. Юры Радзівіл (J. Aziambłoŭski, 1840) (2).jpg|міні|170пкс|зьлева|Біскуп і яго герб, 1840 г.]] Паходзіў зь [[Нясьвіж|нясьвіскай]] лініі роду [[Радзівілы|Радзівілаў]], сын [[Мікалай Радзівіл «Чорны»|Мікалая «Чорнага»]], [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлера вялікага літоўскага]], і [[Альжбета Радзівіл (Шыдлавецкая)|Альжбеты]] з [[Шыдлавецкія|Шыдлавецкіх]]. Меў братоў [[Альбрэхт Радзівіл|Альбрэхта]], [[Мікалай Крыштоф Радзівіл «Сіротка»|Мікалая Крыштапа]] і [[Станіслаў Радзівіл|Станіслава]], а таксама сясьцёр Ганну Магдалену, Крыстыну, Соф’ю Агнешку і Альжбету. Выхоўваўся ў духу [[кальвінізм]]у. Навучаўся ў кальвінскіх школах у Вільні і [[Нясьвіж]]ы, працягваў адукацыю ў [[Ляйпцыскі ўнівэрсытэт|Ляйпцыскім унівэрсытэце]] (1571—1573). Разам з братам [[Мікалай Крыштап Радзівіл «Сіротка»|Мікалаем Крыштапам Радзівілам Сіроткам]] езьдзіў у [[Францыя|Францыю]] па абранага караля [[Генрык Валезы|Генрыка Валезу]]. У 1576<ref name="evkl">{{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 499.</ref> годзе пры [[Пётар Скарга|Пятру Скарзе]] перайшоў у [[каталіцтва]]. Вывучаў філязофію і тэалёгію ў [[Рым]]скім калегіюме. Быў [[каад’ютар]]ам (памочнікам-намесьнікам) [[біскуп]]а [[Валяр’ян Пратасевіч|Валяр’яна Пратасевіча]] (1574—1581). У 1577—1578 гадох зьдзейсьніў пілігрымку ў [[Сант'яга-дэ-Кампастэля]]. У 1581—1591 гадох [[Сьпіс кіраўнікоў Віленскай дыяцэзіі|біскуп віленскі]], у 1583 годзе атрымаў годнасьць [[кардынал]]а. Дзейна змагаўся супраць [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]], у 1581 годзе ўвёў у сваёй дыяцэзіі цэнзуру друку. У 1582 годзе на ўласныя сродкі адкрыў [[Віленская духоўная сэмінарыя|Віленскую духоўную сэмінарыю]]. У 1582—1584 гадох быў намесьнікам караля (губэрнатарам) у [[Інфлянты|Інфлянтах]], зь цяжкасьцю выконваў абавязкі. Па сьмерці [[Стафан Баторы|Стафана Баторыя]] на элекцыйным сойме 1587 году падтрымліваў прадстаўніка [[Аўстрыя|аўстрыйскае]] дынастыі [[Габсбургі|Габсбургаў]] [[Максіміліян Габзбург|Максіміліяна]], аднак каралём і вялікім князем абралі [[Жыгімонт Ваза|Жыгімонта Вазу]]. Па збліжэньні ў 1589 годзе з Габсбургам павялічыў свой уплыў пры двары. У 1589 годзе разам з [[Кракаўскае ваяводзтва|ваяводам кракаўскім]] [[Мікалай Фірлей|Мікалаем Фірлеем]] езьдзіў з пасольствам да [[Рудольф II Габсбург|Рудольфа ІІ Габсбурга]], у 1591 годзе — у Рым, на зваротным шляху рэпрэзэнтаваў папу [[Клімэнт VIII (папа рымскі)|Клімэнта VIII]]. З 1591 году стаў [[кракаўская дыяцэзія|біскупам кракаўскім]]. Спрыяў шлюбу Жыгімонта Вазы з эрцгэрцагіняй з дому Габсбургаў [[Ганна Габсбург|Ганнай]] у 1592 годзе. Быў адным з найбліжэйшых дарадцаў караля, у 1596—1597 гадох вёў перамовы пра далучэньне [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] да антытурэцкае каталіцкае лігі<ref name="evkl"/>. Браў удзел у [[канклаў|канклавах]], на якіх абіралі [[Папа рымскі|папамі рымскімі]] [[Інакенцыюс IX (папа рымскі)|Інакенцыюса IX]] (1591 год) і [[Клімэнт VIII (папа рымскі)|Клімэнта VIII]] (1592 год). Удзельнічаў у падрыхтоўцы [[Берасьцейская унія|Берасьцейскай уніі]]. Памёр у [[Рым]]е, куды яго запрасілі для ўдзелу ў юбілеі 1600 году. Спачыў у касьцёле [[Іль Джэзу]]. Аўтар напісаных на [[лаціна|лаціне]] дзёньніка паездкі ў [[Італія|Італію]] 1575 годзе (выйшлі з друку ў 1935 годзе пад назвай «Dziennik podrozy do Wloch w 1575 roku») і ўспамінаў пра [[Інфлянты]] (надрукаваныя ў 1899 годзе). == Галерэя == === Малярства === <gallery widths=150 heights=150 caption="Творы малярства" class="center"> Jury Radzivił. Юры Радзівіл (XVI) (2).jpg|З партрэтнай галерэі Радзівілаў у [[Нясьвіж]]ы, кан. XVI ст. Jury Radzivił. Юры Радзівіл (1592).jpg|Невядомы мастак, 1592 г. Jury Radzivił. Юры Радзівіл (1600).jpg|Варыянт папярэдняга партрэта. Інстытут мастацтва ў [[Флярэнцыя|Флярэнцыі]] Jury Radzivił. Юры Радзівіл (XVI).jpg|Варыянт папярэдняга партрэта з Валыні </gallery><gallery widths=150 heights=150 class="center"> Jury Radzivił. Юры Радзівіл (XVII).jpg|Невядомы мастак, XVII ст. Jury Radzivił. Юры Радзівіл (XVIII) (2).jpg|Меркаваны партрэт, XVIII ст. Jury Radzivił. Юры Радзівіл (XVI, XIX).jpg|Невядомы мастак, XIX ст. Jury Radzivił. Юры Радзівіл (XVII, XIX).jpg|Невядомы мастак, XIX ст. </gallery> === Графіка === <gallery widths=150 heights=150 caption="Графічныя партрэты" class="center"> Jury Radzivił. Юры Радзівіл (A. Mylius, 1594).jpg|А. Мыліюс, 1594 г. Jury Radzivił. Юры Радзівіл (D. Custos, 1586).jpg|Д. Кустас, 1586 г. Jury Radzivił. Юры Радзівіл (D. Custos, 1600).jpg|Д. Кустас, 1600 г. Jury Radzivił. Юры Радзівіл (1646-53).jpg|Невядомы мастак, 1646—1653 гг. </gallery><gallery widths=150 heights=150 class="center"> Jury Radzivił (biskup). Юры Радзівіл (біскуп).jpg|Г. Ляйбовіч, 1758 г. Jury Radzivił. Юры Радзівіл (J. Aziambłoŭski, 1833-63).jpg|[[Юзэф Азямблоўскі|Ю. Азямблоўскі]], {{nowrap|1833—1863 гг.}} Jury Radzivił. Юры Радзівіл (M. Starkman, 1857).jpg|М. Старкман, 1857 г. Jury Radzivił. Юры Радзівіл (J. Wojnarowski, XIX).jpg|Я. Вайнароўскі, XIX ст. </gallery> == Дадатковыя зьвесткі == [[Фарны касьцёл (Нясьвіж)|Фарны касьцёл]] у [[Нясьвіж]]ы набыў свой манумэнтальны [[барока]]вы выгляд дзякуючы Юрыю Радзівілу. Менавіта ён ініцыяваў разборку муроў папярэдняга касьцёла, закладзенага ў 1581 годзе і збудаванага ў іншым, састарэлым на той час стылі. Апроч таго, першы будынак меў меншыя памеры, над ім не было [[купал]]а<ref>[[Тамара Габрусь|Тамара Г.]] [http://media.catholic.by/nv/n5/art2.htm Святыня незвычайнага лёсу] // [[Наша Вера]]. № 2 (5), 1998 г.</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * {{Літаратура/ЭВКЛ|2}} * Kurczewski J. Biskupstwo wileńskie od jego założenia aż do dni obecnych. — Wilno, 1912. * Machay F. Działalność duszpasterska kardynała Radziwiłła biskupa krakowskiego (1591—1600). — Kraków, 1936. {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Радзівіл, Юры}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Лукішках]] [[Катэгорыя:Радзівілы|Юры Радзівіл]] [[Катэгорыя:Кардыналы]] [[Катэгорыя:Віленскія біскупы]] [[Катэгорыя:Біскупы кракаўскія]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Рыме]] 4l4vieaoj3cczfk8rm6yke0ihdiwk86 0 44367 2332340 2207679 2022-08-12T01:44:00Z LA.Gloom1nati 75415 Fixed grammar wikitext text/x-wiki '''Падзе́лы Рэ́чы Паспалі́тай''' — шэраг геапалітычных падзеяў канца [[18 стагодзьдзе|ХVІІІ стагодзьдзя]], у выніку якіх [[Рэч Паспалітая Абодвух Народаў]] зьнікла з мапы [[Эўропа|Эўропы]] як дзяржаўнае ўтварэньне. == Першы падзел == [[Файл:Rzeczpospolita Rozbiory 1.png|міні|200пкс|Першы падзел Рэчы Паспалітай]] {{Асноўны артыкул|Першы падзел Рэчы Паспалітай}} Першы падзел [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітае]] адбыўся ў 1772 годзе. Перад ім [[Расея]] разьвязала пытаньне аб дысыдэнтах, але Сойм адхіліў ейныя прапановы. Тады Расея й [[Прусія]] пайшлі на стварэньне канфэдэрацыяў у [[Слуцкая канфэдэрацыя|Слуцку]] й [[Торунская канфэдэрацыя|Торуні]], якія дабіліся прыняцьця закону аб раўнапраўі, а таксама пацьвердзілі шляхецкія правы. Тады ўжо паўстала каталіцкая шляхта (гл. [[Барская канфэдэрацыя]]). Але канфэдэраты прайгралі вайну з Расеяй, і [[Аўстрыя]], Прусія й Расея падзялілі Рэч Паспалітую. Аўстрыя й Прусія анэксавалі частку земляў [[Польшча|Польшчы]], Расея — [[Усходняя Беларусь|Усходнюю Беларусь]] і [[І Йнфлянты]]. Перадумовамі падзелу былі поўная палітычная анархія ў Рэчы Паспалітай і няздольнасьць магнатаў пераадолець рознагалосьсі. == Другі падзел == [[Файл:Rzeczpospolita Rozbiory 2.png|міні|Другі падзел Рэчы Паспалітай]] {{Асноўны артыкул|Другі падзел Рэчы Паспалітай}} Пасьля Першага падзелу [[Станіслаў Аўгуст Панятоўскі]], кароль Рэчы Паспалітае, стаў на чале памяркоўных рэфарматараў. Была створаная Адукацыйная камісія, абмежаванае права [[liberum veto]]. Вяршыняй рэформаў стаў [[Чатырохгадовы Сойм|Вялікі Сойм]] 1788—1792 гадох. Сойм павялічыў войска да ста тысячаў, забараніў усялякія канфэдэрацыі. 3 траўня 1791 году Сойм зацьвердзіў [[Канстытуцыя 3 траўня 1791 году|Канстытуцыю Рэчы Паспалітае]]. Але Расея адразу зрэагавала: была створаная [[Таргавіцкая канфэдэрацыя]] ворагаў рэформаў, і тыя папрасілі ў Расеі падтрымку. [[Вайна Расеі з Рэччу Паспалітай 1792 году|Вайна 1792]] скончылася поўнай паразай Рэчы Паспалітае й новым падзелам, які замацаваў [[Гарадзенскі Сойм (1793)|гарадзенскі сойм 1793 году]]. == Трэці падзел == [[Файл:Partitions of Poland.png|міні|200пкс|Трэці падзел Рэчы Паспалітай]] {{Асноўны артыкул|Трэці падзел Рэчы Паспалітай}} Пасьля гэтых падзеяў патрыятычныя колы грамадзтва пачалі рыхтавацца да [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня]], якое пачалося 24 сакавіка 1794 году. Але паўстанцы былі разьбітыя ў тым жа годзе, а ў пачатку 1795 году Рэч Паспалітая зьнікла з мапы [[Эўропа|Эўропы]]. == Літаратура == * {{Кніга|аўтар = [[Мікола Ільяшэвіч]].|частка = |загаловак =Расейская палітыка на землях былага Беларуска-Літоўскага гаспадарства за панаваньня Кацярыны ІІ і Паўлы І (1772-1801)|арыгінал = |спасылка =http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=2947 |адказны = |выданьне = |месца =[[Вільня]] |выдавецтва = |год =1933 |том = |старонкі = |старонак =24 |сэрыя = |isbn = |наклад = }} {{Гісторыя Беларусі}} {{Накід:Гісторыя Беларусі}} {{Commonscat|Partitions of Poland}} [[Катэгорыя:Падзелы Рэчы Паспалітай| ]] [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі (1569—1795)]] [[Катэгорыя:Гісторыя Аўстрыі]] [[Катэгорыя:Гісторыя Расеі]] pg3tybvr380kl65dh6swgtbusvnhbwe 2332357 2332340 2022-08-12T09:37:52Z Taravyvan Adijene 1924 скасаваньне вандалізму wikitext text/x-wiki '''Падзе́лы Рэ́чы Паспалі́тай''' — шэраг геапалітычных падзеяў канца [[18 стагодзьдзе|ХVІІІ стагодзьдзя]], у выніку якіх [[Рэч Паспалітая Абодвух Народаў]] зьнікла з мапы [[Эўропа|Эўропы]] як дзяржаўнае ўтварэньне. == Першы падзел == [[Файл:Rzeczpospolita Rozbiory 1.png|міні|200пкс|Першы падзел Рэчы Паспалітай]] {{Асноўны артыкул|Першы падзел Рэчы Паспалітай}} Першы падзел [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітае]] адбыўся ў 1772 годзе. Перад ім [[Расея]] разьвязала пытаньне аб дысыдэнтах, але Сойм адхіліў ейныя прапановы. Тады Расея й [[Прусія]] пайшлі на стварэньне канфэдэрацыяў у [[Слуцкая канфэдэрацыя|Слуцку]] й [[Торунская канфэдэрацыя|Торуні]], якія дабіліся прыняцьця закону аб раўнапраўі, а таксама пацьвердзілі шляхецкія правы. Тады ўжо паўстала каталіцкая шляхта (гл. [[Барская канфэдэрацыя]]). Але канфэдэраты прайгралі вайну з Расеяй, і [[Аўстрыя]], Прусія й Расея падзялілі Рэч Паспалітую. Аўстрыя й Прусія анэксавалі частку земляў [[Польшча|Польшчы]], Расея — [[Усходняя Беларусь|Усходнюю Беларусь]] й [[Інфлянты]]. Перадумовамі падзелу былі поўная палітычная анархія ў Рэчы Паспалітай і няздольнасьць магнатаў пераадолець рознагалосьсі. == Другі падзел == [[Файл:Rzeczpospolita Rozbiory 2.png|міні|Другі падзел Рэчы Паспалітай]] {{Асноўны артыкул|Другі падзел Рэчы Паспалітай}} Пасьля Першага падзелу [[Станіслаў Аўгуст Панятоўскі]], кароль Рэчы Паспалітае, стаў на чале памяркоўных рэфарматараў. Была створаная Адукацыйная камісія, абмежаванае права [[liberum veto]]. Вяршыняй рэформаў стаў [[Чатырохгадовы Сойм|Вялікі Сойм]] 1788—1792 гадох. Сойм павялічыў войска да ста тысячаў, забараніў усялякія канфэдэрацыі. 3 траўня 1791 году Сойм зацьвердзіў [[Канстытуцыя 3 траўня 1791 году|Канстытуцыю Рэчы Паспалітае]]. Але Расея адразу зрэагавала: была створаная [[Таргавіцкая канфэдэрацыя]] ворагаў рэформаў, і тыя папрасілі ў Расеі падтрымку. [[Вайна Расеі з Рэччу Паспалітай 1792 году|Вайна 1792]] скончылася поўнай паразай Рэчы Паспалітае й новым падзелам, які замацаваў [[Гарадзенскі Сойм (1793)|гарадзенскі сойм 1793 году]]. == Трэці падзел == [[Файл:Partitions of Poland.png|міні|200пкс|Трэці падзел Рэчы Паспалітай]] {{Асноўны артыкул|Трэці падзел Рэчы Паспалітай}} Пасьля гэтых падзеяў патрыятычныя колы грамадзтва пачалі рыхтавацца да [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня]], якое пачалося 24 сакавіка 1794 году. Але паўстанцы былі разьбітыя ў тым жа годзе, а ў пачатку 1795 году Рэч Паспалітая зьнікла з мапы [[Эўропа|Эўропы]]. == Літаратура == * {{Кніга|аўтар = [[Мікола Ільяшэвіч]].|частка = |загаловак =Расейская палітыка на землях былага Беларуска-Літоўскага гаспадарства за панаваньня Кацярыны ІІ і Паўлы І (1772-1801)|арыгінал = |спасылка =http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=2947 |адказны = |выданьне = |месца =[[Вільня]] |выдавецтва = |год =1933 |том = |старонкі = |старонак =24 |сэрыя = |isbn = |наклад = }} {{Гісторыя Беларусі}} {{Накід:Гісторыя Беларусі}} [[Катэгорыя:Падзелы Рэчы Паспалітай| ]] [[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі (1569—1795)]] [[Катэгорыя:Гісторыя Аўстрыі]] [[Катэгорыя:Гісторыя Расеі]] nuooks3xpa8unpdnyr48pbadfwzi8ks 0 46968 2332338 2224704 2022-08-12T01:35:33Z LA.Gloom1nati 75415 wikitext text/x-wiki [[Файл:Wojniakowski_Passing_of_the_3rd_of_May_Constitution.jpg|300пкс|міні|Прыняцьце Канстытуцыі 3 траўня]] '''Чатырохгадо́вы Сойм''' (іншы назоў — Вялікі Сойм) — вальны Сойм [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітае]], які адбываўся ў [[Варшава|Варшаве]] з 6 кастрычніка 1788 па 30 чэрвеня 1792 году. Сойм правёў шэраг радыкальных рэформаў у эканамічнай, палітычнай і сацыяльных сфэрах: увядзеньне рэкрутчыны ў 1789 годзе, арганізаванай паводле тэрытарыяльнага прынцыпу, павелічэньне колькасьці войска, частковае ўраўнаньне правоў мяшчанаў з шляхтаю, наданьне правоў габрэям і праваслаўным. Найвышэйшым дасягненьнем Сойма лічыцца прыняцьце [[Канстытуцыя 3 траўня 1791 году|канстытуцыі 3 траўня]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 282.</ref>. == Палітычная сытуацыя напярэдадні Сойму == Па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзеле]] ў 1772 годзе [[Рэч Паспалітая]] знаходзілася пад моцным ціскам суседніх манархіяў, у першую чаргу [[Расейская імпэрыя|Расеі]]. Краіне забаранялася мець войска больш за 30 000 чалавекаў, заключаць саюзы ці весьці войны без дазволу [[Кацярына II|Кацярыны II]]. Палітычную сфэру рэгулявалі «Кардынальныя правы» — дакумэнт, які абвяшчаў непарушнымі шляхецкую вольніцу, «[[Liberum veto|ліберум вета]]», бязцэнзавы ўдзел [[Шляхта|шляхты]] ў сойміках. Кіравала ў краіне [[Пастаянная Рада]] — [[савет міністраў]], дзе найвялікшы ўплыў меў расейскі пасол. У 1787 годзе [[Расея]] разьвязала чарговую вайну з [[Турэччына]]й. У гэтым жа годзе пачалася й расейска-швэдзкая вайна. З гэтае прычыны Кацярына ІІ дазволіла [[Станіслаў Аўгуст Панятоўскі|Станіславу Аўгусту Панятоўскаму]] правесьці ў [[Варшава|Варшаве]] сканфэдэраваны [[Сойм]] і прыняць на йм рашэньне аб павелічэньні войска. Утварэньне на Сойме некалькіх канфэдэрацыяў з паслоў давала магчымасьць прымаць пастановы большасьцю галасоў, што нэўтралізавала права «лібэрум вета». Калі [[Прусія|прускі]] кароль Фэрдынанд ІІ даведаўся пра гэта, ён даў загад свайму паслу ў Варшаве Бухгольцу стварыць на будучым Сойме сваю партыю, каб перашкодзіць плянам Кацярыны. [[Аўстрыя]] знаходзілася на той момант у саюзе з Расеяй і ня ўмешвалася ў справы Рэчы Паспалітае. У жніўні 1788 году ва ўсёй краіне прайшлі перадсоймавыя соймікі, дзе абіраліся паслы й шляхта пісала йнструкцыі. Нечакана на гэтых выбарах перамаглі апазыцыйныя сілы (як прапрускай, так і прарасейскай накіраванасьці), а прыхільнікі караля засталіся ў меншасьці. == Храналёгія == * 6 кастрычніка 1788 — распачалася першая кадэнцыя Сойма. Былі ўтвораныя дзьве [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыі]] — польская й летувіская. Маршалкам польскае канфэдэрацыі стаў [[Станіслаў Малахоўскі]], а маршалкам летувіскае — генэрал артылерыі [[Казімер Нестар Сапега]]. * 12 кастрычніка 1788 — была прачытаная нота [[Прусія|прускага]] пасла Бухгольца з патрабаваньнем не пачынаць вайну з [[Турэччына]]й. Гэтая нота разьбіла апазыцыю на два лягеры — прыхільнікаў прускага й расейскага двара. * 24 кастрычніка 1788 — быў ухвалены праект ліквідацыі Вайсковага дэпартамэнту й стварэньня Вайсковае камісіі ў складзе 5 вайсковых і 12 цывільных асобаў пад кіраўніцтвам 4 [[гетман]]аў. Такім парадкам, быў зьнішчаны падкантрольны расейскаму паслу вайсковы орган і створаны новы. * 9 сьнежня 1788 — замест дэпартамэнту справаў іншаземных Пастаяннае Рады створаная Дэпутацыя замежных справаў. * 25 студзеня 1789 — ухваленая 10-мільённая [[пазыка]] ў замежных краінаў. * 30 студзеня 1789 — зьліквідаваная [[Пастаянная Рада]], што скампрамэтавала сябе прарасейскай палітыкай. * 26 сакавіка 1789 — Сойм ухваліў падатак у памеры дзясятага гроша пад назвай «Ofiara wieczysta stanu rycirskiego Obojga narodow na wojsko». Гэты падатак узымаўся, як дзесяць працэнтаў з уладаньняў шляхецкіх і дваццаць працэнтаў з уладаньняў духоўных асобаў. * 7 верасьня 1789 — была створаная «Deputacja do poprawy formy rzadu», якая мусіла займацца стварэньнем урадавага праекту й сыстэмы органаў, якія прыйшлі б на зьмену Пастаяннай Радзе. * 24 лістапада 1789 — створаныя «цывільна-вайсковыя парадкавыя камісіі», на якія былі ўскладзены шматлікія функцыі збору й падтрыманьні войска, кантролю за мясцовымі ўладамі й шмат іншых абавязкаў. Гэтыя камісіі сталі сувязным органам паміж мясцовай і вышэйшай уладамі. * 24 сакавіка 1790 — прыняты закон, які выключаў дробную шляхту з удзельнікаў павятовых соймікаў. * 16 сьнежня 1790 — пачатак другое кадэнцыі Сойму. Пазбаўленьне чыншавай шляхты выбарчых правоў. * 18 красавіка 1791 — закон аб местах. Мяшчане атрымалі права карыстацца правам Neminem captivabimus («асабістае недатыкальнасьці»), атрымалі магчымасьць займаць духоўныя, сьвецкія й вайсковыя пасады, набываць зямлю, шляхце ж было дазволена займацца мяшчанскімі справамі. Каралеўскія месты атрымалі большае самакіраваньне, права дасылаць на Сойм прадстаўнікоў ({{мова-pl|plenipotentow}}) да Скарбавае й Паліцэйскае камісіяў з правам дарадчага голаса ў пытаньнях, што тычыліся местаў, гандлю й г.д. * 3 траўня 1791 — прыняты «[[Канстытуцыя 3 траўня 1791 году|Ўрадавы закон]]» — новая канстытуцыя Рэчы Паспалітае, якая ўводзіла шэраг зьменаў у жыцьцё краіны. * 15 чэрвеня 1791 — у Пінску зьбіраецца генэральная кангрэгацыя праваслаўных, якая павінна была выбраць сабе найвышэйшае духавенства, каб пазбавіцца залежнасьці ад маскоўскае патрыярхіі. Кангрэгацыя абумовіла асноўныя прынцыпы жыцьця праваслаўных у Рэчы Паспалітай і стварыла Кансысторыю — найвышэйшы орган кіраваньня праваслаўных. * 21 кастрычніка 1791 — прынятае «Заручэньне абодвух народаў» — дакумэнт, які пацьвярджаў захаваньне фэдэратыўнасьці Рэчы Паспалітае і разьмяжоўваў асноўныя органы гэтае дзяржавы. * 31 траўня 1792 — Вялікі Сойм самараспусьціўся да перамогі ў вайне з Расеяй. == Вынікі Сойму == Сойм правёў шэраг радыкальных пераўтварэньняў у розных сфэрах жыцьця Рэчы Паспалітае й стварыў перадумовы для выхаду з крызісу й эфэктыўнага разьвіцьця краіны. Аднак у той жа час Чатырохгадовы Сойм прымусіў суседнія манархіі пасьпяшацца з падзелам і ліквідацыяй небясьпечнае суседкі. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * [[Яўген Анішчанка|Анішчанка Я.]] Інкарпарацыя. Літоўская правінцыя ў падзелах Рэчы Паспалітай. — {{Менск (Мн.)}}: Хурсік, 2003. — 470 с. {{ISBN|985-6718-03-1}}. * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * Бардах Ю. [https://web.archive.org/web/20080507143703/http://kamunikat.fontel.net/www/knizki/historia/bardach/index.htm Штудыі з гісторыі Вялікага Княства Літоўскага.] — {{Менск (Мн.)}}, 2002 * [[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Кароткі нарыс гісторыі дзяржавы і права Беларусі. Вучэб. Дапам. — {{Менск (Мн.)}}: Унівэрсітэцкае, 1992. — 270 с. * Kalinka W. Sejm Czteroletni. — Kraków 1880. — Ponowne wydanie W-wa. 1991 * Smolenski W. Ostatni rok Sejmu Wielkiego. Reprint 1897 r. Kraków. Poznan, 2006 [[Катэгорыя:Вялікі Сойм 1788—1792 гадоў| ]] [[Катэгорыя:Падзеі 1788 году]] e21akffgj8mt5in8bchanhb7911jpko 2332355 2332338 2022-08-12T09:35:52Z Taravyvan Adijene 1924 й ≠ і; летувіскі ≠ літоўскі wikitext text/x-wiki [[Файл:Wojniakowski_Passing_of_the_3rd_of_May_Constitution.jpg|300пкс|міні|Прыняцьце Канстытуцыі 3 траўня]] '''Чатырохгадо́вы Сойм''' (іншы назоў — Вялікі Сойм) — вальны Сойм [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітае]], які адбываўся ў [[Варшава|Варшаве]] з 6 кастрычніка 1788 па 30 чэрвеня 1792 году. Сойм правёў шэраг радыкальных рэформаў у эканамічнай, палітычнай і сацыяльных сфэрах: увядзеньне рэкрутчыны ў 1789 годзе, арганізаванай паводле тэрытарыяльнага прынцыпу, павелічэньне колькасьці войска, частковае ўраўнаньне правоў мяшчанаў з шляхтаю, наданьне правоў габрэям і праваслаўным. Найвышэйшым дасягненьнем Сойма лічыцца прыняцьце [[Канстытуцыя 3 траўня 1791 году|канстытуцыі 3 траўня]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 282.</ref>. == Палітычная сытуацыя напярэдадні Сойму == Па [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзеле]] ў 1772 годзе [[Рэч Паспалітая]] знаходзілася пад моцным ціскам суседніх манархіяў, у першую чаргу [[Расейская імпэрыя|Расеі]]. Краіне забаранялася мець войска больш за 30 000 чалавек, заключаць саюзы ці весьці войны без дазволу [[Кацярына II|Кацярыны II]]. Палітычную сфэру рэгулявалі «Кардынальныя правы» — дакумэнт, які абвяшчаў непарушнымі шляхецкую вольніцу, «[[Liberum veto|ліберум вета]]», бязцэнзавы ўдзел [[Шляхта|шляхты]] ў сойміках. Кіравала ў краіне [[Пастаянная Рада]] — [[савет міністраў]], дзе найвялікшы ўплыў меў расейскі пасол. У 1787 годзе [[Расея]] разьвязала чарговую вайну з [[Турэччына]]й. У гэтым жа годзе пачалася й расейска-швэдзкая вайна. З гэтае прычыны Кацярына ІІ дазволіла [[Станіслаў Аўгуст Панятоўскі|Станіславу Аўгусту Панятоўскаму]] правесьці ў [[Варшава|Варшаве]] сканфэдэраваны [[Сойм]] і прыняць на ім рашэньне аб павелічэньні войска. Утварэньне на Сойме некалькіх канфэдэрацыяў з паслоў давала магчымасьць прымаць пастановы большасьцю галасоў, што нэўтралізавала права «лібэрум вета». Калі [[Прусія|прускі]] кароль Фэрдынанд ІІ даведаўся пра гэта, ён даў загад свайму паслу ў Варшаве Бухгольцу стварыць на будучым Сойме сваю партыю, каб перашкодзіць плянам Кацярыны. [[Аўстрыя]] знаходзілася на той момант у саюзе з Расеяй і ня ўмешвалася ў справы Рэчы Паспалітае. У жніўні 1788 году ва ўсёй краіне прайшлі перадсоймавыя соймікі, дзе абіраліся паслы й шляхта пісала інструкцыі. Нечакана на гэтых выбарах перамаглі апазыцыйныя сілы (як прапрускай, так і прарасейскай накіраванасьці), а прыхільнікі караля засталіся ў меншасьці. == Храналёгія == * 6 кастрычніка 1788 — распачалася першая кадэнцыя Сойма. Былі ўтвораныя дзьве [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыі]] — польская й літоўская. Маршалкам польскае канфэдэрацыі стаў [[Станіслаў Малахоўскі]], а маршалкам літоўскай — генэрал артылерыі [[Казімер Нестар Сапега]]. * 12 кастрычніка 1788 — была прачытаная нота [[Прусія|прускага]] пасла Бухгольца з патрабаваньнем не пачынаць вайну з [[Турэччына]]й. Гэтая нота разьбіла апазыцыю на два лягеры — прыхільнікаў прускага й расейскага двара. * 24 кастрычніка 1788 — быў ухвалены праект ліквідацыі Вайсковага дэпартамэнту й стварэньня Вайсковае камісіі ў складзе 5 вайсковых і 12 цывільных асобаў пад кіраўніцтвам 4 [[гетман]]аў. Такім парадкам, быў зьнішчаны падкантрольны расейскаму паслу вайсковы орган і створаны новы. * 9 сьнежня 1788 — замест дэпартамэнту справаў іншаземных Пастаяннае Рады створаная Дэпутацыя замежных справаў. * 25 студзеня 1789 — ухваленая 10-мільённая [[пазыка]] ў замежных краінаў. * 30 студзеня 1789 — зьліквідаваная [[Пастаянная Рада]], што скампрамэтавала сябе прарасейскай палітыкай. * 26 сакавіка 1789 — Сойм ухваліў падатак у памеры дзясятага гроша пад назвай «Ofiara wieczysta stanu rycirskiego Obojga narodow na wojsko». Гэты падатак узымаўся, як дзесяць працэнтаў з уладаньняў шляхецкіх і дваццаць працэнтаў з уладаньняў духоўных асобаў. * 7 верасьня 1789 — была створаная «Deputacja do poprawy formy rzadu», якая мусіла займацца стварэньнем урадавага праекту й сыстэмы органаў, якія прыйшлі б на зьмену Пастаяннай Радзе. * 24 лістапада 1789 — створаныя «цывільна-вайсковыя парадкавыя камісіі», на якія былі ўскладзены шматлікія функцыі збору й падтрыманьні войска, кантролю за мясцовымі ўладамі й шмат іншых абавязкаў. Гэтыя камісіі сталі сувязным органам паміж мясцовай і вышэйшай уладамі. * 24 сакавіка 1790 — прыняты закон, які выключаў дробную шляхту з удзельнікаў павятовых соймікаў. * 16 сьнежня 1790 — пачатак другое кадэнцыі Сойму. Пазбаўленьне чыншавай шляхты выбарчых правоў. * 18 красавіка 1791 — закон аб местах. Мяшчане атрымалі права карыстацца правам Neminem captivabimus («асабістае недатыкальнасьці»), атрымалі магчымасьць займаць духоўныя, сьвецкія й вайсковыя пасады, набываць зямлю, шляхце ж было дазволена займацца мяшчанскімі справамі. Каралеўскія месты атрымалі большае самакіраваньне, права дасылаць на Сойм прадстаўнікоў ({{мова-pl|plenipotentow}}) да Скарбавае й Паліцэйскае камісіяў з правам дарадчага голаса ў пытаньнях, што тычыліся местаў, гандлю й г.д. * 3 траўня 1791 — прыняты «[[Канстытуцыя 3 траўня 1791 году|Ўрадавы закон]]» — новая канстытуцыя Рэчы Паспалітае, якая ўводзіла шэраг зьменаў у жыцьцё краіны. * 15 чэрвеня 1791 — у Пінску зьбіраецца генэральная кангрэгацыя праваслаўных, якая павінна была выбраць сабе найвышэйшае духавенства, каб пазбавіцца залежнасьці ад маскоўскае патрыярхіі. Кангрэгацыя абумовіла асноўныя прынцыпы жыцьця праваслаўных у Рэчы Паспалітай і стварыла Кансысторыю — найвышэйшы орган кіраваньня праваслаўных. * 21 кастрычніка 1791 — прынятае «Заручэньне абодвух народаў» — дакумэнт, які пацьвярджаў захаваньне фэдэратыўнасьці Рэчы Паспалітае і разьмяжоўваў асноўныя органы гэтае дзяржавы. * 31 траўня 1792 — Вялікі Сойм самараспусьціўся да перамогі ў вайне з Расеяй. == Вынікі Сойму == Сойм правёў шэраг радыкальных пераўтварэньняў у розных сфэрах жыцьця Рэчы Паспалітае й стварыў перадумовы для выхаду з крызісу й эфэктыўнага разьвіцьця краіны. Аднак у той жа час Чатырохгадовы Сойм прымусіў суседнія манархіі пасьпяшацца з падзелам і ліквідацыяй небясьпечнае суседкі. == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * [[Яўген Анішчанка|Анішчанка Я.]] Інкарпарацыя. Літоўская правінцыя ў падзелах Рэчы Паспалітай. — {{Менск (Мн.)}}: Хурсік, 2003. — 470 с. {{ISBN|985-6718-03-1}}. * {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}} * Бардах Ю. [https://web.archive.org/web/20080507143703/http://kamunikat.fontel.net/www/knizki/historia/bardach/index.htm Штудыі з гісторыі Вялікага Княства Літоўскага.] — {{Менск (Мн.)}}, 2002 * [[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Кароткі нарыс гісторыі дзяржавы і права Беларусі. Вучэб. Дапам. — {{Менск (Мн.)}}: Унівэрсітэцкае, 1992. — 270 с. * Kalinka W. Sejm Czteroletni. — Kraków 1880. — Ponowne wydanie W-wa. 1991 * Smolenski W. Ostatni rok Sejmu Wielkiego. Reprint 1897 r. Kraków. Poznan, 2006 [[Катэгорыя:Вялікі Сойм 1788—1792 гадоў| ]] [[Катэгорыя:Падзеі 1788 году]] cn7encs9wlu23uobbqfst9ggz7zvwgy 0 59469 2332308 1693972 2022-08-11T18:03:24Z Pierre L'iserois 66839 wikitext text/x-wiki {{Населены пункт/Беларусь |Назва = Хоцькі |Статус = вёска |Назва ў родным склоне = Хоцькаў |Трансьлітараваная назва = Choćki |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Вобласьць = [[Віцебская вобласьць|Віцебская]] |Раён = [[Глыбоцкі раён|Глыбоцкі]] |Сельсавет = [[Удзелаўскі сельсавет|Удзелаўскі]] |Гарадзкі савет = |Старшыня гарвыканкаму = |Пасада кіраўніка = |Кіраўнік = |Плошча = |Крыніца плошчы = |Вышыня = |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 24 |Год падліку колькасьці = 2010 |Крыніца колькасьці насельніцтва = |Этнічны склад насельніцтва = |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = |Год падліку нацыянальнага складу = |Колькасьць двароў = |Год падліку колькасьці двароў = |Крыніца колькасьці двароў = |Паштовы індэкс = 211823 |СААТА = |Выява = |Апісаньне выявы = |Шырата градусаў = 55 |Шырата хвілінаў = 8 |Шырата сэкундаў = 38.3 |Даўгата градусаў = 27 |Даўгата хвілінаў = 28 |Даўгата сэкундаў = 42.4 |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = }} '''Хо́цькі'''<ref>{{Літаратура/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Віцебская вобласьць}} С. 235</ref> — [[вёска]] ў [[Глыбоцкі раён|Глыбоцкім раёне]] [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]]. Хоцькі ўваходзяць у склад [[Удзелаўскі сельсавет|Удзелаўскага сельсавету]]. == Гісторыя == У міжваенны час вёска знаходзілася вёска ў складзе [[Верхняе (гміна)|гміны Верхняе]], пазней у складзе гміны [[Глыбокае (гміна)|гміны Глыбокае]], Дзісенскага павету, Віленскага ваяводзтва Польскай Рэспублікі<ref>Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 6.</ref><ref>https://www.senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senatopracowania/70/plik/m-631.pdf</ref><ref>https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3950665</ref><ref>Piotr Eberhardt, ''Formowanie się polskiej granicy wschodniej po II wojnie światowej'', „Dzieje Najnowsze”, Rocznik L – 2018 (2), 2018, s. 95–100.</ref>. == Насельніцтва == * 2010 год — 24 чалавекі * 1999 год — 62 чалавекі * 1931 год — 290 чалавек<ref>Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 16.</ref> * 1921 год — 297 чалавек<ref>Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej — Tom VII — Część II — Ziemia Wileńska — Powiaty: Brasław, Duniłowicze, Brasław i Wilejka, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923, s 75.</ref> == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Удзелаўскі сельсавет}} {{Глыбоцкі раён}} [[Катэгорыя:Удзелаўскі сельсавет]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Глыбоцкага раёну]] tlkngtf58czk8dhgxicwy1syxt5vpzb 0 68780 2332341 2183155 2022-08-12T01:47:40Z LA.Gloom1nati 75415 Fixed grammar wikitext text/x-wiki [[Файл:Каралеўскі палац у Гродне.jpg|міні|Каралеўскі замак у Горадні]] '''Гарадзе́нскі Сойм 1793 году''' — апошні вальны сканфэдэраваны сойм [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітае]], які праходзіў з 17 чэрвеня па 23 лістапада 1793 году ў [[Горадня|Горадні]], у [[Новы замак (Горадня)|Новым замку]]. Таксама вядомы як «нямы сойм» з прычыны прымусовых дзеяньняў расейскіх войскаў у дачыненьні да паслоў. == Перадумовы == [[Файл:Jacob Sievers by Joseph Grassi.JPG|міні|Расейскі пасол [[Якуб Сіверс]]]] На працягу 1788—1792 гадоў у [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] былі праведзеныя шматлікія палітычныя й эканамічныя рэформы, што выклікала вялікае незадаволеньне ў кансэрватыўна настроенае магнатэрыі й [[Расейская імпэрыя|Расейскае ймпэрыі]]. Вынікам гэтага стала стварэньне [[Таргавіцкая канфэдэрацыя|Таргавіцкае канфэдэрацыі]] ў 1792 годзе й ўвод расейскіх войскаў на тэрыторыю [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітайёе]]. Неўзабаве польска-летувіскія войскі былі разьбітыя, а кароль далучыўся да Таргавіцкае канфэдэрацыі. == Ход падзеяў == Арганізацыяй сойму займаўся расейскі пасол [[Якуб Сіверс]]. У [[Горадня|Горадні]] разьмясьцілася вялікая колькасьць расейскіх войскаў. Паслоў, што прыбылі на сойм, актыўна запужвалі ці прапаноўвалі хабар. Паводле задумы [[Кацярына II|Кацярыны II]] гэты сойм мусіў прызнаць тэрытарыяльныя прэтэнзіі [[Прусія|Прусіі]] й Расеі, і такім парадкам замацаваць [[другі падзел Рэчы Паспалітае]]. Таксама яна прапанавала заключыць саюзную дамову паміж Расейскай імпэрыяй і Рэччу Паспалітай. 15 верасьня сойм быў завязаны ў канфэдэрацыю. Нягледзячы на ціск [[Якуб Сіверс|Сіверса]], паслы доўгі час адмаўляліся падтрымаць патрабаваньні Расеі. 23 верасьня адбылося гэтак званае «нямое паседжаньне». На чарговы зварот Сіверса, прыняць прапанову Кацярыны ІІ, паслы маўчалі. Гэта працягвалася некалькі гадзінаў. Урэшце кракаўскі пасол Ёсіф Анквіц сказаў, што маўчаньне азначае згоду. Дамова была прынятая. == Вынікі сойму == * Расейская ймпэрыя йзноў станавілася пратэктарам [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітае]]. * Ліквідавалася [[Канстытуцыя 3 траўня]], замест яе была прынятая [[Канстытуцыя 5 сьнежня 1793 году|новая канстытуцыя]]<ref>Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) [і інш.]. — Мн.: БелЭн, 2006. — 792 с; іл., старонка 35</ref>. * аднаўлялася [[Пастаянная Рада]] й кардынальныя правы. * Войска Рэчы Паспалітае зьмяншалася да 15 тысячаў чалавекаў. * Замацоўваліся правы мяшчанаў. * Ліквідавалася [[Таргавіцкая канфэдэрацыя]]. * Замацоўваўся [[другі падзел Рэчы Паспалітай]]. == Гарадзенскі Сойм у літаратуры == Падзеі Сойму апісаныя ў рамане Ўладыслава Рэйманта «Апошні Сойм Рэчы Паспалітай» ({{мова-pl|Ostatni Sejm Rzeczypospolitej}}). == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * Howard Lord, Robert. Drugi rozbiór Polski. — Warszawa: PAX, 1984. — 411 stron. {{ISBN|83-211-0511-4}} * Соловьёв С. М. [http://az.lib.ru/s/solowxew_sergej_mihajlowich/text_0130.shtml История падения Польши] // Соч.. — М.: 1995. == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20160304131806/http://www.bkpan.poznan.pl/biblioteka/ELITY/SEJM1793/przedm.htm Дыярыюш Гарадзенскага Сойма] [[Катэгорыя:Гарадзенскі сойм 1793 году| ]] iaukev2umriq1r8o8e6tkan5nwx1gx2 2332358 2332341 2022-08-12T09:38:51Z Taravyvan Adijene 1924 скасаваньне вандалізму wikitext text/x-wiki [[Файл:Каралеўскі палац у Гродне.jpg|значак|Каралеўскі замак у Горадні]] '''Гарадзе́нскі Сойм 1793 году''' — апошні вальны сканфэдэраваны сойм [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітае]], які праходзіў з 17 чэрвеня па 23 лістапада 1793 году ў [[Горадня|Горадні]], у [[Новы замак (Горадня)|Новым замку]]. Таксама вядомы як «нямы сойм» з прычыны прымусовых дзеяньняў расейскіх войскаў у дачыненьні да паслоў. == Перадумовы == [[Файл:Jacob Sievers by Joseph Grassi.JPG|міні|Расейскі пасол [[Якуб Сіверс]]]] На працягу 1788—1792 гадоў у [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] былі праведзеныя шматлікія палітычныя й эканамічныя рэформы, што выклікала вялікае незадаволеньне ў кансэрватыўна настроенае магнатэрыі й [[Расейская імпэрыя|Расейскае ймпэрыі]]. Вынікам гэтага стала стварэньне [[Таргавіцкая канфэдэрацыя|Таргавіцкае канфэдэрацыі]] ў 1792 годзе й ўвод расейскіх войскаў на тэрыторыю [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. Неўзабаве польска-летувіскія войскі былі разьбітыя, а кароль далучыўся да Таргавіцкае канфэдэрацыі. == Ход падзеяў == Арганізацыяй сойму займаўся расейскі пасол [[Якуб Сіверс]]. У [[Горадня|Горадні]] разьмясьцілася вялікая колькасьць расейскіх войскаў. Паслоў, што прыбылі на сойм, актыўна запужвалі ці прапаноўвалі хабар. Паводле задумы [[Кацярына II|Кацярыны II]] гэты сойм мусіў прызнаць тэрытарыяльныя прэтэнзіі [[Прусія|Прусіі]] й Расеі, і такім парадкам замацаваць [[другі падзел Рэчы Паспалітае]]. Таксама яна прапанавала заключыць саюзную дамову паміж Расейскай імпэрыяй і Рэччу Паспалітай. 15 верасьня сойм быў завязаны ў канфэдэрацыю. Нягледзячы на ціск [[Якуб Сіверс|Сіверса]], паслы доўгі час адмаўляліся падтрымаць патрабаваньні Расеі. 23 верасьня адбылося гэтак званае «нямое паседжаньне». На чарговы зварот Сіверса, прыняць прапанову Кацярыны ІІ, паслы маўчалі. Гэта працягвалася некалькі гадзінаў. Урэшце кракаўскі пасол Ёсіф Анквіц сказаў, што маўчаньне азначае згоду. Дамова была прынятая. == Вынікі сойму == * Расейская імпэрыя ізноў станавілася пратэктарам [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітае]]. * Ліквідавалася [[Канстытуцыя 3 траўня]], замест яе была прынятая [[Канстытуцыя 5 сьнежня 1793 году|новая канстытуцыя]]<ref>Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) [і інш.]. — Мн.: БелЭн, 2006. — 792 с; іл., старонка 35</ref>. * аднаўлялася [[Пастаянная Рада]] й кардынальныя правы. * Войска Рэчы Паспалітае зьмяншалася да 15 тысячаў чалавек. * Замацоўваліся правы мяшчанаў. * Ліквідавалася [[Таргавіцкая канфэдэрацыя]]. * Замацоўваўся [[другі падзел Рэчы Паспалітай]]. == Гарадзенскі Сойм у літаратуры == Падзеі Сойму апісаныя ў рамане Ўладыслава Рэйманта «Апошні Сойм Рэчы Паспалітай» ({{мова-pl|Ostatni Sejm Rzeczypospolitej}}). == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Літаратура == * Howard Lord, Robert. Drugi rozbiór Polski. — Warszawa: PAX, 1984. — 411 stron. {{ISBN|83-211-0511-4}} * Соловьёв С. М. [http://az.lib.ru/s/solowxew_sergej_mihajlowich/text_0130.shtml История падения Польши] // Соч.. — М.: 1995. == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20160304131806/http://www.bkpan.poznan.pl/biblioteka/ELITY/SEJM1793/przedm.htm Дыярыюш Гарадзенскага Сойма] [[Катэгорыя:Гарадзенскі сойм 1793 году| ]] srwhk0q83binlmjvgfueudpyz2ezm3j 10 71102 2332333 2204631 2022-08-11T23:21:09Z LA.Gloom1nati 75415 wikitext text/x-wiki {{Навігацыйная табліца2 |назва_шаблёну = Вуліцы Менску |выява = [[Файл:Coat of arms of Minsk.svg|80пкс|Менск]] |state = {{{state<includeonly>|collapsed</includeonly>}}} |базавы_стыль = background-color: {{Колер|Беларусь}}; |стыль_групаў = width: 100px; |стыль_сьпісаў = width: auto; |кляса_карткі = hlist |назва = Вуліцы [[Менск]]у |група_інфармацыі1 = Вуліцы Менску |сьпіс1 = * [[Вуліца сужэнцаў Аладавых (Менск)|Аладавых]] * [[Вуліца Андрэеўская (Менск)|Андрэеўская]] * [[Вуліца Антонаўская (Менск)|Антонаўская]] * [[Вуліца Апалінараўская (Менск)|Апалінараўская]] * [[Вуліца Аранская (Менск)|Аранская]] * [[Вуліца Арлоўская (Менск)|Арлоўская]] * [[Вуліца Бабруйская (Менск)|Бабруйская]] * [[Вуліца Максіма Багдановіча (Менск)|Багдановіча]] * [[Вуліца Алеся Бачылы (Менск)|Бачылы]] * [[Вуліца Беламорская (Менск)|Беламорская]] * [[Вуліца Бельчыцкая (Менск)|Бельчыцкая]] * [[Вуліца Берсана (Менск)|Берсана]] * [[Вуліца Петруся Броўкі (Менск)|Броўкі]] * [[Вуліца Брылеўская (Менск)|Брылеўская]] * [[Вуліца Янкі Брыля (Менск)|Брыля]] * [[Вуліца Зьмітрака Бядулі (Менск)|Бядулі]] * [[Вуліца Вірская (Менск)|Вірская]] * [[Вуліца Вакзальная (Менск)|Вакзальная]] * [[Вуліца Льва Выгоцкага (Менск)|Выгоцкага]] * [[Вуліца Вызваленьня (Менск)|Вызваленьня]] * [[Вуліца Акадэміка Вышалескага (Менск)|Вышалескага]] * [[Вуліца Гарадзенская (Менск)|Гарадзенская]] * [[Вуліца Алеся Гаруна (Менск)|Гаруна]] * [[Вуліца Язэпа Гашкевіча (Менск)|Гашкевіча]] * [[Вуліца Гебелева (Менск)|Гебелева]] * [[Вуліца Ежы Гедройца (Менск)|Гедройца]] * [[Вуліца Пятра Глебкі (Менск)|Глебкі]] * [[Вуліца Грушаўская (Менск)|Грушаўская]] * [[Вуліца Ільлі Гурскага (Менск)|Гурскага]] * [[Вуліца Міколы Гусоўскага (Менск)|Гусоўскага]] * [[Вуліца Дамброўская (Менск)|Дамброўская]] * [[Вуліца Ігната Дамейкі (Менск)|Дамейкі]] * [[Вуліца Даўгабродзкая (Менск)|Даўгабродзкая]] * [[Даўгінаўскі тракт (Менск)|Даўгінаўскі тракт]] * [[Вуліца Дзям’яна Беднага (Менск)|Дзям’яна Беднага]] * [[Вуліца Язэпа Драздовіча (Менск)|Драздовіча]] * [[Вуліца Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча (Менск)|Дунін-Марцінкевіча]] * [[Вуліца Язэпа Жыновіча (Менск)|Жыновіча]] * [[Вуліца Акадэміка Жэбрака (Менск)|Жэбрака]] * [[Вуліца Захарава (Менск)|Захарава]] * [[Вуліца Зыбіцкая|Зыбіцкая]] * [[Вуліца Іванаўская (Менск)|Іванаўская]] * [[Вуліца Ўсевалада Ігнатоўскага (Менск)|Ігнатоўскага]] * [[Вуліца Казімераўская (Менск)|Казімераўская]] * [[Вуліца Калектарная (Менск)|Калектарная]] * [[Вуліца Кастуся Каліноўскага (Менск)|Каліноўскага]] * [[Вуліца Кальварыйская (Менск)|Кальварыйская]] * [[Вуліца Каралінская (Менск)|Каралінская]] * [[Вуліца Дзьмітрыя Караткевіча (Менск)|Дзьмітрыя Караткевіча]] * [[Вуліца Каменнагорская (Менск)|Каменнагорская]] * [[Вуліца Камсамольская (Менск)|Камсамольская]] * [[Вуліца Каруся Каганца (Менск)|Каганца]] * [[Вуліца Кірыла й Мэтодыя (Менск)|Кірыла і Мэтодыя]] * [[Вуліца Кандрата Крапівы (Менск)|Крапівы]] * [[Вуліца Крывіцкая (Менск)|Крывіцкая]] * [[Вуліца Кузьмы Чорнага (Менск)|Кузьмы Чорнага]] * [[Вуліца Аркадзя Куляшова (Менск)|Куляшова]] * [[Вуліца Янкі Купалы (Менск)|Купалы]] * [[Вуліца Курапацкая (Менск)|Курапацкая]] * [[Вуліца Кастуся Кірэенкі (Менск)|Кірэенкі]] * [[Лагойскі тракт (Менск)|Лагойскі тракт]] * [[Вуліца Леніна (Менск)|Леніна]] * [[Вуліца Ленінградзкая (Менск)|Ленінградзкая]] * [[Вуліца Лесі Ўкраінкі (Менск)|Лесі Ўкраінкі]] * [[Вуліца Карла Лібкнэхта (Менск)|Лібкнэхта]] * [[Вуліца Лідзкая (Менск)|Лідзкая]] * [[Вуліца Міхася Лынькова (Менск)|Лынькова]] * [[Вуліца Розы Люксэмбург (Менск)|Люксэмбург]] * [[Вуліца Люцынская (Менск)|Люцынская]] * [[Вуліца Янкі Маўра (Менск)|Маўра]] * [[Вуліца Мацьвееўская (Менск)|Мацьвееўская]] * [[Вуліца Мельнікайтэ (Менск)|Мельнікайтэ]] * [[Вуліца Мясьнікова (Менск)|Мясьнікова]] * [[Праспэкт Незалежнасьці (Менск)|Праспэкт Незалежнасьці]] * [[Вуліца Няміга (Менск)|Няміга]] * [[Вуліца Панамарэнкі (Менск)|Панамарэнкі]] * [[Вуліца Парашутная (Менск)|Парашутная]] * [[Паўночны завулак (Менск)|Паўночны завулак]] * [[Праспэкт Пераможцаў (Менск)|Праспэкт Пераможцаў]] * [[Вуліца Першамайская (Менск)|Першамайская]] * [[Вуліца Пуліхава (Менск)|Пуліхава]] * [[Вуліца Ракаўская (Менск)|Ракаўская]] * [[Вуліца Рэвалюцыйная (Менск)|Рэвалюцыйная]] * [[Вуліца Раманаўская Слабада (Менск)|Раманаўская Слабада]] * [[Вуліца Смалячкова (Менск)|Смалячкова]] * [[Вуліца Савецкая (Менск)|Савецкая]] * [[Вуліца Сухая (Менск)|Сухая]] * [[Вуліца Сярова (Менск)|Сярова]] * [[Вуліца Максіма Танка (Менск)|Танка]] * [[Вуліца Талстога (Менск)|Талстога]] * [[Вуліца Ўльянаўская (Менск)|Ульянаўская]] * [[Вуліца Фабрыцыюса (Менск)|Фабрыцыюса]] * [[Вуліца Хмялеўскага (Менск)|Хмялеўскага]] * [[Вуліца Чкалава (Менск)|Чкалава]] * [[Вуліца Чыжэўскіх (Менск)|Чыжэўскіх]] * [[Вуліца Шорная (Менск)|Шорная]] * [[Вуліца Шчорса (Менск)|Шчорса]] * [[Вуліца Энгельса (Менск)|Энгельса]] }}<noinclude>[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Навігацыя:Беларусь:Вуліцы|Менск]]</noinclude> 6q79ul9drt9vt95femo4x6rr54pxe4l 14 72928 2332322 2301423 2022-08-11T21:21:25Z 5.122.65.161 wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Ушацкі раён]] [[Катэгорыя:Геаграфія سواпа раёнах Беларусі|Ушацкі раён]] [[Катэгорыя:Геаграфія Віцебскай вобласьці паводле раёнаў|Ушацкі]] j85t106gve3ammv0xbahrj61tpdr6au 2332351 2332322 2022-08-12T09:28:45Z Taravyvan Adijene 1924 Скасаваньне праўкі 2332322 удзельніка [[Special:Contributions/5.122.65.161|5.122.65.161]] ([[User talk:5.122.65.161|гутаркі]]) wikitext text/x-wiki [[Катэгорыя:Ушацкі раён]] [[Катэгорыя:Геаграфія па раёнах Беларусі|Ушацкі раён]] [[Катэгорыя:Геаграфія Віцебскай вобласьці паводле раёнаў|Ушацкі]] hc8qugzcx0enhem0mosn5wlvkn8c347 0 77807 2332369 2316035 2022-08-12T10:58:02Z XHCKidx 11053 wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Пан Тадэвуш (неадназначнасьць)}} {{Літаратурны твор | Назва = Пан Тадэвуш | Назва-арыгінал = Pan Tadeusz | Выява = Pan_Tadeusz_1834.jpeg | Памер = | Подпіс выявы = Першае парыскае выданьне | Жанр = эпічная паэма | Аўтар = [[Адам Міцкевіч]] | Мова арыгіналу = польская | Напісаны = 1832—1834 | Публікацыя = 1834 | Асобнае выданьне = | Выдавецтва = | Пераклад = | Электронная вэрсія = http://svyatavit.iatp.by/bibliatec/Mitchkevich/PanTadev/oglpt.html | ВікіКрыніца-тэкст = :pl:s:Pan Tadeusz }} '''«Пан Тадэ́вуш»''' ({{мова-pl|Pan Tadeusz}}) — найбуйнейшы твор [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]], эпічная паэма, якая пісалася ў 1832—1834 у [[Парыж]]ы, дзе паэт жыў у эміграцыі, і выдадзеная там жа ў 1834 годзе. Складаецца з 12 «кнігаў» (амаль 10 тысячаў радкоў) і напісаная сылябічным 13-складнікам — польскім [[александрыйскі верш|александрыйскім вершам]]. Поўная назва — «Пан Тадэуш альбо апошні заезд на Літве: Шляхоцкая гісторыя з 1811 і 1812 г. у дванаццаці быліцах вершам<ref>Цытуецца паводле ольштынзкага выданьня перакладу Браніслава Тарашкевіча</ref>» (''Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem''). «Заезд» ({{мова-pl|zajazd}}) — старажытны славянскі тэрмін, які азначае форму выкананьня прысуду ў маёнткавых справах. Заезд быў формай грамадзянскага правасудзьдзя, часам — нават афіцыйна прызнанага законным<ref>[http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3999908 zajazd]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // Internetowa encyklopedia PWN {{ref-pl}}</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20110319094841/http://portalwiedzy.onet.pl/66949,,,,zajazd,haslo.html Zajazd] // Encyklopedia WIEM {{ref-pl}}</ref>. Дзеяньне паэмы адбываецца на працягу 5 дзён у 1811 годзе і аднаго дня ў 1812 годзе на берагах [[Нёман]]а, «на ''Літве''» (у мінулым [[Вялікае княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]]) перад [[Расейска-француская вайна 1812 году|нашэсьцем Напалеона на Расею]]. Галоўныя героі паэмы — Тадэвуш і Зося, прадстаўнікі дзвух узаемнаварожых шляхецкіх фаміліяў. Задума паэмы эвалюцыянавала з [[ідылія|ідыліі]] (узорам для якой была ідылія [[Гётэ]] «Герман і Даратэя») у шырокую эпічную карціну, якая спалучае бытавую, ваенную, любоўную і патрыятычную лініі. «Пан Тадэвуш» пачынаецца са знакамітага прызнаньня ў любові да Літвы: {{Верш|Litwo! Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie. Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie, Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobie Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie. Радзіма Літва! Як здароўе, так ты, дарагая; як шмат цябе трэба цаніць, толькі той спазнае: хто страціў цябе. Ўсю красу тваю бачу дзіўную й сягоньня апісваю, бо па табе я сумую| ''Пераклад [[Браніслаў Тарашкевіч|Браніслава Тарашкевіча]]'}} У паэме створаны поўны настальгіі і гумару вобраз маляўнічых, але гістарычна асуджаных [[Шляхта|шляхецкіх]] нораваў. З самага пачатку паэма атрымала агромністую папулярнасьць сярод польскіх эмігрантаў. Лічыцца польскай нацыянальнай эпапеяй і шэдэўрам славеснага жывапісу. Клясычныя ілюстрацыі да паэмы стварыў [[Міхал Эльвіра Андрыёлі]]. «Пан Тадэвуш» экранізаваны польскім рэжысэрам [[Анджэй Вайда|Анджэем Вайдай]] (1999). Некаторыя мясьціны IV кнігі напісаў Стэфан Вітавіцкі. Цяпер гэтыя мясьціны добра вядомыя: 68 вершаваных радкоў апісаньня лясных нетраў, напісаных Вітвіцкім, былі грунтоўна пераробленыя і ўключаныя ў паэму Міцеквічам{{зноска|Семяжон|1985|Міцкевіч А.|390}}. Рукапіс паэмы з 1870-х гадоў захоўваўся ў бібліятэцы Асалінскіх у Львове разам са спэцыяльнай аздобленай шкатулкай для яго захоўваньня, з чырвонага дрэва й слановае косьці, якую замовіў Станіслаў Тарноўскі і зрабіў львоўскі майстра Юзэф Бжастоўскі. У 1946 годзе разам з асноўнымі фондамі бібліятэкі Асалінскіх рукапіс перавезены ва Ўроцлаў, дзе знаходзіцца дагэтуль. == Перадумовы ўзьнікненьня твора == [[Файл:KostrzewskiFranciszek.Grzybobranie.1860.jpg|thumb|right|200px|«Збор грыбоў». Ілюстрацыя Францішка Кастшэўскага.|300px]] Дзякуючы сябру Адама Міцкевіча [[Юзэф Залескі|Юзэфу Залескаму]], задума «сельскае паэмы» нарадзілася ўжо ў 1831 годзе падчас знаходжаньня барда ў [[Вялікая Польшча|Вялікапольшчы]]. Паэт хацеў пачаць аповед з апісаньня шляхецкага двара. Згодна з гэтым, Юзэф Грабоўскі — уладальнік сяла Лукава — казаў пазьней, што гэта ў яго мясцовасьці Міцкевіч вырашыў напісаць Пана Тадэвуша. Аднак гэтыя факты дакладна невядомыя. Навукоўцы мяркуюць, што паэт напісаў каля 100—110 вершаў у якіх апісваецца с. Сапліцава (па апошніх меркаваньнях гэты фрагмэнт сканчваецца на 174 вершы I кнігі). Аднак паэт, пасьля напісаньня гэтага фрагмэнту, не працягваў пісаць тэкст цягам некалькіх наступных месяцаў. У пачатку сьнежня 1832 году (знаходзячыся ўжо ў Парыжы) Міцкевіч напісаў ліст да сябра, у якім распавядаў пра інтэнсіўную працу над паэмай. Тэкст твора пісаўся вельмі хутка — 12 студзеня 1833 году Міцкевіч паведамляў у лістах, што напісаў ужо «dwie wielkie piesni» (''дзьве вялікія песьні''). Пасьля паэт спыніў працу ажно да 6 траўня, калі нарадзілася наступная трэцяя песьня. Напрыканцы гэтага ж месяца была скончаная і чацьвёртая частка, пасьля якой ізноў адбыўся перапынак у некалькі месяцаў, спрычынёны хваробай паэта. Сёлета 13 лістапада Міцкевіч інфармаваў у лісьце, што скончыў пятую песьню. Адгэтуль праца над эпапеяй ішла ўжо бяз доўгіх перапынкаў: Міцкевіч на працягу трох месяцаў напісаў сем чарговых кнігаў. Заканчэньне творчай працы адбылося 13 лютага 1834 году. Рукапіс быў перададзены ў друк і выдадзены 17 чэрвеня 1834 году. == Дзеючыя асобы == [[Файл:KostrzewskiFranciszek.Polowanie.1886.jpg|thumb|300px|Паляваньне. Ілюстрацыя да IV кнігі Пана Тадэвуша. Францішак Кастшэўскі, 1886]] Героямі паэмы зьяўляецца ліцьвінская шляхта. Між іншым: * [[Яцэк Сапліца]] (ксёндз Робак) — бацька Тадэвуша Сапліцы, забойца Стольніка, прымае аблічча манаха і плянуе арганізаваць паўстаньне супраць «[[Расейская імпэрыя|маскалёў]]» ({{мова-pl|Moskalom}}). * [[Тадэвуш Сапліца]] — аднайменны герой эпапеі, дваццацігадовы юнак, сын Яцэка Сапліцы. * [[Зося (Пан Тадэвуш)|Зося]] — дачка Евы Гарэшкі, закаханая ў Тадэвуша Сапліцу. * [[Судзьдзя Сапліца]] — гаспадар Сапліцава, брат Яцэка, гарачы патрыёт. * [[Талімэна (Пан Тадэвуш)|Талімэна]] — апякунка Зосі, жыхарка Пецярбурга. * Храбя — кроўны Гарэшкаў, сапраўдны ўладальнік замку. * [[Гервазы (Пан Тадэвуш)|Гервазы Рэбайла]] — ключнік Гарэшкаў, служыў Стольніку. * Пратазы — [[возны]] Сапліцы. * [[Янкель]] — жыд. == Кнігі == [[Файл:Pan Tadeusz - Ksiega 1 1.JPG|thumb|Ілюстрацыя [[Міхал Эльвіра Андрыёлі|Андрыёлі]] да I кнігі]] * Кніга I — ''Гаспадарка (''Gospodarstwo''; з прысьвячэньнем у пачатку) * Кніга II — ''Замак'' (''Zamek'') * Кніга III — ''Заляцаньні'' (''Umizgi'') * Кніга IV — ''Дыпляматыка і ловы'' (''Dyplomatyka i łowy'') * Кніга V — ''Звада'' (''Kłótnia'') * Кніга VI — ''Засьценак'' (''Zaścianek'') * Кніга VII — ''Нарада'' (''Rada'') * Кніга VIII — ''Наезд'' (''Zajazd'') * Кніга IX — ''Бітва'' (''Bitwa'') * Кніга X — ''Эміграцыя''. Яцэк (''Emigracja. Jacek'') * Кніга XI — ''Год 1812'' (''Rok 1812'') * Кніга XII — ''Кахаймася'' (''Kochajmy się'') * Эпілёг == Матывы апавяданьня == * '''матыў каханьня Тадэвуша й Зосі''' — матыў, які разьвіваецца з пачатку твора, калі Тадэвуш заўважае маладую дзяўчыну. Потым Тадэвуш зьмяняе Зосю на Талімэну. Пасьля Тадэвуш распавядае свайму дзядзьку пра сваё каханьне да Зосі, а Зося са спачуваньнем адхіляе Тадэвуша. Гэты матыў разьвіваецца на працягу ўсяго твора й цягнецца аж да заручынаў Тадэвуша й Зосі. * '''матыў Стольніка''' — Стольнік быў вялікім панам з роду Гарэшкаў, пра гэта распавядае Гервазы ў II кнізе. Было ў яго адзінае дзіця — дачка Эва Гарэшка, у якую пасьля закахаўся Яцэк Сапліца. Да заручынаў не дайшло, з-за розьніцы ў маёнткавай маёмасьці і адмоўнага стаўленьні яе бацькі да гэтага шлюбу. Асьцерагаючыся адмовы, Сапліца фармальна не прасіў рукі дачкі, і Гарэшка прыняў сватоў віцебскага кашталяна. Сапліца забіў Стольніка ў замку падчас нападу маскалёў. З гэтага моманту, Гервазы пакляўся сабе адпомсьціць на родзе Сапліцаў. * '''матыў спрэчкі за замак''' — на працягу твора ідзе спрэчка за замак Гарэшкаў. Тэарэтычна ён належыць Сапліцам, якім ён быў аддадзены падчас кірмашовай канфэдэрацыі. Храбя, Гервазы — Ключнік і блізкая шляхта хочуць арганізаваць напад на Сапліцаў. На гэта іх падбухторвае Ключнік. * '''матыў незалежнасьці''' — дзеяньне «Пана Тадэвуша» адбываецца ў часы напалеонаўскіх войнаў. Ксёндз Робак агітуе польскую шляхту да паўстаньня й бітвы на баку Напалеона. Яго спробы падрывае Ключнік, які выкарыстоўвае запал шляхты супраць Сапліцаў, вядучы іх да нападу. Аднак, калі зьяўляецца супольны вораг — расейцы, адбываецца пагадненьне ўсіх бакоў і яны сумесна ваююць супраць маскалёў. Усе матывы ў паэме аб’яднаныя ў адзінае цэлае асобай апавядальніка, галоўным клопатам якога зьяўляецца аднаўленьне незалежнай і дэмакратычнай Польшчы<ref name = "mal">Лапидус Н. И., Малюкович С. Д. Литература XIX века. М.: Университетское, 1992. С. 140 {{ref-ru}}</ref>. == Пераклады на замежныя мовы == Ніжэй пададзеная табліца, у якой пазначаны поўныя пераклады «Пана Тадэвуша» на замежныя мовы<ref>Wstęp. W: Pan Tadeusz. Stanisław Pigoń. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1980, ss. CXXXI-CXXXII. ISBN 83-04-00446-1{{ref-pl}}</ref>: {| class="wikitable sortable" border="1" style="text-align:center; font-size: 90%" |- style="white-space: nowrap; background: #ccccff;" ! Мова перакладу ! Дата першага<br />выданьня ! Перакладач(ы) ! Заўвагі |- style="vertical-align: middle;" | [[ангельская мова|ангельская]] | 1885 | Maude Ashurt Biggs, George Rappal Noyes, Watson Kirkconnell, Kenneth Mackenzie | |- style="vertical-align: middle;" | [[баўгарская мова|баўгарская]] | 1901 | Efrem Karanov, Christo Kessiakov, Błaga Dymitrowa | |- style="vertical-align: middle;" | [[беларуская мова|беларуская]] | 1859 | [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]] | |- style="vertical-align: middle;" | [[беларуская мова|беларуская]] | 1892 | [[Аляксандар Ельскі]] | пераклад толькі першай песьні паэмы |- style="vertical-align: middle;" | [[беларуская мова|беларуская]] | 1929 | [[Браніслаў Тарашкевіч]] | |- style="vertical-align: middle;" | [[беларуская мова|беларуская]] | 1985 | [[Язэп Семяжон]] | |- style="vertical-align: middle;" | [[беларуская мова|беларуская]] | 1998 | [[Пятро Бітэль]] | |- style="vertical-align: middle;" | [[кітайская мова|кітайская]] | 1955 | Сунь Юнь | пераклад з ангельскай мовы |- style="vertical-align: middle;" | [[харвацкая мова|харвацкая]] | 1893 | Tomislav Maretić | |- style="vertical-align: middle;" | [[чэская мова|чэская]] | 1882 | [[Элішка Краснагорская]] | |- style="vertical-align: middle;" | [[Дацкая мова|дацкая]] | 1958 | Вальдэмар Роэрдам | |- style="vertical-align: middle;" | [[эспэранта]] | 1918 | [[Антоні Грабоўскі]] | |- style="vertical-align: middle;" | [[фінская мова|фінская]] | 1921 | V. K. Trast | |- style="vertical-align: middle;" | [[француская мова|француская]] | 1844 | Christien Ostrowski і E. Haag, Charles de Noir-Isle, Wacław Gasztowt, Paul Cazin | |- style="vertical-align: middle;" | [[грузінская мова|грузінская]] | 1953—1955 | В. Угрэхелідзэ Ўгорскі | |- style="vertical-align: middle;" | [[Іўрыт]] | 1921 | Ёзаф Ліхтэнбаўм | |- style="vertical-align: middle;" | [[гішпанская мова|гішпанская]] | 1885 | Leon Medina | |- style="vertical-align: middle;" | [[японская мова|японская]] | каля 1930 | Асадоры Като | празаічны пераклад з ангельскай мовы |- style="vertical-align: middle;" | [[летувіская мова|летувіская]] | 1924 | Антонас Валаітыс, Konst. Šakenis | |- style="vertical-align: middle;" | [[Латыская мова|латыская]] | 1964 | Jāzepo Osmanis | |- style="vertical-align: middle;" | [[нямецкая мова|нямецкая]] | 1836 | Richard Otto Spazier, Albert Weiss, Zygfryd Lipiner, Carl August von Pentz (Walter Panitz), Hermann Buddensieg, Engelbert Rehbronn (w formie dramatu) | |- style="vertical-align: middle;" | [[расейская мова|расейская]] | 1875 | М. Бэрг, У. Р. Бенядзіктаў, С. Мар, Муза Паўлава | |- style="vertical-align: middle;" | [[румынская мова|румынская]] | 1956 | Miron Pradu Paraschivescu | |- style="vertical-align: middle;" | [[Сэрбскахарвацкая мова|сэрбскахарвацкая]] | 1951 | Dżordże Saula | |- style="vertical-align: middle;" | [[славацкая мова|славацкая]] | 1962 | Rudolf Skukálek | |- style="vertical-align: middle;" | [[швэдзкая мова|швэдзкая]] | 1898 | Alfred Jensen, Ellen Wester | |- style="vertical-align: middle;" | [[украінская мова|украінская]] | 1927 | [[Максім Рыльскі]] | |- style="vertical-align: middle;" | [[Вугорская мова|вугорская]] | 1957 | Ewa Sebök | |- style="vertical-align: middle;" | [[Італьянская мова|італьянская]] | 1871 | Arigo Boito, Clotilde Garosci | |- style="vertical-align: middle;" | [[ідыш]] | 1939 | D. Königsberg | |} == Беларускія пераклады == [[Файл:V. Dunin-Martsinkyevich's “Pan Tadeusz” (preface).jpg|right|thumb|240px|Прадмова [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч|Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча]] да яго перакладу (1859 г.) паэмы «Pan Tadeusz» на беларускую мову (першы аркуш), перапісаныя [[Браніслаў Эпімах-Шыпіла|Браніславам Эпімах-Шыпілам]] у 1893 г. з экзэмпляра, выдадзенага ў [[Вільня|Вільні]] ў 1859 г.]] Першы пераклад «Пана Тадэвуша» на іншую [[славянскія мовы|славянскую мову]] зрабіў беларускі паэт і драматург [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]] у [[Вільня|Вільні]] ў 1859<ref>Лапидус Н. И., Малюкович С. Д. Литература XIX века. М.: Университетское, 1992. С.147.{{ref-ru}}</ref>. Аднак першыя дзьве апублікаваныя «быліцы» былі канфіскаваныя па загаду царскае цэнзуры і, паводле няпэўных зьвестак, спаленыя ўсім накладам<ref name ="a">[http://svyatavit.iatp.by/bibliatec/Mitchkevich/PanTadev/oglpt.html Міцкевіч. «Пан Тадэвуш». З прадмовы «Наваградзкая Іліяда» Язэпа Янушкевіча да юбілейнага выданьня «Пан Тадэвуш» (Менск, 1998).]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Цяпер вядомыя чатыры ацалелыя паасобнікі кнігі, усе яны знаходзяцца па-за межамі Беларусі<ref name = "archives">[https://web.archive.org/web/20160305010914/http://archives.gov.by/index.php?id=219448 Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч] // Архівы Беларусі</ref>. У 1907 годзе ў Пецярбурскім выдавецтве «[[Загляне сонца і ў наша аконца]]» выйшла другое выданьне перакладу Дунін-Марцінкевіча{{зноска|Семяжон|1985|Міцкевіч А.}}<ref>{{Кніга|загаловак=Pan Tadeusz|адказны=pa polsku napisaŭ Adam Mickiewicz; na biełaruskuju hutarku pierawiarnuŭ Wincuk Marcinkiewicz|месца=Pieciarburh|выдавецтва=Zahlanie sonce i ŭ naše wakonce|год=1907|старонак=IV, 60|сэрыя=Biełaruskije pieśniary|том=2|наклад=4300}}</ref>. Другі беларускі пераклад быў зьдзейсьнены ў 1931—1932 гадах у лёхах польскіх турмаў вядомым беларускім грамадзкім і палітычным дзеячам [[Браніслаў Тарашкевіч|Браніславам Тарашкевічам]]. Зроблены ім пераклад «Пана Тадэвуша», у выніку паўторнага арышту ўжо ў СССР, апынуўся ў нетрах падвалаў НКУС<ref name ="a"/> і пазьней быў выдадзены асобным выданьнем. === Пераклад Браніслава Тарашкевіча === Лёс арыгінала поўнага перакладу тэксту паэмы канчаткова ня высьветлены<ref name="micbialorus">Вячаслаў Вярэніч. «Пан Тадэвуш» Адама Міцкевіча ў перакладзе Б. Тарашкевіча на беларускую мову // [https://web.archive.org/web/20081021093818/http://kamunikat.fontel.net/www/knizki/mab/mickievicz/index.htm XIX стагоддзе: Адам Міцкевіч і Беларусь = Adam Mickiewicz a Białoruś / Уклад. В. Грышкевіч, навук. рэд. А. Мальдзіс, Т. Нягодзіш.] — Мн.: ННАЦ імя Ф.Скарыны, 1997. — 320 с.: іл. ISBN 985-6419-06-9</ref>. У 1978 г. арыгінал адзінаццатай і дванаццатай быліцаў тарашкевічаўскага перакладу, знойдзеных у [[Вільня|Вільні]], і сем сшыткаў яго копіі, перададзеных яго жонкай Н. А. Тарашкевіч Дзяржаўнаму музэю БССР, паступілі ў аддзел рэдкае кнігі і рукапісаў Фундамэнтальнай бібліятэкі АН БССР. На выснове гэтых рукапісаў Інстытутам літаратуры АН БССР была падрыхтаваная першая поўная публікацыя твора на беларускай мове: ''Адам Міцкевіч. Пан Тадэвуш / Пер. з польскай Б. Тарашкевіча. Мн.: Навука і тэхніка, 1981''<ref name ="micbialorus"/>. [[Файл:Br.Tarashkevich.jpg|міні|[[Браніслаў Тарашкевіч]]]] У пачатку 1984 г. у [[Польшча|Польшчы]] выйшла з друку яшчэ адно выданьне тарашкевічаўскага перакладу паэмы: ''Адам Міцкевіч. Пан Тадэуш альбо апошні заезд на Літве: Шляхоцкая гісторыя з 1811 і 1822 г. у дванаццаці быліцах вершам / Пер. Б. Тарашкевіча. Ольштын: Поезежэ, 1984''. Выданьне было падрыхтавана на падставе ксэаграфічнай копіі перакладу<ref name ="micbialorus"/>. Беларускі тэкст «Пана Тадэвуша» складаецца з 12 вершаваных быліцаў (кніг, або глаў). Правапіс беларускага перакладу захоўвае ў асноўным тую лінію рашэньняў, якой прытрымліваўся сам Тарашкевіч у сваёй «Беларускай граматыцы для школ»<ref name ="micbialorus"/>. У перакладзе Б. Тарашкевіча назіраецца вялікая колькасьць фанэтыка-артаграфічных дублетаў, якія зьвязаны з розным месцам націску ў слове і вынікаючым адсюль характарам аканьня. Магчыма заўважць поўнае або скарочанае ''у''/''ў'' і ''і''/''й'' незалежна ад характару іх гукавога акружэньня, а таксама скарачэньні канцовых, сярэдніх або (найбольш рэдка) пачатковых частак словаў, узятых аўтарам перакладу з гутарковай мовы<ref name ="micbialorus"/>. Замест '''трынаццаціскладовага''' верша, якім пісаў Міцкевіч «Пана Тадэвуша», ён прыняў для беларускага перакладу іншую, чым у польскім тэксьце, даўжыню радка — '''пятнаццаціскладовую'''. Дастасаваньне радка, даўжэйшага на два склады, давала перакладчыку магчымасьць зрабіць лепшыя, больш дакладныя ў адносінах да арыгінала выбар і адбор лексыкі і лексычных структураў з нагоды неадпаведнасьці ў памерах больш кароткіх і сьцягнутых польскіх формаў у параўнаньні зь несьцягнутымі, больш доўгімі канчаткамі ў беларускай мове<ref name ="micbialorus"/>. У выкарыстаных Тарашкевічам сродках вершаскладаньня назіраецца сьвядомы паралелізм з паэтыкай польскага арыгінала. З гэтай мэтай перакладчык выкарыстоўвае багаты арсэнал дублетных граматычных формаў, выразаў з гутарковай мовы, дыялектызмаў, а таксама ўтвораных ім нэалягізмаў. Дзеля большай даступнасьці твору і рэалізацыі пэўных перадспасылак стылю Браніслаў Тарашкевіч сьвядома ўводзіць у тэкст формы не ўласьцівыя літаратурнай мове. Вялікай разнастайнасьцю адзначаюцца часта сустракаемыя ў тэксьце памяншальныя формы, якія зьяўляюцца галоўным стылістычным сродкам у народнай паэзіі<ref name ="micbialorus"/>. Для беларускай лексыкі перакладу Б. Тарашкевіча характэрны запазычаньні перш за ўсё з польскай і часткова з расейскай моў. Пры лексычнай аднолькавасьці пэўных тэрмінаў у абедзьвух мовах Тарашкевіч уводзіць часамі сынанімічную і лексычную разнастайнасьць для адных і тых жа паняцьцяў, зьмешчаных у польскім арыгінале. Перакладчык шырока выкарыстоўвае словаўтваральныя і граматычныя варыянты абедзьвух моў або пераносіць іх элемэнты з адной граматычнай сыстэмы ў другую<ref name ="micbialorus"/>. Да ўплываў расейскай мовы ў перакладзе трэба аднесьці шэраг лексычных запазычаньняў, якія ўзбагачаюць слоўнікавы запас у галіне сынанімікі, сродкаў экпрэсыўнага выражэньня і выкарыстоўваюцца галоўным чынам у мэтах вершаскладаньня<ref name ="micbialorus"/>. Пра польскія і расейскія ўплывы на беларускую мову перакладу Б. Тарашкевіча можа сьведчыць таксама разнароднасьць фанэтычнай і графічнай перадачы іншамоўных запазычаньняў: іншамоўныя запазычаньні з ł сярэднім у беларускім тэксьце перадаюцца праз л мяккае. Таксама, мова перакладу Тарашкевіча мае шмат дыялектных рысаў, уласьцівых для заходнебеларускай тэрыторыі, зь якой паходзіў перакладчык<ref name ="micbialorus"/>. Выкарыстаньне багатых запасаў лексыкі беларускай літаратурнае мовы пэрыяду «[[Наша Ніва|Нашай Нівы]]» і сьвядомае ўжываньне рэгіянальных дыялектызмаў глыбока перадаюць задуму Міцкевіча, адрасаванай самым шырокім масам чытачоў<ref name ="micbialorus"/>. == Глядзіце таксама == * [[Пан Тадэвуш (Юльюш Славацкі)]] — аднайменная паэма [[Юльюш Славацкі|Юльюша Славацкага]] == Крыніцы і заўвагі == {{Крыніцы|1=2}} == Літаратура == * {{Кніга|аўтар=Міцкевіч А.|загаловак=Пан Тадэвуш, або Апошні наезд у Літве: Шляхец. гісторыя 1811-1812 гг. у 12-ці кн., вершам|адказны=[Пер., камент. Я. Семяжона; Маст. В. Шарангович]|месца=Мн.|выдавецтва=Маст. літ.|год=1985|наклад=12000|ref=Семяжон}} == Вонкавыя спасылкі == * [[:s:З А. Міцкевіча. Пан Тадэвуш. Слова ад перакладчыка.|Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч. З А. Міцкевіча. Пан Тадэвуш. Слова ад перакладчыка (1859).]] [[Катэгорыя:Творчасьць Адама Міцкевіча]] [[Катэгорыя:Пан Тадэвуш|*]] [[Катэгорыя:Эпічныя паэмы]] [[Катэгорыя:Эпічная паэзія]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1834 годзе]] [[Катэгорыя:Літаратурныя творы, перакладзеныя на беларускую мову]] jh7mdlofbol3s96fnlb60jijguems56 0 77907 2332362 2305626 2022-08-12T09:46:12Z Taravyvan Adijene 1924 −[[Катэгорыя:Раёны Расеі]]; −[[Катэгорыя:Гарады Расеі]] з дапамогай [[Вікіпэдыя:Прылады/HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Сураж (неадназначнасьць)}} {{Мястэчка | Назва = Сураж | Назва ў родным склоне = Суражу | Краіны = Расеі | Герб = Surazh COA (Chernigov Governorate) (1782).png | Выява = Часовня-усыпальница Искрицкой 1а.jpg | Апісаньне выявы = Капліца-пахавальня | Першыя згадкі = XV стагодзьдзе | Магдэбурскае права = 4 чэрвеня 1782 | Былыя назвы = Суражычы, Сураж-на-Іпуці, Сураж-Северскі | Плошча = | Колькасьць насельніцтва = 11 709 | Год падліку насельніцтва = 2009 | Шчыльнасьць насельніцтва = | Колькасьць двароў = | Часавы пас = +3 | Летні час = +4 | Тэлефонны код = +7 48330 | Паштовы індэкс = | Аўтамабільны код = 32 | Адміністрацыйная адзінка = Вобласьць | Назва адміністрацыйнай адзінкі = [[Бранская вобласьць|Бранская]] | Адміністрацыйная адзінка2 = Раён | Назва адміністрацыйнай адзінкі2 = [[Сураскі раён (Бранская вобласьць)|Сураскі]] | Шырата_паўшар'е = паўночнае | Шырата_градусаў = 53 | Шырата_хвілінаў = 01 |Шырата сэкундаў = | Даўгата_паўшар'е = усходняе | Даўгата_градусаў = 32 | Даўгата_хвілінаў = 24 |Даўгата сэкундаў = | Commons = Category:Surazh, Russia | Колер = {{Колер|Расея}} }} '''Сураж''' ({{мова-ru|Сура́ж|скарочана}}) — [[места]] ў [[Расея|Расеі]], на рацэ [[Іпуць|Іпуці]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Сураскі раён (Бранская вобласьць)|Сураскага раёну]] [[Бранская вобласьць|Бранскай вобласьці]]. Насельніцтва на 2016 год — 11&nbsp;089 чалавек. Знаходзіцца за 170 км на паўднёвы захад ад [[Бранск]]у. Чыгуначная станцыя на лініі [[Ворша]] — [[Унеча]]. Сураж Северскі — [[места]] [[Старадубскі павет|гістарычнай Старадубшчыны]] (частка [[Смаленскае ваяводзтва|Смаленшчыны]] і [[Северская зямля|Севершчыны]]), на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]. == Гісторыя == === Паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Маскоўскай дзяржавай === Упершыню Сураж упамінаецца ў [[15 стагодзьдзе|ХV ст.]], калі [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Казімер Ягелончык|Казімер]] аддаў Сураж на рацэ Іпуці свайму дзядзьку князю [[Міхал Жыгімонтавіч|Міхалу Жыгімонтавічу]]<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20151222163140/http://arche.bymedia.net/2001-2/katla201.html Беларусы Бранскага краю. Этнічная гісторыя і сучаснасць] // [[ARCHE]], № 2, 2001. (Народны нумар)</ref>. У 1454 годзе ён увайшоў у склад утворанага [[Старадубскае княства|Старадубскага княства]] як удзел князя [[Іван Андрэевіч Мажайскі|Івана Мажайскага]]. У 1500 годзе князь старадубскі [[Сямён Мажайскі]] разам з уладальнікам [[Ноўгарад-Северскае княства|Ноўгарад-Северскага княства]] Шамяцічам перайшлі на бок маскоўскага гаспадара [[Іван ІІІ|Івана ІІІ]]. У 1518 годзе [[Старадубскае княства]] перайшло ў валоданьне [[ВасільІІІ|Васіля ІІІ]] і спыніла сваё існаваньне. У пачатку XVII ст. Сураж вярнуўся ў склад Вялікага Княства Літоўскага, што пацьвердзіла [[Дэвулінскае замірэньне|Дэвулінскае замірэньне 1618 году]]. Ён увайшоў у склад [[Старадубскі павет|Старадубскага павету]] [[Смаленскае ваяводзтва|Смаленскага ваяводзтва]]. У гэты час упамінаецца як сяло ''Суражычы''. З пачаткам [[Вайна 1654-1667 гадоў|вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] у 1654 годзе Сураж захапілі маскоўскія войскі. === Пад уладай Маскоўскай дзяржавы і Расейскай імпэрыі === Згодна з [[Андрусаўскае замірэньне|Андрусаўскім замірэньнем 1667 году]] Сураж апынуўся ў складзе Маскоўскай дзяржавы. У 1781 годзе ён атрымаў статус павятовага места Ноўгарад-Северскага намесьніцтва. У гэты час ён пачынае называцца ''Сураж-на-Іпуці''. 4 чэрвеня 1782 году расейскія ўлады даравалі месту герб «''куст каноплі ў залатым полі, у знак багацьця гэтай расьліны, якой жыхары гандлююць''». У 1797 годзе Сураж увайшоў у склад [[Маларасейская губэрня|Маларасейскай губэрні]], у назьве места прыбралі пазнаку месца знаходжаньня («на-Іпуці»), у 1802 годзе — у склад [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]]. У 1846 годзе тутэйшы шляхціч Р. Есімонтаўскі выдаў кнігу «Апісаньне Сураскага павету Чарнігаўскай губэрні». У гэтай працы лібэральны землеўладальнік шмат піша пра эканамічныя пэрспэктывы роднай старонкі. У этнаграфічным разьдзеле кнігі распавядалася пра мясцовых сялянаў — «[[ліцьвіны|ліцьвінаў]]». 11 траўня 1865 году зьявіўся праект новага гербу Суражу «''ў срэбным полі блакітны шыльд з трыма залатымі манэтамі, па бардзюры восем блакітных кветак ільну''». Аднак, яго так і не зацьвердзілі<ref>{{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў|к}} С. 242.</ref>. На 1870 год у месьце было 318 будынкаў, у тым ліку 3 камяніцы, дзейнічалі царква і 2 малітоўныя дамы, працавалі школа, шпіталь і 42 крамы. На 1897 год — 817 будынкаў, сярод якіх 23 мураваныя, штогод адбываліся 6 кірмашоў, штотыдзень — торг. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, беларусы складалі 67,3% жыхароў Сураскага павету<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=1724 Перепись 1897 года. Суражский уезд], Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей</ref>. === Найноўшы час === 25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Сураж абвяшчаўся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ён увайшоў у склад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]], дзе стаў цэнтрам павету («падраёну») Гомельскага раёну<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}}</ref>. Аднак 16 студзеня Масква адабрала места разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]], дзе ён стаў цэнтрам павету [[Гомельская губэрня|Гомельскай губэрні]] (у 1926—1929 гадох у [[Бранская губэрня|Бранскай губэрні]]). У 1921 годзе Сураскі павет пераназвалі ў [[Клінцоўскі павет|Клінцоўскі]]. У 1929 годзе Сураж стаў цэнтрам раёну [[Заходняя вобласьць|Заходняй вобласьці]] (з 1938 году ў [[Арлоўская вобласьць|Арлоўскай]], з 1944 году ў Бранскай вобласьці). == Насельніцтва == === Дэмаграфія === * '''XIX стагодзьдзе''': 1867 — 4,0 тыс. чал., зь іх гандляроў было 70, мяшчанаў — 3049, сялянаў — 263, шляхты і разначынцаў — 458; 1870 год — 3850 чал., у тым ліку 11 каталікоў і 2743 юдэяў<ref>Krzywicki J. Suraż // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XI/596 596].</ref>; 1897 год — 4006 (1997 муж. і 2009 жан.), зь іх 978 беларусаў (464 муж. і 514 жан.), 559 расейцаў (355 муж. і 204 жан.), 33 украінцы (23 муж. і 10 жан.), 25 палякаў (12 муж. і 13 жан.), 2400 жыдоў (1137 муж. і 1263 жан.)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=1725 Перепись 1897 года. Сураж], Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей</ref> * '''XX стагодзьдзе''': 1939 год — 9,0 тыс. чал.; 1959 год — 8,5 тыс. чал.; 1975 год — 10,3 тыс. чал.; 1991 год — 12,6 тыс. чал.; 1993 год — 12,8 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/Вялікі энцыкляпэдычны слоўнік}}</ref> * '''XXI стагодзьдзе''': 2002 год — 12,0 тыс. чал.; 2008 год — 11,7 тыс. чал.; 2016 год — 11&nbsp;089 чал. === Рэлігія === [[Файл:Kirche der Verkuendung.jpg|міні|160пкс|Царква Зьвеставаньня]] У канцы XX ст. у Суражы збудавалі новую царкву Зьвеставаньня Багародзіцы. == Эканоміка == У Суражы працуюць кардонная фабрыка, швацкая фабрыка «Суражанка», масласыраробчы завод, хлебакамбінат. == Турыстычная інфармацыя == === Славутасьці === * Будынак краязнаўчага музэю (1893) * Будынак пэдагагічнага каледжу * Капліца-пахавальня шляхоцкага роду Іскрыцкіх (1907) === Страчаная спадчына === * Царква Зьвеставаньня Багародзіцы (XIX ст.) * Царква Сьвятой Тройцы (XIX ст.) == Асобы == * [[Рыгор Есімонтаўскі]] (1785—1851) — землеўладальнік, шляхціч, этнограф, які вывучаў беларусаў Старадубшчыны == Глядзіце таксама == * [[Старадубскае княства]] * [[Ліцьвіны Севершчыны]] == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў}} * {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Радзіма майго духу|surazh}} {{Бранская вобласьць}} {{Месты гістарычнай Старадубшчыны}} [[Катэгорыя:Гарады Бранскай вобласьці]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты Сураскага раёну]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, згаданыя ў XV стагодзьдзі]] cv4lsrjy76112t3hlh2jcnk5zx468ga 0 78245 2332334 2194806 2022-08-11T23:52:30Z 83.137.6.58 /* 2008 */ wikitext text/x-wiki {{Палітык}} '''Ёрґ Га́йдэр''' ({{мова-de|Jorg Haider}}, {{Нарадзіўся|26|1|1950}}, [[Бад-Гойзэрн]], [[Верхняя Аўстрыя]] — [[11 кастрычніка]] [[2008]], Ламбіхль, [[Кётмансдорф]], [[Аўстрыя]]) — праварадыкальны аўстрыйскі палітык, нацыяналіст, шматгадовы лідэр [[Аўстрыйская Партыя Свабоды|Аўстрыйскай Партыі Свабоды]], у 2005 годзе — заснавальнік палітычнай партыі «[[Суполка за будучыню Аўстрыі]]», у 1989—1991 і з 1999 да сьмерці ў 2008 — абраны [[ляндэсгаўптман]] Карынтыі. == Паходжаньне == Бацька Гайдэра, просты шавец Роберт Гайдэр, уступіў у НСДАП у 1929 у веку 15 гадоў, і заставаўся дакладным нацызму ў пэрыяд аўстрафашызму, 1934—1938, калі партыя Адольфа Гітлера была афіцыйна забароненая. У 1933 ён зьбег у Нямеччыну і вярнуўся ў Аўстрыю падчас няўдалага нацысцкага путчу ў ліпені 1934. Пасьля арышту і высыланьня ў Нямеччыну Роберт Гайдэр уступіў у Аўстрыйскі легіён СА, адслужыў два гады ў вэрмахце і ізноў вярнуўся ў Аўстрыю пасьля аншлюсу. З 1940 — страявы афіцэр, ваяваў на Ўсходнім і Заходнім франтах, у канцы вайны быў сьпісаны ў запас пасьля раненьняў. Маці, Доротэя Рупп — настаўнік па адукацыі, дачка галоўнага лекара лякарні ў Лінцы, таксама была чальцом НСДАП. Бацькі пажаніліся ў 1945, незадоўга да паразы Нямеччыны, ў той жа год нарадзілася старэйшая дачка Ўрсула (у замужжы Хаўбнер, таксама палітык, намесьнік Гайдэра ў цяперашнім Альянсе за будучыню Аўстрыі). Пасьляваенны працэс дэнацызацыі ў цэлым абышоў сям’ю бокам (некаторы час Доротэе Гайдэр была забароненая праца па спэцыяльнасьці). Сям’я жыла небагата, аднак далёкія сваякі Гайдэраў валодалі маёнткам Беранталь у Карынтыі, выкупленым пры Гітлеру ў італьянскіх габрэяў (відавочна, па прыніжаным кошце). Гайдэр успадкаваў яго ў 1983, сёньня Беранталь ацэньваецца ў 15 мільёнаў даляраў. Аб настроях будучыні палітыка можа сьведчыць такі факт: калі ў дзяцінстве Гайдэр займаўся фэхтаваньнем, ляльку, на якой ён адпрацоўваў удары, ён назваў Сымон Візэнталь. == Адукацыя == Ёрґ Гайдэр скончыў школу ў Бад-Ішлю (Зальцкамэргут) з адзнакаю і ў 1968—1973 атрымаў юрыдычную адукацыю ў Венскім унівэрсытэце, дзе ўваходзіў у нацыяналістычныя студэнцкія аб’яднаньні. У 1970—1974, яшчэ студэнтам, Гайдэр узначаліў моладзевае крыло Аўстрыйскай партыі волі ({{Мова-ням|Freiheitliche Partei Osterreichs|скарочана}}, FPO). Пасьля дзевяці месяцаў абавязковай вайсковай службы добраахвотна адслужыў яшчэ адзін гадавы тэрмін. == Пачатак кар’еры == Адслужыўшы, Гайдэр вярнуўся да партыйнай дзейнасьці і зьдзейсьніў вокамгненную кар’еру, стаўшы ў 1976 сакратаром рэгіянальнага аддзяленьня ў Карынтыі. У веку 29 гадоў ён стаў самым маладым з 183 чальцоў аўстрыйскага фэдэральнага парлямэнта, абіранага па партыйных сьпісам (у тыя часы, АПС зьбірала на выбарах не больш 5-6% галасоў). У пачатку васьмідзесятых Гайдэр, упэўнена крытыкуючы лідэраў АПС за альянсы з сацыял-дэмакратамі, падняўся да ўзроўню кіраўніка рэгіянальнага аддзяленьня. У верасьні 1986 на зьезьдзе АПС Гайдэр быў абраны фэдэральным кіраўніком партыі, апярэдзіўшы віцэ-канцлера Норберта Штэгера. == Палітычная дзейнасьць у Карынтыі == Аж да 1989, на выбарах у Карынтыі дамінавала Сацыял-дэмакратычная партыя Аўстрыі. У 1989 яе дзель на выбарах звалілася ніжэй 50%, і ўлада ў рэгіёне перайшла да часавага зьвязу АПС і Аўстрыйскай народнай партыі. Пры падзеле партфэляў Гайдэр быў абраны губэрнатарам Карынтыі. Аднак у 1991 яму прыйшлося падаць у адстаўку ў сувязі з заявай аб тым, што «у Трэцім райху была годная палітыка працаўладкаваньня, то, чаго няздольны нарадзіць цяперашні ўрад у Вене». Альянс АПС-АНП разваліўся, і Гайдэр змог вярнуцца на губэрнатарскі пост толькі ў 1999, калі яго партыя дасягнула 42% на рэгіянальных выбарах. == Палітычная дзейнасьць у Аўстрыйскай партыі волі == Пад кіраўніцтвам Гайдэра АПС заняла вельмі правы сэктар палітычнага жыцьця, абвяшчаючы такія нацыяналістычныя каштоўнасьці, як спыненьне іміграцыі і адмова ад уступа ў Эўрапейскі зьвяз. Новая лінія набыла масавую падтрымку, і дзель АПС на фэдэральных выбарах вырасла з 5% у 1986 да 27% у 1999. Гайдэр здолеў зламаць унутраныя супярэчнасьці ў партыі, стаўшы аднаасобным лідэрам некалі раздробненага руху. Ён прыцягнуў на свой бок і прыхільнікаў забароненай нацысцкай партыі, і лібэральны пратэсны электарат, раней які галасаваў за сацыял-дэмакратаў і АНП. У гэтыя гады ў грамадзтве вырасла абурэньне застоем з прычыны так званай прапарцыйнай сыстэмы прызначэньняў (ім. Proporz), пры якой прызнаныя палітычныя меншасьці мелі права на месца ў выканаўчай уладзе, а пасады сярэдняга ўзроўню замацоўваліся за іх прадстаўнікамі на дзесяцігодзьдзі. Усе незадаволеныя «вялікай кааліцыяй» АНП і СДПА зьбіраліся пад крылом партыі Гайдэра. == Кааліцыя 2000 году і міжнародны байкот == Эўрапейскія палітыкі і прэса лічылі Гайдэра папулістам-выскачкай, нявартым вынахаду ў вялікую палітыку, а яго погляды — несумяшчальнымі з прынцыпамі прылады Эўразьвязу. Таму, калі лідэр АНП Вольфганг Шюссэль і Гайдэр абвясьцілі аб сваім зьвязе ў 2000 годзе, Аўстрыя імгненна стала ізгоем усярэдзіне Эўропы. 14 краін ЕС рэзка скарацілі супрацоўніцтва з Аўстрыяй. З іх пункта гледжаньня, адбылося недапушчальнае — у Эўропе паваліўся сакрэтны санітарны кардон, не дапускалы ў вялікую палітыку радыкальных нацыяналістаў. Ізаляцыя Аўстрыі не прынесла карысьці ні ёй, ні супернікам Гайдэра. У тым жа 2000 годзе байкот быў зьняты, а сам Гайдэр склаў з сябе фармальны тытул лідэра АНП у карысьць Сюзанны Рысс-Пассэр (пры гэтым застаючыся рэальным лідэрам партыі). == Раскол 2002—2005 гадоў == У верасьні 2002, на нарадзе ў Кніттенфельдзе, апазыцыйныя чальцы АПС зьдзейсьнілі нутрапартыйны пераварот. Рысс-Пассэр, якая не прысутнічала на нарадзе, міністар фінансаў Грассэр і разьдзел парлямэнцкай фракцыі АНП Вестэнгалер падалі ў адстаўку — і з партыйных, і з дзяржаўных пастоў. Парлямэнцкі крызіс запатрабаваў пазачарговых фэдэральных выбараў у лістападзе 2002. На гэтых выбарах АНП Шюссэля разграміла АПС, перавабіўшы больш паловы гайдэраўскага электарату (дзель АПС скарацілася з 27 да 10%). Спроба Гайдэра ізноў стаць лідэрам партыі правалілася, і з тых часоў АПС ужо ніколі не вярнулася на ўзровень папулярнасьці дзевяностых гадоў. Аднак на рэгіянальных выбарах у Карынтыі яна застаецца моцнай па гэты дзень (2004 — 42%). Правалы ўзмацнілі закісаньне ўсярэдзіне АПС, і ў 2005 Гайдэр, Урсула Гаўбнер, віцэ-канцлер Губерт Горбач і іх прыхільнікі вышлі з АНП, утварыўшы новую партыю — Альянс за будучыню Аўстрыі (ім. Bundnis Zukunft Osterreich, BZO). Застаючыся ў кааліцыі з Аўстрыйскай народнай партыяй, Альянс стаў непрымірымым ворагам АПС. Абедзве партыі ў выніку разгубілі галасы, і на фэдэральных выбарах 2006 году новая партыя Гайдэра ледзь пераваліла за 4-адсоткавы парог. Палітычная праграма Альянсу грунтуецца на патрабаваньнях кансэрвацыі «старой Еўропы» (адмова ад роўных праў для новых краін-чальцоў ЕС), абмежаваньні іміграцыі, падтрымку мясцовай сельскай гаспадаркі (аж да нацыяналізацыі), уводзіны плоскай шкалы падаходнага падатку і падатку на валютныя сьпекуляцыі. == 2008 == Правыя, Партыя волі (Аўстрыя) і Альянс за будучыню Аўстрыі — набралі разам 29% галасоў. Прадстаўнікі правых партый складуць траціну парламента Аўстрыі. Пасьля сьмерці Йорґа Гайдэра яго пераемнікам на пасту лідэра Альянсу стаў Штэфан Петцнер. 22 кастрычніка 2008 году Петцнер зрабіў заяву, якая магла быць вытлумачана ў тым сэнсе, што ён быў палюбоўнікам Гайдэра, і што жонка Гайдэра, Клаўдыя, ведала аб іх інтымных адносінах. Неўзабаве пасьля гэтага, Петцнер быў адхілены ад кіраўніцтва партыяй, фактычным лідарам якой ён быў на працягу тыдня. == Згуба == Паводле паведамленьняў аўстрыйскіх СМІ, Гайдэр ехаў на дзень народзінаў маці ў стане ап’яненьня — ў яго крыві было выяўлена ўтрыманьне 1.8‰ алькаголю. Адпяваньне адбылося ў галоўным саборы Клягенфурта. Прысутнічалі, ўдава Клаўдыя і дочкі: Ульрыке і Карнелія, родныя і блізкія Гайдэра. Акрамя таго, фэдэральны канцлер Альфрэд Гузенбауэр, віцэ-канцлер, міністар фінансаў Вільгельм Мольтэрэр, экс-канцлер Вольфганг Шюссэль і інш. вядомыя палітыкі Аўстрыі. Ўсяго ў жалобнай цырымоніі прынялі ўдзел каля 25 тысяч чалавек. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Парады артыкулу|няма крыніцаў|пераклад}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Гайдэр, Ёрг}} [[Катэгорыя:Аўстрыйскія палітыкі]] [[Катэгорыя:Загінулі ў аўтамабільных катастрофах]] eoh6bc6umgen75l6hvccciat87hg3ar 2332335 2332334 2022-08-11T23:53:12Z 83.137.6.58 /* Згуба */ wikitext text/x-wiki {{Палітык}} '''Ёрґ Га́йдэр''' ({{мова-de|Jorg Haider}}, {{Нарадзіўся|26|1|1950}}, [[Бад-Гойзэрн]], [[Верхняя Аўстрыя]] — [[11 кастрычніка]] [[2008]], Ламбіхль, [[Кётмансдорф]], [[Аўстрыя]]) — праварадыкальны аўстрыйскі палітык, нацыяналіст, шматгадовы лідэр [[Аўстрыйская Партыя Свабоды|Аўстрыйскай Партыі Свабоды]], у 2005 годзе — заснавальнік палітычнай партыі «[[Суполка за будучыню Аўстрыі]]», у 1989—1991 і з 1999 да сьмерці ў 2008 — абраны [[ляндэсгаўптман]] Карынтыі. == Паходжаньне == Бацька Гайдэра, просты шавец Роберт Гайдэр, уступіў у НСДАП у 1929 у веку 15 гадоў, і заставаўся дакладным нацызму ў пэрыяд аўстрафашызму, 1934—1938, калі партыя Адольфа Гітлера была афіцыйна забароненая. У 1933 ён зьбег у Нямеччыну і вярнуўся ў Аўстрыю падчас няўдалага нацысцкага путчу ў ліпені 1934. Пасьля арышту і высыланьня ў Нямеччыну Роберт Гайдэр уступіў у Аўстрыйскі легіён СА, адслужыў два гады ў вэрмахце і ізноў вярнуўся ў Аўстрыю пасьля аншлюсу. З 1940 — страявы афіцэр, ваяваў на Ўсходнім і Заходнім франтах, у канцы вайны быў сьпісаны ў запас пасьля раненьняў. Маці, Доротэя Рупп — настаўнік па адукацыі, дачка галоўнага лекара лякарні ў Лінцы, таксама была чальцом НСДАП. Бацькі пажаніліся ў 1945, незадоўга да паразы Нямеччыны, ў той жа год нарадзілася старэйшая дачка Ўрсула (у замужжы Хаўбнер, таксама палітык, намесьнік Гайдэра ў цяперашнім Альянсе за будучыню Аўстрыі). Пасьляваенны працэс дэнацызацыі ў цэлым абышоў сям’ю бокам (некаторы час Доротэе Гайдэр была забароненая праца па спэцыяльнасьці). Сям’я жыла небагата, аднак далёкія сваякі Гайдэраў валодалі маёнткам Беранталь у Карынтыі, выкупленым пры Гітлеру ў італьянскіх габрэяў (відавочна, па прыніжаным кошце). Гайдэр успадкаваў яго ў 1983, сёньня Беранталь ацэньваецца ў 15 мільёнаў даляраў. Аб настроях будучыні палітыка можа сьведчыць такі факт: калі ў дзяцінстве Гайдэр займаўся фэхтаваньнем, ляльку, на якой ён адпрацоўваў удары, ён назваў Сымон Візэнталь. == Адукацыя == Ёрґ Гайдэр скончыў школу ў Бад-Ішлю (Зальцкамэргут) з адзнакаю і ў 1968—1973 атрымаў юрыдычную адукацыю ў Венскім унівэрсытэце, дзе ўваходзіў у нацыяналістычныя студэнцкія аб’яднаньні. У 1970—1974, яшчэ студэнтам, Гайдэр узначаліў моладзевае крыло Аўстрыйскай партыі волі ({{Мова-ням|Freiheitliche Partei Osterreichs|скарочана}}, FPO). Пасьля дзевяці месяцаў абавязковай вайсковай службы добраахвотна адслужыў яшчэ адзін гадавы тэрмін. == Пачатак кар’еры == Адслужыўшы, Гайдэр вярнуўся да партыйнай дзейнасьці і зьдзейсьніў вокамгненную кар’еру, стаўшы ў 1976 сакратаром рэгіянальнага аддзяленьня ў Карынтыі. У веку 29 гадоў ён стаў самым маладым з 183 чальцоў аўстрыйскага фэдэральнага парлямэнта, абіранага па партыйных сьпісам (у тыя часы, АПС зьбірала на выбарах не больш 5-6% галасоў). У пачатку васьмідзесятых Гайдэр, упэўнена крытыкуючы лідэраў АПС за альянсы з сацыял-дэмакратамі, падняўся да ўзроўню кіраўніка рэгіянальнага аддзяленьня. У верасьні 1986 на зьезьдзе АПС Гайдэр быў абраны фэдэральным кіраўніком партыі, апярэдзіўшы віцэ-канцлера Норберта Штэгера. == Палітычная дзейнасьць у Карынтыі == Аж да 1989, на выбарах у Карынтыі дамінавала Сацыял-дэмакратычная партыя Аўстрыі. У 1989 яе дзель на выбарах звалілася ніжэй 50%, і ўлада ў рэгіёне перайшла да часавага зьвязу АПС і Аўстрыйскай народнай партыі. Пры падзеле партфэляў Гайдэр быў абраны губэрнатарам Карынтыі. Аднак у 1991 яму прыйшлося падаць у адстаўку ў сувязі з заявай аб тым, што «у Трэцім райху была годная палітыка працаўладкаваньня, то, чаго няздольны нарадзіць цяперашні ўрад у Вене». Альянс АПС-АНП разваліўся, і Гайдэр змог вярнуцца на губэрнатарскі пост толькі ў 1999, калі яго партыя дасягнула 42% на рэгіянальных выбарах. == Палітычная дзейнасьць у Аўстрыйскай партыі волі == Пад кіраўніцтвам Гайдэра АПС заняла вельмі правы сэктар палітычнага жыцьця, абвяшчаючы такія нацыяналістычныя каштоўнасьці, як спыненьне іміграцыі і адмова ад уступа ў Эўрапейскі зьвяз. Новая лінія набыла масавую падтрымку, і дзель АПС на фэдэральных выбарах вырасла з 5% у 1986 да 27% у 1999. Гайдэр здолеў зламаць унутраныя супярэчнасьці ў партыі, стаўшы аднаасобным лідэрам некалі раздробненага руху. Ён прыцягнуў на свой бок і прыхільнікаў забароненай нацысцкай партыі, і лібэральны пратэсны электарат, раней які галасаваў за сацыял-дэмакратаў і АНП. У гэтыя гады ў грамадзтве вырасла абурэньне застоем з прычыны так званай прапарцыйнай сыстэмы прызначэньняў (ім. Proporz), пры якой прызнаныя палітычныя меншасьці мелі права на месца ў выканаўчай уладзе, а пасады сярэдняга ўзроўню замацоўваліся за іх прадстаўнікамі на дзесяцігодзьдзі. Усе незадаволеныя «вялікай кааліцыяй» АНП і СДПА зьбіраліся пад крылом партыі Гайдэра. == Кааліцыя 2000 году і міжнародны байкот == Эўрапейскія палітыкі і прэса лічылі Гайдэра папулістам-выскачкай, нявартым вынахаду ў вялікую палітыку, а яго погляды — несумяшчальнымі з прынцыпамі прылады Эўразьвязу. Таму, калі лідэр АНП Вольфганг Шюссэль і Гайдэр абвясьцілі аб сваім зьвязе ў 2000 годзе, Аўстрыя імгненна стала ізгоем усярэдзіне Эўропы. 14 краін ЕС рэзка скарацілі супрацоўніцтва з Аўстрыяй. З іх пункта гледжаньня, адбылося недапушчальнае — у Эўропе паваліўся сакрэтны санітарны кардон, не дапускалы ў вялікую палітыку радыкальных нацыяналістаў. Ізаляцыя Аўстрыі не прынесла карысьці ні ёй, ні супернікам Гайдэра. У тым жа 2000 годзе байкот быў зьняты, а сам Гайдэр склаў з сябе фармальны тытул лідэра АНП у карысьць Сюзанны Рысс-Пассэр (пры гэтым застаючыся рэальным лідэрам партыі). == Раскол 2002—2005 гадоў == У верасьні 2002, на нарадзе ў Кніттенфельдзе, апазыцыйныя чальцы АПС зьдзейсьнілі нутрапартыйны пераварот. Рысс-Пассэр, якая не прысутнічала на нарадзе, міністар фінансаў Грассэр і разьдзел парлямэнцкай фракцыі АНП Вестэнгалер падалі ў адстаўку — і з партыйных, і з дзяржаўных пастоў. Парлямэнцкі крызіс запатрабаваў пазачарговых фэдэральных выбараў у лістападзе 2002. На гэтых выбарах АНП Шюссэля разграміла АПС, перавабіўшы больш паловы гайдэраўскага электарату (дзель АПС скарацілася з 27 да 10%). Спроба Гайдэра ізноў стаць лідэрам партыі правалілася, і з тых часоў АПС ужо ніколі не вярнулася на ўзровень папулярнасьці дзевяностых гадоў. Аднак на рэгіянальных выбарах у Карынтыі яна застаецца моцнай па гэты дзень (2004 — 42%). Правалы ўзмацнілі закісаньне ўсярэдзіне АПС, і ў 2005 Гайдэр, Урсула Гаўбнер, віцэ-канцлер Губерт Горбач і іх прыхільнікі вышлі з АНП, утварыўшы новую партыю — Альянс за будучыню Аўстрыі (ім. Bundnis Zukunft Osterreich, BZO). Застаючыся ў кааліцыі з Аўстрыйскай народнай партыяй, Альянс стаў непрымірымым ворагам АПС. Абедзве партыі ў выніку разгубілі галасы, і на фэдэральных выбарах 2006 году новая партыя Гайдэра ледзь пераваліла за 4-адсоткавы парог. Палітычная праграма Альянсу грунтуецца на патрабаваньнях кансэрвацыі «старой Еўропы» (адмова ад роўных праў для новых краін-чальцоў ЕС), абмежаваньні іміграцыі, падтрымку мясцовай сельскай гаспадаркі (аж да нацыяналізацыі), уводзіны плоскай шкалы падаходнага падатку і падатку на валютныя сьпекуляцыі. == 2008 == Правыя, Партыя волі (Аўстрыя) і Альянс за будучыню Аўстрыі — набралі разам 29% галасоў. Прадстаўнікі правых партый складуць траціну парламента Аўстрыі. Пасьля сьмерці Йорґа Гайдэра яго пераемнікам на пасту лідэра Альянсу стаў Штэфан Петцнер. 22 кастрычніка 2008 году Петцнер зрабіў заяву, якая магла быць вытлумачана ў тым сэнсе, што ён быў палюбоўнікам Гайдэра, і што жонка Гайдэра, Клаўдыя, ведала аб іх інтымных адносінах. Неўзабаве пасьля гэтага, Петцнер быў адхілены ад кіраўніцтва партыяй, фактычным лідарам якой ён быў на працягу тыдня. == Згуба == Паводле паведамленьняў аўстрыйскіх мэдыя, Гайдэр ехаў на дзень народзінаў маці ў стане ап’яненьня — ў яго крыві было выяўлена ўтрыманьне 1.8‰ алькаголю. Адпяваньне адбылося ў галоўным саборы Клягенфурта. Прысутнічалі, ўдава Клаўдыя і дочкі: Ульрыке і Карнелія, родныя і блізкія Гайдэра. Акрамя таго, фэдэральны канцлер Альфрэд Гузенбауэр, віцэ-канцлер, міністар фінансаў Вільгельм Мольтэрэр, экс-канцлер Вольфганг Шюссэль і інш. вядомыя палітыкі Аўстрыі. Ўсяго ў жалобнай цырымоніі прынялі ўдзел каля 25 тысяч чалавек. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Парады артыкулу|няма крыніцаў|пераклад}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Гайдэр, Ёрг}} [[Катэгорыя:Аўстрыйскія палітыкі]] [[Катэгорыя:Загінулі ў аўтамабільных катастрофах]] 9e3qn3jk5iy55q53fq2ky4bwvh6yji7 2332352 2332335 2022-08-12T09:32:14Z Taravyvan Adijene 1924 артаграфія, пунктуацыя wikitext text/x-wiki {{Палітык}} '''Ёрґ Га́йдэр''' ({{мова-de|Jorg Haider}}, {{Нарадзіўся|26|1|1950}}, [[Бад-Гойзэрн]], [[Верхняя Аўстрыя]] — [[11 кастрычніка]] [[2008]], Ламбіхль, [[Кётмансдорф]], [[Аўстрыя]]) — праварадыкальны аўстрыйскі палітык, нацыяналіст, шматгадовы лідэр [[Аўстрыйская Партыя Свабоды|Аўстрыйскай Партыі Свабоды]], у 2005 годзе — заснавальнік палітычнай партыі «[[Суполка за будучыню Аўстрыі]]», у 1989—1991 і з 1999 да сьмерці ў 2008 — абраны [[ляндэсгаўптман]] Карынтыі. == Паходжаньне == Бацька Гайдэра, просты шавец Роберт Гайдэр, уступіў у НСДАП у 1929 у веку 15 гадоў, і заставаўся дакладным нацызму ў пэрыяд аўстрафашызму, 1934—1938, калі партыя Адольфа Гітлера была афіцыйна забароненая. У 1933 ён зьбег у Нямеччыну і вярнуўся ў Аўстрыю падчас няўдалага нацысцкага путчу ў ліпені 1934. Пасьля арышту і высыланьня ў Нямеччыну Роберт Гайдэр уступіў у Аўстрыйскі легіён СА, адслужыў два гады ў вэрмахце і ізноў вярнуўся ў Аўстрыю пасьля аншлюсу. З 1940 — страявы афіцэр, ваяваў на Ўсходнім і Заходнім франтах, у канцы вайны быў сьпісаны ў запас пасьля раненьняў. Маці, Доротэя Рупп — настаўнік па адукацыі, дачка галоўнага лекара лякарні ў Лінцы, таксама была чальцом НСДАП. Бацькі пажаніліся ў 1945, незадоўга да паразы Нямеччыны, ў той жа год нарадзілася старэйшая дачка Ўрсула (у замужжы Хаўбнер, таксама палітык, намесьнік Гайдэра ў цяперашнім Альянсе за будучыню Аўстрыі). Пасьляваенны працэс дэнацызацыі ў цэлым абышоў сям’ю бокам (некаторы час Доротэе Гайдэр была забароненая праца па спэцыяльнасьці). Сям’я жыла небагата, аднак далёкія сваякі Гайдэраў валодалі маёнткам Беранталь у Карынтыі, выкупленым пры Гітлеру ў італьянскіх габрэяў (відавочна, па прыніжаным кошце). Гайдэр успадкаваў яго ў 1983, сёньня Беранталь ацэньваецца ў 15 мільёнаў даляраў. Аб настроях будучыні палітыка можа сьведчыць такі факт: калі ў дзяцінстве Гайдэр займаўся фэхтаваньнем, ляльку, на якой ён адпрацоўваў удары, ён назваў Сымон Візэнталь. == Адукацыя == Ёрґ Гайдэр скончыў школу ў Бад-Ішлю (Зальцкамэргут) з адзнакаю і ў 1968—1973 атрымаў юрыдычную адукацыю ў Венскім унівэрсытэце, дзе ўваходзіў у нацыяналістычныя студэнцкія аб’яднаньні. У 1970—1974, яшчэ студэнтам, Гайдэр узначаліў моладзевае крыло Аўстрыйскай партыі волі ({{Мова-ням|Freiheitliche Partei Osterreichs|скарочана}}, FPO). Пасьля дзевяці месяцаў абавязковай вайсковай службы добраахвотна адслужыў яшчэ адзін гадавы тэрмін. == Пачатак кар’еры == Адслужыўшы, Гайдэр вярнуўся да партыйнай дзейнасьці і зьдзейсьніў вокамгненную кар’еру, стаўшы ў 1976 сакратаром рэгіянальнага аддзяленьня ў Карынтыі. У веку 29 гадоў ён стаў самым маладым з 183 чальцоў аўстрыйскага фэдэральнага парлямэнта, абіранага па партыйных сьпісам (у тыя часы, АПС зьбірала на выбарах не больш 5-6% галасоў). У пачатку васьмідзесятых Гайдэр, упэўнена крытыкуючы лідэраў АПС за альянсы з сацыял-дэмакратамі, падняўся да ўзроўню кіраўніка рэгіянальнага аддзяленьня. У верасьні 1986 на зьезьдзе АПС Гайдэр быў абраны фэдэральным кіраўніком партыі, апярэдзіўшы віцэ-канцлера Норбэрта Штэгера. == Палітычная дзейнасьць у Карынтыі == Аж да 1989, на выбарах у Карынтыі дамінавала Сацыял-дэмакратычная партыя Аўстрыі. У 1989 яе дзель на выбарах звалілася ніжэй 50%, і ўлада ў рэгіёне перайшла да часавага зьвязу АПС і Аўстрыйскай народнай партыі. Пры падзеле партфэляў Гайдэр быў абраны губэрнатарам Карынтыі. Аднак у 1991 яму прыйшлося падаць у адстаўку ў сувязі з заявай аб тым, што «у Трэцім райху была годная палітыка працаўладкаваньня, то, чаго няздольны нарадзіць цяперашні ўрад у Вене». Альянс АПС-АНП разваліўся, і Гайдэр змог вярнуцца на губэрнатарскі пост толькі ў 1999, калі яго партыя дасягнула 42% на рэгіянальных выбарах. == Палітычная дзейнасьць у Аўстрыйскай партыі волі == Пад кіраўніцтвам Гайдэра АПС заняла вельмі правы сэктар палітычнага жыцьця, абвяшчаючы такія нацыяналістычныя каштоўнасьці, як спыненьне іміграцыі і адмова ад уступа ў Эўрапейскі зьвяз. Новая лінія набыла масавую падтрымку, і дзель АПС на фэдэральных выбарах вырасла з 5% у 1986 да 27% у 1999. Гайдэр здолеў зламаць унутраныя супярэчнасьці ў партыі, стаўшы аднаасобным лідэрам некалі раздробненага руху. Ён прыцягнуў на свой бок і прыхільнікаў забароненай нацысцкай партыі, і лібэральны пратэсны электарат, раней які галасаваў за сацыял-дэмакратаў і АНП. У гэтыя гады ў грамадзтве вырасла абурэньне застоем з прычыны так званай прапарцыйнай сыстэмы прызначэньняў (ім. Proporz), пры якой прызнаныя палітычныя меншасьці мелі права на месца ў выканаўчай уладзе, а пасады сярэдняга ўзроўню замацоўваліся за іх прадстаўнікамі на дзесяцігодзьдзі. Усе незадаволеныя «вялікай кааліцыяй» АНП і СДПА зьбіраліся пад крылом партыі Гайдэра. == Кааліцыя 2000 году і міжнародны байкот == Эўрапейскія палітыкі і прэса лічылі Гайдэра папулістам-выскачкай, нявартым вынахаду ў вялікую палітыку, а яго погляды — несумяшчальнымі з прынцыпамі прылады Эўразьвязу. Таму, калі лідэр АНП Вольфганг Шюссэль і Гайдэр абвясьцілі аб сваім зьвязе ў 2000 годзе, Аўстрыя імгненна стала ізгоем усярэдзіне Эўропы. 14 краін ЕС рэзка скарацілі супрацоўніцтва з Аўстрыяй. З іх пункта гледжаньня, адбылося недапушчальнае — у Эўропе паваліўся сакрэтны санітарны кардон, не дапускалы ў вялікую палітыку радыкальных нацыяналістаў. Ізаляцыя Аўстрыі не прынесла карысьці ні ёй, ні супернікам Гайдэра. У тым жа 2000 годзе байкот быў зьняты, а сам Гайдэр склаў з сябе фармальны тытул лідэра АНП у карысьць Сюзанны Рысс-Пассэр (пры гэтым застаючыся рэальным лідэрам партыі). == Раскол 2002—2005 гадоў == У верасьні 2002, на нарадзе ў Кніттенфельдзе, апазыцыйныя чальцы АПС зьдзейсьнілі нутрапартыйны пераварот. Рысс-Пассэр, якая не прысутнічала на нарадзе, міністар фінансаў Грассэр і разьдзел парлямэнцкай фракцыі АНП Вестэнгалер падалі ў адстаўку — і з партыйных, і з дзяржаўных пастоў. Парлямэнцкі крызіс запатрабаваў пазачарговых фэдэральных выбараў у лістападзе 2002. На гэтых выбарах АНП Шюссэля разграміла АПС, перавабіўшы больш паловы гайдэраўскага электарату (дзель АПС скарацілася з 27 да 10%). Спроба Гайдэра ізноў стаць лідэрам партыі правалілася, і з тых часоў АПС ужо ніколі не вярнулася на ўзровень папулярнасьці дзевяностых гадоў. Аднак на рэгіянальных выбарах у Карынтыі яна застаецца моцнай па гэты дзень (2004 — 42%). Правалы ўзмацнілі закісаньне ўсярэдзіне АПС, і ў 2005 Гайдэр, Урсула Гаўбнер, віцэ-канцлер Губерт Горбач і іх прыхільнікі вышлі з АНП, утварыўшы новую партыю — Альянс за будучыню Аўстрыі (ім. Bundnis Zukunft Osterreich, BZO). Застаючыся ў кааліцыі з Аўстрыйскай народнай партыяй, Альянс стаў непрымірымым ворагам АПС. Абедзве партыі ў выніку разгубілі галасы, і на фэдэральных выбарах 2006 году новая партыя Гайдэра ледзь пераваліла за 4-адсоткавы парог. Палітычная праграма Альянсу грунтуецца на патрабаваньнях кансэрвацыі «старой Еўропы» (адмова ад роўных праў для новых краін-чальцоў ЕС), абмежаваньні іміграцыі, падтрымку мясцовай сельскай гаспадаркі (аж да нацыяналізацыі), уводзіны плоскай шкалы падаходнага падатку і падатку на валютныя сьпекуляцыі. == 2008 == Правыя, Партыя волі (Аўстрыя) і Альянс за будучыню Аўстрыі — набралі разам 29% галасоў. Прадстаўнікі правых партый складуць траціну парламента Аўстрыі. Пасьля сьмерці Ёрґа Гайдэра яго пераемнікам на пасту лідэра Альянсу стаў Штэфан Пэтцнэр. 22 кастрычніка 2008 году Пэтцнэр зрабіў заяву, якая магла быць вытлумачана ў тым сэнсе, што ён быў палюбоўнікам Гайдэра, і што жонка Гайдэра, Клаўдыя, ведала аб іх інтымных адносінах. Неўзабаве пасьля гэтага Пэтцнэр быў адхілены ад кіраўніцтва партыяй, фактычным лідарам якой ён быў на працягу тыдня. == Згуба == Паводле паведамленьняў аўстрыйскіх мэдыя, Гайдэр ехаў на дзень народзінаў маці ў стане ап’яненьня — ў яго крыві было выяўлена ўтрыманьне 1.8‰ алькаголю. Адпяваньне адбылося ў галоўным саборы Клягенфурта. Прысутнічалі, ўдава Клаўдыя і дочкі: Ульрыке і Карнелія, родныя і блізкія Гайдэра. Акрамя таго, фэдэральны канцлер Альфрэд Гузенбауэр, віцэ-канцлер, міністар фінансаў Вільгельм Мольтэрэр, экс-канцлер Вольфганг Шюссэль і інш. вядомыя палітыкі Аўстрыі. Ўсяго ў жалобнай цырымоніі прынялі ўдзел каля 25 тысяч чалавек. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Парады артыкулу|няма крыніцаў|пераклад}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Гайдэр, Ёрг}} [[Катэгорыя:Аўстрыйскія палітыкі]] [[Катэгорыя:Загінулі ў аўтамабільных катастрофах]] smhzihrmvflhyt9ra73zzpugnocbgx7 0 90837 2332365 1558811 2022-08-12T10:19:24Z Amherst99 6310 wikitext text/x-wiki '''Адзінавер’е''' ({{Мова-ru|единоверие}}) — кірунак у [[Стараабрадніцтва|стараабрадніцтве]], пасьлядоўнікі якога захоўваюць адміністрацыйную сувязь з [[Расейская праваслаўная царква|Расейскай Праваслаўнай Царквой]], але выкарыстоўваюць у багаслужэньні дарэформенны абрад. Пачатак гэтай зьяве быў пакладзены ў [[1800]] годзе для стараабраднікаў, якія пагадзіліся ўвайсьці ў падпарадкаваньне Сыноду, захаваўшы стары абрад. Пераход у адзінаверніцтва вельмі стымуляваўся расейскім урадам, які ствараў для адзінавернікаў шматлікія прэфэрэнцыі. [[Катэгорыя:Праваслаўе]] [[Катэгорыя:Стараабрадніцтва]] spl5nti07h4d5k96h4rkc11ui7xz3nt 4 91685 2332347 2332276 2022-08-12T08:36:01Z DymitrBot 56484 робат: абнаўленьне зьвестак wikitext text/x-wiki <noinclude>{{/Уступ|12.08.2022 08:36 UTC|38.38|38.40|+0.02 }}</noinclude> # [[Мэркурый]] (<span style="color: #909090;">28 сымб. → </span>39 сымб.) # [[Плаваньне]] (<span style="color: #909090;">570 сымб. → </span>798 сымб.) # [[Гандаль]] (<span style="color: #909090;">1673 сымб. → </span>2342 сымб.) # [[Кругазварот вады]] (<span style="color: #909090;">1777 сымб. → </span>2488 сымб.) # [[Ліпіды]] (<span style="color: #909090;">2506 сымб. → </span>3508 сымб.) # [[Плязма]] (<span style="color: #909090;">2516 сымб. → </span>3522 сымб.) # [[Вадкасьць]] (<span style="color: #909090;">2544 сымб. → </span>3562 сымб.) # [[Політэізм]] (<span style="color: #909090;">2563 сымб. → </span>3588 сымб.) # [[Дыялектыка]] (<span style="color: #909090;">2564 сымб. → </span>3590 сымб.) # [[Дыхальная сыстэма]] (<span style="color: #909090;">2569 сымб. → </span>3597 сымб.) # [[Электрычны ток]] (<span style="color: #909090;">2579 сымб. → </span>3611 сымб.) # [[Жыцьцё]] (<span style="color: #909090;">2584 сымб. → </span>3618 сымб.) # [[Пераклад]] (<span style="color: #909090;">2588 сымб. → </span>3623 сымб.) # [[Любоў]] (<span style="color: #909090;">2591 сымб. → </span>3627 сымб.) # [[Гармоны]] (<span style="color: #909090;">2601 сымб. → </span>3641 сымб.) # [[Кансэрватызм]] (<span style="color: #909090;">2613 сымб. → </span>3658 сымб.) # [[Прамысловая вытворчасьць]] (<span style="color: #909090;">2614 сымб. → </span>3660 сымб.) # [[Рухавік унутранага згараньня]] (<span style="color: #909090;">2617 сымб. → </span>3664 сымб.) # [[Вецер]] (<span style="color: #909090;">2622 сымб. → </span>3671 сымб.) # [[Соль]] (<span style="color: #909090;">2633 сымб. → </span>3686 сымб.) # [[Хуткасьць сьвятла]] (<span style="color: #909090;">2646 сымб. → </span>3704 сымб.) # [[Вугляводы]] (<span style="color: #909090;">2651 сымб. → </span>3711 сымб.) # [[Застуда]] (<span style="color: #909090;">2661 сымб. → </span>3725 сымб.) # [[Хвароба]] (<span style="color: #909090;">2661 сымб. → </span>3725 сымб.) # [[Хуткасьць]] (<span style="color: #909090;">2675 сымб. → </span>3745 сымб.) # [[Клімат]] (<span style="color: #909090;">2680 сымб. → </span>3752 сымб.) # [[Адзеньне]] (<span style="color: #909090;">2684 сымб. → </span>3758 сымб.) # [[Веды]] (<span style="color: #909090;">2687 сымб. → </span>3762 сымб.) # [[Сьпірт]] (<span style="color: #909090;">2690 сымб. → </span>3766 сымб.) # [[Сусьвет]] (<span style="color: #909090;">2700 сымб. → </span>3780 сымб.) # [[Азартная гульня]] (<span style="color: #909090;">2715 сымб. → </span>3801 сымб.) # [[Дрэва]] (<span style="color: #909090;">2728 сымб. → </span>3819 сымб.) # [[Каліграфія]] (<span style="color: #909090;">2731 сымб. → </span>3823 сымб.) # [[Фільм]] (<span style="color: #909090;">2742 сымб. → </span>3839 сымб.) # [[Тэатар]] (<span style="color: #909090;">2749 сымб. → </span>3849 сымб.) # [[Сэрца]] (<span style="color: #909090;">2759 сымб. → </span>3863 сымб.) # [[Слабое ўзаемадзеяньне]] (<span style="color: #909090;">2760 сымб. → </span>3864 сымб.) # [[Гук]] (<span style="color: #909090;">2761 сымб. → </span>3865 сымб.) # [[Страўнікава-кішачны тракт]] (<span style="color: #909090;">2762 сымб. → </span>3867 сымб.) # [[Сок]] (<span style="color: #909090;">2775 сымб. → </span>3885 сымб.) # [[Мір]] (<span style="color: #909090;">2801 сымб. → </span>3921 сымб.) # [[Электроніка]] (<span style="color: #909090;">2806 сымб. → </span>3928 сымб.) # [[Літар]] (<span style="color: #909090;">2808 сымб. → </span>3931 сымб.) # [[Піраміда (архітэктура)]] (<span style="color: #909090;">2814 сымб. → </span>3940 сымб.) # [[Кут]] (<span style="color: #909090;">2815 сымб. → </span>3941 сымб.) # [[Гіндустані]] (<span style="color: #909090;">2822 сымб. → </span>3951 сымб.) # [[Горная парода]] (<span style="color: #909090;">2824 сымб. → </span>3954 сымб.) # [[Фотасынтэз]] (<span style="color: #909090;">2826 сымб. → </span>3956 сымб.) # [[Сьвятло]] (<span style="color: #909090;">2847 сымб. → </span>3986 сымб.) # [[Граматыка]] (<span style="color: #909090;">2865 сымб. → </span>4011 сымб.) # [[Кампутар]] (<span style="color: #909090;">2865 сымб. → </span>4011 сымб.) # [[Стаматалёгія]] (<span style="color: #909090;">2882 сымб. → </span>4035 сымб.) # [[Свабода волі]] (<span style="color: #909090;">2890 сымб. → </span>4046 сымб.) # [[Конь свойскі]] (<span style="color: #909090;">2895 сымб. → </span>4053 сымб.) # [[Землятрус]] (<span style="color: #909090;">2901 сымб. → </span>4061 сымб.) # [[Ежа]] (<span style="color: #909090;">2912 сымб. → </span>4077 сымб.) # [[Электрычнасьць]] (<span style="color: #909090;">2917 сымб. → </span>4084 сымб.) # [[Вірус]] (<span style="color: #909090;">2923 сымб. → </span>4092 сымб.) # [[Тэрарызм]] (<span style="color: #909090;">2926 сымб. → </span>4096 сымб.) # [[Сіла (фізычная велічыня)]] (<span style="color: #909090;">2944 сымб. → </span>4122 сымб.) # [[Магабгарата]] (<span style="color: #909090;">2947 сымб. → </span>4126 сымб.) # [[Комікс]] (<span style="color: #909090;">2950 сымб. → </span>4130 сымб.) # [[Робат]] (<span style="color: #909090;">2955 сымб. → </span>4137 сымб.) # [[Інфрачырвонае выпраменьваньне]] (<span style="color: #909090;">2956 сымб. → </span>4138 сымб.) # [[Пандэмія]] (<span style="color: #909090;">2957 сымб. → </span>4140 сымб.) # [[Цэнтральны працэсар]] (<span style="color: #909090;">2968 сымб. → </span>4155 сымб.) # [[Сыма Цянь]] (<span style="color: #909090;">2973 сымб. → </span>4162 сымб.) # [[Опэра]] (<span style="color: #909090;">2973 сымб. → </span>4162 сымб.) # [[Арабскі альфабэт]] (<span style="color: #909090;">2985 сымб. → </span>4179 сымб.) # [[Фанэма]] (<span style="color: #909090;">3031 сымб. → </span>4243 сымб.) # [[Электронная пошта]] (<span style="color: #909090;">3031 сымб. → </span>4243 сымб.) # [[Мова праграмаваньня]] (<span style="color: #909090;">3032 сымб. → </span>4245 сымб.) # [[Плуг]] (<span style="color: #909090;">3040 сымб. → </span>4256 сымб.) # [[Печань]] (<span style="color: #909090;">3049 сымб. → </span>4269 сымб.) # [[Тадж Магал]] (<span style="color: #909090;">3053 сымб. → </span>4274 сымб.) # [[Скалістыя горы]] (<span style="color: #909090;">3058 сымб. → </span>4281 сымб.) # [[Электронная музыка]] (<span style="color: #909090;">3064 сымб. → </span>4290 сымб.) # [[Камэта]] (<span style="color: #909090;">3068 сымб. → </span>4295 сымб.) # [[Танганьіка]] (<span style="color: #909090;">3082 сымб. → </span>4315 сымб.) # [[Ібн Хальдун]] (<span style="color: #909090;">3086 сымб. → </span>4320 сымб.) # [[Прапаганда]] (<span style="color: #909090;">3098 сымб. → </span>4337 сымб.) # [[Статыстыка]] (<span style="color: #909090;">3103 сымб. → </span>4344 сымб.) # [[Гісторыя]] (<span style="color: #909090;">3105 сымб. → </span>4347 сымб.) # [[Ідэалёгія]] (<span style="color: #909090;">3107 сымб. → </span>4350 сымб.) # [[Інфармацыя]] (<span style="color: #909090;">3119 сымб. → </span>4367 сымб.) # [[Энэргія]] (<span style="color: #909090;">3121 сымб. → </span>4369 сымб.) # [[Індыйскі акіян]] (<span style="color: #909090;">3123 сымб. → </span>4372 сымб.) # [[Малекула]] (<span style="color: #909090;">3125 сымб. → </span>4375 сымб.) # [[Джайнізм]] (<span style="color: #909090;">3128 сымб. → </span>4379 сымб.) # [[Мэдыцына]] (<span style="color: #909090;">3130 сымб. → </span>4382 сымб.) # [[Крыкет]] (<span style="color: #909090;">3132 сымб. → </span>4385 сымб.) # [[Агульная тэорыя рэлятыўнасьці]] (<span style="color: #909090;">3143 сымб. → </span>4400 сымб.) # [[Тэктоніка пліт]] (<span style="color: #909090;">3144 сымб. → </span>4402 сымб.) # [[Паводка]] (<span style="color: #909090;">3156 сымб. → </span>4418 сымб.) # [[Баявыя мастацтвы]] (<span style="color: #909090;">3160 сымб. → </span>4424 сымб.) # [[Мовазнаўства]] (<span style="color: #909090;">3164 сымб. → </span>4430 сымб.) # [[Дзяленьне ядра]] (<span style="color: #909090;">3170 сымб. → </span>4438 сымб.) # [[Журналістыка]] (<span style="color: #909090;">3181 сымб. → </span>4453 сымб.) # [[Эпоха Асьветніцтва]] (<span style="color: #909090;">3197 сымб. → </span>4476 сымб.) # [[Плястмаса]] (<span style="color: #909090;">3198 сымб. → </span>4477 сымб.) # [[Джаз]] (<span style="color: #909090;">3198 сымб. → </span>4477 сымб.) # [[Рэпрадукцыйная сыстэма]] (<span style="color: #909090;">3201 сымб. → </span>4481 сымб.) # [[Пісьменства]] (<span style="color: #909090;">3206 сымб. → </span>4488 сымб.) # [[Садружнасьць нацыяў]] (<span style="color: #909090;">3207 сымб. → </span>4490 сымб.) # [[Малюскі]] (<span style="color: #909090;">3211 сымб. → </span>4495 сымб.) # [[Солі]] (<span style="color: #909090;">3211 сымб. → </span>4495 сымб.) # [[Мода]] (<span style="color: #909090;">3214 сымб. → </span>4500 сымб.) # [[Сымэтрыя]] (<span style="color: #909090;">3220 сымб. → </span>4508 сымб.) # [[Антыбіётык]] (<span style="color: #909090;">3221 сымб. → </span>4509 сымб.) # [[Рэстаўрацыя Мэйдзі]] (<span style="color: #909090;">3237 сымб. → </span>4532 сымб.) # [[Скульптура]] (<span style="color: #909090;">3254 сымб. → </span>4556 сымб.) # [[Бог]] (<span style="color: #909090;">3261 сымб. → </span>4565 сымб.) # [[Ёга]] (<span style="color: #909090;">3262 сымб. → </span>4567 сымб.) # [[Чжу Сі]] (<span style="color: #909090;">3273 сымб. → </span>4582 сымб.) # [[Лягарытм]] (<span style="color: #909090;">3278 сымб. → </span>4589 сымб.) # [[Амазонка]] (<span style="color: #909090;">3278 сымб. → </span>4589 сымб.) # [[Сахара]] (<span style="color: #909090;">3291 сымб. → </span>4607 сымб.) # [[Склад]] (<span style="color: #909090;">3295 сымб. → </span>4613 сымб.) # [[Шыізм]] (<span style="color: #909090;">3298 сымб. → </span>4617 сымб.) # [[Эпістэмалёгія]] (<span style="color: #909090;">3300 сымб. → </span>4620 сымб.) # [[Монатэізм]] (<span style="color: #909090;">3303 сымб. → </span>4624 сымб.) # [[Грэцкі альфабэт]] (<span style="color: #909090;">3314 сымб. → </span>4640 сымб.) # [[Суахілі]] (<span style="color: #909090;">3318 сымб. → </span>4645 сымб.) # [[Флейта]] (<span style="color: #909090;">3346 сымб. → </span>4684 сымб.) # [[Тэорыя лікаў]] (<span style="color: #909090;">3347 сымб. → </span>4686 сымб.) # [[Жывёлы]] (<span style="color: #909090;">3349 сымб. → </span>4689 сымб.) # [[Фэмінізм]] (<span style="color: #909090;">3354 сымб. → </span>4696 сымб.) # [[Жанчына]] (<span style="color: #909090;">3354 сымб. → </span>4696 сымб.) # [[Псыхалёгія]] (<span style="color: #909090;">3357 сымб. → </span>4700 сымб.) # [[Машына]] (<span style="color: #909090;">3358 сымб. → </span>4701 сымб.) # [[Матэматычны доказ]] (<span style="color: #909090;">3374 сымб. → </span>4724 сымб.) # [[Гадзіньнік]] (<span style="color: #909090;">3376 сымб. → </span>4726 сымб.) # [[Біятэхналёгія]] (<span style="color: #909090;">3377 сымб. → </span>4728 сымб.) # [[Страваваньне]] (<span style="color: #909090;">3378 сымб. → </span>4729 сымб.) # [[Гастраэнтэрыт]] (<span style="color: #909090;">3385 сымб. → </span>4739 сымб.) # [[Вымярэньне]] (<span style="color: #909090;">3393 сымб. → </span>4750 сымб.) # [[Сымфонія]] (<span style="color: #909090;">3393 сымб. → </span>4750 сымб.) # [[Флямэнка]] (<span style="color: #909090;">3397 сымб. → </span>4756 сымб.) # [[Біялягічная клясыфікацыя]] (<span style="color: #909090;">3410 сымб. → </span>4774 сымб.) # [[Лікавы аналіз]] (<span style="color: #909090;">3410 сымб. → </span>4774 сымб.) # [[Павукі]] (<span style="color: #909090;">3411 сымб. → </span>4775 сымб.) # [[Марскія сысуны]] (<span style="color: #909090;">3424 сымб. → </span>4794 сымб.) # [[Магніт]] (<span style="color: #909090;">3427 сымб. → </span>4798 сымб.) # [[Паўправаднік]] (<span style="color: #909090;">3431 сымб. → </span>4803 сымб.) # [[Сунізм]] (<span style="color: #909090;">3435 сымб. → </span>4809 сымб.) # [[Рыс]] (<span style="color: #909090;">3438 сымб. → </span>4813 сымб.) # [[Арка]] (<span style="color: #909090;">3441 сымб. → </span>4817 сымб.) # [[Камунізм]] (<span style="color: #909090;">3447 сымб. → </span>4826 сымб.) # [[Сьлепата]] (<span style="color: #909090;">3461 сымб. → </span>4845 сымб.) # [[Чорная дзірка]] (<span style="color: #909090;">3465 сымб. → </span>4851 сымб.) # [[Мухамад Аль-Харэзьмі]] (<span style="color: #909090;">3472 сымб. → </span>4861 сымб.) # [[Жалезны век]] (<span style="color: #909090;">3479 сымб. → </span>4871 сымб.) # [[Этыка]] (<span style="color: #909090;">3480 сымб. → </span>4872 сымб.) # [[Кветка]] (<span style="color: #909090;">3480 сымб. → </span>4872 сымб.) # [[Біяхімія]] (<span style="color: #909090;">3482 сымб. → </span>4875 сымб.) # [[Паскарэньне]] (<span style="color: #909090;">3491 сымб. → </span>4887 сымб.) # [[Паўзуны]] (<span style="color: #909090;">3496 сымб. → </span>4894 сымб.) # [[Ібн Батута]] (<span style="color: #909090;">3509 сымб. → </span>4913 сымб.) # [[Аповесьць пра Гэндзі]] (<span style="color: #909090;">3511 сымб. → </span>4915 сымб.) # [[Эвалюцыя]] (<span style="color: #909090;">3513 сымб. → </span>4918 сымб.) # [[Закон захаваньня энэргіі]] (<span style="color: #909090;">3523 сымб. → </span>4932 сымб.) # [[Раўнаньне]] (<span style="color: #909090;">3542 сымб. → </span>4959 сымб.) # [[Інфармацыйныя тэхналёгіі]] (<span style="color: #909090;">3542 сымб. → </span>4959 сымб.) # [[Чалавек]] (<span style="color: #909090;">3545 сымб. → </span>4963 сымб.) # [[Драўніна]] (<span style="color: #909090;">3555 сымб. → </span>4977 сымб.) # [[Сусьветная арганізацыя здароўя]] (<span style="color: #909090;">3558 сымб. → </span>4981 сымб.) # [[Нэматоды]] (<span style="color: #909090;">3565 сымб. → </span>4991 сымб.) # [[Сродак масавай інфармацыі]] (<span style="color: #909090;">3573 сымб. → </span>5002 сымб.) # [[Шкло]] (<span style="color: #909090;">3573 сымб. → </span>5002 сымб.) # [[Вікінгі]] (<span style="color: #909090;">3576 сымб. → </span>5006 сымб.) # [[Сельская гаспадарка]] (<span style="color: #909090;">3581 сымб. → </span>5013 сымб.) # [[Мёд]] (<span style="color: #909090;">3582 сымб. → </span>5015 сымб.) # [[Вусякі]] (<span style="color: #909090;">3591 сымб. → </span>5027 сымб.) # [[Цяжарнасьць чалавека]] (<span style="color: #909090;">3595 сымб. → </span>5033 сымб.) # [[Тэхналёгія]] (<span style="color: #909090;">3595 сымб. → </span>5033 сымб.) # [[Аўстралія і Акіянія]] (<span style="color: #909090;">3602 сымб. → </span>5043 сымб.) # [[Шлюб]] (<span style="color: #909090;">3603 сымб. → </span>5044 сымб.) # [[Цунамі]] (<span style="color: #909090;">3617 сымб. → </span>5064 сымб.) # [[Плоць]] (<span style="color: #909090;">3619 сымб. → </span>5067 сымб.) # [[Сон у чырвоным цераме]] (<span style="color: #909090;">3624 сымб. → </span>5074 сымб.) # [[Мора]] (<span style="color: #909090;">3630 сымб. → </span>5082 сымб.) # [[Моцнае ўзаемадзеяньне]] (<span style="color: #909090;">3658 сымб. → </span>5121 сымб.) # [[СНІД]] (<span style="color: #909090;">3676 сымб. → </span>5146 сымб.) # [[Барабан]] (<span style="color: #909090;">3680 сымб. → </span>5152 сымб.) # [[Тэарэма Пітагора]] (<span style="color: #909090;">3685 сымб. → </span>5159 сымб.) # [[Вялікая кітайская сьцяна]] (<span style="color: #909090;">3685 сымб. → </span>5159 сымб.) # [[Саладын]] (<span style="color: #909090;">3689 сымб. → </span>5165 сымб.) # [[Сталь]] (<span style="color: #909090;">3696 сымб. → </span>5174 сымб.) # [[Проза]] (<span style="color: #909090;">3697 сымб. → </span>5176 сымб.) # [[Умар ібн аль-Хатаб]] (<span style="color: #909090;">3698 сымб. → </span>5177 сымб.) # [[Манархія]] (<span style="color: #909090;">3703 сымб. → </span>5184 сымб.) # [[Нанатэхналёгіі]] (<span style="color: #909090;">3707 сымб. → </span>5190 сымб.) # [[Баскетбол]] (<span style="color: #909090;">3709 сымб. → </span>5193 сымб.) # [[Пётар Чайкоўскі]] (<span style="color: #909090;">3716 сымб. → </span>5202 сымб.) # [[Тоўстая кішка]] (<span style="color: #909090;">3719 сымб. → </span>5207 сымб.) # [[Тарнада]] (<span style="color: #909090;">3721 сымб. → </span>5209 сымб.) # [[Абрам]] (<span style="color: #909090;">3748 сымб. → </span>5247 сымб.) # [[Чорнае мора]] (<span style="color: #909090;">3748 сымб. → </span>5247 сымб.) # [[Акулы]] (<span style="color: #909090;">3757 сымб. → </span>5260 сымб.) # [[Дэзоксырыбануклійная кісьля]] (<span style="color: #909090;">3760 сымб. → </span>5264 сымб.) # [[Нос]] (<span style="color: #909090;">3766 сымб. → </span>5272 сымб.) # [[Нігер (рака)]] (<span style="color: #909090;">3767 сымб. → </span>5274 сымб.) # [[Арганізм]] (<span style="color: #909090;">3775 сымб. → </span>5285 сымб.) # [[Эндакрынная сыстэма]] (<span style="color: #909090;">3778 сымб. → </span>5289 сымб.) # [[Мангольская імпэрыя]] (<span style="color: #909090;">3783 сымб. → </span>5296 сымб.) # [[Лацінскі альфабэт]] (<span style="color: #909090;">3787 сымб. → </span>5302 сымб.) # [[Раман]] (<span style="color: #909090;">3798 сымб. → </span>5317 сымб.) # [[Ганчарства]] (<span style="color: #909090;">3800 сымб. → </span>5320 сымб.) # [[Дыёд]] (<span style="color: #909090;">3801 сымб. → </span>5321 сымб.) # [[Газ]] (<span style="color: #909090;">3803 сымб. → </span>5324 сымб.) # [[Грамадзянская вайна]] (<span style="color: #909090;">3805 сымб. → </span>5327 сымб.) # [[Мастацтва вайны]] (<span style="color: #909090;">3808 сымб. → </span>5331 сымб.) # [[Хмара]] (<span style="color: #909090;">3822 сымб. → </span>5351 сымб.) # [[Расьліны]] (<span style="color: #909090;">3829 сымб. → </span>5361 сымб.) # [[Фізычная хімія]] (<span style="color: #909090;">3838 сымб. → </span>5373 сымб.) # [[Юдаізм]] (<span style="color: #909090;">3866 сымб. → </span>5412 сымб.) # [[Цьвёрдае цела]] (<span style="color: #909090;">3866 сымб. → </span>5412 сымб.) # [[Адамашненьне]] (<span style="color: #909090;">3871 сымб. → </span>5419 сымб.) # [[Каляндар]] (<span style="color: #909090;">3878 сымб. → </span>5429 сымб.) # [[Частасьць]] (<span style="color: #909090;">3886 сымб. → </span>5440 сымб.) # [[Галаўны мозаг]] (<span style="color: #909090;">3890 сымб. → </span>5446 сымб.) # [[Дзюдо]] (<span style="color: #909090;">3901 сымб. → </span>5461 сымб.) # [[Халодная вайна]] (<span style="color: #909090;">3902 сымб. → </span>5463 сымб.) # [[Яблык]] (<span style="color: #909090;">3904 сымб. → </span>5466 сымб.) # [[Глухата]] (<span style="color: #909090;">3910 сымб. → </span>5474 сымб.) # [[Гітара]] (<span style="color: #909090;">3915 сымб. → </span>5481 сымб.) # [[Усеагульная дэклярацыя правоў чалавека]] (<span style="color: #909090;">3926 сымб. → </span>5496 сымб.) # [[Выбуховае рэчыва]] (<span style="color: #909090;">3930 сымб. → </span>5502 сымб.) # [[Вялікі бар’ерны рыф]] (<span style="color: #909090;">3931 сымб. → </span>5503 сымб.) # [[Камплексны лік]] (<span style="color: #909090;">3938 сымб. → </span>5513 сымб.) # [[Рэальнасьць]] (<span style="color: #909090;">3964 сымб. → </span>5550 сымб.) # [[Кўамэ Нкрума]] (<span style="color: #909090;">3971 сымб. → </span>5559 сымб.) # [[Лацінская мова]] (<span style="color: #909090;">3977 сымб. → </span>5568 сымб.) # [[Сьмяротная кара]] (<span style="color: #909090;">3995 сымб. → </span>5593 сымб.) # [[Ісьціна]] (<span style="color: #909090;">4001 сымб. → </span>5601 сымб.) # [[Самба]] (<span style="color: #909090;">4005 сымб. → </span>5607 сымб.) # [[Бясконцасьць]] (<span style="color: #909090;">4006 сымб. → </span>5608 сымб.) # [[Джэймз Прэскат Джоўль]] (<span style="color: #909090;">4012 сымб. → </span>5617 сымб.) # [[Трэці Райх]] (<span style="color: #909090;">4018 сымб. → </span>5625 сымб.) # [[Курыца]] (<span style="color: #909090;">4019 сымб. → </span>5627 сымб.) # [[Права]] (<span style="color: #909090;">4029 сымб. → </span>5641 сымб.) # [[Давід Гільбэрт]] (<span style="color: #909090;">4034 сымб. → </span>5648 сымб.) # [[Грызуны]] (<span style="color: #909090;">4034 сымб. → </span>5648 сымб.) # [[Дунай]] (<span style="color: #909090;">4035 сымб. → </span>5649 сымб.) # [[Цывілізацыя]] (<span style="color: #909090;">4067 сымб. → </span>5694 сымб.) # [[Акбар Вялікі]] (<span style="color: #909090;">4086 сымб. → </span>5720 сымб.) # [[Рок-музыка]] (<span style="color: #909090;">4086 сымб. → </span>5720 сымб.) # [[Лёгіка]] (<span style="color: #909090;">4094 сымб. → </span>5732 сымб.) # [[Эмпайр-Стэйт-Білдынг]] (<span style="color: #909090;">4095 сымб. → </span>5733 сымб.) # [[Агонь]] (<span style="color: #909090;">4101 сымб. → </span>5741 сымб.) # [[Інфаркт міякарда]] (<span style="color: #909090;">4103 сымб. → </span>5744 сымб.) # [[Сафокл]] (<span style="color: #909090;">4110 сымб. → </span>5754 сымб.) # [[Дзьмітры Мендзялееў]] (<span style="color: #909090;">4128 сымб. → </span>5779 сымб.) # [[Дымны порах]] (<span style="color: #909090;">4129 сымб. → </span>5781 сымб.) # [[Сат’яджыт Рай]] (<span style="color: #909090;">4143 сымб. → </span>5800 сымб.) # [[Мяса]] (<span style="color: #909090;">4147 сымб. → </span>5806 сымб.) # [[Статуя Свабоды]] (<span style="color: #909090;">4153 сымб. → </span>5814 сымб.) # [[Электрамагнітнае выпраменьваньне]] (<span style="color: #909090;">4156 сымб. → </span>5818 сымб.) # [[Арктычны акіян]] (<span style="color: #909090;">4157 сымб. → </span>5820 сымб.) # [[Матэрыялізм]] (<span style="color: #909090;">4160 сымб. → </span>5824 сымб.) # [[Тэорыя мностваў]] (<span style="color: #909090;">4162 сымб. → </span>5827 сымб.) # [[Скура]] (<span style="color: #909090;">4175 сымб. → </span>5845 сымб.) # [[Грып]] (<span style="color: #909090;">4188 сымб. → </span>5863 сымб.) # [[Квантавая мэханіка]] (<span style="color: #909090;">4188 сымб. → </span>5863 сымб.) # [[Клясычная мэханіка]] (<span style="color: #909090;">4198 сымб. → </span>5877 сымб.) # [[Гара]] (<span style="color: #909090;">4199 сымб. → </span>5879 сымб.) # [[Трансфарматар]] (<span style="color: #909090;">4212 сымб. → </span>5897 сымб.) # [[Антанін Леапольд Дворжак]] (<span style="color: #909090;">4227 сымб. → </span>5918 сымб.) # [[Кіліманджара]] (<span style="color: #909090;">4227 сымб. → </span>5918 сымб.) # [[Спэцыяльная тэорыя рэлятыўнасьці]] (<span style="color: #909090;">4240 сымб. → </span>5936 сымб.) # [[Трымурці]] (<span style="color: #909090;">4247 сымб. → </span>5946 сымб.) # [[Фэрмэнты]] (<span style="color: #909090;">4252 сымб. → </span>5953 сымб.) # [[Плошча]] (<span style="color: #909090;">4255 сымб. → </span>5957 сымб.) # [[Шкілет]] (<span style="color: #909090;">4268 сымб. → </span>5975 сымб.) # [[Даасізм]] (<span style="color: #909090;">4272 сымб. → </span>5981 сымб.) # [[Зносіны]] (<span style="color: #909090;">4272 сымб. → </span>5981 сымб.) # [[Вялікая дэпрэсія]] (<span style="color: #909090;">4272 сымб. → </span>5981 сымб.) # [[Неарганічная хімія]] (<span style="color: #909090;">4273 сымб. → </span>5982 сымб.) # [[Функцыя (матэматыка)]] (<span style="color: #909090;">4275 сымб. → </span>5985 сымб.) # [[Кандэнсатар]] (<span style="color: #909090;">4275 сымб. → </span>5985 сымб.) # [[Бактэрыі]] (<span style="color: #909090;">4276 сымб. → </span>5986 сымб.) # [[Мастацкі твор]] (<span style="color: #909090;">4280 сымб. → </span>5992 сымб.) # [[Вайна]] (<span style="color: #909090;">4281 сымб. → </span>5993 сымб.) # [[Віктор Юго]] (<span style="color: #909090;">4286 сымб. → </span>6000 сымб.) # [[Кітайскае пісьмо]] (<span style="color: #909090;">4287 сымб. → </span>6002 сымб.) # [[Аснова (хімія)]] (<span style="color: #909090;">4287 сымб. → </span>6002 сымб.) # [[Халіфат Абасыдаў]] (<span style="color: #909090;">4298 сымб. → </span>6017 сымб.) # [[Мастацтва]] (<span style="color: #909090;">4300 сымб. → </span>6020 сымб.) # [[Сярэдні Ўсход]] (<span style="color: #909090;">4305 сымб. → </span>6027 сымб.) # [[Шумэр]] (<span style="color: #909090;">4306 сымб. → </span>6028 сымб.) # [[Партугальская мова]] (<span style="color: #909090;">4307 сымб. → </span>6030 сымб.) # [[Нэкропаль Гізы]] (<span style="color: #909090;">4316 сымб. → </span>6042 сымб.) # [[Акіян]] (<span style="color: #909090;">4326 сымб. → </span>6056 сымб.) # [[Срэбра]] (<span style="color: #909090;">4327 сымб. → </span>6058 сымб.) # [[Тонкая кішка]] (<span style="color: #909090;">4333 сымб. → </span>6066 сымб.) # [[Кантынэнт]] (<span style="color: #909090;">4346 сымб. → </span>6084 сымб.) # [[Палітыка]] (<span style="color: #909090;">4355 сымб. → </span>6097 сымб.) # [[Кніга]] (<span style="color: #909090;">4363 сымб. → </span>6108 сымб.) # [[Гародніна]] (<span style="color: #909090;">4369 сымб. → </span>6117 сымб.) # [[Кампутарная гульня]] (<span style="color: #909090;">4370 сымб. → </span>6118 сымб.) # [[Хангыль]] (<span style="color: #909090;">4377 сымб. → </span>6128 сымб.) # [[Рэгі]] (<span style="color: #909090;">4377 сымб. → </span>6128 сымб.) # [[Конга (рака)]] (<span style="color: #909090;">4380 сымб. → </span>6132 сымб.) # [[Янцзы]] (<span style="color: #909090;">4389 сымб. → </span>6145 сымб.) # [[Музыка]] (<span style="color: #909090;">4395 сымб. → </span>6153 сымб.) # [[Віды пад пагрозай выміраньня]] (<span style="color: #909090;">4408 сымб. → </span>6171 сымб.) # [[Грыгарыянскі каляндар]] (<span style="color: #909090;">4420 сымб. → </span>6188 сымб.) # [[Эмоцыя]] (<span style="color: #909090;">4424 сымб. → </span>6194 сымб.) # [[Арганічная хімія]] (<span style="color: #909090;">4436 сымб. → </span>6210 сымб.) # [[Іліяда]] (<span style="color: #909090;">4437 сымб. → </span>6212 сымб.) # [[Камары]] (<span style="color: #909090;">4440 сымб. → </span>6216 сымб.) # [[Імунная сыстэма]] (<span style="color: #909090;">4443 сымб. → </span>6220 сымб.) # [[Гамэр]] (<span style="color: #909090;">4444 сымб. → </span>6222 сымб.) # [[Алмаз]] (<span style="color: #909090;">4450 сымб. → </span>6230 сымб.) # [[Пальная зброя]] (<span style="color: #909090;">4453 сымб. → </span>6234 сымб.) # [[Час]] (<span style="color: #909090;">4463 сымб. → </span>6248 сымб.) # [[Падводная лодка]] (<span style="color: #909090;">4464 сымб. → </span>6250 сымб.) # [[Апартэід]] (<span style="color: #909090;">4469 сымб. → </span>6257 сымб.) # [[Зьмеі]] (<span style="color: #909090;">4473 сымб. → </span>6262 сымб.) # [[Паўночнае мора]] (<span style="color: #909090;">4474 сымб. → </span>6264 сымб.) # [[Мігель Сэрвантэс]] (<span style="color: #909090;">4489 сымб. → </span>6285 сымб.) # [[Вялікія азёры]] (<span style="color: #909090;">4496 сымб. → </span>6294 сымб.) # [[Фрыдрых Ніцшэ]] (<span style="color: #909090;">4497 сымб. → </span>6296 сымб.) # [[Вуза]] (<span style="color: #909090;">4527 сымб. → </span>6338 сымб.) # [[Шпуля індуктыўнасьці]] (<span style="color: #909090;">4527 сымб. → </span>6338 сымб.) # [[Літаратура]] (<span style="color: #909090;">4536 сымб. → </span>6350 сымб.) # [[Глябалізацыя]] (<span style="color: #909090;">4545 сымб. → </span>6363 сымб.) # [[Кот]] (<span style="color: #909090;">4547 сымб. → </span>6366 сымб.) # [[Паэзія]] (<span style="color: #909090;">4557 сымб. → </span>6380 сымб.) # [[Цынь Шыхуандзі]] (<span style="color: #909090;">4563 сымб. → </span>6388 сымб.) # [[Арэхі]] (<span style="color: #909090;">4567 сымб. → </span>6394 сымб.) # [[Абу Нувас]] (<span style="color: #909090;">4589 сымб. → </span>6425 сымб.) # [[Адам Сьміт]] (<span style="color: #909090;">4603 сымб. → </span>6444 сымб.) # [[Поліяміеліт]] (<span style="color: #909090;">4611 сымб. → </span>6455 сымб.) # [[Афрыканскі зьвяз]] (<span style="color: #909090;">4622 сымб. → </span>6471 сымб.) # [[Кацусіка Хакусай]] (<span style="color: #909090;">4631 сымб. → </span>6483 сымб.) # [[Мультыплікацыя]] (<span style="color: #909090;">4638 сымб. → </span>6493 сымб.) # [[Сэкунда]] (<span style="color: #909090;">4643 сымб. → </span>6500 сымб.) # [[Матэматыка]] (<span style="color: #909090;">4643 сымб. → </span>6500 сымб.) # [[Зброя]] (<span style="color: #909090;">4681 сымб. → </span>6553 сымб.) # [[Мэтабалізм]] (<span style="color: #909090;">4686 сымб. → </span>6560 сымб.) # [[Вікторыя (возера)]] (<span style="color: #909090;">4696 сымб. → </span>6574 сымб.) # [[Батаніка]] (<span style="color: #909090;">4716 сымб. → </span>6602 сымб.) # [[Сьмерць]] (<span style="color: #909090;">4723 сымб. → </span>6612 сымб.) # [[Матэматычны аналіз]] (<span style="color: #909090;">4742 сымб. → </span>6639 сымб.) # [[Праграмнае забесьпячэньне]] (<span style="color: #909090;">4744 сымб. → </span>6642 сымб.) # [[Мэталюргія]] (<span style="color: #909090;">4755 сымб. → </span>6657 сымб.) # [[Грамадзтва]] (<span style="color: #909090;">4766 сымб. → </span>6672 сымб.) # [[Ёган Гутэнбэрг]] (<span style="color: #909090;">4769 сымб. → </span>6677 сымб.) # [[Міталёгія]] (<span style="color: #909090;">4802 сымб. → </span>6723 сымб.) # [[Геамэтрыя]] (<span style="color: #909090;">4802 сымб. → </span>6723 сымб.) # [[Гольф]] (<span style="color: #909090;">4804 сымб. → </span>6726 сымб.) # [[Мінэрал]] (<span style="color: #909090;">4807 сымб. → </span>6730 сымб.) # [[Слова]] (<span style="color: #909090;">4819 сымб. → </span>6747 сымб.) # [[Райн]] (<span style="color: #909090;">4823 сымб. → </span>6752 сымб.) # [[Розум]] (<span style="color: #909090;">4827 сымб. → </span>6758 сымб.) # [[Мурашкі (вусякі)]] (<span style="color: #909090;">4834 сымб. → </span>6768 сымб.) # [[Мэнструацыя]] (<span style="color: #909090;">4842 сымб. → </span>6779 сымб.) # [[Паўднёвы полюс]] (<span style="color: #909090;">4853 сымб. → </span>6794 сымб.) # [[Папера]] (<span style="color: #909090;">4854 сымб. → </span>6796 сымб.) # [[Мова]] (<span style="color: #909090;">4856 сымб. → </span>6798 сымб.) # [[Археі]] (<span style="color: #909090;">4885 сымб. → </span>6839 сымб.) # [[Атам]] (<span style="color: #909090;">4905 сымб. → </span>6867 сымб.) # [[Інваліднасьць]] (<span style="color: #909090;">4919 сымб. → </span>6887 сымб.) # [[Сьнег]] (<span style="color: #909090;">4951 сымб. → </span>6931 сымб.) # [[Мая]] (<span style="color: #909090;">4978 сымб. → </span>6969 сымб.) # [[Вулькан]] (<span style="color: #909090;">4991 сымб. → </span>6987 сымб.) # [[Рабіндранат Тагор]] (<span style="color: #909090;">4996 сымб. → </span>6994 сымб.) # [[Міжземнае мора]] (<span style="color: #909090;">5031 сымб. → </span>7043 сымб.) # [[Ячмень звычайны]] (<span style="color: #909090;">5050 сымб. → </span>7070 сымб.) # [[Цына]] (<span style="color: #909090;">5059 сымб. → </span>7083 сымб.) # [[Часавы пас]] (<span style="color: #909090;">5083 сымб. → </span>7116 сымб.) # [[Лёгкая атлетыка]] (<span style="color: #909090;">5086 сымб. → </span>7120 сымб.) # [[Пісьменнасьць]] (<span style="color: #909090;">5101 сымб. → </span>7141 сымб.) # [[Сакрат]] (<span style="color: #909090;">5102 сымб. → </span>7143 сымб.) # [[Чарлз Дарвін]] (<span style="color: #909090;">5123 сымб. → </span>7172 сымб.) # [[Лінейная альгебра]] (<span style="color: #909090;">5126 сымб. → </span>7176 сымб.) # [[Леў Талстой]] (<span style="color: #909090;">5135 сымб. → </span>7189 сымб.) # [[Эрнэст Рэзэрфорд]] (<span style="color: #909090;">5138 сымб. → </span>7193 сымб.) # [[Джавагарлал Нэру]] (<span style="color: #909090;">5138 сымб. → </span>7193 сымб.) # [[Ганг]] (<span style="color: #909090;">5139 сымб. → </span>7195 сымб.) # [[Трапічны цыклён]] (<span style="color: #909090;">5144 сымб. → </span>7202 сымб.) # [[Нагарджуна]] (<span style="color: #909090;">5145 сымб. → </span>7203 сымб.) # [[Кола]] (<span style="color: #909090;">5155 сымб. → </span>7217 сымб.) # [[Жыта пасяўное]] (<span style="color: #909090;">5156 сымб. → </span>7218 сымб.) # [[Вежа]] (<span style="color: #909090;">5160 сымб. → </span>7224 сымб.) # [[Дыктатура]] (<span style="color: #909090;">5179 сымб. → </span>7251 сымб.) # [[Расізм]] (<span style="color: #909090;">5186 сымб. → </span>7260 сымб.) # [[Сьвіньня]] (<span style="color: #909090;">5190 сымб. → </span>7266 сымб.) # [[Соя культурная]] (<span style="color: #909090;">5194 сымб. → </span>7272 сымб.) # [[Сысуны]] (<span style="color: #909090;">5211 сымб. → </span>7295 сымб.) # [[Маса]] (<span style="color: #909090;">5220 сымб. → </span>7308 сымб.) # [[Місысыпі (рака)]] (<span style="color: #909090;">5228 сымб. → </span>7319 сымб.) # [[Вэнэрычныя хваробы]] (<span style="color: #909090;">5239 сымб. → </span>7335 сымб.) # [[Вінаград (ягада)]] (<span style="color: #909090;">5256 сымб. → </span>7358 сымб.) # [[Сэнсорная сыстэма]] (<span style="color: #909090;">5263 сымб. → </span>7368 сымб.) # [[Газэта]] (<span style="color: #909090;">5264 сымб. → </span>7370 сымб.) # [[Альпы]] (<span style="color: #909090;">5309 сымб. → </span>7433 сымб.) # [[Сусьветнае павуціньне]] (<span style="color: #909090;">5310 сымб. → </span>7434 сымб.) # [[Пчолы]] (<span style="color: #909090;">5317 сымб. → </span>7444 сымб.) # [[Брагмагупта]] (<span style="color: #909090;">5358 сымб. → </span>7501 сымб.) # [[Вакцына]] (<span style="color: #909090;">5385 сымб. → </span>7539 сымб.) # [[Лекі]] (<span style="color: #909090;">5414 сымб. → </span>7580 сымб.) # [[Рэспубліка]] (<span style="color: #909090;">5415 сымб. → </span>7581 сымб.) # [[Хімічнае злучэньне]] (<span style="color: #909090;">5452 сымб. → </span>7633 сымб.) # [[Эль Ніньнё]] (<span style="color: #909090;">5459 сымб. → </span>7643 сымб.) # [[Карыбскае мора]] (<span style="color: #909090;">5465 сымб. → </span>7651 сымб.) # [[Тамаш Аквінскі]] (<span style="color: #909090;">5487 сымб. → </span>7682 сымб.) # [[Індуізм]] (<span style="color: #909090;">5490 сымб. → </span>7686 сымб.) # [[Штучны інтэлект]] (<span style="color: #909090;">5492 сымб. → </span>7689 сымб.) # [[Руаль Амундсэн]] (<span style="color: #909090;">5504 сымб. → </span>7706 сымб.) # [[Мужчына]] (<span style="color: #909090;">5506 сымб. → </span>7708 сымб.) # [[Галакост]] (<span style="color: #909090;">5519 сымб. → </span>7727 сымб.) # [[Плод]] (<span style="color: #909090;">5521 сымб. → </span>7729 сымб.) # [[Прыматы]] (<span style="color: #909090;">5568 сымб. → </span>7795 сымб.) # [[Ультрафіялетавае выпраменьваньне]] (<span style="color: #909090;">5596 сымб. → </span>7834 сымб.) # [[Грыбы]] (<span style="color: #909090;">5611 сымб. → </span>7855 сымб.) # [[Труба]] (<span style="color: #909090;">5615 сымб. → </span>7861 сымб.) # [[Падатак]] (<span style="color: #909090;">5676 сымб. → </span>7946 сымб.) # [[Ёган Сэбастыян Бах]] (<span style="color: #909090;">5680 сымб. → </span>7952 сымб.) # [[Нацыяналізм]] (<span style="color: #909090;">5698 сымб. → </span>7977 сымб.) # [[Арганізацыя краін-экспартэраў нафты]] (<span style="color: #909090;">5739 сымб. → </span>8035 сымб.) # [[Лес]] (<span style="color: #909090;">5745 сымб. → </span>8043 сымб.) # [[Надвор’е]] (<span style="color: #909090;">5752 сымб. → </span>8053 сымб.) # [[Хімічны элемэнт]] (<span style="color: #909090;">5753 сымб. → </span>8054 сымб.) # [[Сыкхізм]] (<span style="color: #909090;">5755 сымб. → </span>8057 сымб.) # [[Імпэрыя Гупта]] (<span style="color: #909090;">5771 сымб. → </span>8079 сымб.) # [[Інгмар Бэргман]] (<span style="color: #909090;">5876 сымб. → </span>8226 сымб.) # [[Жывапіс]] (<span style="color: #909090;">5880 сымб. → </span>8232 сымб.) # [[Радыё]] (<span style="color: #909090;">5921 сымб. → </span>8289 сымб.) # [[Пустэльня]] (<span style="color: #909090;">5924 сымб. → </span>8294 сымб.) # [[Балтыйскае мора]] (<span style="color: #909090;">5924 сымб. → </span>8294 сымб.) # [[Інтэрнэт]] (<span style="color: #909090;">5942 сымб. → </span>8319 сымб.) # [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў]] (<span style="color: #909090;">5979 сымб. → </span>8371 сымб.) # [[Урад]] (<span style="color: #909090;">6011 сымб. → </span>8415 сымб.) # [[Капіталізм]] (<span style="color: #909090;">6024 сымб. → </span>8434 сымб.) # [[Месяц (спадарожнік)]] (<span style="color: #909090;">6025 сымб. → </span>8435 сымб.) # [[Інсульт]] (<span style="color: #909090;">6064 сымб. → </span>8490 сымб.) # [[Абрагам Лінкальн]] (<span style="color: #909090;">6065 сымб. → </span>8491 сымб.) # [[Кулямёт]] (<span style="color: #909090;">6065 сымб. → </span>8491 сымб.) # [[Нэрва]] (<span style="color: #909090;">6115 сымб. → </span>8561 сымб.) # [[Санскрыт]] (<span style="color: #909090;">6152 сымб. → </span>8613 сымб.) # [[Медзь]] (<span style="color: #909090;">6152 сымб. → </span>8613 сымб.) # [[Марксізм]] (<span style="color: #909090;">6188 сымб. → </span>8663 сымб.) # [[Рабства]] (<span style="color: #909090;">6194 сымб. → </span>8672 сымб.) # [[Арабская мова]] (<span style="color: #909090;">6202 сымб. → </span>8683 сымб.) # [[Каляніялізм]] (<span style="color: #909090;">6220 сымб. → </span>8708 сымб.) # [[Парасілавая ўстаноўка]] (<span style="color: #909090;">6226 сымб. → </span>8716 сымб.) # [[Амэрыканскі даляр]] (<span style="color: #909090;">6247 сымб. → </span>8746 сымб.) # [[Паводзіны]] (<span style="color: #909090;">6252 сымб. → </span>8753 сымб.) # [[Птушкі]] (<span style="color: #909090;">6265 сымб. → </span>8771 сымб.) # [[Песьня]] (<span style="color: #909090;">6279 сымб. → </span>8791 сымб.) # [[Жытло]] (<span style="color: #909090;">6326 сымб. → </span>8856 сымб.) # [[Содні]] (<span style="color: #909090;">6371 сымб. → </span>8919 сымб.) # [[Вада]] (<span style="color: #909090;">6440 сымб. → </span>9016 сымб.) # [[Імпэрыя інкаў]] (<span style="color: #909090;">6440 сымб. → </span>9016 сымб.) # [[Індустрыяльная рэвалюцыя]] (<span style="color: #909090;">6441 сымб. → </span>9017 сымб.) # [[Плаціна]] (<span style="color: #909090;">6444 сымб. → </span>9022 сымб.) # [[Збожжа]] (<span style="color: #909090;">6446 сымб. → </span>9024 сымб.) # [[Хрыстафор Калюмб]] (<span style="color: #909090;">6457 сымб. → </span>9040 сымб.) # [[Лібэралізм]] (<span style="color: #909090;">6460 сымб. → </span>9044 сымб.) # [[Цацка]] (<span style="color: #909090;">6461 сымб. → </span>9045 сымб.) # [[Авечка]] (<span style="color: #909090;">6471 сымб. → </span>9059 сымб.) # [[Дыханьне]] (<span style="color: #909090;">6472 сымб. → </span>9061 сымб.) # [[Валюта]] (<span style="color: #909090;">6500 сымб. → </span>9100 сымб.) # [[Клясычная музыка]] (<span style="color: #909090;">6501 сымб. → </span>9101 сымб.) # [[Скрыпка]] (<span style="color: #909090;">6504 сымб. → </span>9106 сымб.) # [[Дзіця]] (<span style="color: #909090;">6512 сымб. → </span>9117 сымб.) # [[Марк Твэн]] (<span style="color: #909090;">6517 сымб. → </span>9124 сымб.) # [[Недаяданьне]] (<span style="color: #909090;">6523 сымб. → </span>9132 сымб.) # [[Люі Пастэр]] (<span style="color: #909090;">6547 сымб. → </span>9166 сымб.) # [[Грошы]] (<span style="color: #909090;">6573 сымб. → </span>9202 сымб.) # [[Лао-Цзы]] (<span style="color: #909090;">6656 сымб. → </span>9318 сымб.) # [[Брытанская імпэрыя]] (<span style="color: #909090;">6680 сымб. → </span>9352 сымб.) # [[Жалеза]] (<span style="color: #909090;">6713 сымб. → </span>9398 сымб.) # [[Цукровы дыябэт]] (<span style="color: #909090;">6720 сымб. → </span>9408 сымб.) # [[Хуанхэ]] (<span style="color: #909090;">6741 сымб. → </span>9437 сымб.) # [[Беднасьць]] (<span style="color: #909090;">6750 сымб. → </span>9450 сымб.) # [[Го]] (<span style="color: #909090;">6807 сымб. → </span>9530 сымб.) # [[Тытунь]] (<span style="color: #909090;">6813 сымб. → </span>9538 сымб.) # [[Залежнасьць]] (<span style="color: #909090;">6865 сымб. → </span>9611 сымб.) # [[Рэзыстар]] (<span style="color: #909090;">6881 сымб. → </span>9633 сымб.) # [[Аднаўляльная энэргія]] (<span style="color: #909090;">6929 сымб. → </span>9701 сымб.) # [[Атлусьценьне]] (<span style="color: #909090;">6939 сымб. → </span>9715 сымб.) # [[Кроў]] (<span style="color: #909090;">6957 сымб. → </span>9740 сымб.) # [[Джэймз Ўат]] (<span style="color: #909090;">6958 сымб. → </span>9741 сымб.) # [[Культура]] (<span style="color: #909090;">6992 сымб. → </span>9789 сымб.) # [[Лік]] (<span style="color: #909090;">7026 сымб. → </span>9836 сымб.) # [[Марсэль Пруст]] (<span style="color: #909090;">7041 сымб. → </span>9857 сымб.) # [[Мікалай Капэрнік]] (<span style="color: #909090;">7083 сымб. → </span>9916 сымб.) # [[Кітайская мова]] (<span style="color: #909090;">7097 сымб. → </span>9936 сымб.) # [[Спорт]] (<span style="color: #909090;">7097 сымб. → </span>9936 сымб.) # [[Бронзавы век]] (<span style="color: #909090;">7123 сымб. → </span>9972 сымб.) # [[Майсей]] (<span style="color: #909090;">7159 сымб. → </span>10023 сымб.) # [[Гафіз]] (<span style="color: #909090;">7176 сымб. → </span>10046 сымб.) # [[Джакама Пучыні]] (<span style="color: #909090;">7211 сымб. → </span>10095 сымб.) # [[Дынастыя Хань]] (<span style="color: #909090;">7227 сымб. → </span>10118 сымб.) # [[Імпэрыялізм]] (<span style="color: #909090;">7239 сымб. → </span>10135 сымб.) # [[Малійская імпэрыя]] (<span style="color: #909090;">7241 сымб. → </span>10137 сымб.) # [[Млечны Шлях]] (<span style="color: #909090;">7253 сымб. → </span>10154 сымб.) # [[Фартэпіяна]] (<span style="color: #909090;">7254 сымб. → </span>10156 сымб.) # [[Дагістарычны час]] (<span style="color: #909090;">7258 сымб. → </span>10161 сымб.) # [[Панамскі канал]] (<span style="color: #909090;">7261 сымб. → </span>10165 сымб.) # [[Сабака]] (<span style="color: #909090;">7279 сымб. → </span>10191 сымб.) # [[Марка Полё]] (<span style="color: #909090;">7280 сымб. → </span>10192 сымб.) # [[Макс Вэбэр]] (<span style="color: #909090;">7291 сымб. → </span>10207 сымб.) # [[Сярэднявечча]] (<span style="color: #909090;">7298 сымб. → </span>10217 сымб.) # [[Нагіб Махфуз]] (<span style="color: #909090;">7302 сымб. → </span>10223 сымб.) # [[Канфуцыянства]] (<span style="color: #909090;">7323 сымб. → </span>10252 сымб.) # [[Лё Карбюзье]] (<span style="color: #909090;">7360 сымб. → </span>10304 сымб.) # [[Мэтал]] (<span style="color: #909090;">7360 сымб. → </span>10304 сымб.) # [[Дыпляматыя]] (<span style="color: #909090;">7373 сымб. → </span>10322 сымб.) # [[Джэймз Кларк Максўэл]] (<span style="color: #909090;">7374 сымб. → </span>10324 сымб.) # [[Інжынэрная справа]] (<span style="color: #909090;">7387 сымб. → </span>10342 сымб.) # [[Байкал]] (<span style="color: #909090;">7387 сымб. → </span>10342 сымб.) # [[Рака]] (<span style="color: #909090;">7391 сымб. → </span>10347 сымб.) # [[Геаграфія]] (<span style="color: #909090;">7399 сымб. → </span>10359 сымб.) # [[Аўгустын]] (<span style="color: #909090;">7401 сымб. → </span>10361 сымб.) # [[Псыхічны разлад]] (<span style="color: #909090;">7409 сымб. → </span>10373 сымб.) # [[Душа]] (<span style="color: #909090;">7411 сымб. → </span>10375 сымб.) # [[Эпас пра Гільгамэша]] (<span style="color: #909090;">7415 сымб. → </span>10381 сымб.) # [[Ангкор-Ват]] (<span style="color: #909090;">7421 сымб. → </span>10389 сымб.) # [[Меч]] (<span style="color: #909090;">7425 сымб. → </span>10395 сымб.) # [[Імануіл Кант]] (<span style="color: #909090;">7438 сымб. → </span>10413 сымб.) # [[Вярблюд]] (<span style="color: #909090;">7442 сымб. → </span>10419 сымб.) # [[Джаваньні П’ерлюіджы да Палестрына]] (<span style="color: #909090;">7443 сымб. → </span>10420 сымб.) # [[Нэрвовая сыстэма]] (<span style="color: #909090;">7447 сымб. → </span>10426 сымб.) # [[Тэлебачаньне]] (<span style="color: #909090;">7459 сымб. → </span>10443 сымб.) # [[Гален]] (<span style="color: #909090;">7473 сымб. → </span>10462 сымб.) # [[Цьвёрды дыск]] (<span style="color: #909090;">7473 сымб. → </span>10462 сымб.) # [[Сорга двухколернае]] (<span style="color: #909090;">7478 сымб. → </span>10469 сымб.) # [[Аналітычная хімія]] (<span style="color: #909090;">7481 сымб. → </span>10473 сымб.) # [[Стыхійнае бедзтва]] (<span style="color: #909090;">7498 сымб. → </span>10497 сымб.) # [[ГЭС Тры цясьніны]] (<span style="color: #909090;">7519 сымб. → </span>10527 сымб.) # [[Філязофія]] (<span style="color: #909090;">7527 сымб. → </span>10538 сымб.) # [[Карл Лінэй]] (<span style="color: #909090;">7550 сымб. → </span>10570 сымб.) # [[Канстытуцыя]] (<span style="color: #909090;">7562 сымб. → </span>10587 сымб.) # [[Паветранае судна]] (<span style="color: #909090;">7570 сымб. → </span>10598 сымб.) # [[Актавіян Аўгуст]] (<span style="color: #909090;">7576 сымб. → </span>10606 сымб.) # [[Выкапнёвае паліва]] (<span style="color: #909090;">7591 сымб. → </span>10627 сымб.) # [[Правы чалавека]] (<span style="color: #909090;">7596 сымб. → </span>10634 сымб.) # [[Сулейман I]] (<span style="color: #909090;">7600 сымб. → </span>10640 сымб.) # [[Дынастыя Цын]] (<span style="color: #909090;">7621 сымб. → </span>10669 сымб.) # [[Аль-Газалі]] (<span style="color: #909090;">7635 сымб. → </span>10689 сымб.) # [[Каталіцкая Царква]] (<span style="color: #909090;">7646 сымб. → </span>10704 сымб.) # [[Джон Лок]] (<span style="color: #909090;">7648 сымб. → </span>10707 сымб.) # [[Джузэпэ Вэрдзі]] (<span style="color: #909090;">7653 сымб. → </span>10714 сымб.) # [[Вакуўм]] (<span style="color: #909090;">7668 сымб. → </span>10735 сымб.) # [[Імавернасьць]] (<span style="color: #909090;">7687 сымб. → </span>10762 сымб.) # [[Сунь Ятсэн]] (<span style="color: #909090;">7692 сымб. → </span>10769 сымб.) # [[Трыганамэтрыя]] (<span style="color: #909090;">7695 сымб. → </span>10773 сымб.) # [[Фрыда Калё]] (<span style="color: #909090;">7730 сымб. → </span>10822 сымб.) # [[Бэйсбол]] (<span style="color: #909090;">7739 сымб. → </span>10835 сымб.) # [[Сацыялізм]] (<span style="color: #909090;">7753 сымб. → </span>10854 сымб.) # [[Пратысты]] (<span style="color: #909090;">7760 сымб. → </span>10864 сымб.) # [[Стэнлі Кубрык]] (<span style="color: #909090;">7764 сымб. → </span>10870 сымб.) # [[Атлянтычны акіян]] (<span style="color: #909090;">7786 сымб. → </span>10900 сымб.) # [[Франц Шубэрт]] (<span style="color: #909090;">7799 сымб. → </span>10919 сымб.) # [[Яганэс Брамс]] (<span style="color: #909090;">7813 сымб. → </span>10938 сымб.) # [[Транзыстар]] (<span style="color: #909090;">7814 сымб. → </span>10940 сымб.) # [[Арыстотэль]] (<span style="color: #909090;">7817 сымб. → </span>10944 сымб.) # [[Ёзэф Гайдн]] (<span style="color: #909090;">7818 сымб. → </span>10945 сымб.) # [[Жанна д’Арк]] (<span style="color: #909090;">7843 сымб. → </span>10980 сымб.) # [[Віно]] (<span style="color: #909090;">7855 сымб. → </span>10997 сымб.) # [[Канфуцый]] (<span style="color: #909090;">7858 сымб. → </span>11001 сымб.) # [[Галубовыя]] (<span style="color: #909090;">7879 сымб. → </span>11031 сымб.) # [[Карл Вялікі]] (<span style="color: #909090;">7891 сымб. → </span>11047 сымб.) # [[Сыстэма каардынат]] (<span style="color: #909090;">7898 сымб. → </span>11057 сымб.) # [[Рыбы]] (<span style="color: #909090;">7904 сымб. → </span>11066 сымб.) # [[Гімалаі]] (<span style="color: #909090;">7906 сымб. → </span>11068 сымб.) # [[Вуха]] (<span style="color: #909090;">7910 сымб. → </span>11074 сымб.) # [[Земнаводныя]] (<span style="color: #909090;">7925 сымб. → </span>11095 сымб.) # [[Радыяактыўнасьць]] (<span style="color: #909090;">7928 сымб. → </span>11099 сымб.) # [[Адраджэньне]] (<span style="color: #909090;">7941 сымб. → </span>11117 сымб.) # [[Арабская ліга]] (<span style="color: #909090;">7956 сымб. → </span>11138 сымб.) # [[Ціхі акіян]] (<span style="color: #909090;">7968 сымб. → </span>11155 сымб.) # [[Алюмін]] (<span style="color: #909090;">7971 сымб. → </span>11159 сымб.) # [[Кіляграм]] (<span style="color: #909090;">7981 сымб. → </span>11173 сымб.) # [[Пнэўманія]] (<span style="color: #909090;">7997 сымб. → </span>11196 сымб.) # [[Хлеб]] (<span style="color: #909090;">8006 сымб. → </span>11208 сымб.) # [[Кукуруза]] (<span style="color: #909090;">8039 сымб. → </span>11255 сымб.) # [[Астэроід]] (<span style="color: #909090;">8049 сымб. → </span>11269 сымб.) # [[Горад]] (<span style="color: #909090;">8049 сымб. → </span>11269 сымб.) # [[Гравітацыя]] (<span style="color: #909090;">8059 сымб. → </span>11283 сымб.) # [[Арашэньне]] (<span style="color: #909090;">8070 сымб. → </span>11298 сымб.) # [[Жан-Поль Сартр]] (<span style="color: #909090;">8075 сымб. → </span>11305 сымб.) # [[Кітападобныя]] (<span style="color: #909090;">8075 сымб. → </span>11305 сымб.) # [[Сафійскі сабор (Канстантынопаль)]] (<span style="color: #909090;">8075 сымб. → </span>11305 сымб.) # [[Мэтар]] (<span style="color: #909090;">8089 сымб. → </span>11325 сымб.) # [[Людвіг Вітгенштайн]] (<span style="color: #909090;">8090 сымб. → </span>11326 сымб.) # [[Азот]] (<span style="color: #909090;">8102 сымб. → </span>11343 сымб.) # [[Размнажэньне]] (<span style="color: #909090;">8113 сымб. → </span>11358 сымб.) # [[Ўінстан Чэрчыль]] (<span style="color: #909090;">8116 сымб. → </span>11362 сымб.) # [[Філіпіны]] (<span style="color: #909090;">8118 сымб. → </span>11365 сымб.) # [[Плянэта]] (<span style="color: #909090;">8126 сымб. → </span>11376 сымб.) # [[Фэрнан Магелан]] (<span style="color: #909090;">8138 сымб. → </span>11393 сымб.) # [[Ядзерная энэргетыка]] (<span style="color: #909090;">8148 сымб. → </span>11407 сымб.) # [[Юры Гагарын]] (<span style="color: #909090;">8150 сымб. → </span>11410 сымб.) # [[Электрамагнітнае ўзаемадзеяньне]] (<span style="color: #909090;">8155 сымб. → </span>11417 сымб.) # [[Шруба]] (<span style="color: #909090;">8169 сымб. → </span>11437 сымб.) # [[Партэнон]] (<span style="color: #909090;">8193 сымб. → </span>11470 сымб.) # [[Чарлз Дыкенз]] (<span style="color: #909090;">8211 сымб. → </span>11495 сымб.) # [[Экалёгія]] (<span style="color: #909090;">8214 сымб. → </span>11500 сымб.) # [[Вайна ў Віетнаме]] (<span style="color: #909090;">8221 сымб. → </span>11509 сымб.) # [[Інд]] (<span style="color: #909090;">8224 сымб. → </span>11514 сымб.) # [[Тымур]] (<span style="color: #909090;">8229 сымб. → </span>11521 сымб.) # [[Японская мова]] (<span style="color: #909090;">8286 сымб. → </span>11600 сымб.) # [[Блюз]] (<span style="color: #909090;">8290 сымб. → </span>11606 сымб.) # [[Пшаніца]] (<span style="color: #909090;">8294 сымб. → </span>11612 сымб.) # [[Фізыка]] (<span style="color: #909090;">8295 сымб. → </span>11613 сымб.) # [[Касьмічны палёт]] (<span style="color: #909090;">8300 сымб. → </span>11620 сымб.) # [[Дождж]] (<span style="color: #909090;">8302 сымб. → </span>11623 сымб.) # [[Чэ Гевара]] (<span style="color: #909090;">8336 сымб. → </span>11670 сымб.) # [[Фундамэнталізм]] (<span style="color: #909090;">8338 сымб. → </span>11673 сымб.) # [[Адукацыя]] (<span style="color: #909090;">8356 сымб. → </span>11698 сымб.) # [[Плятон]] (<span style="color: #909090;">8362 сымб. → </span>11707 сымб.) # [[Марыя Складоўская-Кюры]] (<span style="color: #909090;">8403 сымб. → </span>11764 сымб.) # [[Самагубства]] (<span style="color: #909090;">8410 сымб. → </span>11774 сымб.) # [[Шарль дэ Голь]] (<span style="color: #909090;">8415 сымб. → </span>11781 сымб.) # [[Франц Кафка]] (<span style="color: #909090;">8424 сымб. → </span>11794 сымб.) # [[Нэльсан Мандэла]] (<span style="color: #909090;">8434 сымб. → </span>11808 сымб.) # [[Макс Плянк]] (<span style="color: #909090;">8444 сымб. → </span>11822 сымб.) # [[Базыліка Сьвятога Пятра]] (<span style="color: #909090;">8449 сымб. → </span>11829 сымб.) # [[Гай Юліюс Цэзар]] (<span style="color: #909090;">8453 сымб. → </span>11834 сымб.) # [[Ровар]] (<span style="color: #909090;">8460 сымб. → </span>11844 сымб.) # [[Гэнры Форд]] (<span style="color: #909090;">8496 сымб. → </span>11894 сымб.) # [[Тым Бэрнэрз-Лі]] (<span style="color: #909090;">8507 сымб. → </span>11910 сымб.) # [[Іслам]] (<span style="color: #909090;">8512 сымб. → </span>11917 сымб.) # [[Арытмэтыка]] (<span style="color: #909090;">8513 сымб. → </span>11918 сымб.) # [[Гішпанская мова]] (<span style="color: #909090;">8537 сымб. → </span>11952 сымб.) # [[Свойскі бык]] (<span style="color: #909090;">8538 сымб. → </span>11953 сымб.) # [[Кароткія нарды]] (<span style="color: #909090;">8546 сымб. → </span>11964 сымб.) # [[Хорхэ Люіс Борхэс]] (<span style="color: #909090;">8588 сымб. → </span>12023 сымб.) # [[Рыхард Вагнэр]] (<span style="color: #909090;">8598 сымб. → </span>12037 сымб.) # [[Грэцкая мова]] (<span style="color: #909090;">8629 сымб. → </span>12081 сымб.) # [[Цукар]] (<span style="color: #909090;">8631 сымб. → </span>12083 сымб.) # [[Палітычная партыя]] (<span style="color: #909090;">8656 сымб. → </span>12118 сымб.) # [[Грамадзянская вайна ў ЗША]] (<span style="color: #909090;">8678 сымб. → </span>12149 сымб.) # [[Паўночны полюс]] (<span style="color: #909090;">8697 сымб. → </span>12176 сымб.) # [[Бавоўна]] (<span style="color: #909090;">8713 сымб. → </span>12198 сымб.) # [[Густаў Малер]] (<span style="color: #909090;">8715 сымб. → </span>12201 сымб.) # [[Сынан]] (<span style="color: #909090;">8722 сымб. → </span>12211 сымб.) # [[Каменны век]] (<span style="color: #909090;">8723 сымб. → </span>12212 сымб.) # [[Культурная рэвалюцыя ў Кітаі]] (<span style="color: #909090;">8742 сымб. → </span>12239 сымб.) # [[Хранічная абструктыўная хвароба лёгкіх]] (<span style="color: #909090;">8750 сымб. → </span>12250 сымб.) # [[Тэмпэратура]] (<span style="color: #909090;">8756 сымб. → </span>12258 сымб.) # [[Брусэльскі сталічны рэгіён]] (<span style="color: #909090;">8790 сымб. → </span>12306 сымб.) # [[Эрнан Картэс]] (<span style="color: #909090;">8835 сымб. → </span>12369 сымб.) # [[Шакаляд]] (<span style="color: #909090;">8879 сымб. → </span>12431 сымб.) # [[Ніл Армстранг]] (<span style="color: #909090;">8889 сымб. → </span>12445 сымб.) # [[Эндзі Ўоргал]] (<span style="color: #909090;">8974 сымб. → </span>12564 сымб.) # [[Фатаграфія]] (<span style="color: #909090;">8982 сымб. → </span>12575 сымб.) # [[Чанак’я]] (<span style="color: #909090;">8999 сымб. → </span>12599 сымб.) # [[Гульня]] (<span style="color: #909090;">9004 сымб. → </span>12606 сымб.) # [[Дыфэрэнцыйнае раўнаньне]] (<span style="color: #909090;">9028 сымб. → </span>12639 сымб.) # [[Эвэрэст]] (<span style="color: #909090;">9046 сымб. → </span>12664 сымб.) # [[Вялікі выбух]] (<span style="color: #909090;">9078 сымб. → </span>12709 сымб.) # [[Дэмакратыя]] (<span style="color: #909090;">9097 сымб. → </span>12736 сымб.) # [[Кава]] (<span style="color: #909090;">9102 сымб. → </span>12743 сымб.) # [[Рафаэль]] (<span style="color: #909090;">9109 сымб. → </span>12753 сымб.) # [[Вінцэнт ван Гог]] (<span style="color: #909090;">9141 сымб. → </span>12797 сымб.) # [[Сям’я]] (<span style="color: #909090;">9154 сымб. → </span>12816 сымб.) # [[Від (біялёгія)]] (<span style="color: #909090;">9165 сымб. → </span>12831 сымб.) # [[Сымон Балівар]] (<span style="color: #909090;">9184 сымб. → </span>12858 сымб.) # [[Мэсапатамія]] (<span style="color: #909090;">9187 сымб. → </span>12862 сымб.) # [[Волга]] (<span style="color: #909090;">9213 сымб. → </span>12898 сымб.) # [[Джэймз Джойс]] (<span style="color: #909090;">9245 сымб. → </span>12943 сымб.) # [[Суставаногія]] (<span style="color: #909090;">9252 сымб. → </span>12953 сымб.) # [[Ганс Крыстыян Андэрсэн]] (<span style="color: #909090;">9267 сымб. → </span>12974 сымб.) # [[Вуглярод]] (<span style="color: #909090;">9292 сымб. → </span>13009 сымб.) # [[Архітэктура]] (<span style="color: #909090;">9376 сымб. → </span>13126 сымб.) # [[Нямецкая мова]] (<span style="color: #909090;">9393 сымб. → </span>13150 сымб.) # [[Бэнгальская мова]] (<span style="color: #909090;">9419 сымб. → </span>13187 сымб.) # [[Кровазварот]] (<span style="color: #909090;">9419 сымб. → </span>13187 сымб.) # [[Прырода]] (<span style="color: #909090;">9428 сымб. → </span>13199 сымб.) # [[Зыгмунд Фройд]] (<span style="color: #909090;">9435 сымб. → </span>13209 сымб.) # [[Тэлефон]] (<span style="color: #909090;">9454 сымб. → </span>13236 сымб.) # [[Мысьленьне]] (<span style="color: #909090;">9462 сымб. → </span>13247 сымб.) # [[Рымская імпэрыя]] (<span style="color: #909090;">9512 сымб. → </span>13317 сымб.) # [[Джэфры Чосэр]] (<span style="color: #909090;">9604 сымб. → </span>13446 сымб.) # [[Асманская імпэрыя]] (<span style="color: #909090;">9724 сымб. → </span>13614 сымб.) # [[Джэймз Кук]] (<span style="color: #909090;">9725 сымб. → </span>13615 сымб.) # [[Рэгбі]] (<span style="color: #909090;">9741 сымб. → </span>13637 сымб.) # [[Паўднёвы акіян]] (<span style="color: #909090;">9750 сымб. → </span>13650 сымб.) # [[Хімія]] (<span style="color: #909090;">9796 сымб. → </span>13714 сымб.) # [[Іўрыт]] (<span style="color: #909090;">9806 сымб. → </span>13728 сымб.) # [[Агрэгатны стан]] (<span style="color: #909090;">9844 сымб. → </span>13782 сымб.) # [[Сяргей Эйзэнштэйн]] (<span style="color: #909090;">9864 сымб. → </span>13810 сымб.) # [[Крыжовыя паходы]] (<span style="color: #909090;">9905 сымб. → </span>13867 сымб.) # [[Вэнэра]] (<span style="color: #909090;">9926 сымб. → </span>13896 сымб.) # [[Аборт]] (<span style="color: #909090;">9937 сымб. → </span>13912 сымб.) # [[Суэцкі канал]] (<span style="color: #909090;">9982 сымб. → </span>13975 сымб.) # [[Марлен Дытрых]] (<span style="color: #909090;">10059 сымб. → </span>14083 сымб.) # [[Дзяржава]] (<span style="color: #909090;">10070 сымб. → </span>14098 сымб.) # [[Нобэлеўская прэмія]] (<span style="color: #909090;">10102 сымб. → </span>14143 сымб.) # [[Кісьля]] (<span style="color: #909090;">10141 сымб. → </span>14197 сымб.) # [[Ота фон Бісмарк]] (<span style="color: #909090;">10145 сымб. → </span>14203 сымб.) # [[Друк]] (<span style="color: #909090;">10145 сымб. → </span>14203 сымб.) # [[Эўра]] (<span style="color: #909090;">10171 сымб. → </span>14239 сымб.) # [[Дыега Вэляскес]] (<span style="color: #909090;">10226 сымб. → </span>14316 сымб.) # [[Магнітнае поле]] (<span style="color: #909090;">10236 сымб. → </span>14330 сымб.) # [[Міжнародны Суд ААН]] (<span style="color: #909090;">10257 сымб. → </span>14360 сымб.) # [[Кірыліца]] (<span style="color: #909090;">10281 сымб. → </span>14393 сымб.) # [[Капітал]] (<span style="color: #909090;">10319 сымб. → </span>14447 сымб.) # [[Натуральная воспа]] (<span style="color: #909090;">10335 сымб. → </span>14469 сымб.) # [[Год]] (<span style="color: #909090;">10348 сымб. → </span>14487 сымб.) # [[Прыгажосьць]] (<span style="color: #909090;">10440 сымб. → </span>14616 сымб.) # [[Майкл Фарадэй]] (<span style="color: #909090;">10453 сымб. → </span>14634 сымб.) # [[Акіра Курасава]] (<span style="color: #909090;">10496 сымб. → </span>14694 сымб.) # [[Вадарод]] (<span style="color: #909090;">10526 сымб. → </span>14736 сымб.) # [[Пэрыядычная сыстэма хімічных элемэнтаў]] (<span style="color: #909090;">10551 сымб. → </span>14771 сымб.) # [[Луіс Армстранг]] (<span style="color: #909090;">10552 сымб. → </span>14773 сымб.) # [[Этаноль]] (<span style="color: #909090;">10559 сымб. → </span>14783 сымб.) # [[Пі]] (<span style="color: #909090;">10609 сымб. → </span>14853 сымб.) # [[Джордж Вашынгтон]] (<span style="color: #909090;">10612 сымб. → </span>14857 сымб.) # [[Анархізм]] (<span style="color: #909090;">10617 сымб. → </span>14864 сымб.) # [[Анды]] (<span style="color: #909090;">10647 сымб. → </span>14906 сымб.) # [[Калідаса]] (<span style="color: #909090;">10706 сымб. → </span>14988 сымб.) # [[Ігар Стравінскі]] (<span style="color: #909090;">10767 сымб. → </span>15074 сымб.) # [[Эпілепсія]] (<span style="color: #909090;">10786 сымб. → </span>15100 сымб.) # [[Купал]] (<span style="color: #909090;">10798 сымб. → </span>15117 сымб.) # [[Карл Маркс]] (<span style="color: #909090;">10854 сымб. → </span>15196 сымб.) # [[Альбрэхт Дурэр]] (<span style="color: #909090;">10888 сымб. → </span>15243 сымб.) # [[Галілео Галілей]] (<span style="color: #909090;">10907 сымб. → </span>15270 сымб.) # [[Грудзі]] (<span style="color: #909090;">10920 сымб. → </span>15288 сымб.) # [[Альгарытм]] (<span style="color: #909090;">10920 сымб. → </span>15288 сымб.) # [[Сара Бэрнар]] (<span style="color: #909090;">10942 сымб. → </span>15319 сымб.) # [[Золата]] (<span style="color: #909090;">10978 сымб. → </span>15369 сымб.) # [[Шагнамэ]] (<span style="color: #909090;">10981 сымб. → </span>15373 сымб.) # [[Фашызм]] (<span style="color: #909090;">11058 сымб. → </span>15481 сымб.) # [[Футбол]] (<span style="color: #909090;">11083 сымб. → </span>15516 сымб.) # [[Ніл]] (<span style="color: #909090;">11093 сымб. → </span>15530 сымб.) # [[Галаўны боль]] (<span style="color: #909090;">11099 сымб. → </span>15539 сымб.) # [[Вока]] (<span style="color: #909090;">11177 сымб. → </span>15648 сымб.) # [[Дзэн]] (<span style="color: #909090;">11209 сымб. → </span>15693 сымб.) # [[Эўклід]] (<span style="color: #909090;">11362 сымб. → </span>15907 сымб.) # [[Навука]] (<span style="color: #909090;">11382 сымб. → </span>15935 сымб.) # [[Нэптун]] (<span style="color: #909090;">11382 сымб. → </span>15935 сымб.) # [[Касьпійскае мора]] (<span style="color: #909090;">11383 сымб. → </span>15936 сымб.) # [[Габрыель Гарсія Маркес]] (<span style="color: #909090;">11416 сымб. → </span>15982 сымб.) # [[Астраномія]] (<span style="color: #909090;">11522 сымб. → </span>16131 сымб.) # [[Пэрсыдзкая мова]] (<span style="color: #909090;">11577 сымб. → </span>16208 сымб.) # [[Гарбата]] (<span style="color: #909090;">11651 сымб. → </span>16311 сымб.) # [[Магатма Гандзі]] (<span style="color: #909090;">11653 сымб. → </span>16314 сымб.) # [[Нікалё Мак’явэльлі]] (<span style="color: #909090;">11713 сымб. → </span>16398 сымб.) # [[Сухоты]] (<span style="color: #909090;">11747 сымб. → </span>16446 сымб.) # [[Тэрмадынаміка]] (<span style="color: #909090;">11780 сымб. → </span>16492 сымб.) # [[Адольф Гітлер]] (<span style="color: #909090;">11821 сымб. → </span>16549 сымб.) # [[Малако]] (<span style="color: #909090;">11878 сымб. → </span>16629 сымб.) # [[Людвіг ван Бэтговэн]] (<span style="color: #909090;">11961 сымб. → </span>16745 сымб.) # [[Ум Кульсум]] (<span style="color: #909090;">11990 сымб. → </span>16786 сымб.) # [[Паўднёвая Амэрыка]] (<span style="color: #909090;">12061 сымб. → </span>16885 сымб.) # [[Мэрылін Манро]] (<span style="color: #909090;">12075 сымб. → </span>16905 сымб.) # [[Чарлі Чаплін]] (<span style="color: #909090;">12173 сымб. → </span>17042 сымб.) # [[Сонца]] (<span style="color: #909090;">12211 сымб. → </span>17095 сымб.) # [[Альгебра]] (<span style="color: #909090;">12215 сымб. → </span>17101 сымб.) # [[Геалёгія]] (<span style="color: #909090;">12454 сымб. → </span>17436 сымб.) # [[Франсіска Гоя]] (<span style="color: #909090;">12578 сымб. → </span>17609 сымб.) # [[Атэізм]] (<span style="color: #909090;">12641 сымб. → </span>17697 сымб.) # [[Танец]] (<span style="color: #909090;">13068 сымб. → </span>18295 сымб.) # [[Зорка]] (<span style="color: #909090;">13336 сымб. → </span>18670 сымб.) # [[Джордж Байран]] (<span style="color: #909090;">13398 сымб. → </span>18757 сымб.) # [[Рэлігія]] (<span style="color: #909090;">13404 сымб. → </span>18766 сымб.) # [[Готфрыд Ляйбніц]] (<span style="color: #909090;">13468 сымб. → </span>18855 сымб.) # [[Уладзімер Ленін]] (<span style="color: #909090;">13554 сымб. → </span>18976 сымб.) # [[Томас Эдысан]] (<span style="color: #909090;">13808 сымб. → </span>19331 сымб.) # [[Мацуо Басё]] (<span style="color: #909090;">13820 сымб. → </span>19348 сымб.) # [[Колер]] (<span style="color: #909090;">13942 сымб. → </span>19519 сымб.) # [[Алімпійскія гульні]] (<span style="color: #909090;">14021 сымб. → </span>19629 сымб.) # [[Рак (захворваньне)]] (<span style="color: #909090;">14078 сымб. → </span>19709 сымб.) # [[Георг Вільгельм Фрыдрых Гэгель]] (<span style="color: #909090;">14139 сымб. → </span>19795 сымб.) # [[Хвароба Альцгаймэра]] (<span style="color: #909090;">14222 сымб. → </span>19911 сымб.) # [[Гіп-гоп]] (<span style="color: #909090;">14384 сымб. → </span>20138 сымб.) # [[Зямля]] (<span style="color: #909090;">14523 сымб. → </span>20332 сымб.) # [[Роза Люксэмбург]] (<span style="color: #909090;">14582 сымб. → </span>20415 сымб.) # [[Тэніс]] (<span style="color: #909090;">14624 сымб. → </span>20474 сымб.) # [[Канал]] (<span style="color: #909090;">14761 сымб. → </span>20665 сымб.) # [[Сыр]] (<span style="color: #909090;">14883 сымб. → </span>20836 сымб.) # [[Ацтэкі]] (<span style="color: #909090;">15037 сымб. → </span>21052 сымб.) # [[Альфрэд Гічкок]] (<span style="color: #909090;">15429 сымб. → </span>21601 сымб.) # [[Тысяча і адна ноч]] (<span style="color: #909090;">15461 сымб. → </span>21645 сымб.) # [[Ядзерная зброя]] (<span style="color: #909090;">15748 сымб. → </span>22047 сымб.) # [[Ўолт Дыснэй]] (<span style="color: #909090;">15987 сымб. → </span>22382 сымб.) # [[Ёган Вольфганг фон Гётэ]] (<span style="color: #909090;">16008 сымб. → </span>22411 сымб.) # [[Міжнародны валютны фонд]] (<span style="color: #909090;">16011 сымб. → </span>22415 сымб.) # [[Леанарда да Вінчы]] (<span style="color: #909090;">16107 сымб. → </span>22550 сымб.) # [[Фёдар Дастаеўскі]] (<span style="color: #909090;">16150 сымб. → </span>22610 сымб.) # [[Фэдэрыка Фэліні]] (<span style="color: #909090;">16351 сымб. → </span>22891 сымб.) # [[Цытрус]] (<span style="color: #909090;">16596 сымб. → </span>23234 сымб.) # [[Асацыяцыя дзяржаваў Паўднёва-Ўсходняй Азіі]] (<span style="color: #909090;">17137 сымб. → </span>23992 сымб.) # [[Мартын Гайдэгер]] (<span style="color: #909090;">17788 сымб. → </span>24903 сымб.) # [[Дантэ Аліг’еры]] (<span style="color: #909090;">17851 сымб. → </span>24991 сымб.) # [[Аўстрыя]] (<span style="color: #909090;">18041 сымб. → </span>25257 сымб.) # [[Японія]] (<span style="color: #909090;">18347 сымб. → </span>25686 сымб.) # [[Ізраіль]] (<span style="color: #909090;">18577 сымб. → </span>26008 сымб.) # [[Аўстралія]] (<span style="color: #909090;">18674 сымб. → </span>26144 сымб.) # [[Этыёпія]] (<span style="color: #909090;">18748 сымб. → </span>26247 сымб.) # [[Танзанія]] (<span style="color: #909090;">18792 сымб. → </span>26309 сымб.) # [[Сынгапур]] (<span style="color: #909090;">19228 сымб. → </span>26919 сымб.) # [[Азія]] (<span style="color: #909090;">19343 сымб. → </span>27080 сымб.) # [[Здароўе]] (<span style="color: #909090;">19351 сымб. → </span>27091 сымб.) # [[Вэнэсуэла]] (<span style="color: #909090;">19399 сымб. → </span>27159 сымб.) # [[Анры Матыс]] (<span style="color: #909090;">19411 сымб. → </span>27175 сымб.) # [[Куба]] (<span style="color: #909090;">19702 сымб. → </span>27583 сымб.) # [[Жак Карт’е]] (<span style="color: #909090;">19846 сымб. → </span>27784 сымб.) # [[Ёсіф Сталін]] (<span style="color: #909090;">19912 сымб. → </span>27877 сымб.) # [[Пакістан]] (<span style="color: #909090;">20427 сымб. → </span>28598 сымб.) # [[Інданэзія]] (<span style="color: #909090;">20513 сымб. → </span>28718 сымб.) # [[Сымона дэ Бавуар]] (<span style="color: #909090;">20812 сымб. → </span>29137 сымб.) # [[Віетнам]] (<span style="color: #909090;">20818 сымб. → </span>29145 сымб.) # [[Эканоміка]] (<span style="color: #909090;">20948 сымб. → </span>29327 сымб.) # [[Дэмакратычная Рэспубліка Конга]] (<span style="color: #909090;">21249 сымб. → </span>29749 сымб.) # [[Людовік XIV]] (<span style="color: #909090;">21287 сымб. → </span>29802 сымб.) # [[Элан Т’юрынг]] (<span style="color: #909090;">21566 сымб. → </span>30192 сымб.) # [[Армія]] (<span style="color: #909090;">21582 сымб. → </span>30215 сымб.) # [[Аўганістан]] (<span style="color: #909090;">21624 сымб. → </span>30274 сымб.) # [[Пітэр Паўль Рубэнс]] (<span style="color: #909090;">21654 сымб. → </span>30316 сымб.) # [[Гаўтама Буда]] (<span style="color: #909090;">21729 сымб. → </span>30421 сымб.) # [[Ашока]] (<span style="color: #909090;">21735 сымб. → </span>30429 сымб.) # [[Фрыдэрык Шапэн]] (<span style="color: #909090;">21756 сымб. → </span>30458 сымб.) # [[Фрэнк Лойд Райт]] (<span style="color: #909090;">21773 сымб. → </span>30482 сымб.) # [[Паблё Пікаса]] (<span style="color: #909090;">21774 сымб. → </span>30484 сымб.) # [[Вэргіліюс]] (<span style="color: #909090;">21827 сымб. → </span>30558 сымб.) # [[Апэрацыйная сыстэма]] (<span style="color: #909090;">21835 сымб. → </span>30569 сымб.) # [[Саудаўская Арабія]] (<span style="color: #909090;">21849 сымб. → </span>30589 сымб.) # [[Міжнародны рух Чырвонага Крыжа і Чырвонага Паўмесяца]] (<span style="color: #909090;">21866 сымб. → </span>30612 сымб.) # [[Польшча]] (<span style="color: #909090;">21927 сымб. → </span>30698 сымб.) # [[Сонечная сыстэма]] (<span style="color: #909090;">21959 сымб. → </span>30743 сымб.) # [[Ерусалім]] (<span style="color: #909090;">21976 сымб. → </span>30766 сымб.) # [[Малярыя]] (<span style="color: #909090;">22000 сымб. → </span>30800 сымб.) # [[Лагас]] (<span style="color: #909090;">22016 сымб. → </span>30822 сымб.) # [[Каір]] (<span style="color: #909090;">22064 сымб. → </span>30890 сымб.) # [[Іран]] (<span style="color: #909090;">22065 сымб. → </span>30891 сымб.) # [[Марс]] (<span style="color: #909090;">22073 сымб. → </span>30902 сымб.) # [[Багдад]] (<span style="color: #909090;">22085 сымб. → </span>30919 сымб.) # [[Сатурн]] (<span style="color: #909090;">22092 сымб. → </span>30929 сымб.) # [[Дыназаўр]] (<span style="color: #909090;">22093 сымб. → </span>30930 сымб.) # [[Леанард Ойлер]] (<span style="color: #909090;">22121 сымб. → </span>30969 сымб.) # [[Галяктыка]] (<span style="color: #909090;">22131 сымб. → </span>30983 сымб.) # [[Энцыкляпэдыя]] (<span style="color: #909090;">22141 сымб. → </span>30997 сымб.) # [[Канстантын I Вялікі]] (<span style="color: #909090;">22167 сымб. → </span>31034 сымб.) # [[Мао Дзэ-дун]] (<span style="color: #909090;">22175 сымб. → </span>31045 сымб.) # [[Дака]] (<span style="color: #909090;">22176 сымб. → </span>31046 сымб.) # [[Банглядэш]] (<span style="color: #909090;">22183 сымб. → </span>31056 сымб.) # [[Хрысьціянства]] (<span style="color: #909090;">22190 сымб. → </span>31066 сымб.) # [[Турэцкая мова]] (<span style="color: #909090;">22206 сымб. → </span>31088 сымб.) # [[Танк]] (<span style="color: #909090;">22222 сымб. → </span>31111 сымб.) # [[Француская рэвалюцыя]] (<span style="color: #909090;">22239 сымб. → </span>31135 сымб.) # [[Лізавета I]] (<span style="color: #909090;">22285 сымб. → </span>31199 сымб.) # [[Кіншаса]] (<span style="color: #909090;">22294 сымб. → </span>31212 сымб.) # [[Піва]] (<span style="color: #909090;">22323 сымб. → </span>31252 сымб.) # [[Авідыюс]] (<span style="color: #909090;">22343 сымб. → </span>31280 сымб.) # [[Сыднэй]] (<span style="color: #909090;">22348 сымб. → </span>31287 сымб.) # [[Ёган Кеплер]] (<span style="color: #909090;">22358 сымб. → </span>31301 сымб.) # [[Джон Мэйнард Кейнз]] (<span style="color: #909090;">22366 сымб. → </span>31312 сымб.) # [[Дынастыя Тан]] (<span style="color: #909090;">22373 сымб. → </span>31322 сымб.) # [[Франклін Дэлана Рузвэлт]] (<span style="color: #909090;">22377 сымб. → </span>31328 сымб.) # [[Мухамад]] (<span style="color: #909090;">22384 сымб. → </span>31338 сымб.) # [[Француская мова]] (<span style="color: #909090;">22412 сымб. → </span>31377 сымб.) # [[Кейптаўн]] (<span style="color: #909090;">22425 сымб. → </span>31395 сымб.) # [[Уран]] (<span style="color: #909090;">22456 сымб. → </span>31438 сымб.) # [[Ірак]] (<span style="color: #909090;">22457 сымб. → </span>31440 сымб.) # [[Мадрыд]] (<span style="color: #909090;">22461 сымб. → </span>31445 сымб.) # [[Бразылія]] (<span style="color: #909090;">22503 сымб. → </span>31504 сымб.) # [[Атэны]] (<span style="color: #909090;">22574 сымб. → </span>31604 сымб.) # [[Транспарт]] (<span style="color: #909090;">22578 сымб. → </span>31609 сымб.) # [[Міжнародная сыстэма СІ]] (<span style="color: #909090;">22603 сымб. → </span>31644 сымб.) # [[Рэнэ Дэкарт]] (<span style="color: #909090;">22619 сымб. → </span>31667 сымб.) # [[Лі Бо]] (<span style="color: #909090;">22671 сымб. → </span>31739 сымб.) # [[Сэул]] (<span style="color: #909090;">22698 сымб. → </span>31777 сымб.) # [[Карачы]] (<span style="color: #909090;">22703 сымб. → </span>31784 сымб.) # [[Мумбаі]] (<span style="color: #909090;">22706 сымб. → </span>31788 сымб.) # [[Шанхай]] (<span style="color: #909090;">22735 сымб. → </span>31829 сымб.) # [[Юпітэр]] (<span style="color: #909090;">22740 сымб. → </span>31836 сымб.) # [[Вена]] (<span style="color: #909090;">22788 сымб. → </span>31903 сымб.) # [[Нідэрлянды]] (<span style="color: #909090;">22835 сымб. → </span>31969 сымб.) # [[Карл Фрыдрых Гаўс]] (<span style="color: #909090;">22847 сымб. → </span>31986 сымб.) # [[Авіцэна]] (<span style="color: #909090;">22874 сымб. → </span>32024 сымб.) # [[Джэйн Остын]] (<span style="color: #909090;">22887 сымб. → </span>32042 сымб.) # [[Архімэд]] (<span style="color: #909090;">22919 сымб. → </span>32087 сымб.) # [[Рэвалюцыя 1917 году ў Расеі]] (<span style="color: #909090;">22945 сымб. → </span>32123 сымб.) # [[Амстэрдам]] (<span style="color: #909090;">22964 сымб. → </span>32150 сымб.) # [[Токіё]] (<span style="color: #909090;">23081 сымб. → </span>32313 сымб.) # [[Калката]] (<span style="color: #909090;">23084 сымб. → </span>32318 сымб.) # [[Мартын Лютэр Кінг]] (<span style="color: #909090;">23098 сымб. → </span>32337 сымб.) # [[Мартын Лютэр]] (<span style="color: #909090;">23104 сымб. → </span>32346 сымб.) # [[Старажытны Эгіпет]] (<span style="color: #909090;">23186 сымб. → </span>32460 сымб.) # [[Анатомія]] (<span style="color: #909090;">23243 сымб. → </span>32540 сымб.) # [[Дэлі]] (<span style="color: #909090;">23254 сымб. → </span>32556 сымб.) # [[Антарктыда]] (<span style="color: #909090;">23271 сымб. → </span>32579 сымб.) # [[Антон Чэхаў]] (<span style="color: #909090;">23280 сымб. → </span>32592 сымб.) # [[Бангкок]] (<span style="color: #909090;">23308 сымб. → </span>32631 сымб.) # [[Ісак Ньютан]] (<span style="color: #909090;">23318 сымб. → </span>32645 сымб.) # [[Джакарта]] (<span style="color: #909090;">23323 сымб. → </span>32652 сымб.) # [[Тайлянд]] (<span style="color: #909090;">23337 сымб. → </span>32672 сымб.) # [[Бізантыйская імпэрыя]] (<span style="color: #909090;">23370 сымб. → </span>32718 сымб.) # [[Партугалія]] (<span style="color: #909090;">23377 сымб. → </span>32728 сымб.) # [[Багата]] (<span style="color: #909090;">23410 сымб. → </span>32774 сымб.) # [[Эрвін Шрэдынгер]] (<span style="color: #909090;">23411 сымб. → </span>32775 сымб.) # [[Расейская мова]] (<span style="color: #909090;">23565 сымб. → </span>32991 сымб.) # [[Ватыкан]] (<span style="color: #909090;">23572 сымб. → </span>33001 сымб.) # [[Дынастыя Мін]] (<span style="color: #909090;">23580 сымб. → </span>33012 сымб.) # [[Ўільям Шэксьпір]] (<span style="color: #909090;">23591 сымб. → </span>33027 сымб.) # [[Мэксыка]] (<span style="color: #909090;">23598 сымб. → </span>33037 сымб.) # [[Мальер]] (<span style="color: #909090;">23651 сымб. → </span>33111 сымб.) # [[Пэкін]] (<span style="color: #909090;">23666 сымб. → </span>33132 сымб.) # [[Дамаск]] (<span style="color: #909090;">23676 сымб. → </span>33146 сымб.) # [[Аргентына]] (<span style="color: #909090;">23834 сымб. → </span>33368 сымб.) # [[Старажытная Грэцыя]] (<span style="color: #909090;">23896 сымб. → </span>33454 сымб.) # [[Рыю-дэ-Жанэйру]] (<span style="color: #909090;">23983 сымб. → </span>33576 сымб.) # [[Найробі]] (<span style="color: #909090;">23996 сымб. → </span>33594 сымб.) # [[Мост]] (<span style="color: #909090;">24003 сымб. → </span>33604 сымб.) # [[Ангельская мова]] (<span style="color: #909090;">24025 сымб. → </span>33635 сымб.) # [[Сан-Паўлу]] (<span style="color: #909090;">24028 сымб. → </span>33639 сымб.) # [[Вальтэр]] (<span style="color: #909090;">24047 сымб. → </span>33666 сымб.) # [[Лос-Анджэлес]] (<span style="color: #909090;">24100 сымб. → </span>33740 сымб.) # [[Першая сусьветная вайна]] (<span style="color: #909090;">24122 сымб. → </span>33771 сымб.) # [[Сальвадор Далі]] (<span style="color: #909090;">24137 сымб. → </span>33792 сымб.) # [[Мэхіка]] (<span style="color: #909090;">24321 сымб. → </span>34049 сымб.) # [[Турэччына]] (<span style="color: #909090;">24367 сымб. → </span>34114 сымб.) # [[Будызм]] (<span style="color: #909090;">24434 сымб. → </span>34208 сымб.) # [[Эўропа]] (<span style="color: #909090;">24498 сымб. → </span>34297 сымб.) # [[Банан (плод)]] (<span style="color: #909090;">24555 сымб. → </span>34377 сымб.) # [[Рэспубліка Карэя]] (<span style="color: #909090;">24599 сымб. → </span>34439 сымб.) # [[Чжэн Хэ]] (<span style="color: #909090;">24600 сымб. → </span>34440 сымб.) # [[Арабска-ізраільскі канфлікт]] (<span style="color: #909090;">24647 сымб. → </span>34506 сымб.) # [[Вашынгтон (акруга Калюмбія)]] (<span style="color: #909090;">24650 сымб. → </span>34510 сымб.) # [[Мікелянджэлё]] (<span style="color: #909090;">24652 сымб. → </span>34513 сымб.) # [[Біялёгія]] (<span style="color: #909090;">24688 сымб. → </span>34563 сымб.) # [[Бялкі]] (<span style="color: #909090;">24765 сымб. → </span>34671 сымб.) # [[Аўтамабіль]] (<span style="color: #909090;">24802 сымб. → </span>34723 сымб.) # [[Індыя]] (<span style="color: #909090;">24988 сымб. → </span>34983 сымб.) # [[Мэка]] (<span style="color: #909090;">25148 сымб. → </span>35207 сымб.) # [[Мустафа Кемаль Ататурк]] (<span style="color: #909090;">25391 сымб. → </span>35547 сымб.) # [[Карабель]] (<span style="color: #909090;">25428 сымб. → </span>35599 сымб.) # [[Зараастрызм]] (<span style="color: #909090;">25469 сымб. → </span>35657 сымб.) # [[Майкл Джэксан]] (<span style="color: #909090;">25479 сымб. → </span>35671 сымб.) # [[Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка]] (<span style="color: #909090;">25547 сымб. → </span>35766 сымб.) # [[Эгіпет]] (<span style="color: #909090;">25596 сымб. → </span>35834 сымб.) # [[Тлен]] (<span style="color: #909090;">25773 сымб. → </span>36082 сымб.) # [[Парыж]] (<span style="color: #909090;">25916 сымб. → </span>36282 сымб.) # [[Антоніё Вівальдзі]] (<span style="color: #909090;">26135 сымб. → </span>36589 сымб.) # [[Тэгеран]] (<span style="color: #909090;">26267 сымб. → </span>36774 сымб.) # [[Рым]] (<span style="color: #909090;">26877 сымб. → </span>37628 сымб.) # [[Кітай]] (<span style="color: #909090;">26885 сымб. → </span>37639 сымб.) # [[Георг Фрыдрых Гэндэль]] (<span style="color: #909090;">26975 сымб. → </span>37765 сымб.) # [[Альбэрт Айнштайн]] (<span style="color: #909090;">26993 сымб. → </span>37790 сымб.) # [[Нігерыя]] (<span style="color: #909090;">27134 сымб. → </span>37988 сымб.) # [[Буэнас-Айрэс]] (<span style="color: #909090;">27404 сымб. → </span>38366 сымб.) # [[Швайцарыя]] (<span style="color: #909090;">27604 сымб. → </span>38646 сымб.) # [[Вашку да Гама]] (<span style="color: #909090;">27703 сымб. → </span>38784 сымб.) # [[Нью-Ёрк]] (<span style="color: #909090;">27951 сымб. → </span>39131 сымб.) # [[Жан-Жак Русо]] (<span style="color: #909090;">28053 сымб. → </span>39274 сымб.) # [[Нямеччына]] (<span style="color: #909090;">28139 сымб. → </span>39395 сымб.) # [[Судан]] (<span style="color: #909090;">29091 сымб. → </span>40727 сымб.) # [[Паўночная Амэрыка]] (<span style="color: #909090;">29316 сымб. → </span>41042 сымб.) # [[Бульба]] (<span style="color: #909090;">30496 сымб. → </span>42694 сымб.) # [[Гішпанія]] (<span style="color: #909090;">31064 сымб. → </span>43490 сымб.) # [[Аляксандар Пушкін]] (<span style="color: #909090;">31506 сымб. → </span>44108 сымб.) # [[Энрыка Фэрмі]] (<span style="color: #909090;">31606 сымб. → </span>44248 сымб.) # [[Эўрапейскі Зьвяз]] (<span style="color: #909090;">31650 сымб. → </span>44310 сымб.) # [[Санкт-Пецярбург]] (<span style="color: #909090;">31768 сымб. → </span>44475 сымб.) # [[The Beatles]] (<span style="color: #909090;">31828 сымб. → </span>44559 сымб.) # [[Дубай]] (<span style="color: #909090;">32164 сымб. → </span>45030 сымб.) # [[Цягліцы]] (<span style="color: #909090;">32174 сымб. → </span>45044 сымб.) # [[Чынгісхан]] (<span style="color: #909090;">32950 сымб. → </span>46130 сымб.) # [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў па пытаньнях адукацыі, навукі і культуры]] (<span style="color: #909090;">33045 сымб. → </span>46263 сымб.) # [[Масква]] (<span style="color: #909090;">33890 сымб. → </span>47446 сымб.) # [[Вольфганг Амадэй Моцарт]] (<span style="color: #909090;">34027 сымб. → </span>47638 сымб.) # [[Эйфэлева вежа]] (<span style="color: #909090;">34690 сымб. → </span>48566 сымб.) # [[Афрыка]] (<span style="color: #909090;">35133 сымб. → </span>49186 сымб.) # [[Кір II]] (<span style="color: #909090;">35642 сымб. → </span>49899 сымб.) # [[Сусьветная гандлёвая арганізацыя]] (<span style="color: #909090;">35838 сымб. → </span>50173 сымб.) # [[Стамбул]] (<span style="color: #909090;">36149 сымб. → </span>50609 сымб.) # [[Ісус Хрыстос]] (<span style="color: #909090;">36498 сымб. → </span>51097 сымб.) # [[Нікола Тэсла]] (<span style="color: #909090;">36571 сымб. → </span>51199 сымб.) # [[Францыя]] (<span style="color: #909090;">37395 сымб. → </span>52353 сымб.) # [[Глябальнае пацяпленьне]] (<span style="color: #909090;">37689 сымб. → </span>52765 сымб.) # [[Ганконг]] (<span style="color: #909090;">38289 сымб. → </span>53605 сымб.) # [[Калізэй]] (<span style="color: #909090;">38926 сымб. → </span>54496 сымб.) # [[Сусьветны банк]] (<span style="color: #909090;">41549 сымб. → </span>58169 сымб.) # [[Расея]] (<span style="color: #909090;">44065 сымб. → </span>61691 сымб.) # [[Рэмбрант]] (<span style="color: #909090;">44369 сымб. → </span>62117 сымб.) # [[Канада]] (<span style="color: #909090;">46867 сымб. → </span>65614 сымб.) # [[Сьвятая Рымская імпэрыя]] (<span style="color: #909090;">49352 сымб. → </span>69093 сымб.) # [[Злучаныя Штаты Амэрыкі]] (<span style="color: #909090;">51268 сымб. → </span>71775 сымб.) # [[Шахматы]] (<span style="color: #909090;">52535 сымб. → </span>73549 сымб.) # [[Бэрлін]] (<span style="color: #909090;">53872 сымб. → </span>75421 сымб.) # [[Напалеон I Банапарт]] (<span style="color: #909090;">54321 сымб. → </span>76049 сымб.) # [[Італія]] (<span style="color: #909090;">54997 сымб. → </span>76996 сымб.) # [[Альжыр]] (<span style="color: #909090;">55897 сымб. → </span>78256 сымб.) # [[Рэфармацыя]] (<span style="color: #909090;">57521 сымб. → </span>80529 сымб.) # [[Аляксандар Македонскі]] (<span style="color: #909090;">63234 сымб. → </span>88528 сымб.) # [[Вялікабрытанія]] (<span style="color: #909090;">63309 сымб. → </span>88633 сымб.) # [[Украіна]] (<span style="color: #909090;">63810 сымб. → </span>89334 сымб.) # [[Лёндан]] (<span style="color: #909090;">70448 сымб. → </span>98627 сымб.) # [[Пётар I]] (<span style="color: #909090;">72172 сымб. → </span>101041 сымб.) # [[Другая сусьветная вайна]] (<span style="color: #909090;">75044 сымб. → </span>105062 сымб.) # [[Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы]] (<span style="color: #909090;">79371 сымб. → </span>111119 сымб.) # [[Цягнік]] (<span style="color: #909090;">100969 сымб. → </span>141357 сымб.) do58yfyyvqtu0mwt04bbseiqj236a7n 0 100959 2332344 2155490 2022-08-12T05:54:36Z APTEM 12664 +[[Катэгорыя:Музэі Лёндану]]; ±[[Катэгорыя:Лёндан]]→[[Катэгорыя:Палацы Вялікабрытаніі]] з дапамогай [[Вікіпэдыя:Прылады/HotCat|HotCat]], [[ВП:Вікіфікатар|вікіфікацыя]] wikitext text/x-wiki {{Славутасьць |Выява = Tower of london from swissre.jpg |Подпіс выявы = Таўэр }} '''Та́ўэр''' («[[вежа]]»), '''Лёнданскі Таўэр''' ({{Мова-en|Her Majesty's Royal Palace and Fortress, Tower of London}}) — крэпасьць, узьведзеная на паўночным беразе [[Тэмза|ракі Тэмзы]], у гістарычным цэнтры гораду [[Лёндан]]. Адзін з найстарэйшых гістарычных будынкаў [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]], доўгі час служыў рэзыдэнцыяй ангельскіх манархаў. Сёньня Таўэр зьяўляецца адначасова помнікам гісторыі і музэем, уключаным ў [[Сьпіс аб’ектаў Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО ў Вялікабрытаніі|сьпіс аб’ектаў]], якія належаць да [[Сусьветная спадчына ЮНЭСКО|сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО]]. == Глядзіце таксама == * [[Таўэрскі мост]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Сусьветная спадчына Вялікабрытаніі}} {{Парады артыкулу|кароткі артыкул|няма каардынатаў}} [[Катэгорыя:Палацы Вялікабрытаніі]] [[Катэгорыя:Музэі Лёндану]] jssos7wp9m9pph7tw7nz6er4p5cs9gs 0 108235 2332304 2332272 2022-08-11T15:44:15Z Dymitr 10914 крыніца — https://en.wikipedia.org/wiki/Lionel_Messi?oldid=1102853612 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |імя = Ліянэль Мэсі |клюб = [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] |нумар = 30 |гады = 2004—2005<br/>2005—2021<br/>2021— |клюбы = [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна 2]]<br/>[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]]<br/>[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] |гульні(галы) = 22 (6)<br/>520 (474)<br/>27 (8) |нац гады = 2005— |нац зборная = {{Футбол Аргентына|няма}} |нац гульні(галы) = 162 (86) |абнаўленьне(клюб) = 6 жніўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 5 чэрвеня 2022 }} '''Ліянэ́ль Андрэ́с Мэ́сі''' ({{мова-es|Lionel Andrés Messi}}; нарадзіўся 24 чэрвеня 1987 году ў [[Расарыё]], [[Аргентына]]) — аргентынскі футбаліст, нападнік клюбу «[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]]» і [[Зборная Аргентыны па футболе|нацыянальнае зборнае Аргентыны]]. Мэсі — [[Летнія Алімпійскія гульні 2008 году|алімпійскі чэмпіён 2008 году]], чэмпіён сьвету сярод моладзі 2005 году, чэмпіён клюбнага кубка сьвету 2009 году, шматразовы ўладальнік «[[Залаты мяч|Залатога мяча]]». Адзін з найлепшых гульцоў сучаснасьці. Мэсі прасоўвае кампанію спартовага адзеньня [[Adidas]] з 2006 году. Паводле зьвестак [[France Football]], ён быў самым высокааплатным футбалістам у сьвеце на працягу пяці гадоў з шасьці ў пэрыяд з 2009 па 2014 гады, а ў 2019 годзе паводле рэйтынгу [[Forbes]] гулец стаў самым высокааплатным спартоўцам сьвету. == Кар’ера == === Раньнія гады === Нарадзіўся 24 чэрвеня 1987 году ў [[Расарыё]], [[Аргентына]]. Ягоны бацька Хорхэ Мэсі працаваў на фабрыцы, а маці Сэсылія Мэсі (Кусытыні) — часткова занятая прыбіральшчыца. Сям’я ягонага бацькі паходзіць з італьянскага гораду [[Анкона]], адкуль ягоны прашчур Анджэлё Мэсі эміграваў у Аргентыну ў 1883 годзе. Ліянэль мае двух старэйшых братоў — Радрыга й Матыяса, а таксама сястру Марыю Соль. Мэсі стаў займацца футболам ува ўзросьце пяці гадоў, выступаючы за мясцовы клюб «Грандолі». На першыя трэнваваньні яго прывозіла бабуля, якая была адзінай у сям’і, хто хацеў бачыць Ліянэля футбалістам<ref>[https://web.archive.org/web/20110531231721/http://www.championat.ru/football/article-86658.html «Блоха»], championat.ru {{ref-ru}}</ref>. Пасьля «Грандолі» Ліянэль перайшоў у «[[Ньюэлз Олд Бойз Расарыё|Ньюэлз Олд Бойз]]», які таксама базуецца ў Расарыё. Ува ўзросьце дзесяці гадоў у Ліянэля дыягназавалі дэфіцыт [[гармон росту|гармона росту]]. «[[Рывэр Плэйт Буэнас-Айрэс|Рывэр Плэйт]]» праяўляў інтарэс да хлопца, але ня меў дастатковых сродкаў на ягонае лекаваньне. Калі Ліянэлю было 13 гадоў, адзін з акцыянэраў «[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёны]]» даведаўся пра маладога гульца. Пасьля прагляду футбаліста спартовы дырэктар клюбу [[Карляс Рэксача]] здолеў пераканаць савет дырэктароў аплаціць пераезд сям’і Мэсі ў [[Эўропа|Эўропу]] й ягонае лекаваньне. === «Барсэлёна» === Ад 13 гадоў Ліянэль гуляў у моладзевым складзе «Барсэлёны», у першым жа сваім матчы аформіў «покер». За асноўны склад гішпанскага клюбу Мэсі дэбютаваў 17 кастрычніка 2003 году ў таварыскай сустэчы з партугальскім «[[Порту (футбольны клюб)|Порту]]». Пасьля матчу газэта «[[El Mundo]]» напісала: «У гэтага хлопца левая нага [[Дыега Марадона|Марадоны]], хуткасьць [[Ёган Кройф|Кройфа]] й пас [[Раналдыньню]]». На працягу [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2004—2005 гадоў|сэзону 2004—2005 гадоў]] Мэсі атрымаў гарантаванае месца ў старце другой каманды клюбу, адгуляўшы 17 гульняў за ўсю кампанію й забіўшы шэсьць разоў. З моманту свайго дэбюту ў леташнім на той момант лістападзе яго больш не выклікалі ў першую каманду, але ў кастрычніку 2004 году некаторыя гульцы папрасілі трэнэра [[Франк Рэйкаард|Франка Рэйкаарда]] прыцягнуць Мэсі да асноўнай дружыны. Паколькі Раналдыньню ўжо гуляў на левым флянгу, Рэйкаард перамясьціў Месі са сваёй звычайнай пазыцыі на правы флянг. 24 чэрвеня, на свой 18-ы дзень нараджэньня, Мэсі падпісаў свой першы кантракт у якаьсці гульца асноўнай дружыны. Паводле ўгоды, аргентынец заставаўся гульцом «Барсэлёны» да 2010 году, на два гады менш, чым гэта было абумоўлена папярэднім кантрактам, але пункт ягонага выкупу павялічыўся да 150 мільёнаў эўра. [[Файл:Lionel Messi Barca training.jpg|значак|зьлева|Ліянэль Мэсі на трэнаваньні з «[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёнай]]» у 2006 годзе.]] Ягоны прарыў адбыўся праз два месяцы, 24 жніўня, падчас перадсэзоннага невялікага спаборніцтва Мэсі выйшаў у асноўным складзе клюбу і зрабіў выдатны выступ супраць «[[Ювэнтус Турын|Ювэнтуса]]» [[Фабіё Капэльлё]], атрымаўшы авацыі на [[Камп Ноў]]{{Зноска|Hunter|2012|Hunter|264—265}}. Капэльлё, уражаны гульнёй юнака, спытацца пра пазыку Мэсі, і ў то жа час прыйшла заяўка з боку «[[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]]», якія былі гатовыя выдаткаваць запрошаныя 150 млн эўра<ref>[https://www.theguardian.com/football/2017/jun/16/joan-laporta-barcelona-board-resign-pep-guardiola-lionel-messi «Joan Laporta: 'Barcelona has been kidnapped. It’s hostage to lies and it’s sad'»]. The Guardian.</ref>. Паводле словаў тагачаснага прэзыдэнта «Барсэлёны» [[Жаан Ляпорта|Жаана Ляпорты]], гэта быў адзіны раз, калі клюб сутыкнуўся з рэальнай рызыкай страты аргентынца, але ён у канчатковым выніку вырашыў застацца{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|272—276}}. Праз пытаньні, якія тычыліся прававога статусу гульца, Мэсі мусіў прапусьціць пачатак розыгршу [[Ля Ліга|Ля Лігі]], але 26 верасьня ён набыў гішпанскае грамадзянства і атрымаў права ўдзелу ў чэмпіянаце<ref>[http://www.espnfc.com/story/342857 «Starlet Messi Stays at Barça until 2014»]. ESPN.</ref>. Насунуўшы кашулю з нумэрам 19 футбаліст стварыў атакуючае трыё разам з Раналдыньню і [[Самюэль Это’о|Самюэлем Это’о]]{{Зноска|Hunter|2012|Hunter|266—269}}. Пасьля таго, як юнак забіў 8 галоў у 25 гульнях, у тым ліку свой першы гол у розыгрышу Лігі чэмпіёнаў у матчы супраць «[[Панатынаікос Атэны|Панатынаікосу]]» (5:0) 2 лістапада 2005 году, ягоны сэзон скончыўся заўчасна праз траўму сьцягна. У той час як у «Барсэлёны» пачаўся паступовы заняпад, 19-гадовы Мэсі зарэкамендаваў сябе як адзін з найлепшых гульцоў у сьвеце ў [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2006—2007 гадоў|сэзоне 2006—2007 гадоў]]<ref>[http://www.espnfc.com/story/536834/rijkaard-to-blame-for-barca-decline-ingla «Ingla: Rijkaard to Blame for Barça Decline»]. ESPN.</ref><ref name="notthebest">[https://web.archive.org/web/20150924214113/http://www.fifa.com/world-match-centre/news/newsid/529/475/index.html «Messi: I’m Not the Best»]. FIFA.</ref>. За 36 матчаў сэзону ўва ўсіх турнірах аргентынец зарабіў 17 галоў на свой рахунак<ref name="notthebest"/>. Аднак гулец працягваў пакутаваць ад сур’ёзных траўмаў, як то пералом [[заступак|заступку]], які адбыўся 12 лістапада 2006 году выбіў гульца з футболу на тры месяцы<ref>[http://edition.cnn.com/2006/SPORT/football/11/13/spain.messi/index.html «Messi Needs Surgery on Broken Foot»]. CNN.</ref>. У лізе Мэсі павялічыў колькасьць трапных стрэлаў, пры гэтым 11 зь ягоных 14 галоў былі здабытыя ў апошнія 13 гульняў. 10 сакавіка 2007 году ён здабыў свой першы хет-трык у [[Эль-Клясыка]], стаўшыся першым гульцом за пошнія 12 гадоў, робячы лік роўным пасьля кожнага голу «[[Рэал Мадрыд|Рэалу]]» (3:3)<ref>[https://www.theguardian.com/football/2007/mar/12/europeanfootball.sport1 «There’s Something about Messi»]. The Guardian.</ref>. Узмоцненая значнасьць аргентынца была адлюстраваная ў новай угодзе, падпісанай у сакавіку 2007 году, значна павялічыў заробкі футбаліста{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|302}}. Падчас паўфіналу [[Кубак Гішпаніі па футболе|Кубка Гішпаніі]] супраць «[[Хэтафэ (футбольны клюб)|Хэтафэ]]» 18 красавіка ён забіў гол, дзіўна падобны на другі гол [[Дыега Марадона|Марадоны]] ў чвэрцьфінале [[чэмпіянат сьвету па футболе 1986 году|чэмпіянату сьвету 1986 году]], вядомага як гол стагодзьдзя. Мэсі падхапіў мяч з правага боку ля сярэдняй лініі і прабег зь ім 60 мэтраў, абгуляўшы пяць абаронцаў, перш чым пацэліць яго з правага кута плошчы брамы, як гэтак жа некалі зрабіў быў Марадона<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/sport/football/european/2311407/The-greatest-goal-ever.html «The Greatest Goal Ever?»]. The Daily Telegraph.</ref>. Пасьля таго, як Раналдыньню згубіў форму, Мэсі стаў новым зорным гульцом «Барсы» ў веку 20 гадоў, атрымаўшы мянушку «Мэсія» ад гішпанскіх СМІ<ref>[https://www.theguardian.com/sport/2008/feb/03/newsstory.barcelona «Nou Sensation»]. The Guardian.</ref>. Не зважаючы на той, што Мэсі здолеў здабыць 16 галоў за часам [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2007—2008 гадоў|сэзону 2007—2008 гадоў]], другая палова кампаніі была зноў азмрочаная траўмамі, то бок 15 сьнежня аргентынец пашкодзіў сьцягно<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/sport/football/european/2293647/Lionel-Messi-sidelined-for-six-weeks.html «Lionel Messi Sidelined for Six Weeks»]. The Daily Telegraph.</ref>. Спартовец вярнуўся ў табар клюбу і двойчы адзначыўся ў матчы 1/8 фіналу Лігі чэмпіёнаў супраць «[[Сэлтык Глазга|Сэлтыку]]», але 4 сакавіка 2008 году яшчэ раз атрымаў пашкоджаньне. [[Файл:FC Barcelona Team 2, 2011.jpg|значак|зьлева|Гульцы «Барсэлёны» (Мэсі ў цэнтры) з трафэем [[Клюбнага чэмпіянату сьвету|клюбнага чэмпіянату сьвету]] ў 2011 годзе.]] Пасьля двух няўдалых сэзонаў, «Барсэлёна» мела патрэбу ў капітальных зьменах, і, у выніку, Рэйкаард і Раналдыньню былі вымушаныя сысьці. Дзякуючы вызваленьню нумару 10, Мэсі адразу яго прыдбаў сабе<ref>[https://web.archive.org/web/20150328054707/http://www.fifa.com/world-match-centre/news/newsid/837/571/index.html «Messi Has Ronaldinho’s Number»]. FIFA.</ref>. Да таго ж, у ліпені ён падпісаў новы кантракт з штогадовым заробкам у 7,8 млн эўра, стаўшы самым высокааплатным гульцом клюбу{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|472}}. Напярэдадні новага сэзону вялікай праблемай заставалася ягоныя частымі цягліцавыя траўмы, якія вымусілі гульца прапусьціў агулам восем месяцаў паміж 2006 і 2008 гады. Каб вырашыць гэтае пытаньне «Барсэлёна» вылучыла яму асабістага фізыятэрапэўта, які падарожнічаў зь ім нават падчас выкліку ў склад [[Зборная Аргентыны па футболе|зборнай Аргентыны]]. У выніку Мэсі амаль ня зьведваў траўмаў на працягу наступных чатырох гадоў, што дазволіла яму выкрыць свой патэнцыял напоўніцу<ref>[http://espn.go.com/sports/soccer/news/_/columnist/hunter_graham/id/7117763/lionel-messi-closing-barcelona-all-time-scoring-record-graham-hunter-soccer «Messi Closing in on Remarkable Record»]. ESPN.</ref>. У свой першы неперарваны [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2008—2009 гадоў|сэзон 2008—2009 гадоў]] футбаліст адзначыўся 38 разоў у 57 матчах ува ўсіх турнірах<ref>[http://www.espnfc.com/club/barcelona/83/blog/post/2408047/barcelona-trio-of-lionel-messi-neymar-and-luis-suarez-the-clubs-best-ever «Are Messi, Suarez and Neymar Barcelona’s Best-Ever Front Three?»]. ESPN.</ref>. Ачолены новым галоўным трэнэрам [[Пэп Гвардыёля|Пэпам Гвардыёлям]], Мэсі працягнуў спачатку гуляць на правым флянзе, але зь цягам часам стаў выконваць ролю фальшаванага ўінгера маючы вольніцу ў выбары пазыцыі, блукаючы часам у цэнтры поля. Гэтым у матчы супраць мадрыдзкага «Рэалу» Мэсі спачатку гуляў як фальшаваная дзявятка, то бок як адцягнуты форвард, але пачаў глыбей адцягвацца да абароны, каб больш узаемадзейнічаць з [[Чаві]] і [[Андрэс Іньеста|Андрэсам Іньестам]]. Гэты прывяло да двух трапных стрэлаў аргентынца і перамогі каталянцаў зь лікам 6:2{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|453—459}}. 13 траўня 2009 году футбаліст забіў сам і асыставаў таварышу ў фінале Кубка Гішпаніі супраць «[[Атлетык Більбао|Атлетыка]]» зь Більбао (4:1)<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/sport/football/european/5321324/Barcelona-defeat-Athletic-Bilbao-to-win-Copa-del-Rey.html «Barcelona Defeat Athletic Bilbao to Win Copa del Rey»]. The Daily Telegraph.</ref>. У выніку «Барсэлёна» здабыла трэбл, а Мэсі падоўжыў дамову да 2016 году, а ягоны заробак падвысіўся да 12 млн на год{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|472}}. На пачатку новага сэзону Мэсі з дружынай здабыў Супэркубак Гішпаніі і [[Супэркубак УЭФА]]. У 22 гады Мэсі здабыў «[[Залаты мяч]]»{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|519—524}}. Паводле вынікаў [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2009—2010 гадоў|сэзону 2009—2010 гадоў]] аргентынец паклаў на свой рахунак 47 галоў ува ўсіх спаборніцтвах, абараняючы колеры «Барсэлёны»<ref>[http://www.bdfutbol.com/en/p/j1753.html?temp=2009-10«Lionel Andrés Messi Cuccittini: Matches 2009—10»]. BDFutbol.</ref>. [[Файл:FC Barcelona - Bayer 04 Leverkusen, 7 mar 2012 (07).jpg|значак|Мэсі ўзьняў рукі ўгары ў шыкоўным матчы, дзе аргентынец пяць разоў пацэльваў у браму «[[Баер Левэркузэн|Баеру]]» ў [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2011—2012 гадоў|Лізе чэмпіёнаў]].]] Мэсі зноўку дапамог клюбу здабыць [[Супэркубак Гішпаніі 2010 году]], адзначыўшыся хет-трыкам у матчы ў адказ супраць «[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільлі]]»<ref>[http://www.espnfc.com/story/816500/magic-lionel-messi-wins-supercopa-for-barca «Magic Messi Wins Supercopa for Barça»]. ESPN</ref>. 29 лістапада 2010 году ён выканаў значную ролю ў сакрушальным сакрушальным разгроме «Рэалу» [[Жузэ Маўрыньню]] зь лікам 5:0<ref>[https://www.theguardian.com/football/2010/nov/29/barcelona-real-madrid-la-liga «David Villa Strikes Twice as Slick Barcelona Thrash Real Madrid»]. The Guardian.</ref>. Разам з аргентынцам «Барсэлёна» ў [[чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2010—2011 гадоў|сэзоне 2010—2011 гадоў]] дасягнула паказьніку ў 16 перамог у Ля Лізе запар, усталяваўшы рэкорд у гішпанскім футболе, а 5 лютага 2011 году Мэсі зарабіў хет-трык у матчы супраць мадрыдзкага «[[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]]»<ref>[http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/europe/9388847.stm «Lionel Messi Stars as Barcelona Seal Record League Win»]. BBC Sport.</ref>. Дзякуючы такім выступам гулец зноўку атрымаў «Залаты мяч». У новым [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2011—2012 гадоў|сэзоне 2011—2012 гадоў]] Мэсі сумяшчаў адразу некалькі амплюа, ствараючы атакі, забіваючы галы і актыўна асыстуючы партнэрам. У двубоі на Супэркубак Гішпаніі Мэсі адзначыўся ў кожным з матчаў і дапамог дружыне здабыць чарговы трафэй<ref>[http://usatoday30.usatoday.com/sports/soccer/europe/2011-08-17-supercup-brawl-barcelona-real-madrid_n.htm «Tempers Flare into Brawl as Barcelona Beats Real Madrid»]. USA Today.</ref>. 7 сакавіка, праз два тыдні пасьля таго, як ён чатыры разы вынікова пацэліў ў матчы чэмпіянату супраць «Валенсіі»<ref>[http://edition.cnn.com/2012/02/19/sport/football/football-barcelona-messi-milan/ «Messi Scores Four as Barcelona Rout Valencia»]. CNN.</ref>, ён пяць разоў забіў у Лізе чэмпіёнаў у другім матчы двубою супраць «[[Баер Левэркузэн|Баеру]]» (7:1)<ref>[https://www.bbc.com/sport/0/football/17291685 «Lionel Messi Scores Five in Barcelona Champions League Win»]. BBC Sport.</ref>. У дадатак да таго, Мэсі шмат раздаваў галявых перадачаў. Гулец стаў найлепшым бамбардзірам Лігі чэмпіёнаў з 14 галамі на рахунку. 20 сакавіка Мэсі стаўся найлепшым галеадорам «Барсэлёны» ў гісторыі, перасягнуўшы рэкорд у 232 галы [[Сэсар Радрыгес Альварэс|Сэсара Радрыгеса]], які трымаўся 57 гадоў. У адзначаны дзень аргентынец зарабіў хет-трык у матчы супраць «[[Гранада (футбольны клюб)|Гранады]]»<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/sport/football/players/lionel-messi/9157192/Lionel-Messi-as-dominant-as-Michael-Jordan-claims-Barcelonas-Pep-Guardiola-after-he-breaks-goal-record.html «Lionel Messi as Dominant as Michael Jordan, Claims Barcelona’s Pep Guardiola, After He Breaks Goal Record»]. The Daily Telegraph.</ref>. [[Файл:Leo Messi v Almeria 020314 (extra crop).jpg|значак|зьлева|Мэсі ў матчы супраць «[[Альмэрыя (футбольны клюб)|Альмэрыі]]» ў 2014 годзе.]] Не зважаючы на індывідуальную форму Мэсі, чатырохгадовы цыкль посьпеху «Барсэлёны» Гвардыёлы дасягнуў свайго канчатку<ref>[https://www.bbc.com/sport/0/football/17867892 Pep Guardiola Leaves Lasting Legacy at Barcelona»]. BBC Sport.</ref>. «Барсэлёна» здабыла Кубак Гішпаніі, выгуляўшы басконскі «Атлетык», але трывала паразу ад «[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]» ў паўфінале Лігі чэмпіёнаў і прапусьціла наперад мадрыдзкі «Рэал» у выніковай турнірнай табліцы. У апошнім хатнім матчы лігі супраць «[[Эспанёл Барсэлёна|Эспанёлу]]» 5 траўня Мэсі забіў усе чатыры мячы сваёй каманды<ref>[https://www.theguardian.com/football/2012/may/05/lionel-messi-four-goals-guardiola «Four-Goal Lionel Messi Gives Pep Guardiola Perfect Barcelona Send-Off»]. The Guardian.</ref>. Гулец скончыў сэзон найлепшым бамбардзірам Ля Лігі, усталяваўшы новы рэкорд колькасьці галоў, якіх у Мэсі было 50<ref>[https://www.si.com/soccer/2012/10/29/lionel-messi-golden-boot-barcelona-ap «Lionel Messi Receives Golden Boot Award as Europe’s Top Scorer»]. Sports Illustrated.</ref><ref> [http://www.espnfc.com/story/1258108/messi-breaks-40-year-record-with-86th-goal-of-2012 «Messi Smashes Müller’s 40-Year Record»]. ESPN.</ref>. Пад кіраўніцтвам [[Тыта Вілянова|Тыта Віляновы]], якога Мэсі ўжо добра ведаў праз юнацкую каманду клюбу, аргентынец дапамог клюбу дасягнуць свайго найлепшага ў гісторыі сэзону. Гэтак у першай палове [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2012—2013 гадоў|сэзону 2012—2013 гадоў]] «Барсэлёна» здабыла 55 пунктаў, усталяваўшы новы рэкорд у Гішпаніі<ref>[http://edition.cnn.com/2013/01/19/sport/football/football-barcelona-defeat-sociedad/index.html «Ten-Man Barcelona Shocked by Sociedad»]. CNN.</ref>. Як выніу Мэсі зноўку ўзнагародзілі «Залатым мячом», і ён стаў першым футбалістам у гісторыі, які здабыў гэтую ўзнагароду чатыры разы<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220614/https://www.independent.co.uk/sport/football/news-and-comment/barcelonas-lionel-messi-becomes-most-decorated-player-in-history-after-winning-unprecedented-fourth-8441605.html «Barcelona’s Lionel Messi Becomes Most Decorated Player in History after Winning Unprecedented Fourth Straight Ballon d’Or»]. The Independent.</ref>. Аднак выступы «Барсэлёны» пагоршыліся ў другой палове сэзону, адначасова з адсутнасьцю Віляновы праз дрэнны стан здароўя<ref>[https://www.theguardian.com/football/blog/2013/may/13/barcelona-title-anti-climax «A Sense of Anticlimax but Barcelona Still Deserve Their La Liga Title»]. The Guardian.</ref>. Пасьля паразы ў Эль-Клясыка і выбываньня з удзелу розыгрышу кубка краіны, каталянскі амаль утрымаліся ў розыгрышы Лігі чэмпіёнаў, толькі Мэсі ў другім матчы 1/8 фіналу двойчы трапна пацэліў у браму «[[Мілян (футбольны клюб)|Міляну]]» і яшчэ аднойчы асыставаў, што забясьпечыла перамогу зь лікам 4:0 і прасоўваньне ў наступны раўнд. 7 лютага 2013 году аргентынец склаў яшчэ адную дамову з клюбам, гэтым разам да 2018 году. Ягоны заробак падвысіўся да 13 млн эўра штогод{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|556}}. 17 сакавіка ў матчы супраць «[[Раё Вальекана Мадрыд|Раё Вальекана]]» гулец упершыню атрымаў капітанскую повязь. Пасьля чатырох сэзонаў амаль без пашкоджаньняў, Мэсі зноўку пачаў пакутваць на траўмы. Пасьля таго, як 2 красавіка ён перанёс напружаньне [[падкаленная сустава|падкаленнай суставы]], падчас першага чвэрцьфіналу супраць «[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэну]]», ягоны выступы сталіся спарадычнымі. Але нават не зважаючы на пашкоджаньні, Мэсі скончыў сэзон з 46 галамі на рахунку ў матчах Ля Лігі, стаўшы найлепшым бамбардзірам лігі і ўва ўсёй Эўропы другі раз запар. Да таго ж, ён атрымаў «Залатую буцу» трэці раз запар<ref>[https://web.archive.org/web/20190522051148/https://www.independent.co.uk/sport/football/european/lionel-messi-awarded-golden-shoe-for-third-time-after-46-la-liga-goals-for-barcelona-8951828.html «Lionel Messi Awarded Golden Shoe for Third Time after 46 La Liga Goals for Barcelona»]. The Independent.</ref>. [[Файл:Leo Messi v Granada 2014.jpg|значак|Аргентынец сьвяткуе гол у матчы [[Ля Ліга|Ля Лігі]] супраць «[[Гранада (футбольны клюб)|Гранады]]» ў 2014 годзе.]] У другой палове [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2013—2014 гадоў|сэзону 2013—2014 гадоў]] выступы Мэсі пагоршыліся, што прымусіла заўзятараў разьнесьці погаласкі, аб тым, што аргентынец захоўвае сілы да [[чэмпіянат сьвету па футболе 2014 году|чэмпіянату сьвету 2014 году]]. Статыстычна ягоныя паказьнікі значна скараціліся ў параўнаньні з папярэднімі сэзонамі<ref>[https://www.bbc.com/sport/0/football/26651301 «Real Madrid v Barcelona: Has Ronaldo Overtaken Messi?»]. BBC Sport.</ref>. Як па-ранейшаму, аднак, Мэсі выстрэльваў, то бок ён здабыў хет-трыкі ў матчах супраць «[[Асасуна Памплёна|Асасуны]]» і «Рэалу». Месі скончыў кампанію з 28 галамі ў Ля Лізе, а «Барсэлёна» ўпершыню за пяць гадоў скончыла сэзон без асноўнага трафэю. У дадатак, каталянцы трывалі паразу ў фінале Кубка Гішпаніі. Пасьля працяглых спэкуляцыяў і чутак з нагоды будучыні гульца ў клюбе Мэсі склаў новую ўгоду 19 траўня 2014 году, усяго праз год пасьля апошняга складаньня. Ягоны заробак павялічыўся да 20 млн эўра штогод у рукі, што зрабіла футбаліста самым высокааплатным спартоўцам у сьвеце<ref>[http://www.francefootball.fr/news/Messi-la-tres-bonne-paie/545838 «Messi, la (Très) Bonne Paie»]. France Football.</ref>. Паведамлялася, што ключовую ролю ў захаваньні Мэсі ў шэрагах «сіня-гранатавых» згуляў Вілянава<ref>[https://archive.today/20210529103424/https://tribuna.com/en/news/fcbarcelona-2021-04-26-messi-tito-was-the-first-person-who-had-faith-in-me-because-at-the-time-i-was-a-substitut/ «Messi: 'Tito was the first person who had faith in me because at the time, I was a substitute or didn’t play'»]. Tribuna.</ref>, на тле моцнай зацікаўленасьці з боку «Чэлсі» Маўрыньню<ref>[https://archive.today/20210529121708/https://www.skysports.com/football/news/11095/12103898/how-jose-mourinho-persuaded-lionel-messi-to-join-chelsea-from-barcelona-in-2014 «How Jose Mourinho persuaded Lionel Messi to join Chelsea from Barcelona in 2014»]. Sky Sports.</ref>. З новым галоўным трэнэрам і былым капітанам [[Люіс Энрыке|Люісам Энрыке]], Мэсі пераважна правёў [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2014—2015 гадоў|сэзон 2014—2015 гадоў]] бяз траўмаў<ref>[http://www.espnfc.com/spanish-primera-division/story/2205947/lionel-messi-feeling-strain-of-years-at-top-for-barcelona-and-argentina-says-gerardo-martino «Gerardo Martino: Lionel Messi Feeling Mental, Physical Strain of Years at Top»]. ESPN</ref>. Да «Барсэлёну» напачатку сэзону далучыўся [[Люіс Суарэс]], і Мэсі вярнуўся на правы флянг, дзе гуляў раней. Мэсі, Суарэс і [[Нэймар]] склалі магутную нападніцкую тройку. 22 лістапада аргентынец аформіў хет-трык у браму «Сэвільлі», стаўшы найлепшым бамбардзірам Ля Лігі ўсіх часоў, скасаваўшы папяэдні рэкорд [[Тэльма Сара|Тэльма Сары]], які трываў 59 гадоў<ref>[https://www.bbc.com/sport/0/football/30165949 «Lionel Messi: Barcelona Forward Will Leave 'Unreachable' Record»]. BBC Sport.</ref>. 7 сьнежня гулец зарабіў яшчэ адзін хет-трык у [[Барсэлёнскае дэрбі|Барсэлёнскім дэрбі]], перасягнуўшы рэкорд Сэсара Радрыгеса ў матчах дэрбі Барсэлёны<ref>[http://deportes.elpais.com/deportes/2014/12/07/actualidad/1417963145_479538.html «El Derbi Es un Monólogo de Messi»]. El País.</ref>. 8 сакавіка спартовец адзначыўся самым хуткім хет-трыкам у сваёй кар’еры, пацэліўшы ў браму «Раё Вальекага» тройчы за 11 хвілінаў. Напрыканцы сэзону Мэсі здабыў перамогу для «сіня-гранатавых» над «Атлетыкам» (1:0), забясьпечыўшы перамогу ў чэмпіянаце. А скончыў кампанію Мэсі з 43 галамі на сваім рахунку<ref>[https://web.archive.org/web/20150805150231/http://www.fifa.com/news/y=2015/m=3/news=supporters-superstars-and-goals-galore-2557355.html «Supporters, Superstars and Goals Galore»]. FIFA.</ref>. 30 траўня Мэсі двйочы трапна стрэліў у фінальным матчы Кубка Гішпаніі супраць «Атлетыка» зь Більбао (3:1). Найвышэйшага посьпеху дружына дамаглася і ў розыгрышу [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2014—2015 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2014—2015 гадоў]], у тым ліку дзякуючы выдатным выступам трыё. === Новы этап === 10 жніўня 2021 Мэсі далучыўся да табару францускага клюбу «[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]]»<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/football/58163106 «Lionel Messi signs two-year Paris St-Germain deal after leaving Barcelona»]. BBC.</ref>. Ён падпісаў двухгадовую ўгоду да чэрвеня 2023 году з правам працягу дамовы яшчэ на дадатковы год<ref>[https://en.psg.fr/teams/first-team/content/cp-lionel-messi-psg-paris-saint-germain-mercato «Leo Messi signs for Paris Saint-Germain»]. PSG.</ref>. Мэсі абраў 30 нумар, той да самы, пад якім ён выступаў у падлеткавым узросьце, калі дэбютаваў за «Барсэлёну»<ref>[https://www.independent.co.uk/sport/football/lionel-messi-psg-shirt-number-transfer-b1900397.html «Lionel Messi shirt number revealed by PSG»]. The Independent.</ref>. Дэбют у Францыі прыпаў ў нападніка на 29 жніўня, калі аргентынец выйшаў на замену ў другой палове пераможнага матчу супраць «[[Рэймс (футбольны клюб)|Рэймсу]]»<ref>[https://www.espn.com/soccer/paris-saint-germain--frapsg/story/4465426/lionel-messis-psg-debut-becomes-most-watched-french-football-match-in-spain «Messi's PSG debut breaks Spain viewing records»]. ESPN.</ref>. === Міжнародная кар’ера === Да свайго дэбюту ў моладзевай камандзе Аргентыны Мэсі атрымаў запрашэньне выступаць за [[Зборная Гішпаніі па футболе|нацыянальную зборную Гішпаніі]], але адхіліў яго. У чэрвені 2004 году ён нарэшце дэбютаваў у складзе [[Зборная Аргентыны па футболе|нацыянальнай зборнай Аргентыны]] ў матчы супраць [[Зборная Парагваю па футболе|Парагваю]]. == Дасягненьні == * Уладальнік [[Залаты мяч|Залатога мяча]]: 2009, 2010, 2011, 2012, 2015, 2019, 2021 '''«Барсэлёна»''': * [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе|Чэмпіён Гішпаніі]]: 2005, 2006, 2009, 2010, 2011, 2013, 2015, 2016, 2018, 2019 * Уладальнік [[Кубак Гішпаніі па футболе|Кубка Гішпаніі]]: 2009, 2012, 2015, 2016, 2017, 2018, 2021 * Уладальнік [[Супэркубак Гішпаніі па футболе|Супэркубка Гішпаніі]]: 2005, 2006, 2009, 2010, 2011, 2013, 2016, 2018 * Пераможца [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў]]: 2006, 2009, 2011, 2015 * Уладальнік [[Супэркубак УЭФА|Супэркубка УЭФА]]: 2009, 2011, 2015 * Пераможца [[Клюбны чэмпіянат сьвету па футболе|клюбнага чэмпіянату сьвету]]: 2009, 2011, 2015 '''«Пары Сэн-Жэрмэн»''': * [[Чэмпіянат Францыі па футболе|Чэмпіён Францыі]]: 2022 * Уладальнік [[Супэркубак Францыі па футболе|Супэркубка Францыі]]: 2022 '''Аргентына''': * Чэмпіён [[Летнія Алімпійскія гульні|Алімпійскіх гульняў]]: [[Летнія Алімпійскія гульні 2008 году|2008]] * Уладальнік [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубка Амэрыкі]]: 2021 * Пераможца [[Моладзевы чэмпіянат сьвету па футболе|моладзевага чэмпіянату сьвету]]: 2005 * Срэбраны прызэр [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубка Амэрыкі]]: 2007, 2015 * Срэбраны прызэр [[чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянату сьвету]]: 2014 == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Кніга |аўтар = Balagué, Guillem |частка = |загаловак = Messi |арыгінал = |спасылка = https://archive.org/details/messibiography0000bala |выданьне = |месца = |выдавецтва = Orion Books |год = 2013 |том = |старонкі = |старонак = |isbn = 978-1-4091-4659-9 |ref = Balagué }} * {{Кніга |аўтар = Hunter, Graham |частка = |загаловак = Barça: The Making of the Greatest Team in the World |арыгінал = |спасылка = |выданьне = |месца = |выдавецтва = BackPage Press |год = 2012 |том = |старонкі = |старонак = |isbn = 978-0-9564971-8-5 |ref = Hunter }} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.leomessi.com/ Афіцыйны сайт]{{ref-es}}{{ref-ca}}{{ref-en}} * [https://archive.is/20120526231308/http://www.fcbarcelona.com/web/english/futbol/temporada_09-10/plantilla/jugadors/messi.html Профіль на афіцыйным сайце «Барсэлёны»]{{ref-en}} * {{Transfermarkt}} * {{Soccerway}} {{Склад ФК ПСЖ Парыж}} {{Навігацыйная група |назоў = Мэсі ў складзе [[Зборная Аргентыны па футболе|зборнай Аргентыны]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] й [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубках Амэрыкі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Аргентына}}; |Аргентына на ЧС-2006 |Аргентына на КА-2007 |Аргентына на ЧС-2010 |Аргентына на КА-2011 |Аргентына на ЧС-2014 |Аргентына на КА-2015 |Аргентына на КА-2016 |Аргентына на ЧС-2018 |Аргентына на КА-2019 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Мэсі, Ліянэль}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Расарыё]] [[Катэгорыя:Аргентынскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Аргентыны]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Барсэлёна»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Пары Сэн-Жэрмэн» Парыж]] [[Катэгорыя:Уладальнікі «Залатога мяча»]] 51mjir25i85pfm7dbr3r4dig1r0fncu 2332305 2332304 2022-08-11T15:53:24Z Dymitr 10914 /* Кар’ера */ артаграфія, стыль wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |імя = Ліянэль Мэсі |клюб = [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] |нумар = 30 |гады = 2004—2005<br/>2005—2021<br/>2021— |клюбы = [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна 2]]<br/>[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]]<br/>[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] |гульні(галы) = 22 (6)<br/>520 (474)<br/>27 (8) |нац гады = 2005— |нац зборная = {{Футбол Аргентына|няма}} |нац гульні(галы) = 162 (86) |абнаўленьне(клюб) = 6 жніўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 5 чэрвеня 2022 }} '''Ліянэ́ль Андрэ́с Мэ́сі''' ({{мова-es|Lionel Andrés Messi}}; нарадзіўся 24 чэрвеня 1987 году ў [[Расарыё]], [[Аргентына]]) — аргентынскі футбаліст, нападнік клюбу «[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]]» і [[Зборная Аргентыны па футболе|нацыянальнае зборнае Аргентыны]]. Мэсі — [[Летнія Алімпійскія гульні 2008 году|алімпійскі чэмпіён 2008 году]], чэмпіён сьвету сярод моладзі 2005 году, чэмпіён клюбнага кубка сьвету 2009 году, шматразовы ўладальнік «[[Залаты мяч|Залатога мяча]]». Адзін з найлепшых гульцоў сучаснасьці. Мэсі прасоўвае кампанію спартовага адзеньня [[Adidas]] з 2006 году. Паводле зьвестак [[France Football]], ён быў самым высокааплатным футбалістам у сьвеце на працягу пяці гадоў з шасьці ў пэрыяд з 2009 па 2014 гады, а ў 2019 годзе паводле рэйтынгу [[Forbes]] гулец стаў самым высокааплатным спартоўцам сьвету. == Кар’ера == === Раньнія гады === Нарадзіўся 24 чэрвеня 1987 году ў [[Расарыё]], [[Аргентына]]. Ягоны бацька Хорхэ Мэсі працаваў на фабрыцы, а маці Сэсылія Мэсі (Кусытыні) — часткова занятая прыбіральшчыца. Сям’я ягонага бацькі паходзіць з італьянскага гораду [[Анкона]], адкуль ягоны прашчур Анджэлё Мэсі эміграваў у Аргентыну ў 1883 годзе. Ліянэль мае двух старэйшых братоў — Радрыга й Матыяса, а таксама сястру Марыю Соль. Мэсі стаў займацца футболам ува ўзросьце пяці гадоў, выступаючы за мясцовы клюб «Грандолі». На першыя трэнваваньні яго прывозіла бабуля, якая была адзінай у сям’і, хто хацеў бачыць Ліянэля футбалістам<ref>[https://web.archive.org/web/20110531231721/http://www.championat.ru/football/article-86658.html «Блоха»], championat.ru {{ref-ru}}</ref>. Пасьля «Грандолі» Ліянэль перайшоў у «[[Ньюэлз Олд Бойз Расарыё|Ньюэлз Олд Бойз]]», які таксама базуецца ў Расарыё. Ува ўзросьце дзесяці гадоў у Ліянэля дыягназавалі дэфіцыт [[гармон росту|гармона росту]]. «[[Рывэр Плэйт Буэнас-Айрэс|Рывэр Плэйт]]» праяўляў інтарэс да хлопца, але ня меў дастатковых сродкаў на ягонае лекаваньне. Калі Ліянэлю было 13 гадоў, адзін з акцыянэраў «[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёны]]» даведаўся пра маладога гульца. Пасьля прагляду футбаліста спартовы дырэктар клюбу [[Карляс Рэксача]] здолеў пераканаць савет дырэктароў аплаціць пераезд сям’і Мэсі ў [[Эўропа|Эўропу]] й ягонае лекаваньне. === «Барсэлёна» === Ад 13 гадоў Ліянэль гуляў у моладзевым складзе «Барсэлёны», у першым жа сваім матчы аформіў «покер». За асноўны склад гішпанскага клюбу Мэсі дэбютаваў 17 кастрычніка 2003 году ў таварыскай сустэчы з партугальскім «[[Порту (футбольны клюб)|Порту]]». Пасьля матчу газэта «[[El Mundo]]» напісала: «У гэтага хлопца левая нага [[Дыега Марадона|Марадоны]], хуткасьць [[Ёган Кройф|Кройфа]] й пас [[Раналдыньню]]». На працягу [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2004—2005 гадоў|сэзону 2004—2005 гадоў]] Мэсі атрымаў гарантаванае месца ў старце другой каманды клюбу, адгуляўшы 17 гульняў за ўсю кампанію й забіўшы шэсьць разоў. З моманту свайго дэбюту ў леташнім на той момант лістападзе яго больш не выклікалі ў першую каманду, але ў кастрычніку 2004 году некаторыя гульцы папрасілі трэнэра [[Франк Рэйкаард|Франка Рэйкаарда]] прыцягнуць Мэсі да асноўнай дружыны. Паколькі Раналдыньню ўжо гуляў на левым флянгу, Рэйкаард перамясьціў Мэсі са сваёй звычайнай пазыцыі на правы флянг. 24 чэрвеня, на свой 18-ы дзень нараджэньня, Мэсі падпісаў свой першы кантракт у якаьсці гульца асноўнай дружыны. Паводле ўгоды, аргентынец заставаўся гульцом «Барсэлёны» да 2010 году, на два гады менш, чым гэта было абумоўлена папярэднім кантрактам, але пункт ягонага выкупу павялічыўся да 150 мільёнаў эўра. [[Файл:Lionel Messi Barca training.jpg|значак|зьлева|Ліянэль Мэсі на трэнаваньні з «[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёнай]]» у 2006 годзе.]] Ягоны прарыў адбыўся праз два месяцы, 24 жніўня, падчас перадсэзоннага невялікага спаборніцтва Мэсі выйшаў у асноўным складзе клюбу і зрабіў выдатны выступ супраць «[[Ювэнтус Турын|Ювэнтуса]]» [[Фабіё Капэльлё]], атрымаўшы авацыі на [[Камп Ноў]]{{Зноска|Hunter|2012|Hunter|264—265}}. Капэльлё, уражаны гульнёй юнака, спытацца пра пазыку Мэсі, і ў то жа час прыйшла заяўка з боку «[[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]]», якія былі гатовыя выдаткаваць запрошаныя 150 млн эўра<ref>[https://www.theguardian.com/football/2017/jun/16/joan-laporta-barcelona-board-resign-pep-guardiola-lionel-messi «Joan Laporta: 'Barcelona has been kidnapped. It’s hostage to lies and it’s sad'»]. The Guardian.</ref>. Паводле словаў тагачаснага прэзыдэнта «Барсэлёны» [[Жаан Ляпорта|Жаана Ляпорты]], гэта быў адзіны раз, калі клюб сутыкнуўся з рэальнай рызыкай страты аргентынца, але ён у канчатковым выніку вырашыў застацца{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|272—276}}. Праз пытаньні, якія тычыліся прававога статусу гульца, Мэсі мусіў прапусьціць пачатак розыгршу [[Ля Ліга|Ля Лігі]], але 26 верасьня ён набыў гішпанскае грамадзянства і атрымаў права ўдзелу ў чэмпіянаце<ref>[http://www.espnfc.com/story/342857 «Starlet Messi Stays at Barça until 2014»]. ESPN.</ref>. Насунуўшы кашулю з нумэрам 19 футбаліст стварыў атакуючае трыё разам з Раналдыньню і [[Самюэль Это’о|Самюэлем Это’о]]{{Зноска|Hunter|2012|Hunter|266—269}}. Пасьля таго, як юнак забіў 8 галоў у 25 гульнях, у тым ліку свой першы гол у розыгрышу Лігі чэмпіёнаў у матчы супраць «[[Панатынаікос Атэны|Панатынаікосу]]» (5:0) 2 лістапада 2005 году, ягоны сэзон скончыўся заўчасна праз траўму сьцягна. У той час як у «Барсэлёны» пачаўся паступовы заняпад, 19-гадовы Мэсі зарэкамендаваў сябе як адзін з найлепшых гульцоў у сьвеце ў [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2006—2007 гадоў|сэзоне 2006—2007 гадоў]]<ref>[http://www.espnfc.com/story/536834/rijkaard-to-blame-for-barca-decline-ingla «Ingla: Rijkaard to Blame for Barça Decline»]. ESPN.</ref><ref name="notthebest">[https://web.archive.org/web/20150924214113/http://www.fifa.com/world-match-centre/news/newsid/529/475/index.html «Messi: I’m Not the Best»]. FIFA.</ref>. За 36 матчаў сэзону ўва ўсіх турнірах аргентынец зарабіў 17 галоў на свой рахунак<ref name="notthebest"/>. Аднак гулец працягваў пакутаваць ад сур’ёзных траўмаў, як то пералом [[заступак|заступку]], які адбыўся 12 лістапада 2006 году выбіў гульца з футболу на тры месяцы<ref>[http://edition.cnn.com/2006/SPORT/football/11/13/spain.messi/index.html «Messi Needs Surgery on Broken Foot»]. CNN.</ref>. У лізе Мэсі павялічыў колькасьць трапных стрэлаў, пры гэтым 11 зь ягоных 14 галоў былі здабытыя ў апошнія 13 гульняў. 10 сакавіка 2007 году ён здабыў свой першы хет-трык у [[Эль-Клясыка]], стаўшыся першым гульцом за пошнія 12 гадоў, робячы лік роўным пасьля кожнага голу «[[Рэал Мадрыд|Рэалу]]» (3:3)<ref>[https://www.theguardian.com/football/2007/mar/12/europeanfootball.sport1 «There’s Something about Messi»]. The Guardian.</ref>. Узмоцненая значнасьць аргентынца была адлюстраваная ў новай угодзе, падпісанай у сакавіку 2007 году, значна павялічыў заробкі футбаліста{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|302}}. Падчас паўфіналу [[Кубак Гішпаніі па футболе|Кубка Гішпаніі]] супраць «[[Хэтафэ (футбольны клюб)|Хэтафэ]]» 18 красавіка ён забіў гол, дзіўна падобны на другі гол [[Дыега Марадона|Марадоны]] ў чвэрцьфінале [[чэмпіянат сьвету па футболе 1986 году|чэмпіянату сьвету 1986 году]], вядомага як гол стагодзьдзя. Мэсі падхапіў мяч з правага боку ля сярэдняй лініі і прабег зь ім 60 мэтраў, абгуляўшы пяць абаронцаў, перш чым пацэліць яго з правага кута плошчы брамы, як гэтак жа некалі зрабіў быў Марадона<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/sport/football/european/2311407/The-greatest-goal-ever.html «The Greatest Goal Ever?»]. The Daily Telegraph.</ref>. Пасьля таго, як Раналдыньню згубіў форму, Мэсі стаў новым зорным гульцом «Барсы» ў веку 20 гадоў, атрымаўшы мянушку «Мэсія» ад гішпанскіх СМІ<ref>[https://www.theguardian.com/sport/2008/feb/03/newsstory.barcelona «Nou Sensation»]. The Guardian.</ref>. Не зважаючы на той, што Мэсі здолеў здабыць 16 галоў за часам [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2007—2008 гадоў|сэзону 2007—2008 гадоў]], другая палова кампаніі была зноў азмрочаная траўмамі, то бок 15 сьнежня аргентынец пашкодзіў сьцягно<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/sport/football/european/2293647/Lionel-Messi-sidelined-for-six-weeks.html «Lionel Messi Sidelined for Six Weeks»]. The Daily Telegraph.</ref>. Спартовец вярнуўся ў табар клюбу і двойчы адзначыўся ў матчы 1/8 фіналу Лігі чэмпіёнаў супраць «[[Сэлтык Глазга|Сэлтыку]]», але 4 сакавіка 2008 году яшчэ раз атрымаў пашкоджаньне. [[Файл:FC Barcelona Team 2, 2011.jpg|значак|зьлева|Гульцы «Барсэлёны» (Мэсі ў цэнтры) з трафэем [[Клюбнага чэмпіянату сьвету|клюбнага чэмпіянату сьвету]] ў 2011 годзе.]] Пасьля двух няўдалых сэзонаў, «Барсэлёна» мела патрэбу ў капітальных зьменах, і, у выніку, Рэйкаард і Раналдыньню былі вымушаныя сысьці. Дзякуючы вызваленьню нумару 10, Мэсі адразу яго прыдбаў сабе<ref>[https://web.archive.org/web/20150328054707/http://www.fifa.com/world-match-centre/news/newsid/837/571/index.html «Messi Has Ronaldinho’s Number»]. FIFA.</ref>. Да таго ж, у ліпені ён падпісаў новы кантракт з штогадовым заробкам у 7,8 млн эўра, стаўшы самым высокааплатным гульцом клюбу{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|472}}. Напярэдадні новага сэзону вялікай праблемай заставалася ягоныя частымі цягліцавыя траўмы, якія вымусілі гульца прапусьціў агулам восем месяцаў паміж 2006 і 2008 гады. Каб вырашыць гэтае пытаньне «Барсэлёна» вылучыла яму асабістага фізыятэрапэўта, які падарожнічаў зь ім нават падчас выкліку ў склад [[Зборная Аргентыны па футболе|зборнай Аргентыны]]. У выніку Мэсі амаль ня зьведваў траўмаў на працягу наступных чатырох гадоў, што дазволіла яму выкрыць свой патэнцыял напоўніцу<ref>[http://espn.go.com/sports/soccer/news/_/columnist/hunter_graham/id/7117763/lionel-messi-closing-barcelona-all-time-scoring-record-graham-hunter-soccer «Messi Closing in on Remarkable Record»]. ESPN.</ref>. У свой першы неперарваны [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2008—2009 гадоў|сэзон 2008—2009 гадоў]] футбаліст адзначыўся 38 разоў у 57 матчах ува ўсіх турнірах<ref>[http://www.espnfc.com/club/barcelona/83/blog/post/2408047/barcelona-trio-of-lionel-messi-neymar-and-luis-suarez-the-clubs-best-ever «Are Messi, Suarez and Neymar Barcelona’s Best-Ever Front Three?»]. ESPN.</ref>. Ачолены новым галоўным трэнэрам [[Пэп Гвардыёля|Пэпам Гвардыёлям]], Мэсі працягнуў спачатку гуляць на правым флянзе, але зь цягам часам стаў выконваць ролю фальшаванага ўінгера маючы вольніцу ў выбары пазыцыі, блукаючы часам у цэнтры поля. Гэтым у матчы супраць мадрыдзкага «Рэалу» Мэсі спачатку гуляў як фальшаваная дзявятка, то бок як адцягнуты форвард, але пачаў глыбей адцягвацца да абароны, каб больш узаемадзейнічаць з [[Чаві]] і [[Андрэс Іньеста|Андрэсам Іньестам]]. Гэты прывяло да двух трапных стрэлаў аргентынца і перамогі каталянцаў зь лікам 6:2{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|453—459}}. 13 траўня 2009 году футбаліст забіў сам і асыставаў таварышу ў фінале Кубка Гішпаніі супраць «[[Атлетык Більбао|Атлетыка]]» зь Більбао (4:1)<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/sport/football/european/5321324/Barcelona-defeat-Athletic-Bilbao-to-win-Copa-del-Rey.html «Barcelona Defeat Athletic Bilbao to Win Copa del Rey»]. The Daily Telegraph.</ref>. У выніку «Барсэлёна» здабыла трэбл, а Мэсі падоўжыў дамову да 2016 году, а ягоны заробак падвысіўся да 12 млн на год{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|472}}. На пачатку новага сэзону Мэсі з дружынай здабыў Супэркубак Гішпаніі і [[Супэркубак УЭФА]]. У 22 гады Мэсі здабыў «[[Залаты мяч]]»{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|519—524}}. Паводле вынікаў [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2009—2010 гадоў|сэзону 2009—2010 гадоў]] аргентынец паклаў на свой рахунак 47 галоў ува ўсіх спаборніцтвах, абараняючы колеры «Барсэлёны»<ref>[http://www.bdfutbol.com/en/p/j1753.html?temp=2009-10«Lionel Andrés Messi Cuccittini: Matches 2009—10»]. BDFutbol.</ref>. [[Файл:FC Barcelona - Bayer 04 Leverkusen, 7 mar 2012 (07).jpg|значак|Мэсі ўзьняў рукі ўгары ў шыкоўным матчы, дзе аргентынец пяць разоў пацэльваў у браму «[[Баер Левэркузэн|Баеру]]» ў [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2011—2012 гадоў|Лізе чэмпіёнаў]].]] Мэсі зноўку дапамог клюбу здабыць [[Супэркубак Гішпаніі 2010 году]], адзначыўшыся хет-трыкам у матчы ў адказ супраць «[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільлі]]»<ref>[http://www.espnfc.com/story/816500/magic-lionel-messi-wins-supercopa-for-barca «Magic Messi Wins Supercopa for Barça»]. ESPN</ref>. 29 лістапада 2010 году ён выканаў значную ролю ў сакрушальным сакрушальным разгроме «Рэалу» [[Жузэ Маўрыньню]] зь лікам 5:0<ref>[https://www.theguardian.com/football/2010/nov/29/barcelona-real-madrid-la-liga «David Villa Strikes Twice as Slick Barcelona Thrash Real Madrid»]. The Guardian.</ref>. Разам з аргентынцам «Барсэлёна» ў [[чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2010—2011 гадоў|сэзоне 2010—2011 гадоў]] дасягнула паказьніку ў 16 перамог у Ля Лізе запар, усталяваўшы рэкорд у гішпанскім футболе, а 5 лютага 2011 году Мэсі зарабіў хет-трык у матчы супраць мадрыдзкага «[[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]]»<ref>[http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/europe/9388847.stm «Lionel Messi Stars as Barcelona Seal Record League Win»]. BBC Sport.</ref>. Дзякуючы такім выступам гулец зноўку атрымаў «Залаты мяч». У новым [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2011—2012 гадоў|сэзоне 2011—2012 гадоў]] Мэсі сумяшчаў адразу некалькі амплюа, ствараючы атакі, забіваючы галы і актыўна асыстуючы партнэрам. У двубоі на Супэркубак Гішпаніі Мэсі адзначыўся ў кожным з матчаў і дапамог дружыне здабыць чарговы трафэй<ref>[http://usatoday30.usatoday.com/sports/soccer/europe/2011-08-17-supercup-brawl-barcelona-real-madrid_n.htm «Tempers Flare into Brawl as Barcelona Beats Real Madrid»]. USA Today.</ref>. 7 сакавіка, праз два тыдні пасьля таго, як ён чатыры разы вынікова пацэліў ў матчы чэмпіянату супраць «Валенсіі»<ref>[http://edition.cnn.com/2012/02/19/sport/football/football-barcelona-messi-milan/ «Messi Scores Four as Barcelona Rout Valencia»]. CNN.</ref>, ён пяць разоў забіў у Лізе чэмпіёнаў у другім матчы двубою супраць «[[Баер Левэркузэн|Баеру]]» (7:1)<ref>[https://www.bbc.com/sport/0/football/17291685 «Lionel Messi Scores Five in Barcelona Champions League Win»]. BBC Sport.</ref>. У дадатак да таго, Мэсі шмат раздаваў галявых перадачаў. Гулец стаў найлепшым бамбардзірам Лігі чэмпіёнаў з 14 галамі на рахунку. 20 сакавіка Мэсі стаўся найлепшым галеадорам «Барсэлёны» ў гісторыі, перасягнуўшы рэкорд у 232 галы [[Сэсар Радрыгес Альварэс|Сэсара Радрыгеса]], які трымаўся 57 гадоў. У адзначаны дзень аргентынец зарабіў хет-трык у матчы супраць «[[Гранада (футбольны клюб)|Гранады]]»<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/sport/football/players/lionel-messi/9157192/Lionel-Messi-as-dominant-as-Michael-Jordan-claims-Barcelonas-Pep-Guardiola-after-he-breaks-goal-record.html «Lionel Messi as Dominant as Michael Jordan, Claims Barcelona’s Pep Guardiola, After He Breaks Goal Record»]. The Daily Telegraph.</ref>. [[Файл:Leo Messi v Almeria 020314 (extra crop).jpg|значак|зьлева|Мэсі ў матчы супраць «[[Альмэрыя (футбольны клюб)|Альмэрыі]]» ў 2014 годзе.]] Не зважаючы на індывідуальную форму Мэсі, чатырохгадовы цыкль посьпеху «Барсэлёны» Гвардыёлы дасягнуў свайго канчатку<ref>[https://www.bbc.com/sport/0/football/17867892 Pep Guardiola Leaves Lasting Legacy at Barcelona»]. BBC Sport.</ref>. «Барсэлёна» здабыла Кубак Гішпаніі, выгуляўшы басконскі «Атлетык», але трывала паразу ад «[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]» ў паўфінале Лігі чэмпіёнаў і прапусьціла наперад мадрыдзкі «Рэал» у выніковай турнірнай табліцы. У апошнім хатнім матчы лігі супраць «[[Эспанёл Барсэлёна|Эспанёлу]]» 5 траўня Мэсі забіў усе чатыры мячы сваёй каманды<ref>[https://www.theguardian.com/football/2012/may/05/lionel-messi-four-goals-guardiola «Four-Goal Lionel Messi Gives Pep Guardiola Perfect Barcelona Send-Off»]. The Guardian.</ref>. Гулец скончыў сэзон найлепшым бамбардзірам Ля Лігі, усталяваўшы новы рэкорд колькасьці галоў, якіх у Мэсі было 50<ref>[https://www.si.com/soccer/2012/10/29/lionel-messi-golden-boot-barcelona-ap «Lionel Messi Receives Golden Boot Award as Europe’s Top Scorer»]. Sports Illustrated.</ref><ref> [http://www.espnfc.com/story/1258108/messi-breaks-40-year-record-with-86th-goal-of-2012 «Messi Smashes Müller’s 40-Year Record»]. ESPN.</ref>. Пад кіраўніцтвам [[Тыта Вілянова|Тыта Віляновы]], якога Мэсі ўжо добра ведаў праз юнацкую каманду клюбу, аргентынец дапамог клюбу дасягнуць свайго найлепшага ў гісторыі сэзону. Гэтак у першай палове [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2012—2013 гадоў|сэзону 2012—2013 гадоў]] «Барсэлёна» здабыла 55 пунктаў, усталяваўшы новы рэкорд у Гішпаніі<ref>[http://edition.cnn.com/2013/01/19/sport/football/football-barcelona-defeat-sociedad/index.html «Ten-Man Barcelona Shocked by Sociedad»]. CNN.</ref>. Як выніу Мэсі зноўку ўзнагародзілі «Залатым мячом», і ён стаў першым футбалістам у гісторыі, які здабыў гэтую ўзнагароду чатыры разы<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220614/https://www.independent.co.uk/sport/football/news-and-comment/barcelonas-lionel-messi-becomes-most-decorated-player-in-history-after-winning-unprecedented-fourth-8441605.html «Barcelona’s Lionel Messi Becomes Most Decorated Player in History after Winning Unprecedented Fourth Straight Ballon d’Or»]. The Independent.</ref>. Аднак выступы «Барсэлёны» пагоршыліся ў другой палове сэзону, адначасова з адсутнасьцю Віляновы праз дрэнны стан здароўя<ref>[https://www.theguardian.com/football/blog/2013/may/13/barcelona-title-anti-climax «A Sense of Anticlimax but Barcelona Still Deserve Their La Liga Title»]. The Guardian.</ref>. Пасьля паразы ў Эль-Клясыка і выбываньня з удзелу розыгрышу кубка краіны, каталянскі амаль утрымаліся ў розыгрышы Лігі чэмпіёнаў, толькі Мэсі ў другім матчы 1/8 фіналу двойчы трапна пацэліў у браму «[[Мілян (футбольны клюб)|Міляну]]» і яшчэ аднойчы асыставаў, што забясьпечыла перамогу зь лікам 4:0 і прасоўваньне ў наступны раўнд. 7 лютага 2013 году аргентынец склаў яшчэ адную дамову з клюбам, гэтым разам да 2018 году. Ягоны заробак падвысіўся да 13 млн эўра штогод{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|556}}. 17 сакавіка ў матчы супраць «[[Раё Вальекана Мадрыд|Раё Вальекана]]» гулец упершыню атрымаў капітанскую повязь. Пасьля чатырох сэзонаў амаль без пашкоджаньняў, Мэсі зноўку пачаў пакутваць на траўмы. Пасьля таго, як 2 красавіка ён перанёс напружаньне [[падкаленная сустава|падкаленнай суставы]], падчас першага чвэрцьфіналу супраць «[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэну]]», ягоны выступы сталіся спарадычнымі. Але нават не зважаючы на пашкоджаньні, Мэсі скончыў сэзон з 46 галамі на рахунку ў матчах Ля Лігі, стаўшы найлепшым бамбардзірам лігі і ўва ўсёй Эўропы другі раз запар. Да таго ж, ён атрымаў «Залатую буцу» трэці раз запар<ref>[https://web.archive.org/web/20190522051148/https://www.independent.co.uk/sport/football/european/lionel-messi-awarded-golden-shoe-for-third-time-after-46-la-liga-goals-for-barcelona-8951828.html «Lionel Messi Awarded Golden Shoe for Third Time after 46 La Liga Goals for Barcelona»]. The Independent.</ref>. [[Файл:Leo Messi v Granada 2014.jpg|значак|Аргентынец сьвяткуе гол у матчы [[Ля Ліга|Ля Лігі]] супраць «[[Гранада (футбольны клюб)|Гранады]]» ў 2014 годзе.]] У другой палове [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2013—2014 гадоў|сэзону 2013—2014 гадоў]] выступы Мэсі пагоршыліся, што прымусіла заўзятараў разьнесьці погаласкі, аб тым, што аргентынец захоўвае сілы да [[чэмпіянат сьвету па футболе 2014 году|чэмпіянату сьвету 2014 году]]. Статыстычна ягоныя паказьнікі значна скараціліся ў параўнаньні з папярэднімі сэзонамі<ref>[https://www.bbc.com/sport/0/football/26651301 «Real Madrid v Barcelona: Has Ronaldo Overtaken Messi?»]. BBC Sport.</ref>. Як па-ранейшаму, аднак, Мэсі выстрэльваў, то бок ён здабыў хет-трыкі ў матчах супраць «[[Асасуна Памплёна|Асасуны]]» і «Рэалу». Гулец скончыў кампанію з 28 галамі ў Ля Лізе, а «Барсэлёна» ўпершыню за пяць гадоў скончыла сэзон без асноўнага трафэю. У дадатак, каталянцы трывалі паразу ў фінале Кубка Гішпаніі. Пасьля працяглых спэкуляцыяў і чутак з нагоды будучыні гульца ў клюбе Мэсі склаў новую ўгоду 19 траўня 2014 году, усяго праз год пасьля апошняга складаньня. Ягоны заробак павялічыўся да 20 млн эўра штогод у рукі, што зрабіла футбаліста самым высокааплатным спартоўцам у сьвеце<ref>[http://www.francefootball.fr/news/Messi-la-tres-bonne-paie/545838 «Messi, la (Très) Bonne Paie»]. France Football.</ref>. Паведамлялася, што ключовую ролю ў захаваньні Мэсі ў шэрагах «сіня-гранатавых» згуляў Вілянава<ref>[https://archive.today/20210529103424/https://tribuna.com/en/news/fcbarcelona-2021-04-26-messi-tito-was-the-first-person-who-had-faith-in-me-because-at-the-time-i-was-a-substitut/ «Messi: 'Tito was the first person who had faith in me because at the time, I was a substitute or didn’t play'»]. Tribuna.</ref>, на тле моцнай зацікаўленасьці з боку «Чэлсі» Маўрыньню<ref>[https://archive.today/20210529121708/https://www.skysports.com/football/news/11095/12103898/how-jose-mourinho-persuaded-lionel-messi-to-join-chelsea-from-barcelona-in-2014 «How Jose Mourinho persuaded Lionel Messi to join Chelsea from Barcelona in 2014»]. Sky Sports.</ref>. З новым галоўным трэнэрам і былым капітанам [[Люіс Энрыке|Люісам Энрыке]], Мэсі пераважна правёў [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2014—2015 гадоў|сэзон 2014—2015 гадоў]] бяз траўмаў<ref>[http://www.espnfc.com/spanish-primera-division/story/2205947/lionel-messi-feeling-strain-of-years-at-top-for-barcelona-and-argentina-says-gerardo-martino «Gerardo Martino: Lionel Messi Feeling Mental, Physical Strain of Years at Top»]. ESPN</ref>. Да «Барсэлёну» напачатку сэзону далучыўся [[Люіс Суарэс]], і Мэсі вярнуўся на правы флянг, дзе гуляў раней. Мэсі, Суарэс і [[Нэймар]] склалі магутную нападніцкую тройку. 22 лістапада аргентынец аформіў хет-трык у браму «Сэвільлі», стаўшы найлепшым бамбардзірам Ля Лігі ўсіх часоў, скасаваўшы папяэдні рэкорд [[Тэльма Сара|Тэльма Сары]], які трываў 59 гадоў<ref>[https://www.bbc.com/sport/0/football/30165949 «Lionel Messi: Barcelona Forward Will Leave 'Unreachable' Record»]. BBC Sport.</ref>. 7 сьнежня гулец зарабіў яшчэ адзін хет-трык у [[Барсэлёнскае дэрбі|Барсэлёнскім дэрбі]], перасягнуўшы рэкорд Сэсара Радрыгеса ў матчах дэрбі Барсэлёны<ref>[http://deportes.elpais.com/deportes/2014/12/07/actualidad/1417963145_479538.html «El Derbi Es un Monólogo de Messi»]. El País.</ref>. 8 сакавіка спартовец адзначыўся самым хуткім хет-трыкам у сваёй кар’еры, пацэліўшы ў браму «Раё Вальекага» тройчы за 11 хвілінаў. Напрыканцы сэзону Мэсі здабыў перамогу для «сіня-гранатавых» над «Атлетыкам» (1:0), забясьпечыўшы перамогу ў чэмпіянаце. А скончыў кампанію Мэсі з 43 галамі на сваім рахунку<ref>[https://web.archive.org/web/20150805150231/http://www.fifa.com/news/y=2015/m=3/news=supporters-superstars-and-goals-galore-2557355.html «Supporters, Superstars and Goals Galore»]. FIFA.</ref>. 30 траўня Мэсі двйочы трапна стрэліў у фінальным матчы Кубка Гішпаніі супраць «Атлетыка» зь Більбао (3:1). Найвышэйшага посьпеху дружына дамаглася і ў розыгрышу [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2014—2015 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2014—2015 гадоў]], у тым ліку дзякуючы выдатным выступам трыё. === Новы этап === 10 жніўня 2021 Мэсі далучыўся да табару францускага клюбу «[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]]»<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/football/58163106 «Lionel Messi signs two-year Paris St-Germain deal after leaving Barcelona»]. BBC.</ref>. Ён падпісаў двухгадовую ўгоду да чэрвеня 2023 году з правам працягу дамовы яшчэ на дадатковы год<ref>[https://en.psg.fr/teams/first-team/content/cp-lionel-messi-psg-paris-saint-germain-mercato «Leo Messi signs for Paris Saint-Germain»]. PSG.</ref>. Мэсі абраў 30 нумар, той да самы, пад якім ён выступаў у падлеткавым узросьце, калі дэбютаваў за «Барсэлёну»<ref>[https://www.independent.co.uk/sport/football/lionel-messi-psg-shirt-number-transfer-b1900397.html «Lionel Messi shirt number revealed by PSG»]. The Independent.</ref>. Дэбют у Францыі прыпаў ў нападніка на 29 жніўня, калі аргентынец выйшаў на замену ў другой палове пераможнага матчу супраць «[[Рэймс (футбольны клюб)|Рэймсу]]»<ref>[https://www.espn.com/soccer/paris-saint-germain--frapsg/story/4465426/lionel-messis-psg-debut-becomes-most-watched-french-football-match-in-spain «Messi's PSG debut breaks Spain viewing records»]. ESPN.</ref>. === Міжнародная кар’ера === Да свайго дэбюту ў моладзевай камандзе Аргентыны Мэсі атрымаў запрашэньне выступаць за [[Зборная Гішпаніі па футболе|нацыянальную зборную Гішпаніі]], але адхіліў яго. У чэрвені 2004 году ён нарэшце дэбютаваў у складзе [[Зборная Аргентыны па футболе|нацыянальнай зборнай Аргентыны]] ў матчы супраць [[Зборная Парагваю па футболе|Парагваю]]. == Дасягненьні == * Уладальнік [[Залаты мяч|Залатога мяча]]: 2009, 2010, 2011, 2012, 2015, 2019, 2021 '''«Барсэлёна»''': * [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе|Чэмпіён Гішпаніі]]: 2005, 2006, 2009, 2010, 2011, 2013, 2015, 2016, 2018, 2019 * Уладальнік [[Кубак Гішпаніі па футболе|Кубка Гішпаніі]]: 2009, 2012, 2015, 2016, 2017, 2018, 2021 * Уладальнік [[Супэркубак Гішпаніі па футболе|Супэркубка Гішпаніі]]: 2005, 2006, 2009, 2010, 2011, 2013, 2016, 2018 * Пераможца [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў]]: 2006, 2009, 2011, 2015 * Уладальнік [[Супэркубак УЭФА|Супэркубка УЭФА]]: 2009, 2011, 2015 * Пераможца [[Клюбны чэмпіянат сьвету па футболе|клюбнага чэмпіянату сьвету]]: 2009, 2011, 2015 '''«Пары Сэн-Жэрмэн»''': * [[Чэмпіянат Францыі па футболе|Чэмпіён Францыі]]: 2022 * Уладальнік [[Супэркубак Францыі па футболе|Супэркубка Францыі]]: 2022 '''Аргентына''': * Чэмпіён [[Летнія Алімпійскія гульні|Алімпійскіх гульняў]]: [[Летнія Алімпійскія гульні 2008 году|2008]] * Уладальнік [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубка Амэрыкі]]: 2021 * Пераможца [[Моладзевы чэмпіянат сьвету па футболе|моладзевага чэмпіянату сьвету]]: 2005 * Срэбраны прызэр [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубка Амэрыкі]]: 2007, 2015 * Срэбраны прызэр [[чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянату сьвету]]: 2014 == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Кніга |аўтар = Balagué, Guillem |частка = |загаловак = Messi |арыгінал = |спасылка = https://archive.org/details/messibiography0000bala |выданьне = |месца = |выдавецтва = Orion Books |год = 2013 |том = |старонкі = |старонак = |isbn = 978-1-4091-4659-9 |ref = Balagué }} * {{Кніга |аўтар = Hunter, Graham |частка = |загаловак = Barça: The Making of the Greatest Team in the World |арыгінал = |спасылка = |выданьне = |месца = |выдавецтва = BackPage Press |год = 2012 |том = |старонкі = |старонак = |isbn = 978-0-9564971-8-5 |ref = Hunter }} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.leomessi.com/ Афіцыйны сайт]{{ref-es}}{{ref-ca}}{{ref-en}} * [https://archive.is/20120526231308/http://www.fcbarcelona.com/web/english/futbol/temporada_09-10/plantilla/jugadors/messi.html Профіль на афіцыйным сайце «Барсэлёны»]{{ref-en}} * {{Transfermarkt}} * {{Soccerway}} {{Склад ФК ПСЖ Парыж}} {{Навігацыйная група |назоў = Мэсі ў складзе [[Зборная Аргентыны па футболе|зборнай Аргентыны]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] й [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубках Амэрыкі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Аргентына}}; |Аргентына на ЧС-2006 |Аргентына на КА-2007 |Аргентына на ЧС-2010 |Аргентына на КА-2011 |Аргентына на ЧС-2014 |Аргентына на КА-2015 |Аргентына на КА-2016 |Аргентына на ЧС-2018 |Аргентына на КА-2019 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Мэсі, Ліянэль}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Расарыё]] [[Катэгорыя:Аргентынскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Аргентыны]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Барсэлёна»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Пары Сэн-Жэрмэн» Парыж]] [[Катэгорыя:Уладальнікі «Залатога мяча»]] i646ijp75hgsqdxh3zst882i2o2h2ge 2332312 2332305 2022-08-11T19:18:07Z Dymitr 10914 /* Вонкавыя спасылкі */ [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |імя = Ліянэль Мэсі |клюб = [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] |нумар = 30 |гады = 2004—2005<br/>2005—2021<br/>2021— |клюбы = [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна 2]]<br/>[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]]<br/>[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] |гульні(галы) = 22 (6)<br/>520 (474)<br/>27 (8) |нац гады = 2005— |нац зборная = {{Футбол Аргентына|няма}} |нац гульні(галы) = 162 (86) |абнаўленьне(клюб) = 6 жніўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 5 чэрвеня 2022 }} '''Ліянэ́ль Андрэ́с Мэ́сі''' ({{мова-es|Lionel Andrés Messi}}; нарадзіўся 24 чэрвеня 1987 году ў [[Расарыё]], [[Аргентына]]) — аргентынскі футбаліст, нападнік клюбу «[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]]» і [[Зборная Аргентыны па футболе|нацыянальнае зборнае Аргентыны]]. Мэсі — [[Летнія Алімпійскія гульні 2008 году|алімпійскі чэмпіён 2008 году]], чэмпіён сьвету сярод моладзі 2005 году, чэмпіён клюбнага кубка сьвету 2009 году, шматразовы ўладальнік «[[Залаты мяч|Залатога мяча]]». Адзін з найлепшых гульцоў сучаснасьці. Мэсі прасоўвае кампанію спартовага адзеньня [[Adidas]] з 2006 году. Паводле зьвестак [[France Football]], ён быў самым высокааплатным футбалістам у сьвеце на працягу пяці гадоў з шасьці ў пэрыяд з 2009 па 2014 гады, а ў 2019 годзе паводле рэйтынгу [[Forbes]] гулец стаў самым высокааплатным спартоўцам сьвету. == Кар’ера == === Раньнія гады === Нарадзіўся 24 чэрвеня 1987 году ў [[Расарыё]], [[Аргентына]]. Ягоны бацька Хорхэ Мэсі працаваў на фабрыцы, а маці Сэсылія Мэсі (Кусытыні) — часткова занятая прыбіральшчыца. Сям’я ягонага бацькі паходзіць з італьянскага гораду [[Анкона]], адкуль ягоны прашчур Анджэлё Мэсі эміграваў у Аргентыну ў 1883 годзе. Ліянэль мае двух старэйшых братоў — Радрыга й Матыяса, а таксама сястру Марыю Соль. Мэсі стаў займацца футболам ува ўзросьце пяці гадоў, выступаючы за мясцовы клюб «Грандолі». На першыя трэнваваньні яго прывозіла бабуля, якая была адзінай у сям’і, хто хацеў бачыць Ліянэля футбалістам<ref>[https://web.archive.org/web/20110531231721/http://www.championat.ru/football/article-86658.html «Блоха»], championat.ru {{ref-ru}}</ref>. Пасьля «Грандолі» Ліянэль перайшоў у «[[Ньюэлз Олд Бойз Расарыё|Ньюэлз Олд Бойз]]», які таксама базуецца ў Расарыё. Ува ўзросьце дзесяці гадоў у Ліянэля дыягназавалі дэфіцыт [[гармон росту|гармона росту]]. «[[Рывэр Плэйт Буэнас-Айрэс|Рывэр Плэйт]]» праяўляў інтарэс да хлопца, але ня меў дастатковых сродкаў на ягонае лекаваньне. Калі Ліянэлю было 13 гадоў, адзін з акцыянэраў «[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёны]]» даведаўся пра маладога гульца. Пасьля прагляду футбаліста спартовы дырэктар клюбу [[Карляс Рэксача]] здолеў пераканаць савет дырэктароў аплаціць пераезд сям’і Мэсі ў [[Эўропа|Эўропу]] й ягонае лекаваньне. === «Барсэлёна» === Ад 13 гадоў Ліянэль гуляў у моладзевым складзе «Барсэлёны», у першым жа сваім матчы аформіў «покер». За асноўны склад гішпанскага клюбу Мэсі дэбютаваў 17 кастрычніка 2003 году ў таварыскай сустэчы з партугальскім «[[Порту (футбольны клюб)|Порту]]». Пасьля матчу газэта «[[El Mundo]]» напісала: «У гэтага хлопца левая нага [[Дыега Марадона|Марадоны]], хуткасьць [[Ёган Кройф|Кройфа]] й пас [[Раналдыньню]]». На працягу [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2004—2005 гадоў|сэзону 2004—2005 гадоў]] Мэсі атрымаў гарантаванае месца ў старце другой каманды клюбу, адгуляўшы 17 гульняў за ўсю кампанію й забіўшы шэсьць разоў. З моманту свайго дэбюту ў леташнім на той момант лістападзе яго больш не выклікалі ў першую каманду, але ў кастрычніку 2004 году некаторыя гульцы папрасілі трэнэра [[Франк Рэйкаард|Франка Рэйкаарда]] прыцягнуць Мэсі да асноўнай дружыны. Паколькі Раналдыньню ўжо гуляў на левым флянгу, Рэйкаард перамясьціў Мэсі са сваёй звычайнай пазыцыі на правы флянг. 24 чэрвеня, на свой 18-ы дзень нараджэньня, Мэсі падпісаў свой першы кантракт у якаьсці гульца асноўнай дружыны. Паводле ўгоды, аргентынец заставаўся гульцом «Барсэлёны» да 2010 году, на два гады менш, чым гэта было абумоўлена папярэднім кантрактам, але пункт ягонага выкупу павялічыўся да 150 мільёнаў эўра. [[Файл:Lionel Messi Barca training.jpg|значак|зьлева|Ліянэль Мэсі на трэнаваньні з «[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёнай]]» у 2006 годзе.]] Ягоны прарыў адбыўся праз два месяцы, 24 жніўня, падчас перадсэзоннага невялікага спаборніцтва Мэсі выйшаў у асноўным складзе клюбу і зрабіў выдатны выступ супраць «[[Ювэнтус Турын|Ювэнтуса]]» [[Фабіё Капэльлё]], атрымаўшы авацыі на [[Камп Ноў]]{{Зноска|Hunter|2012|Hunter|264—265}}. Капэльлё, уражаны гульнёй юнака, спытацца пра пазыку Мэсі, і ў то жа час прыйшла заяўка з боку «[[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]]», якія былі гатовыя выдаткаваць запрошаныя 150 млн эўра<ref>[https://www.theguardian.com/football/2017/jun/16/joan-laporta-barcelona-board-resign-pep-guardiola-lionel-messi «Joan Laporta: 'Barcelona has been kidnapped. It’s hostage to lies and it’s sad'»]. The Guardian.</ref>. Паводле словаў тагачаснага прэзыдэнта «Барсэлёны» [[Жаан Ляпорта|Жаана Ляпорты]], гэта быў адзіны раз, калі клюб сутыкнуўся з рэальнай рызыкай страты аргентынца, але ён у канчатковым выніку вырашыў застацца{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|272—276}}. Праз пытаньні, якія тычыліся прававога статусу гульца, Мэсі мусіў прапусьціць пачатак розыгршу [[Ля Ліга|Ля Лігі]], але 26 верасьня ён набыў гішпанскае грамадзянства і атрымаў права ўдзелу ў чэмпіянаце<ref>[http://www.espnfc.com/story/342857 «Starlet Messi Stays at Barça until 2014»]. ESPN.</ref>. Насунуўшы кашулю з нумэрам 19 футбаліст стварыў атакуючае трыё разам з Раналдыньню і [[Самюэль Это’о|Самюэлем Это’о]]{{Зноска|Hunter|2012|Hunter|266—269}}. Пасьля таго, як юнак забіў 8 галоў у 25 гульнях, у тым ліку свой першы гол у розыгрышу Лігі чэмпіёнаў у матчы супраць «[[Панатынаікос Атэны|Панатынаікосу]]» (5:0) 2 лістапада 2005 году, ягоны сэзон скончыўся заўчасна праз траўму сьцягна. У той час як у «Барсэлёны» пачаўся паступовы заняпад, 19-гадовы Мэсі зарэкамендаваў сябе як адзін з найлепшых гульцоў у сьвеце ў [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2006—2007 гадоў|сэзоне 2006—2007 гадоў]]<ref>[http://www.espnfc.com/story/536834/rijkaard-to-blame-for-barca-decline-ingla «Ingla: Rijkaard to Blame for Barça Decline»]. ESPN.</ref><ref name="notthebest">[https://web.archive.org/web/20150924214113/http://www.fifa.com/world-match-centre/news/newsid/529/475/index.html «Messi: I’m Not the Best»]. FIFA.</ref>. За 36 матчаў сэзону ўва ўсіх турнірах аргентынец зарабіў 17 галоў на свой рахунак<ref name="notthebest"/>. Аднак гулец працягваў пакутаваць ад сур’ёзных траўмаў, як то пералом [[заступак|заступку]], які адбыўся 12 лістапада 2006 году выбіў гульца з футболу на тры месяцы<ref>[http://edition.cnn.com/2006/SPORT/football/11/13/spain.messi/index.html «Messi Needs Surgery on Broken Foot»]. CNN.</ref>. У лізе Мэсі павялічыў колькасьць трапных стрэлаў, пры гэтым 11 зь ягоных 14 галоў былі здабытыя ў апошнія 13 гульняў. 10 сакавіка 2007 году ён здабыў свой першы хет-трык у [[Эль-Клясыка]], стаўшыся першым гульцом за пошнія 12 гадоў, робячы лік роўным пасьля кожнага голу «[[Рэал Мадрыд|Рэалу]]» (3:3)<ref>[https://www.theguardian.com/football/2007/mar/12/europeanfootball.sport1 «There’s Something about Messi»]. The Guardian.</ref>. Узмоцненая значнасьць аргентынца была адлюстраваная ў новай угодзе, падпісанай у сакавіку 2007 году, значна павялічыў заробкі футбаліста{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|302}}. Падчас паўфіналу [[Кубак Гішпаніі па футболе|Кубка Гішпаніі]] супраць «[[Хэтафэ (футбольны клюб)|Хэтафэ]]» 18 красавіка ён забіў гол, дзіўна падобны на другі гол [[Дыега Марадона|Марадоны]] ў чвэрцьфінале [[чэмпіянат сьвету па футболе 1986 году|чэмпіянату сьвету 1986 году]], вядомага як гол стагодзьдзя. Мэсі падхапіў мяч з правага боку ля сярэдняй лініі і прабег зь ім 60 мэтраў, абгуляўшы пяць абаронцаў, перш чым пацэліць яго з правага кута плошчы брамы, як гэтак жа некалі зрабіў быў Марадона<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/sport/football/european/2311407/The-greatest-goal-ever.html «The Greatest Goal Ever?»]. The Daily Telegraph.</ref>. Пасьля таго, як Раналдыньню згубіў форму, Мэсі стаў новым зорным гульцом «Барсы» ў веку 20 гадоў, атрымаўшы мянушку «Мэсія» ад гішпанскіх СМІ<ref>[https://www.theguardian.com/sport/2008/feb/03/newsstory.barcelona «Nou Sensation»]. The Guardian.</ref>. Не зважаючы на той, што Мэсі здолеў здабыць 16 галоў за часам [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2007—2008 гадоў|сэзону 2007—2008 гадоў]], другая палова кампаніі была зноў азмрочаная траўмамі, то бок 15 сьнежня аргентынец пашкодзіў сьцягно<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/sport/football/european/2293647/Lionel-Messi-sidelined-for-six-weeks.html «Lionel Messi Sidelined for Six Weeks»]. The Daily Telegraph.</ref>. Спартовец вярнуўся ў табар клюбу і двойчы адзначыўся ў матчы 1/8 фіналу Лігі чэмпіёнаў супраць «[[Сэлтык Глазга|Сэлтыку]]», але 4 сакавіка 2008 году яшчэ раз атрымаў пашкоджаньне. [[Файл:FC Barcelona Team 2, 2011.jpg|значак|зьлева|Гульцы «Барсэлёны» (Мэсі ў цэнтры) з трафэем [[Клюбнага чэмпіянату сьвету|клюбнага чэмпіянату сьвету]] ў 2011 годзе.]] Пасьля двух няўдалых сэзонаў, «Барсэлёна» мела патрэбу ў капітальных зьменах, і, у выніку, Рэйкаард і Раналдыньню былі вымушаныя сысьці. Дзякуючы вызваленьню нумару 10, Мэсі адразу яго прыдбаў сабе<ref>[https://web.archive.org/web/20150328054707/http://www.fifa.com/world-match-centre/news/newsid/837/571/index.html «Messi Has Ronaldinho’s Number»]. FIFA.</ref>. Да таго ж, у ліпені ён падпісаў новы кантракт з штогадовым заробкам у 7,8 млн эўра, стаўшы самым высокааплатным гульцом клюбу{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|472}}. Напярэдадні новага сэзону вялікай праблемай заставалася ягоныя частымі цягліцавыя траўмы, якія вымусілі гульца прапусьціў агулам восем месяцаў паміж 2006 і 2008 гады. Каб вырашыць гэтае пытаньне «Барсэлёна» вылучыла яму асабістага фізыятэрапэўта, які падарожнічаў зь ім нават падчас выкліку ў склад [[Зборная Аргентыны па футболе|зборнай Аргентыны]]. У выніку Мэсі амаль ня зьведваў траўмаў на працягу наступных чатырох гадоў, што дазволіла яму выкрыць свой патэнцыял напоўніцу<ref>[http://espn.go.com/sports/soccer/news/_/columnist/hunter_graham/id/7117763/lionel-messi-closing-barcelona-all-time-scoring-record-graham-hunter-soccer «Messi Closing in on Remarkable Record»]. ESPN.</ref>. У свой першы неперарваны [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2008—2009 гадоў|сэзон 2008—2009 гадоў]] футбаліст адзначыўся 38 разоў у 57 матчах ува ўсіх турнірах<ref>[http://www.espnfc.com/club/barcelona/83/blog/post/2408047/barcelona-trio-of-lionel-messi-neymar-and-luis-suarez-the-clubs-best-ever «Are Messi, Suarez and Neymar Barcelona’s Best-Ever Front Three?»]. ESPN.</ref>. Ачолены новым галоўным трэнэрам [[Пэп Гвардыёля|Пэпам Гвардыёлям]], Мэсі працягнуў спачатку гуляць на правым флянзе, але зь цягам часам стаў выконваць ролю фальшаванага ўінгера маючы вольніцу ў выбары пазыцыі, блукаючы часам у цэнтры поля. Гэтым у матчы супраць мадрыдзкага «Рэалу» Мэсі спачатку гуляў як фальшаваная дзявятка, то бок як адцягнуты форвард, але пачаў глыбей адцягвацца да абароны, каб больш узаемадзейнічаць з [[Чаві]] і [[Андрэс Іньеста|Андрэсам Іньестам]]. Гэты прывяло да двух трапных стрэлаў аргентынца і перамогі каталянцаў зь лікам 6:2{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|453—459}}. 13 траўня 2009 году футбаліст забіў сам і асыставаў таварышу ў фінале Кубка Гішпаніі супраць «[[Атлетык Більбао|Атлетыка]]» зь Більбао (4:1)<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/sport/football/european/5321324/Barcelona-defeat-Athletic-Bilbao-to-win-Copa-del-Rey.html «Barcelona Defeat Athletic Bilbao to Win Copa del Rey»]. The Daily Telegraph.</ref>. У выніку «Барсэлёна» здабыла трэбл, а Мэсі падоўжыў дамову да 2016 году, а ягоны заробак падвысіўся да 12 млн на год{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|472}}. На пачатку новага сэзону Мэсі з дружынай здабыў Супэркубак Гішпаніі і [[Супэркубак УЭФА]]. У 22 гады Мэсі здабыў «[[Залаты мяч]]»{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|519—524}}. Паводле вынікаў [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2009—2010 гадоў|сэзону 2009—2010 гадоў]] аргентынец паклаў на свой рахунак 47 галоў ува ўсіх спаборніцтвах, абараняючы колеры «Барсэлёны»<ref>[http://www.bdfutbol.com/en/p/j1753.html?temp=2009-10«Lionel Andrés Messi Cuccittini: Matches 2009—10»]. BDFutbol.</ref>. [[Файл:FC Barcelona - Bayer 04 Leverkusen, 7 mar 2012 (07).jpg|значак|Мэсі ўзьняў рукі ўгары ў шыкоўным матчы, дзе аргентынец пяць разоў пацэльваў у браму «[[Баер Левэркузэн|Баеру]]» ў [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2011—2012 гадоў|Лізе чэмпіёнаў]].]] Мэсі зноўку дапамог клюбу здабыць [[Супэркубак Гішпаніі 2010 году]], адзначыўшыся хет-трыкам у матчы ў адказ супраць «[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільлі]]»<ref>[http://www.espnfc.com/story/816500/magic-lionel-messi-wins-supercopa-for-barca «Magic Messi Wins Supercopa for Barça»]. ESPN</ref>. 29 лістапада 2010 году ён выканаў значную ролю ў сакрушальным сакрушальным разгроме «Рэалу» [[Жузэ Маўрыньню]] зь лікам 5:0<ref>[https://www.theguardian.com/football/2010/nov/29/barcelona-real-madrid-la-liga «David Villa Strikes Twice as Slick Barcelona Thrash Real Madrid»]. The Guardian.</ref>. Разам з аргентынцам «Барсэлёна» ў [[чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2010—2011 гадоў|сэзоне 2010—2011 гадоў]] дасягнула паказьніку ў 16 перамог у Ля Лізе запар, усталяваўшы рэкорд у гішпанскім футболе, а 5 лютага 2011 году Мэсі зарабіў хет-трык у матчы супраць мадрыдзкага «[[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]]»<ref>[http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/europe/9388847.stm «Lionel Messi Stars as Barcelona Seal Record League Win»]. BBC Sport.</ref>. Дзякуючы такім выступам гулец зноўку атрымаў «Залаты мяч». У новым [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2011—2012 гадоў|сэзоне 2011—2012 гадоў]] Мэсі сумяшчаў адразу некалькі амплюа, ствараючы атакі, забіваючы галы і актыўна асыстуючы партнэрам. У двубоі на Супэркубак Гішпаніі Мэсі адзначыўся ў кожным з матчаў і дапамог дружыне здабыць чарговы трафэй<ref>[http://usatoday30.usatoday.com/sports/soccer/europe/2011-08-17-supercup-brawl-barcelona-real-madrid_n.htm «Tempers Flare into Brawl as Barcelona Beats Real Madrid»]. USA Today.</ref>. 7 сакавіка, праз два тыдні пасьля таго, як ён чатыры разы вынікова пацэліў ў матчы чэмпіянату супраць «Валенсіі»<ref>[http://edition.cnn.com/2012/02/19/sport/football/football-barcelona-messi-milan/ «Messi Scores Four as Barcelona Rout Valencia»]. CNN.</ref>, ён пяць разоў забіў у Лізе чэмпіёнаў у другім матчы двубою супраць «[[Баер Левэркузэн|Баеру]]» (7:1)<ref>[https://www.bbc.com/sport/0/football/17291685 «Lionel Messi Scores Five in Barcelona Champions League Win»]. BBC Sport.</ref>. У дадатак да таго, Мэсі шмат раздаваў галявых перадачаў. Гулец стаў найлепшым бамбардзірам Лігі чэмпіёнаў з 14 галамі на рахунку. 20 сакавіка Мэсі стаўся найлепшым галеадорам «Барсэлёны» ў гісторыі, перасягнуўшы рэкорд у 232 галы [[Сэсар Радрыгес Альварэс|Сэсара Радрыгеса]], які трымаўся 57 гадоў. У адзначаны дзень аргентынец зарабіў хет-трык у матчы супраць «[[Гранада (футбольны клюб)|Гранады]]»<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/sport/football/players/lionel-messi/9157192/Lionel-Messi-as-dominant-as-Michael-Jordan-claims-Barcelonas-Pep-Guardiola-after-he-breaks-goal-record.html «Lionel Messi as Dominant as Michael Jordan, Claims Barcelona’s Pep Guardiola, After He Breaks Goal Record»]. The Daily Telegraph.</ref>. [[Файл:Leo Messi v Almeria 020314 (extra crop).jpg|значак|зьлева|Мэсі ў матчы супраць «[[Альмэрыя (футбольны клюб)|Альмэрыі]]» ў 2014 годзе.]] Не зважаючы на індывідуальную форму Мэсі, чатырохгадовы цыкль посьпеху «Барсэлёны» Гвардыёлы дасягнуў свайго канчатку<ref>[https://www.bbc.com/sport/0/football/17867892 Pep Guardiola Leaves Lasting Legacy at Barcelona»]. BBC Sport.</ref>. «Барсэлёна» здабыла Кубак Гішпаніі, выгуляўшы басконскі «Атлетык», але трывала паразу ад «[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]» ў паўфінале Лігі чэмпіёнаў і прапусьціла наперад мадрыдзкі «Рэал» у выніковай турнірнай табліцы. У апошнім хатнім матчы лігі супраць «[[Эспанёл Барсэлёна|Эспанёлу]]» 5 траўня Мэсі забіў усе чатыры мячы сваёй каманды<ref>[https://www.theguardian.com/football/2012/may/05/lionel-messi-four-goals-guardiola «Four-Goal Lionel Messi Gives Pep Guardiola Perfect Barcelona Send-Off»]. The Guardian.</ref>. Гулец скончыў сэзон найлепшым бамбардзірам Ля Лігі, усталяваўшы новы рэкорд колькасьці галоў, якіх у Мэсі было 50<ref>[https://www.si.com/soccer/2012/10/29/lionel-messi-golden-boot-barcelona-ap «Lionel Messi Receives Golden Boot Award as Europe’s Top Scorer»]. Sports Illustrated.</ref><ref> [http://www.espnfc.com/story/1258108/messi-breaks-40-year-record-with-86th-goal-of-2012 «Messi Smashes Müller’s 40-Year Record»]. ESPN.</ref>. Пад кіраўніцтвам [[Тыта Вілянова|Тыта Віляновы]], якога Мэсі ўжо добра ведаў праз юнацкую каманду клюбу, аргентынец дапамог клюбу дасягнуць свайго найлепшага ў гісторыі сэзону. Гэтак у першай палове [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2012—2013 гадоў|сэзону 2012—2013 гадоў]] «Барсэлёна» здабыла 55 пунктаў, усталяваўшы новы рэкорд у Гішпаніі<ref>[http://edition.cnn.com/2013/01/19/sport/football/football-barcelona-defeat-sociedad/index.html «Ten-Man Barcelona Shocked by Sociedad»]. CNN.</ref>. Як выніу Мэсі зноўку ўзнагародзілі «Залатым мячом», і ён стаў першым футбалістам у гісторыі, які здабыў гэтую ўзнагароду чатыры разы<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220614/https://www.independent.co.uk/sport/football/news-and-comment/barcelonas-lionel-messi-becomes-most-decorated-player-in-history-after-winning-unprecedented-fourth-8441605.html «Barcelona’s Lionel Messi Becomes Most Decorated Player in History after Winning Unprecedented Fourth Straight Ballon d’Or»]. The Independent.</ref>. Аднак выступы «Барсэлёны» пагоршыліся ў другой палове сэзону, адначасова з адсутнасьцю Віляновы праз дрэнны стан здароўя<ref>[https://www.theguardian.com/football/blog/2013/may/13/barcelona-title-anti-climax «A Sense of Anticlimax but Barcelona Still Deserve Their La Liga Title»]. The Guardian.</ref>. Пасьля паразы ў Эль-Клясыка і выбываньня з удзелу розыгрышу кубка краіны, каталянскі амаль утрымаліся ў розыгрышы Лігі чэмпіёнаў, толькі Мэсі ў другім матчы 1/8 фіналу двойчы трапна пацэліў у браму «[[Мілян (футбольны клюб)|Міляну]]» і яшчэ аднойчы асыставаў, што забясьпечыла перамогу зь лікам 4:0 і прасоўваньне ў наступны раўнд. 7 лютага 2013 году аргентынец склаў яшчэ адную дамову з клюбам, гэтым разам да 2018 году. Ягоны заробак падвысіўся да 13 млн эўра штогод{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|556}}. 17 сакавіка ў матчы супраць «[[Раё Вальекана Мадрыд|Раё Вальекана]]» гулец упершыню атрымаў капітанскую повязь. Пасьля чатырох сэзонаў амаль без пашкоджаньняў, Мэсі зноўку пачаў пакутваць на траўмы. Пасьля таго, як 2 красавіка ён перанёс напружаньне [[падкаленная сустава|падкаленнай суставы]], падчас першага чвэрцьфіналу супраць «[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэну]]», ягоны выступы сталіся спарадычнымі. Але нават не зважаючы на пашкоджаньні, Мэсі скончыў сэзон з 46 галамі на рахунку ў матчах Ля Лігі, стаўшы найлепшым бамбардзірам лігі і ўва ўсёй Эўропы другі раз запар. Да таго ж, ён атрымаў «Залатую буцу» трэці раз запар<ref>[https://web.archive.org/web/20190522051148/https://www.independent.co.uk/sport/football/european/lionel-messi-awarded-golden-shoe-for-third-time-after-46-la-liga-goals-for-barcelona-8951828.html «Lionel Messi Awarded Golden Shoe for Third Time after 46 La Liga Goals for Barcelona»]. The Independent.</ref>. [[Файл:Leo Messi v Granada 2014.jpg|значак|Аргентынец сьвяткуе гол у матчы [[Ля Ліга|Ля Лігі]] супраць «[[Гранада (футбольны клюб)|Гранады]]» ў 2014 годзе.]] У другой палове [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2013—2014 гадоў|сэзону 2013—2014 гадоў]] выступы Мэсі пагоршыліся, што прымусіла заўзятараў разьнесьці погаласкі, аб тым, што аргентынец захоўвае сілы да [[чэмпіянат сьвету па футболе 2014 году|чэмпіянату сьвету 2014 году]]. Статыстычна ягоныя паказьнікі значна скараціліся ў параўнаньні з папярэднімі сэзонамі<ref>[https://www.bbc.com/sport/0/football/26651301 «Real Madrid v Barcelona: Has Ronaldo Overtaken Messi?»]. BBC Sport.</ref>. Як па-ранейшаму, аднак, Мэсі выстрэльваў, то бок ён здабыў хет-трыкі ў матчах супраць «[[Асасуна Памплёна|Асасуны]]» і «Рэалу». Гулец скончыў кампанію з 28 галамі ў Ля Лізе, а «Барсэлёна» ўпершыню за пяць гадоў скончыла сэзон без асноўнага трафэю. У дадатак, каталянцы трывалі паразу ў фінале Кубка Гішпаніі. Пасьля працяглых спэкуляцыяў і чутак з нагоды будучыні гульца ў клюбе Мэсі склаў новую ўгоду 19 траўня 2014 году, усяго праз год пасьля апошняга складаньня. Ягоны заробак павялічыўся да 20 млн эўра штогод у рукі, што зрабіла футбаліста самым высокааплатным спартоўцам у сьвеце<ref>[http://www.francefootball.fr/news/Messi-la-tres-bonne-paie/545838 «Messi, la (Très) Bonne Paie»]. France Football.</ref>. Паведамлялася, што ключовую ролю ў захаваньні Мэсі ў шэрагах «сіня-гранатавых» згуляў Вілянава<ref>[https://archive.today/20210529103424/https://tribuna.com/en/news/fcbarcelona-2021-04-26-messi-tito-was-the-first-person-who-had-faith-in-me-because-at-the-time-i-was-a-substitut/ «Messi: 'Tito was the first person who had faith in me because at the time, I was a substitute or didn’t play'»]. Tribuna.</ref>, на тле моцнай зацікаўленасьці з боку «Чэлсі» Маўрыньню<ref>[https://archive.today/20210529121708/https://www.skysports.com/football/news/11095/12103898/how-jose-mourinho-persuaded-lionel-messi-to-join-chelsea-from-barcelona-in-2014 «How Jose Mourinho persuaded Lionel Messi to join Chelsea from Barcelona in 2014»]. Sky Sports.</ref>. З новым галоўным трэнэрам і былым капітанам [[Люіс Энрыке|Люісам Энрыке]], Мэсі пераважна правёў [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2014—2015 гадоў|сэзон 2014—2015 гадоў]] бяз траўмаў<ref>[http://www.espnfc.com/spanish-primera-division/story/2205947/lionel-messi-feeling-strain-of-years-at-top-for-barcelona-and-argentina-says-gerardo-martino «Gerardo Martino: Lionel Messi Feeling Mental, Physical Strain of Years at Top»]. ESPN</ref>. Да «Барсэлёну» напачатку сэзону далучыўся [[Люіс Суарэс]], і Мэсі вярнуўся на правы флянг, дзе гуляў раней. Мэсі, Суарэс і [[Нэймар]] склалі магутную нападніцкую тройку. 22 лістапада аргентынец аформіў хет-трык у браму «Сэвільлі», стаўшы найлепшым бамбардзірам Ля Лігі ўсіх часоў, скасаваўшы папяэдні рэкорд [[Тэльма Сара|Тэльма Сары]], які трываў 59 гадоў<ref>[https://www.bbc.com/sport/0/football/30165949 «Lionel Messi: Barcelona Forward Will Leave 'Unreachable' Record»]. BBC Sport.</ref>. 7 сьнежня гулец зарабіў яшчэ адзін хет-трык у [[Барсэлёнскае дэрбі|Барсэлёнскім дэрбі]], перасягнуўшы рэкорд Сэсара Радрыгеса ў матчах дэрбі Барсэлёны<ref>[http://deportes.elpais.com/deportes/2014/12/07/actualidad/1417963145_479538.html «El Derbi Es un Monólogo de Messi»]. El País.</ref>. 8 сакавіка спартовец адзначыўся самым хуткім хет-трыкам у сваёй кар’еры, пацэліўшы ў браму «Раё Вальекага» тройчы за 11 хвілінаў. Напрыканцы сэзону Мэсі здабыў перамогу для «сіня-гранатавых» над «Атлетыкам» (1:0), забясьпечыўшы перамогу ў чэмпіянаце. А скончыў кампанію Мэсі з 43 галамі на сваім рахунку<ref>[https://web.archive.org/web/20150805150231/http://www.fifa.com/news/y=2015/m=3/news=supporters-superstars-and-goals-galore-2557355.html «Supporters, Superstars and Goals Galore»]. FIFA.</ref>. 30 траўня Мэсі двйочы трапна стрэліў у фінальным матчы Кубка Гішпаніі супраць «Атлетыка» зь Більбао (3:1). Найвышэйшага посьпеху дружына дамаглася і ў розыгрышу [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2014—2015 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2014—2015 гадоў]], у тым ліку дзякуючы выдатным выступам трыё. === Новы этап === 10 жніўня 2021 Мэсі далучыўся да табару францускага клюбу «[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]]»<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/football/58163106 «Lionel Messi signs two-year Paris St-Germain deal after leaving Barcelona»]. BBC.</ref>. Ён падпісаў двухгадовую ўгоду да чэрвеня 2023 году з правам працягу дамовы яшчэ на дадатковы год<ref>[https://en.psg.fr/teams/first-team/content/cp-lionel-messi-psg-paris-saint-germain-mercato «Leo Messi signs for Paris Saint-Germain»]. PSG.</ref>. Мэсі абраў 30 нумар, той да самы, пад якім ён выступаў у падлеткавым узросьце, калі дэбютаваў за «Барсэлёну»<ref>[https://www.independent.co.uk/sport/football/lionel-messi-psg-shirt-number-transfer-b1900397.html «Lionel Messi shirt number revealed by PSG»]. The Independent.</ref>. Дэбют у Францыі прыпаў ў нападніка на 29 жніўня, калі аргентынец выйшаў на замену ў другой палове пераможнага матчу супраць «[[Рэймс (футбольны клюб)|Рэймсу]]»<ref>[https://www.espn.com/soccer/paris-saint-germain--frapsg/story/4465426/lionel-messis-psg-debut-becomes-most-watched-french-football-match-in-spain «Messi's PSG debut breaks Spain viewing records»]. ESPN.</ref>. === Міжнародная кар’ера === Да свайго дэбюту ў моладзевай камандзе Аргентыны Мэсі атрымаў запрашэньне выступаць за [[Зборная Гішпаніі па футболе|нацыянальную зборную Гішпаніі]], але адхіліў яго. У чэрвені 2004 году ён нарэшце дэбютаваў у складзе [[Зборная Аргентыны па футболе|нацыянальнай зборнай Аргентыны]] ў матчы супраць [[Зборная Парагваю па футболе|Парагваю]]. == Дасягненьні == * Уладальнік [[Залаты мяч|Залатога мяча]]: 2009, 2010, 2011, 2012, 2015, 2019, 2021 '''«Барсэлёна»''': * [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе|Чэмпіён Гішпаніі]]: 2005, 2006, 2009, 2010, 2011, 2013, 2015, 2016, 2018, 2019 * Уладальнік [[Кубак Гішпаніі па футболе|Кубка Гішпаніі]]: 2009, 2012, 2015, 2016, 2017, 2018, 2021 * Уладальнік [[Супэркубак Гішпаніі па футболе|Супэркубка Гішпаніі]]: 2005, 2006, 2009, 2010, 2011, 2013, 2016, 2018 * Пераможца [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў]]: 2006, 2009, 2011, 2015 * Уладальнік [[Супэркубак УЭФА|Супэркубка УЭФА]]: 2009, 2011, 2015 * Пераможца [[Клюбны чэмпіянат сьвету па футболе|клюбнага чэмпіянату сьвету]]: 2009, 2011, 2015 '''«Пары Сэн-Жэрмэн»''': * [[Чэмпіянат Францыі па футболе|Чэмпіён Францыі]]: 2022 * Уладальнік [[Супэркубак Францыі па футболе|Супэркубка Францыі]]: 2022 '''Аргентына''': * Чэмпіён [[Летнія Алімпійскія гульні|Алімпійскіх гульняў]]: [[Летнія Алімпійскія гульні 2008 году|2008]] * Уладальнік [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубка Амэрыкі]]: 2021 * Пераможца [[Моладзевы чэмпіянат сьвету па футболе|моладзевага чэмпіянату сьвету]]: 2005 * Срэбраны прызэр [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубка Амэрыкі]]: 2007, 2015 * Срэбраны прызэр [[чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянату сьвету]]: 2014 == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Кніга |аўтар = Balagué, Guillem |частка = |загаловак = Messi |арыгінал = |спасылка = https://archive.org/details/messibiography0000bala |выданьне = |месца = |выдавецтва = Orion Books |год = 2013 |том = |старонкі = |старонак = |isbn = 978-1-4091-4659-9 |ref = Balagué }} * {{Кніга |аўтар = Hunter, Graham |частка = |загаловак = Barça: The Making of the Greatest Team in the World |арыгінал = |спасылка = |выданьне = |месца = |выдавецтва = BackPage Press |год = 2012 |том = |старонкі = |старонак = |isbn = 978-0-9564971-8-5 |ref = Hunter }} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.leomessi.com/ Афіцыйны сайт]{{ref-es}}{{ref-ca}}{{ref-en}} * [https://archive.is/20120526231308/http://www.fcbarcelona.com/web/english/futbol/temporada_09-10/plantilla/jugadors/messi.html Профіль на афіцыйным сайце «Барсэлёны»]{{ref-en}} * {{Transfermarkt}} * {{Soccerway}} {{Склад ФК ПСЖ Парыж}} {{Навігацыйная група |назоў = Мэсі ў складзе [[Зборная Аргентыны па футболе|зборнай Аргентыны]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] й [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубках Амэрыкі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Аргентына}}; |Аргентына на ЧС-2006 |Аргентына на КА-2007 |Аргентына на ЧС-2010 |Аргентына на КА-2011 |Аргентына на ЧС-2014 |Аргентына на КА-2015 |Аргентына на КА-2016 |Аргентына на ЧС-2018 |Аргентына на КА-2019 |Аргентына на КА-2021 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Мэсі, Ліянэль}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Расарыё]] [[Катэгорыя:Аргентынскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Аргентыны]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Барсэлёна»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Пары Сэн-Жэрмэн» Парыж]] [[Катэгорыя:Уладальнікі «Залатога мяча»]] 82n6xue77zc37evz857edoae1g19hxk 2332332 2332312 2022-08-11T23:09:05Z Dymitr 10914 /* Кар’ера */ артаграфія wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |імя = Ліянэль Мэсі |клюб = [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] |нумар = 30 |гады = 2004—2005<br/>2005—2021<br/>2021— |клюбы = [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна 2]]<br/>[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]]<br/>[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] |гульні(галы) = 22 (6)<br/>520 (474)<br/>27 (8) |нац гады = 2005— |нац зборная = {{Футбол Аргентына|няма}} |нац гульні(галы) = 162 (86) |абнаўленьне(клюб) = 6 жніўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 5 чэрвеня 2022 }} '''Ліянэ́ль Андрэ́с Мэ́сі''' ({{мова-es|Lionel Andrés Messi}}; нарадзіўся 24 чэрвеня 1987 году ў [[Расарыё]], [[Аргентына]]) — аргентынскі футбаліст, нападнік клюбу «[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]]» і [[Зборная Аргентыны па футболе|нацыянальнае зборнае Аргентыны]]. Мэсі — [[Летнія Алімпійскія гульні 2008 году|алімпійскі чэмпіён 2008 году]], чэмпіён сьвету сярод моладзі 2005 году, чэмпіён клюбнага кубка сьвету 2009 году, шматразовы ўладальнік «[[Залаты мяч|Залатога мяча]]». Адзін з найлепшых гульцоў сучаснасьці. Мэсі прасоўвае кампанію спартовага адзеньня [[Adidas]] з 2006 году. Паводле зьвестак [[France Football]], ён быў самым высокааплатным футбалістам у сьвеце на працягу пяці гадоў з шасьці ў пэрыяд з 2009 па 2014 гады, а ў 2019 годзе паводле рэйтынгу [[Forbes]] гулец стаў самым высокааплатным спартоўцам сьвету. == Кар’ера == === Раньнія гады === Нарадзіўся 24 чэрвеня 1987 году ў [[Расарыё]], [[Аргентына]]. Ягоны бацька Хорхэ Мэсі працаваў на фабрыцы, а маці Сэсылія Мэсі (Кусытыні) — часткова занятая прыбіральшчыца. Сям’я ягонага бацькі паходзіць з італьянскага гораду [[Анкона]], адкуль ягоны прашчур Анджэлё Мэсі эміграваў у Аргентыну ў 1883 годзе. Ліянэль мае двух старэйшых братоў — Радрыга і Матыяса, а таксама сястру Марыю Соль. Мэсі стаў займацца футболам ува ўзросьце пяці гадоў, выступаючы за мясцовы клюб «Грандолі». На першыя трэнаваньні яго прывозіла бабуля, якая была адзінай у сям’і, хто хацеў бачыць Ліянэля футбалістам<ref>[https://web.archive.org/web/20110531231721/http://www.championat.ru/football/article-86658.html «Блоха»], championat.ru {{ref-ru}}</ref>. Пасьля «Грандолі» Ліянэль перайшоў у «[[Ньюэлз Олд Бойз Расарыё|Ньюэлз Олд Бойз]]», які таксама базуецца ў Расарыё. Ува ўзросьце дзесяці гадоў у Ліянэля дыягназавалі дэфіцыт [[гармон росту|гармона росту]]. «[[Рывэр Плэйт Буэнас-Айрэс|Рывэр Плэйт]]» праяўляў інтарэс да хлопца, але ня меў дастатковых сродкаў на ягонае лекаваньне. Калі Ліянэлю было 13 гадоў, адзін з акцыянэраў «[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёны]]» даведаўся пра маладога гульца. Пасьля прагляду футбаліста спартовы дырэктар клюбу [[Карляс Рэксача]] здолеў пераканаць раду дырэктароў аплаціць пераезд сям’і Мэсі ў [[Эўропа|Эўропу]] і ягонае лекаваньне. === «Барсэлёна» === Ад 13 гадоў Ліянэль гуляў у моладзевым складзе «Барсэлёны», у першым жа сваім матчы аформіў «покер». За асноўны склад гішпанскага клюбу Мэсі дэбютаваў 17 кастрычніка 2003 году ў таварыскай сустэчы з партугальскім «[[Порту (футбольны клюб)|Порту]]». Пасьля матчу газэта «[[El Mundo]]» напісала: ''«У гэтага хлопца левая нага [[Дыега Марадона|Марадоны]], хуткасьць [[Ёган Кройф|Кройфа]] і пас [[Раналдыньню]]»''. На працягу [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2004—2005 гадоў|сэзону 2004—2005 гадоў]] Мэсі атрымаў гарантаванае месца ў старце другой каманды клюбу, адгуляўшы 17 гульняў за ўсю кампанію і забіўшы шэсьць разоў. З моманту свайго дэбюту ў леташнім на той момант лістападзе яго больш не выклікалі ў першую каманду, але ў кастрычніку 2004 году некаторыя гульцы папрасілі трэнэра [[Франк Рэйкаард|Франка Рэйкаарда]] прыцягнуць Мэсі да асноўнай дружыны. Паколькі Раналдыньню ўжо гуляў на левым флянгу, Рэйкаард перамясьціў Мэсі са сваёй звычайнай пазыцыі на правы флянг. 24 чэрвеня, на свой 18-ы дзень нараджэньня, Мэсі падпісаў свой першы кантракт у якаьсці гульца асноўнай дружыны. Паводле ўгоды, аргентынец заставаўся гульцом «Барсэлёны» да 2010 году, на два гады менш, чым гэта было абумоўлена папярэднім кантрактам, але пункт ягонага выкупу павялічыўся да 150 млн эўра. [[Файл:Lionel Messi Barca training.jpg|значак|зьлева|Ліянэль Мэсі на трэнаваньні з «[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёнай]]» у 2006 годзе.]] Ягоны прарыў адбыўся праз два месяцы, 24 жніўня, падчас перадсэзоннага невялікага спаборніцтва Мэсі выйшаў у асноўным складзе клюбу і зрабіў выдатны выступ супраць «[[Ювэнтус Турын|Ювэнтуса]]» [[Фабіё Капэльлё]], атрымаўшы авацыі на [[Камп Ноў]]{{Зноска|Hunter|2012|Hunter|264—265}}. Капэльлё, уражаны гульнёй юнака, спытацца пра пазыку Мэсі, і ў то жа час прыйшла заяўка з боку «[[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]]», якія былі гатовыя выдаткаваць запрошаныя 150 млн эўра<ref>[https://www.theguardian.com/football/2017/jun/16/joan-laporta-barcelona-board-resign-pep-guardiola-lionel-messi «Joan Laporta: 'Barcelona has been kidnapped. It’s hostage to lies and it’s sad'»]. The Guardian.</ref>. Паводле словаў тагачаснага прэзыдэнта «Барсэлёны» [[Жаан Ляпорта|Жаана Ляпорты]], гэта быў адзіны раз, калі клюб сутыкнуўся з рэальнай рызыкай страты аргентынца, але ён у канчатковым выніку вырашыў застацца{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|272—276}}. Праз пытаньні, якія тычыліся прававога статусу гульца, Мэсі мусіў прапусьціць пачатак розыгршу [[Ля Ліга|Ля Лігі]], але 26 верасьня ён набыў гішпанскае грамадзянства і атрымаў права ўдзелу ў чэмпіянаце<ref>[http://www.espnfc.com/story/342857 «Starlet Messi Stays at Barça until 2014»]. ESPN.</ref>. Насунуўшы кашулю з нумэрам 19 футбаліст стварыў атакуючае трыё разам з Раналдыньню і [[Самюэль Это’о|Самюэлем Это’о]]{{Зноска|Hunter|2012|Hunter|266—269}}. Пасьля таго, як юнак забіў 8 галоў у 25 гульнях, у тым ліку свой першы гол у розыгрышу Лігі чэмпіёнаў у матчы супраць «[[Панатынаікос Атэны|Панатынаікосу]]» (5:0) 2 лістапада 2005 году, ягоны сэзон скончыўся заўчасна праз траўму сьцягна. У той час як у «Барсэлёны» пачаўся паступовы заняпад, 19-гадовы Мэсі зарэкамендаваў сябе як адзін з найлепшых гульцоў у сьвеце ў [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2006—2007 гадоў|сэзоне 2006—2007 гадоў]]<ref>[http://www.espnfc.com/story/536834/rijkaard-to-blame-for-barca-decline-ingla «Ingla: Rijkaard to Blame for Barça Decline»]. ESPN.</ref><ref name="notthebest">[https://web.archive.org/web/20150924214113/http://www.fifa.com/world-match-centre/news/newsid/529/475/index.html «Messi: I’m Not the Best»]. FIFA.</ref>. За 36 матчаў сэзону ўва ўсіх турнірах аргентынец зарабіў 17 галоў на свой рахунак<ref name="notthebest"/>. Аднак гулец працягваў пакутаваць ад сур’ёзных траўмаў, як то пералом [[заступак|заступку]], які адбыўся 12 лістапада 2006 году выбіў гульца з футболу на тры месяцы<ref>[http://edition.cnn.com/2006/SPORT/football/11/13/spain.messi/index.html «Messi Needs Surgery on Broken Foot»]. CNN.</ref>. У лізе Мэсі павялічыў колькасьць трапных стрэлаў, пры гэтым 11 зь ягоных 14 галоў былі здабытыя ў апошнія 13 гульняў. 10 сакавіка 2007 году ён здабыў свой першы хет-трык у [[Эль-Клясыка]], стаўшыся першым гульцом за пошнія 12 гадоў, робячы лік роўным пасьля кожнага голу «[[Рэал Мадрыд|Рэалу]]» (3:3)<ref>[https://www.theguardian.com/football/2007/mar/12/europeanfootball.sport1 «There’s Something about Messi»]. The Guardian.</ref>. Узмоцненая значнасьць аргентынца была адлюстраваная ў новай угодзе, падпісанай у сакавіку 2007 году, значна павялічыў заробкі футбаліста{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|302}}. Падчас паўфіналу [[Кубак Гішпаніі па футболе|Кубка Гішпаніі]] супраць «[[Хэтафэ (футбольны клюб)|Хэтафэ]]» 18 красавіка ён забіў гол, дзіўна падобны на другі гол [[Дыега Марадона|Марадоны]] ў чвэрцьфінале [[чэмпіянат сьвету па футболе 1986 году|чэмпіянату сьвету 1986 году]], вядомага як гол стагодзьдзя. Мэсі падхапіў мяч з правага боку ля сярэдняй лініі і прабег зь ім 60 мэтраў, абгуляўшы пяць абаронцаў, перш чым пацэліць яго з правага кута плошчы брамы, як гэтак жа некалі зрабіў быў Марадона<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/sport/football/european/2311407/The-greatest-goal-ever.html «The Greatest Goal Ever?»]. The Daily Telegraph.</ref>. Пасьля таго, як Раналдыньню згубіў форму, Мэсі стаў новым зорным гульцом «Барсы» ў веку 20 гадоў, атрымаўшы мянушку «Мэсія» ад гішпанскіх СМІ<ref>[https://www.theguardian.com/sport/2008/feb/03/newsstory.barcelona «Nou Sensation»]. The Guardian.</ref>. Не зважаючы на той, што Мэсі здолеў здабыць 16 галоў за часам [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2007—2008 гадоў|сэзону 2007—2008 гадоў]], другая палова кампаніі была зноў азмрочаная траўмамі, то бок 15 сьнежня аргентынец пашкодзіў сьцягно<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/sport/football/european/2293647/Lionel-Messi-sidelined-for-six-weeks.html «Lionel Messi Sidelined for Six Weeks»]. The Daily Telegraph.</ref>. Спартовец вярнуўся ў табар клюбу і двойчы адзначыўся ў матчы 1/8 фіналу Лігі чэмпіёнаў супраць «[[Сэлтык Глазга|Сэлтыку]]», але 4 сакавіка 2008 году яшчэ раз атрымаў пашкоджаньне. [[Файл:FC Barcelona Team 2, 2011.jpg|значак|зьлева|Гульцы «Барсэлёны» (Мэсі ў цэнтры) з трафэем [[Клюбнага чэмпіянату сьвету|клюбнага чэмпіянату сьвету]] ў 2011 годзе.]] Пасьля двух няўдалых сэзонаў, «Барсэлёна» мела патрэбу ў капітальных зьменах, і, у выніку, Рэйкаард і Раналдыньню былі вымушаныя сысьці. Дзякуючы вызваленьню нумару 10, Мэсі адразу яго прыдбаў сабе<ref>[https://web.archive.org/web/20150328054707/http://www.fifa.com/world-match-centre/news/newsid/837/571/index.html «Messi Has Ronaldinho’s Number»]. FIFA.</ref>. Да таго ж, у ліпені ён падпісаў новы кантракт з штогадовым заробкам у 7,8 млн эўра, стаўшы самым высокааплатным гульцом клюбу{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|472}}. Напярэдадні новага сэзону вялікай праблемай заставалася ягоныя частымі цягліцавыя траўмы, якія вымусілі гульца прапусьціў агулам восем месяцаў паміж 2006 і 2008 гады. Каб вырашыць гэтае пытаньне «Барсэлёна» вылучыла яму асабістага фізыятэрапэўта, які падарожнічаў зь ім нават падчас выкліку ў склад [[Зборная Аргентыны па футболе|зборнай Аргентыны]]. У выніку Мэсі амаль ня зьведваў траўмаў на працягу наступных чатырох гадоў, што дазволіла яму выкрыць свой патэнцыял напоўніцу<ref>[http://espn.go.com/sports/soccer/news/_/columnist/hunter_graham/id/7117763/lionel-messi-closing-barcelona-all-time-scoring-record-graham-hunter-soccer «Messi Closing in on Remarkable Record»]. ESPN.</ref>. У свой першы неперарваны [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2008—2009 гадоў|сэзон 2008—2009 гадоў]] футбаліст адзначыўся 38 разоў у 57 матчах ува ўсіх турнірах<ref>[http://www.espnfc.com/club/barcelona/83/blog/post/2408047/barcelona-trio-of-lionel-messi-neymar-and-luis-suarez-the-clubs-best-ever «Are Messi, Suarez and Neymar Barcelona’s Best-Ever Front Three?»]. ESPN.</ref>. Ачолены новым галоўным трэнэрам [[Пэп Гвардыёля|Пэпам Гвардыёлям]], Мэсі працягнуў спачатку гуляць на правым флянзе, але зь цягам часам стаў выконваць ролю фальшаванага ўінгера маючы вольніцу ў выбары пазыцыі, блукаючы часам у цэнтры поля. Гэтым у матчы супраць мадрыдзкага «Рэалу» Мэсі спачатку гуляў як фальшаваная дзявятка, то бок як адцягнуты форвард, але пачаў глыбей адцягвацца да абароны, каб больш узаемадзейнічаць з [[Чаві]] і [[Андрэс Іньеста|Андрэсам Іньестам]]. Гэты прывяло да двух трапных стрэлаў аргентынца і перамогі каталянцаў зь лікам 6:2{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|453—459}}. 13 траўня 2009 году футбаліст забіў сам і асыставаў таварышу ў фінале Кубка Гішпаніі супраць «[[Атлетык Більбао|Атлетыка]]» зь Більбао (4:1)<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/sport/football/european/5321324/Barcelona-defeat-Athletic-Bilbao-to-win-Copa-del-Rey.html «Barcelona Defeat Athletic Bilbao to Win Copa del Rey»]. The Daily Telegraph.</ref>. У выніку «Барсэлёна» здабыла трэбл, а Мэсі падоўжыў дамову да 2016 году, а ягоны заробак падвысіўся да 12 млн на год{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|472}}. На пачатку новага сэзону Мэсі з дружынай здабыў Супэркубак Гішпаніі і [[Супэркубак УЭФА]]. У 22 гады Мэсі здабыў «[[Залаты мяч]]»{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|519—524}}. Паводле вынікаў [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2009—2010 гадоў|сэзону 2009—2010 гадоў]] аргентынец паклаў на свой рахунак 47 галоў ува ўсіх спаборніцтвах, абараняючы колеры «Барсэлёны»<ref>[http://www.bdfutbol.com/en/p/j1753.html?temp=2009-10«Lionel Andrés Messi Cuccittini: Matches 2009—10»]. BDFutbol.</ref>. [[Файл:FC Barcelona - Bayer 04 Leverkusen, 7 mar 2012 (07).jpg|значак|Мэсі ўзьняў рукі ўгары ў шыкоўным матчы, дзе аргентынец пяць разоў пацэльваў у браму «[[Баер Левэркузэн|Баеру]]» ў [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2011—2012 гадоў|Лізе чэмпіёнаў]].]] Мэсі зноўку дапамог клюбу здабыць [[Супэркубак Гішпаніі 2010 году]], адзначыўшыся хет-трыкам у матчы ў адказ супраць «[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільлі]]»<ref>[http://www.espnfc.com/story/816500/magic-lionel-messi-wins-supercopa-for-barca «Magic Messi Wins Supercopa for Barça»]. ESPN</ref>. 29 лістапада 2010 году ён выканаў значную ролю ў сакрушальным разгроме «Рэалу» [[Жузэ Маўрыньню]] зь лікам 5:0<ref>[https://www.theguardian.com/football/2010/nov/29/barcelona-real-madrid-la-liga «David Villa Strikes Twice as Slick Barcelona Thrash Real Madrid»]. The Guardian.</ref>. Разам з аргентынцам «Барсэлёна» ў [[чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2010—2011 гадоў|сэзоне 2010—2011 гадоў]] дасягнула паказьніку ў 16 перамог у Ля Лізе запар, усталяваўшы рэкорд у гішпанскім футболе, а 5 лютага 2011 году Мэсі зарабіў хет-трык у матчы супраць мадрыдзкага «[[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]]»<ref>[http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/europe/9388847.stm «Lionel Messi Stars as Barcelona Seal Record League Win»]. BBC Sport.</ref>. Дзякуючы такім выступам гулец зноўку атрымаў «Залаты мяч». У новым [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2011—2012 гадоў|сэзоне 2011—2012 гадоў]] Мэсі сумяшчаў адразу некалькі амплюа, ствараючы атакі, забіваючы галы і актыўна асыстуючы партнэрам. У двубоі на Супэркубак Гішпаніі Мэсі адзначыўся ў кожным з матчаў і дапамог дружыне здабыць чарговы трафэй<ref>[http://usatoday30.usatoday.com/sports/soccer/europe/2011-08-17-supercup-brawl-barcelona-real-madrid_n.htm «Tempers Flare into Brawl as Barcelona Beats Real Madrid»]. USA Today.</ref>. 7 сакавіка, праз два тыдні пасьля таго, як ён чатыры разы вынікова пацэліў ў матчы чэмпіянату супраць «Валенсіі»<ref>[http://edition.cnn.com/2012/02/19/sport/football/football-barcelona-messi-milan/ «Messi Scores Four as Barcelona Rout Valencia»]. CNN.</ref>, ён пяць разоў забіў у Лізе чэмпіёнаў у другім матчы двубою супраць «[[Баер Левэркузэн|Баеру]]» (7:1)<ref>[https://www.bbc.com/sport/0/football/17291685 «Lionel Messi Scores Five in Barcelona Champions League Win»]. BBC Sport.</ref>. У дадатак да таго, Мэсі шмат раздаваў галявых перадачаў. Гулец стаў найлепшым бамбардзірам Лігі чэмпіёнаў з 14 галамі на рахунку. 20 сакавіка Мэсі стаўся найлепшым галеадорам «Барсэлёны» ў гісторыі, перасягнуўшы рэкорд у 232 галы [[Сэсар Радрыгес Альварэс|Сэсара Радрыгеса]], які трымаўся 57 гадоў. У адзначаны дзень аргентынец зарабіў хет-трык у матчы супраць «[[Гранада (футбольны клюб)|Гранады]]»<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/sport/football/players/lionel-messi/9157192/Lionel-Messi-as-dominant-as-Michael-Jordan-claims-Barcelonas-Pep-Guardiola-after-he-breaks-goal-record.html «Lionel Messi as Dominant as Michael Jordan, Claims Barcelona’s Pep Guardiola, After He Breaks Goal Record»]. The Daily Telegraph.</ref>. [[Файл:Leo Messi v Almeria 020314 (extra crop).jpg|значак|зьлева|Мэсі ў матчы супраць «[[Альмэрыя (футбольны клюб)|Альмэрыі]]» ў 2014 годзе.]] Не зважаючы на індывідуальную форму Мэсі, чатырохгадовы цыкль посьпеху «Барсэлёны» Гвардыёлы дасягнуў свайго канчатку<ref>[https://www.bbc.com/sport/0/football/17867892 Pep Guardiola Leaves Lasting Legacy at Barcelona»]. BBC Sport.</ref>. «Барсэлёна» здабыла Кубак Гішпаніі, выгуляўшы басконскі «Атлетык», але трывала паразу ад «[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]» ў паўфінале Лігі чэмпіёнаў і прапусьціла наперад мадрыдзкі «Рэал» у выніковай турнірнай табліцы. У апошнім хатнім матчы лігі супраць «[[Эспанёл Барсэлёна|Эспанёлу]]» 5 траўня Мэсі забіў усе чатыры мячы сваёй каманды<ref>[https://www.theguardian.com/football/2012/may/05/lionel-messi-four-goals-guardiola «Four-Goal Lionel Messi Gives Pep Guardiola Perfect Barcelona Send-Off»]. The Guardian.</ref>. Гулец скончыў сэзон найлепшым бамбардзірам Ля Лігі, усталяваўшы новы рэкорд колькасьці галоў, якіх у Мэсі было 50<ref>[https://www.si.com/soccer/2012/10/29/lionel-messi-golden-boot-barcelona-ap «Lionel Messi Receives Golden Boot Award as Europe’s Top Scorer»]. Sports Illustrated.</ref><ref> [http://www.espnfc.com/story/1258108/messi-breaks-40-year-record-with-86th-goal-of-2012 «Messi Smashes Müller’s 40-Year Record»]. ESPN.</ref>. Пад кіраўніцтвам [[Тыта Вілянова|Тыта Віляновы]], якога Мэсі ўжо добра ведаў праз юнацкую каманду клюбу, аргентынец дапамог клюбу дасягнуць свайго найлепшага ў гісторыі сэзону. Гэтак у першай палове [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2012—2013 гадоў|сэзону 2012—2013 гадоў]] «Барсэлёна» здабыла 55 пунктаў, усталяваўшы новы рэкорд у Гішпаніі<ref>[http://edition.cnn.com/2013/01/19/sport/football/football-barcelona-defeat-sociedad/index.html «Ten-Man Barcelona Shocked by Sociedad»]. CNN.</ref>. Як выніу Мэсі зноўку ўзнагародзілі «Залатым мячом», і ён стаў першым футбалістам у гісторыі, які здабыў гэтую ўзнагароду чатыры разы<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220614/https://www.independent.co.uk/sport/football/news-and-comment/barcelonas-lionel-messi-becomes-most-decorated-player-in-history-after-winning-unprecedented-fourth-8441605.html «Barcelona’s Lionel Messi Becomes Most Decorated Player in History after Winning Unprecedented Fourth Straight Ballon d’Or»]. The Independent.</ref>. Аднак выступы «Барсэлёны» пагоршыліся ў другой палове сэзону, адначасова з адсутнасьцю Віляновы праз дрэнны стан здароўя<ref>[https://www.theguardian.com/football/blog/2013/may/13/barcelona-title-anti-climax «A Sense of Anticlimax but Barcelona Still Deserve Their La Liga Title»]. The Guardian.</ref>. Пасьля паразы ў Эль-Клясыка і выбываньня з удзелу розыгрышу кубка краіны, каталянскі амаль утрымаліся ў розыгрышы Лігі чэмпіёнаў, толькі Мэсі ў другім матчы 1/8 фіналу двойчы трапна пацэліў у браму «[[Мілян (футбольны клюб)|Міляну]]» і яшчэ аднойчы асыставаў, што забясьпечыла перамогу зь лікам 4:0 і прасоўваньне ў наступны раўнд. 7 лютага 2013 году аргентынец склаў яшчэ адную дамову з клюбам, гэтым разам да 2018 году. Ягоны заробак падвысіўся да 13 млн эўра штогод{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|556}}. 17 сакавіка ў матчы супраць «[[Раё Вальекана Мадрыд|Раё Вальекана]]» гулец упершыню атрымаў капітанскую повязь. Пасьля чатырох сэзонаў амаль без пашкоджаньняў, Мэсі зноўку пачаў пакутваць на траўмы. Пасьля таго, як 2 красавіка ён перанёс напружаньне [[падкаленная сустава|падкаленнай суставы]], падчас першага чвэрцьфіналу супраць «[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэну]]», ягоны выступы сталіся спарадычнымі. Але нават не зважаючы на пашкоджаньні, Мэсі скончыў сэзон з 46 галамі на рахунку ў матчах Ля Лігі, стаўшы найлепшым бамбардзірам лігі і ўва ўсёй Эўропы другі раз запар. Да таго ж, ён атрымаў «Залатую буцу» трэці раз запар<ref>[https://web.archive.org/web/20190522051148/https://www.independent.co.uk/sport/football/european/lionel-messi-awarded-golden-shoe-for-third-time-after-46-la-liga-goals-for-barcelona-8951828.html «Lionel Messi Awarded Golden Shoe for Third Time after 46 La Liga Goals for Barcelona»]. The Independent.</ref>. [[Файл:Leo Messi v Granada 2014.jpg|значак|Аргентынец сьвяткуе гол у матчы [[Ля Ліга|Ля Лігі]] супраць «[[Гранада (футбольны клюб)|Гранады]]» ў 2014 годзе.]] У другой палове [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2013—2014 гадоў|сэзону 2013—2014 гадоў]] выступы Мэсі пагоршыліся, што прымусіла заўзятараў разьнесьці погаласкі, аб тым, што аргентынец захоўвае сілы да [[чэмпіянат сьвету па футболе 2014 году|чэмпіянату сьвету 2014 году]]. Статыстычна ягоныя паказьнікі значна скараціліся ў параўнаньні з папярэднімі сэзонамі<ref>[https://www.bbc.com/sport/0/football/26651301 «Real Madrid v Barcelona: Has Ronaldo Overtaken Messi?»]. BBC Sport.</ref>. Як па-ранейшаму, аднак, Мэсі выстрэльваў, то бок ён здабыў хет-трыкі ў матчах супраць «[[Асасуна Памплёна|Асасуны]]» і «Рэалу». Гулец скончыў кампанію з 28 галамі ў Ля Лізе, а «Барсэлёна» ўпершыню за пяць гадоў скончыла сэзон без асноўнага трафэю. У дадатак, каталянцы трывалі паразу ў фінале Кубка Гішпаніі. Пасьля працяглых спэкуляцыяў і чутак з нагоды будучыні гульца ў клюбе Мэсі склаў новую ўгоду 19 траўня 2014 году, усяго праз год пасьля апошняга складаньня. Ягоны заробак павялічыўся да 20 млн эўра штогод у рукі, што зрабіла футбаліста самым высокааплатным спартоўцам у сьвеце<ref>[http://www.francefootball.fr/news/Messi-la-tres-bonne-paie/545838 «Messi, la (Très) Bonne Paie»]. France Football.</ref>. Паведамлялася, што ключовую ролю ў захаваньні Мэсі ў шэрагах «сіне-гранатавых» згуляў Вілянова<ref>[https://archive.today/20210529103424/https://tribuna.com/en/news/fcbarcelona-2021-04-26-messi-tito-was-the-first-person-who-had-faith-in-me-because-at-the-time-i-was-a-substitut/ «Messi: 'Tito was the first person who had faith in me because at the time, I was a substitute or didn’t play'»]. Tribuna.</ref>, на тле моцнай зацікаўленасьці з боку «Чэлсі» Маўрыньню<ref>[https://archive.today/20210529121708/https://www.skysports.com/football/news/11095/12103898/how-jose-mourinho-persuaded-lionel-messi-to-join-chelsea-from-barcelona-in-2014 «How Jose Mourinho persuaded Lionel Messi to join Chelsea from Barcelona in 2014»]. Sky Sports.</ref>. З новым галоўным трэнэрам і былым капітанам [[Люіс Энрыке|Люісам Энрыке]], Мэсі пераважна правёў [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2014—2015 гадоў|сэзон 2014—2015 гадоў]] бяз траўмаў<ref>[http://www.espnfc.com/spanish-primera-division/story/2205947/lionel-messi-feeling-strain-of-years-at-top-for-barcelona-and-argentina-says-gerardo-martino «Gerardo Martino: Lionel Messi Feeling Mental, Physical Strain of Years at Top»]. ESPN</ref>. Да «Барсэлёну» напачатку сэзону далучыўся [[Люіс Суарэс]], і Мэсі вярнуўся на правы флянг, дзе гуляў раней. Мэсі, Суарэс і [[Нэймар]] склалі магутную нападніцкую тройку. 22 лістапада аргентынец аформіў хет-трык у браму «Сэвільлі», стаўшы найлепшым бамбардзірам Ля Лігі ўсіх часоў, скасаваўшы папяэдні рэкорд [[Тэльма Сара|Тэльма Сары]], які трываў 59 гадоў<ref>[https://www.bbc.com/sport/0/football/30165949 «Lionel Messi: Barcelona Forward Will Leave 'Unreachable' Record»]. BBC Sport.</ref>. 7 сьнежня гулец зарабіў яшчэ адзін хет-трык у [[Барсэлёнскае дэрбі|Барсэлёнскім дэрбі]], перасягнуўшы рэкорд Сэсара Радрыгеса ў матчах дэрбі Барсэлёны<ref>[http://deportes.elpais.com/deportes/2014/12/07/actualidad/1417963145_479538.html «El Derbi Es un Monólogo de Messi»]. El País.</ref>. 8 сакавіка спартовец адзначыўся самым хуткім хет-трыкам у сваёй кар’еры, пацэліўшы ў браму «Раё Вальекага» тройчы за 11 хвілінаў. Напрыканцы сэзону Мэсі здабыў перамогу для «сіне-гранатавых» над «Атлетыкам» (1:0), чым забясьпечыў перамогу ў чэмпіянаце. А скончыў кампанію Мэсі з 43 галамі на сваім рахунку<ref>[https://web.archive.org/web/20150805150231/http://www.fifa.com/news/y=2015/m=3/news=supporters-superstars-and-goals-galore-2557355.html «Supporters, Superstars and Goals Galore»]. FIFA.</ref>. 30 траўня Мэсі двойчы трапна стрэліў у фінальным матчы Кубка Гішпаніі супраць «Атлетыка» зь Більбао (3:1). Найвышэйшага посьпеху дружына дамаглася і ў розыгрышу [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2014—2015 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2014—2015 гадоў]], у тым ліку дзякуючы выдатным выступам трыё. === Новы этап === 10 жніўня 2021 году Мэсі далучыўся да табару францускага клюбу «[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]]»<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/football/58163106 «Lionel Messi signs two-year Paris St-Germain deal after leaving Barcelona»]. BBC.</ref>. Ён падпісаў двухгадовую ўгоду да чэрвеня 2023 году з правам працягу дамовы яшчэ на дадатковы год<ref>[https://en.psg.fr/teams/first-team/content/cp-lionel-messi-psg-paris-saint-germain-mercato «Leo Messi signs for Paris Saint-Germain»]. PSG.</ref>. Мэсі абраў 30 нумар, той да самы, пад якім ён выступаў у падлеткавым узросьце, калі дэбютаваў за «Барсэлёну»<ref>[https://www.independent.co.uk/sport/football/lionel-messi-psg-shirt-number-transfer-b1900397.html «Lionel Messi shirt number revealed by PSG»]. The Independent.</ref>. Дэбют у Францыі прыпаў ў нападніка на 29 жніўня, калі аргентынец выйшаў на замену ў другой палове пераможнага матчу супраць «[[Рэймс (футбольны клюб)|Рэймсу]]»<ref>[https://www.espn.com/soccer/paris-saint-germain--frapsg/story/4465426/lionel-messis-psg-debut-becomes-most-watched-french-football-match-in-spain «Messi's PSG debut breaks Spain viewing records»]. ESPN.</ref>. === Міжнародная кар’ера === Да свайго дэбюту ў моладзевай камандзе Аргентыны Мэсі атрымаў запрашэньне выступаць за [[Зборная Гішпаніі па футболе|нацыянальную зборную Гішпаніі]], але адхіліў яго. У чэрвені 2004 году ён нарэшце дэбютаваў у складзе [[Зборная Аргентыны па футболе|нацыянальнай зборнай Аргентыны]] ў матчы супраць [[Зборная Парагваю па футболе|Парагваю]]. == Дасягненьні == * Уладальнік [[Залаты мяч|Залатога мяча]]: 2009, 2010, 2011, 2012, 2015, 2019, 2021 '''«Барсэлёна»''': * [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе|Чэмпіён Гішпаніі]]: 2005, 2006, 2009, 2010, 2011, 2013, 2015, 2016, 2018, 2019 * Уладальнік [[Кубак Гішпаніі па футболе|Кубка Гішпаніі]]: 2009, 2012, 2015, 2016, 2017, 2018, 2021 * Уладальнік [[Супэркубак Гішпаніі па футболе|Супэркубка Гішпаніі]]: 2005, 2006, 2009, 2010, 2011, 2013, 2016, 2018 * Пераможца [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў]]: 2006, 2009, 2011, 2015 * Уладальнік [[Супэркубак УЭФА|Супэркубка УЭФА]]: 2009, 2011, 2015 * Пераможца [[Клюбны чэмпіянат сьвету па футболе|клюбнага чэмпіянату сьвету]]: 2009, 2011, 2015 '''«Пары Сэн-Жэрмэн»''': * [[Чэмпіянат Францыі па футболе|Чэмпіён Францыі]]: 2022 * Уладальнік [[Супэркубак Францыі па футболе|Супэркубка Францыі]]: 2022 '''Аргентына''': * Чэмпіён [[Летнія Алімпійскія гульні|Алімпійскіх гульняў]]: [[Летнія Алімпійскія гульні 2008 году|2008]] * Уладальнік [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубка Амэрыкі]]: 2021 * Пераможца [[Моладзевы чэмпіянат сьвету па футболе|моладзевага чэмпіянату сьвету]]: 2005 * Срэбраны прызэр [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубка Амэрыкі]]: 2007, 2015 * Срэбраны прызэр [[чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянату сьвету]]: 2014 == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Кніга |аўтар = Balagué, Guillem |частка = |загаловак = Messi |арыгінал = |спасылка = https://archive.org/details/messibiography0000bala |выданьне = |месца = |выдавецтва = Orion Books |год = 2013 |том = |старонкі = |старонак = |isbn = 978-1-4091-4659-9 |ref = Balagué }} * {{Кніга |аўтар = Hunter, Graham |частка = |загаловак = Barça: The Making of the Greatest Team in the World |арыгінал = |спасылка = |выданьне = |месца = |выдавецтва = BackPage Press |год = 2012 |том = |старонкі = |старонак = |isbn = 978-0-9564971-8-5 |ref = Hunter }} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.leomessi.com/ Афіцыйны сайт]{{ref-es}}{{ref-ca}}{{ref-en}} * [https://archive.is/20120526231308/http://www.fcbarcelona.com/web/english/futbol/temporada_09-10/plantilla/jugadors/messi.html Профіль на афіцыйным сайце «Барсэлёны»]{{ref-en}} * {{Transfermarkt}} * {{Soccerway}} {{Склад ФК ПСЖ Парыж}} {{Навігацыйная група |назоў = Мэсі ў складзе [[Зборная Аргентыны па футболе|зборнай Аргентыны]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] й [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубках Амэрыкі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Аргентына}}; |Аргентына на ЧС-2006 |Аргентына на КА-2007 |Аргентына на ЧС-2010 |Аргентына на КА-2011 |Аргентына на ЧС-2014 |Аргентына на КА-2015 |Аргентына на КА-2016 |Аргентына на ЧС-2018 |Аргентына на КА-2019 |Аргентына на КА-2021 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Мэсі, Ліянэль}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Расарыё]] [[Катэгорыя:Аргентынскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Аргентыны]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Барсэлёна»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Пары Сэн-Жэрмэн» Парыж]] [[Катэгорыя:Уладальнікі «Залатога мяча»]] 1f7oe3qlhzque0ovzg4onroml53g348 2332348 2332332 2022-08-12T09:21:21Z Dymitr 10914 крыніца — https://en.wikipedia.org/wiki/Lionel_Messi?oldid=1102853612 wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |імя = Ліянэль Мэсі |клюб = [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] |нумар = 30 |гады = 2004—2005<br/>2005—2021<br/>2021— |клюбы = [[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна 2]]<br/>[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]]<br/>[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] |гульні(галы) = 22 (6)<br/>520 (474)<br/>27 (8) |нац гады = 2005— |нац зборная = {{Футбол Аргентына|няма}} |нац гульні(галы) = 162 (86) |абнаўленьне(клюб) = 6 жніўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 5 чэрвеня 2022 }} '''Ліянэ́ль Андрэ́с Мэ́сі''' ({{мова-es|Lionel Andrés Messi}}; нарадзіўся 24 чэрвеня 1987 году ў [[Расарыё]], [[Аргентына]]) — аргентынскі футбаліст, нападнік клюбу «[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]]» і [[Зборная Аргентыны па футболе|нацыянальнае зборнае Аргентыны]]. Мэсі — [[Летнія Алімпійскія гульні 2008 году|алімпійскі чэмпіён 2008 году]], чэмпіён сьвету сярод моладзі 2005 году, чэмпіён клюбнага кубка сьвету 2009 году, шматразовы ўладальнік «[[Залаты мяч|Залатога мяча]]». Адзін з найлепшых гульцоў сучаснасьці. Мэсі прасоўвае кампанію спартовага адзеньня [[Adidas]] з 2006 году. Паводле зьвестак [[France Football]], ён быў самым высокааплатным футбалістам у сьвеце на працягу пяці гадоў з шасьці ў пэрыяд з 2009 па 2014 гады, а ў 2019 годзе паводле рэйтынгу [[Forbes]] гулец стаў самым высокааплатным спартоўцам сьвету. == Кар’ера == === Раньнія гады === Нарадзіўся 24 чэрвеня 1987 году ў [[Расарыё]], [[Аргентына]]. Ягоны бацька Хорхэ Мэсі працаваў на фабрыцы, а маці Сэсылія Мэсі (Кусытыні) — часткова занятая прыбіральшчыца. Сям’я ягонага бацькі паходзіць з італьянскага гораду [[Анкона]], адкуль ягоны прашчур Анджэлё Мэсі эміграваў у Аргентыну ў 1883 годзе. Ліянэль мае двух старэйшых братоў — Радрыга і Матыяса, а таксама сястру Марыю Соль. Мэсі стаў займацца футболам ува ўзросьце пяці гадоў, выступаючы за мясцовы клюб «Грандолі». На першыя трэнаваньні яго прывозіла бабуля, якая была адзінай у сям’і, хто хацеў бачыць Ліянэля футбалістам<ref>[https://web.archive.org/web/20110531231721/http://www.championat.ru/football/article-86658.html «Блоха»], championat.ru {{ref-ru}}</ref>. Пасьля «Грандолі» Ліянэль перайшоў у «[[Ньюэлз Олд Бойз Расарыё|Ньюэлз Олд Бойз]]», які таксама базуецца ў Расарыё. Ува ўзросьце дзесяці гадоў у Ліянэля дыягназавалі дэфіцыт [[гармон росту|гармона росту]]. «[[Рывэр Плэйт Буэнас-Айрэс|Рывэр Плэйт]]» праяўляў інтарэс да хлопца, але ня меў дастатковых сродкаў на ягонае лекаваньне. Калі Ліянэлю было 13 гадоў, адзін з акцыянэраў «[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёны]]» даведаўся пра маладога гульца. Пасьля прагляду футбаліста спартовы дырэктар клюбу [[Карляс Рэксача]] здолеў пераканаць раду дырэктароў аплаціць пераезд сям’і Мэсі ў [[Эўропа|Эўропу]] і ягонае лекаваньне. === «Барсэлёна» === Ад 13 гадоў Ліянэль гуляў у моладзевым складзе «Барсэлёны», у першым жа сваім матчы аформіў «покер». За асноўны склад гішпанскага клюбу Мэсі дэбютаваў 17 кастрычніка 2003 году ў таварыскай сустэчы з партугальскім «[[Порту (футбольны клюб)|Порту]]». Пасьля матчу газэта «[[El Mundo]]» напісала: ''«У гэтага хлопца левая нага [[Дыега Марадона|Марадоны]], хуткасьць [[Ёган Кройф|Кройфа]] і пас [[Раналдыньню]]»''. На працягу [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2004—2005 гадоў|сэзону 2004—2005 гадоў]] Мэсі атрымаў гарантаванае месца ў старце другой каманды клюбу, адгуляўшы 17 гульняў за ўсю кампанію і забіўшы шэсьць разоў. З моманту свайго дэбюту ў леташнім на той момант лістападзе яго больш не выклікалі ў першую каманду, але ў кастрычніку 2004 году некаторыя гульцы папрасілі трэнэра [[Франк Рэйкаард|Франка Рэйкаарда]] прыцягнуць Мэсі да асноўнай дружыны. Паколькі Раналдыньню ўжо гуляў на левым флянгу, Рэйкаард перамясьціў Мэсі са сваёй звычайнай пазыцыі на правы флянг. 24 чэрвеня, на свой 18-ы дзень нараджэньня, Мэсі падпісаў свой першы кантракт у якаьсці гульца асноўнай дружыны. Паводле ўгоды, аргентынец заставаўся гульцом «Барсэлёны» да 2010 году, на два гады менш, чым гэта было абумоўлена папярэднім кантрактам, але пункт ягонага выкупу павялічыўся да 150 млн эўра. [[Файл:Lionel Messi Barca training.jpg|значак|зьлева|Ліянэль Мэсі на трэнаваньні з «[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёнай]]» у 2006 годзе.]] Ягоны прарыў адбыўся праз два месяцы, 24 жніўня, падчас перадсэзоннага невялікага спаборніцтва Мэсі выйшаў у асноўным складзе клюбу і зрабіў выдатны выступ супраць «[[Ювэнтус Турын|Ювэнтуса]]» [[Фабіё Капэльлё]], атрымаўшы авацыі на [[Камп Ноў]]{{Зноска|Hunter|2012|Hunter|264—265}}. Капэльлё, уражаны гульнёй юнака, спытацца пра пазыку Мэсі, і ў то жа час прыйшла заяўка з боку «[[Інтэрнацыянале Мілян|Інтэрнацыянале]]», якія былі гатовыя выдаткаваць запрошаныя 150 млн эўра<ref>[https://www.theguardian.com/football/2017/jun/16/joan-laporta-barcelona-board-resign-pep-guardiola-lionel-messi «Joan Laporta: 'Barcelona has been kidnapped. It’s hostage to lies and it’s sad'»]. The Guardian.</ref>. Паводле словаў тагачаснага прэзыдэнта «Барсэлёны» [[Жаан Ляпорта|Жаана Ляпорты]], гэта быў адзіны раз, калі клюб сутыкнуўся з рэальнай рызыкай страты аргентынца, але ён у канчатковым выніку вырашыў застацца{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|272—276}}. Праз пытаньні, якія тычыліся прававога статусу гульца, Мэсі мусіў прапусьціць пачатак розыгршу [[Ля Ліга|Ля Лігі]], але 26 верасьня ён набыў гішпанскае грамадзянства і атрымаў права ўдзелу ў чэмпіянаце<ref>[http://www.espnfc.com/story/342857 «Starlet Messi Stays at Barça until 2014»]. ESPN.</ref>. Насунуўшы кашулю з нумэрам 19 футбаліст стварыў атакуючае трыё разам з Раналдыньню і [[Самюэль Это’о|Самюэлем Это’о]]{{Зноска|Hunter|2012|Hunter|266—269}}. Пасьля таго, як юнак забіў 8 галоў у 25 гульнях, у тым ліку свой першы гол у розыгрышу Лігі чэмпіёнаў у матчы супраць «[[Панатынаікос Атэны|Панатынаікосу]]» (5:0) 2 лістапада 2005 году, ягоны сэзон скончыўся заўчасна праз траўму сьцягна. У той час як у «Барсэлёны» пачаўся паступовы заняпад, 19-гадовы Мэсі зарэкамендаваў сябе як адзін з найлепшых гульцоў у сьвеце ў [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2006—2007 гадоў|сэзоне 2006—2007 гадоў]]<ref>[http://www.espnfc.com/story/536834/rijkaard-to-blame-for-barca-decline-ingla «Ingla: Rijkaard to Blame for Barça Decline»]. ESPN.</ref><ref name="notthebest">[https://web.archive.org/web/20150924214113/http://www.fifa.com/world-match-centre/news/newsid/529/475/index.html «Messi: I’m Not the Best»]. FIFA.</ref>. За 36 матчаў сэзону ўва ўсіх турнірах аргентынец зарабіў 17 галоў на свой рахунак<ref name="notthebest"/>. Аднак гулец працягваў пакутаваць ад сур’ёзных траўмаў, як то пералом [[заступак|заступку]], які адбыўся 12 лістапада 2006 году выбіў гульца з футболу на тры месяцы<ref>[http://edition.cnn.com/2006/SPORT/football/11/13/spain.messi/index.html «Messi Needs Surgery on Broken Foot»]. CNN.</ref>. У лізе Мэсі павялічыў колькасьць трапных стрэлаў, пры гэтым 11 зь ягоных 14 галоў былі здабытыя ў апошнія 13 гульняў. 10 сакавіка 2007 году ён здабыў свой першы хет-трык у [[Эль-Клясыка]], стаўшыся першым гульцом за пошнія 12 гадоў, робячы лік роўным пасьля кожнага голу «[[Рэал Мадрыд|Рэалу]]» (3:3)<ref>[https://www.theguardian.com/football/2007/mar/12/europeanfootball.sport1 «There’s Something about Messi»]. The Guardian.</ref>. Узмоцненая значнасьць аргентынца была адлюстраваная ў новай угодзе, падпісанай у сакавіку 2007 году, значна павялічыў заробкі футбаліста{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|302}}. Падчас паўфіналу [[Кубак Гішпаніі па футболе|Кубка Гішпаніі]] супраць «[[Хэтафэ (футбольны клюб)|Хэтафэ]]» 18 красавіка ён забіў гол, дзіўна падобны на другі гол [[Дыега Марадона|Марадоны]] ў чвэрцьфінале [[чэмпіянат сьвету па футболе 1986 году|чэмпіянату сьвету 1986 году]], вядомага як гол стагодзьдзя. Мэсі падхапіў мяч з правага боку ля сярэдняй лініі і прабег зь ім 60 мэтраў, абгуляўшы пяць абаронцаў, перш чым пацэліць яго з правага кута плошчы брамы, як гэтак жа некалі зрабіў быў Марадона<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/sport/football/european/2311407/The-greatest-goal-ever.html «The Greatest Goal Ever?»]. The Daily Telegraph.</ref>. Пасьля таго, як Раналдыньню згубіў форму, Мэсі стаў новым зорным гульцом «Барсы» ў веку 20 гадоў, атрымаўшы мянушку «Мэсія» ад гішпанскіх СМІ<ref>[https://www.theguardian.com/sport/2008/feb/03/newsstory.barcelona «Nou Sensation»]. The Guardian.</ref>. Не зважаючы на той, што Мэсі здолеў здабыць 16 галоў за часам [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2007—2008 гадоў|сэзону 2007—2008 гадоў]], другая палова кампаніі была зноў азмрочаная траўмамі, то бок 15 сьнежня аргентынец пашкодзіў сьцягно<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/sport/football/european/2293647/Lionel-Messi-sidelined-for-six-weeks.html «Lionel Messi Sidelined for Six Weeks»]. The Daily Telegraph.</ref>. Спартовец вярнуўся ў табар клюбу і двойчы адзначыўся ў матчы 1/8 фіналу Лігі чэмпіёнаў супраць «[[Сэлтык Глазга|Сэлтыку]]», але 4 сакавіка 2008 году яшчэ раз атрымаў пашкоджаньне. [[Файл:FC Barcelona Team 2, 2011.jpg|значак|зьлева|Гульцы «Барсэлёны» (Мэсі ў цэнтры) з трафэем [[Клюбнага чэмпіянату сьвету|клюбнага чэмпіянату сьвету]] ў 2011 годзе.]] Пасьля двух няўдалых сэзонаў, «Барсэлёна» мела патрэбу ў капітальных зьменах, і, у выніку, Рэйкаард і Раналдыньню былі вымушаныя сысьці. Дзякуючы вызваленьню нумару 10, Мэсі адразу яго прыдбаў сабе<ref>[https://web.archive.org/web/20150328054707/http://www.fifa.com/world-match-centre/news/newsid/837/571/index.html «Messi Has Ronaldinho’s Number»]. FIFA.</ref>. Да таго ж, у ліпені ён падпісаў новы кантракт з штогадовым заробкам у 7,8 млн эўра, стаўшы самым высокааплатным гульцом клюбу{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|472}}. Напярэдадні новага сэзону вялікай праблемай заставалася ягоныя частымі цягліцавыя траўмы, якія вымусілі гульца прапусьціў агулам восем месяцаў паміж 2006 і 2008 гады. Каб вырашыць гэтае пытаньне «Барсэлёна» вылучыла яму асабістага фізыятэрапэўта, які падарожнічаў зь ім нават падчас выкліку ў склад [[Зборная Аргентыны па футболе|зборнай Аргентыны]]. У выніку Мэсі амаль ня зьведваў траўмаў на працягу наступных чатырох гадоў, што дазволіла яму выкрыць свой патэнцыял напоўніцу<ref>[http://espn.go.com/sports/soccer/news/_/columnist/hunter_graham/id/7117763/lionel-messi-closing-barcelona-all-time-scoring-record-graham-hunter-soccer «Messi Closing in on Remarkable Record»]. ESPN.</ref>. У свой першы неперарваны [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2008—2009 гадоў|сэзон 2008—2009 гадоў]] футбаліст адзначыўся 38 разоў у 57 матчах ува ўсіх турнірах<ref>[http://www.espnfc.com/club/barcelona/83/blog/post/2408047/barcelona-trio-of-lionel-messi-neymar-and-luis-suarez-the-clubs-best-ever «Are Messi, Suarez and Neymar Barcelona’s Best-Ever Front Three?»]. ESPN.</ref>. Ачолены новым галоўным трэнэрам [[Пэп Гвардыёля|Пэпам Гвардыёлям]], Мэсі працягнуў спачатку гуляць на правым флянзе, але зь цягам часам стаў выконваць ролю фальшаванага ўінгера маючы вольніцу ў выбары пазыцыі, блукаючы часам у цэнтры поля. Гэтым у матчы супраць мадрыдзкага «Рэалу» Мэсі спачатку гуляў як фальшаваная дзявятка, то бок як адцягнуты форвард, але пачаў глыбей адцягвацца да абароны, каб больш узаемадзейнічаць з [[Чаві]] і [[Андрэс Іньеста|Андрэсам Іньестам]]. Гэты прывяло да двух трапных стрэлаў аргентынца і перамогі каталянцаў зь лікам 6:2{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|453—459}}. 13 траўня 2009 году футбаліст забіў сам і асыставаў таварышу ў фінале Кубка Гішпаніі супраць «[[Атлетык Більбао|Атлетыка]]» зь Більбао (4:1)<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/sport/football/european/5321324/Barcelona-defeat-Athletic-Bilbao-to-win-Copa-del-Rey.html «Barcelona Defeat Athletic Bilbao to Win Copa del Rey»]. The Daily Telegraph.</ref>. У выніку «Барсэлёна» здабыла трэбл, а Мэсі падоўжыў дамову да 2016 году, а ягоны заробак падвысіўся да 12 млн на год{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|472}}. На пачатку новага сэзону Мэсі з дружынай здабыў Супэркубак Гішпаніі і [[Супэркубак УЭФА]]. У 22 гады Мэсі здабыў «[[Залаты мяч]]»{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|519—524}}. Паводле вынікаў [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2009—2010 гадоў|сэзону 2009—2010 гадоў]] аргентынец паклаў на свой рахунак 47 галоў ува ўсіх спаборніцтвах, абараняючы колеры «Барсэлёны»<ref>[http://www.bdfutbol.com/en/p/j1753.html?temp=2009-10«Lionel Andrés Messi Cuccittini: Matches 2009—10»]. BDFutbol.</ref>. [[Файл:FC Barcelona - Bayer 04 Leverkusen, 7 mar 2012 (07).jpg|значак|Мэсі ўзьняў рукі ўгары ў шыкоўным матчы, дзе аргентынец пяць разоў пацэльваў у браму «[[Баер Левэркузэн|Баеру]]» ў [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2011—2012 гадоў|Лізе чэмпіёнаў]].]] Мэсі зноўку дапамог клюбу здабыць [[Супэркубак Гішпаніі 2010 году]], адзначыўшыся хет-трыкам у матчы ў адказ супраць «[[Сэвільля (футбольны клюб)|Сэвільлі]]»<ref>[http://www.espnfc.com/story/816500/magic-lionel-messi-wins-supercopa-for-barca «Magic Messi Wins Supercopa for Barça»]. ESPN</ref>. 29 лістапада 2010 году ён выканаў значную ролю ў сакрушальным разгроме «Рэалу» [[Жузэ Маўрыньню]] зь лікам 5:0<ref>[https://www.theguardian.com/football/2010/nov/29/barcelona-real-madrid-la-liga «David Villa Strikes Twice as Slick Barcelona Thrash Real Madrid»]. The Guardian.</ref>. Разам з аргентынцам «Барсэлёна» ў [[чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2010—2011 гадоў|сэзоне 2010—2011 гадоў]] дасягнула паказьніку ў 16 перамог у Ля Лізе запар, усталяваўшы рэкорд у гішпанскім футболе, а 5 лютага 2011 году Мэсі зарабіў хет-трык у матчы супраць мадрыдзкага «[[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]]»<ref>[http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/europe/9388847.stm «Lionel Messi Stars as Barcelona Seal Record League Win»]. BBC Sport.</ref>. Дзякуючы такім выступам гулец зноўку атрымаў «Залаты мяч». У новым [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2011—2012 гадоў|сэзоне 2011—2012 гадоў]] Мэсі сумяшчаў адразу некалькі амплюа, ствараючы атакі, забіваючы галы і актыўна асыстуючы партнэрам. У двубоі на Супэркубак Гішпаніі Мэсі адзначыўся ў кожным з матчаў і дапамог дружыне здабыць чарговы трафэй<ref>[http://usatoday30.usatoday.com/sports/soccer/europe/2011-08-17-supercup-brawl-barcelona-real-madrid_n.htm «Tempers Flare into Brawl as Barcelona Beats Real Madrid»]. USA Today.</ref>. 7 сакавіка, праз два тыдні пасьля таго, як ён чатыры разы вынікова пацэліў ў матчы чэмпіянату супраць «[[Валенсія (футбольны клюб)|Валенсіі]]»<ref>[http://edition.cnn.com/2012/02/19/sport/football/football-barcelona-messi-milan/ «Messi Scores Four as Barcelona Rout Valencia»]. CNN.</ref>, ён пяць разоў забіў у Лізе чэмпіёнаў у другім матчы двубою супраць «[[Баер Левэркузэн|Баеру]]» (7:1)<ref>[https://www.bbc.com/sport/0/football/17291685 «Lionel Messi Scores Five in Barcelona Champions League Win»]. BBC Sport.</ref>. У дадатак да таго, Мэсі шмат раздаваў галявых перадачаў. Гулец стаў найлепшым бамбардзірам Лігі чэмпіёнаў з 14 галамі на рахунку. 20 сакавіка Мэсі стаўся найлепшым галеадорам «Барсэлёны» ў гісторыі, перасягнуўшы рэкорд у 232 галы [[Сэсар Радрыгес Альварэс|Сэсара Радрыгеса]], які трымаўся 57 гадоў. У адзначаны дзень аргентынец зарабіў хет-трык у матчы супраць «[[Гранада (футбольны клюб)|Гранады]]»<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/sport/football/players/lionel-messi/9157192/Lionel-Messi-as-dominant-as-Michael-Jordan-claims-Barcelonas-Pep-Guardiola-after-he-breaks-goal-record.html «Lionel Messi as Dominant as Michael Jordan, Claims Barcelona’s Pep Guardiola, After He Breaks Goal Record»]. The Daily Telegraph.</ref>. [[Файл:Leo Messi v Almeria 020314 (extra crop).jpg|значак|зьлева|Мэсі ў матчы супраць «[[Альмэрыя (футбольны клюб)|Альмэрыі]]» ў 2014 годзе.]] Не зважаючы на індывідуальную форму Мэсі, чатырохгадовы цыкль посьпеху «Барсэлёны» Гвардыёлы дасягнуў свайго канчатку<ref>[https://www.bbc.com/sport/0/football/17867892 Pep Guardiola Leaves Lasting Legacy at Barcelona»]. BBC Sport.</ref>. «Барсэлёна» здабыла Кубак Гішпаніі, выгуляўшы басконскі «Атлетык», але трывала паразу ад «[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]» ў паўфінале Лігі чэмпіёнаў і прапусьціла наперад мадрыдзкі «Рэал» у выніковай турнірнай табліцы. У апошнім хатнім матчы лігі супраць «[[Эспанёл Барсэлёна|Эспанёлу]]» 5 траўня Мэсі забіў усе чатыры мячы сваёй каманды<ref>[https://www.theguardian.com/football/2012/may/05/lionel-messi-four-goals-guardiola «Four-Goal Lionel Messi Gives Pep Guardiola Perfect Barcelona Send-Off»]. The Guardian.</ref>. Гулец скончыў сэзон найлепшым бамбардзірам Ля Лігі, усталяваўшы новы рэкорд колькасьці галоў, якіх у Мэсі было 50<ref>[https://www.si.com/soccer/2012/10/29/lionel-messi-golden-boot-barcelona-ap «Lionel Messi Receives Golden Boot Award as Europe’s Top Scorer»]. Sports Illustrated.</ref><ref> [http://www.espnfc.com/story/1258108/messi-breaks-40-year-record-with-86th-goal-of-2012 «Messi Smashes Müller’s 40-Year Record»]. ESPN.</ref>. Пад кіраўніцтвам [[Тыта Вілянова|Тыта Віляновы]], якога Мэсі ўжо добра ведаў праз юнацкую каманду клюбу, аргентынец дапамог клюбу дасягнуць свайго найлепшага ў гісторыі сэзону. Гэтак у першай палове [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2012—2013 гадоў|сэзону 2012—2013 гадоў]] «Барсэлёна» здабыла 55 пунктаў, усталяваўшы новы рэкорд у Гішпаніі<ref>[http://edition.cnn.com/2013/01/19/sport/football/football-barcelona-defeat-sociedad/index.html «Ten-Man Barcelona Shocked by Sociedad»]. CNN.</ref>. Як выніу Мэсі зноўку ўзнагародзілі «Залатым мячом», і ён стаў першым футбалістам у гісторыі, які здабыў гэтую ўзнагароду чатыры разы<ref>[https://ghostarchive.org/archive/20220614/https://www.independent.co.uk/sport/football/news-and-comment/barcelonas-lionel-messi-becomes-most-decorated-player-in-history-after-winning-unprecedented-fourth-8441605.html «Barcelona’s Lionel Messi Becomes Most Decorated Player in History after Winning Unprecedented Fourth Straight Ballon d’Or»]. The Independent.</ref>. Аднак выступы «Барсэлёны» пагоршыліся ў другой палове сэзону, адначасова з адсутнасьцю Віляновы праз дрэнны стан здароўя<ref>[https://www.theguardian.com/football/blog/2013/may/13/barcelona-title-anti-climax «A Sense of Anticlimax but Barcelona Still Deserve Their La Liga Title»]. The Guardian.</ref>. Пасьля паразы ў Эль-Клясыка і выбываньня з удзелу розыгрышу кубка краіны, каталянскі амаль утрымаліся ў розыгрышы Лігі чэмпіёнаў, толькі Мэсі ў другім матчы 1/8 фіналу двойчы трапна пацэліў у браму «[[Мілян (футбольны клюб)|Міляну]]» і яшчэ аднойчы асыставаў, што забясьпечыла перамогу зь лікам 4:0 і прасоўваньне ў наступны раўнд. 7 лютага 2013 году аргентынец склаў яшчэ адную дамову з клюбам, гэтым разам да 2018 году. Ягоны заробак падвысіўся да 13 млн эўра штогод{{Зноска|Balagué|2013|Balagué|556}}. 17 сакавіка ў матчы супраць «[[Раё Вальекана Мадрыд|Раё Вальекана]]» гулец упершыню атрымаў капітанскую повязь. Пасьля чатырох сэзонаў амаль без пашкоджаньняў, Мэсі зноўку пачаў пакутваць на траўмы. Пасьля таго, як 2 красавіка ён перанёс напружаньне [[падкаленная сустава|падкаленнай суставы]], падчас першага чвэрцьфіналу супраць «[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэну]]», ягоны выступы сталіся спарадычнымі. Але нават не зважаючы на пашкоджаньні, Мэсі скончыў сэзон з 46 галамі на рахунку ў матчах Ля Лігі, стаўшы найлепшым бамбардзірам лігі і ўва ўсёй Эўропы другі раз запар. Да таго ж, ён атрымаў «Залатую буцу» трэці раз запар<ref>[https://web.archive.org/web/20190522051148/https://www.independent.co.uk/sport/football/european/lionel-messi-awarded-golden-shoe-for-third-time-after-46-la-liga-goals-for-barcelona-8951828.html «Lionel Messi Awarded Golden Shoe for Third Time after 46 La Liga Goals for Barcelona»]. The Independent.</ref>. [[Файл:Leo Messi v Granada 2014.jpg|значак|Аргентынец сьвяткуе гол у матчы [[Ля Ліга|Ля Лігі]] супраць «[[Гранада (футбольны клюб)|Гранады]]» ў 2014 годзе.]] У другой палове [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2013—2014 гадоў|сэзону 2013—2014 гадоў]] выступы Мэсі пагоршыліся, што прымусіла заўзятараў разьнесьці погаласкі, аб тым, што аргентынец захоўвае сілы да [[чэмпіянат сьвету па футболе 2014 году|чэмпіянату сьвету 2014 году]]. Статыстычна ягоныя паказьнікі значна скараціліся ў параўнаньні з папярэднімі сэзонамі<ref>[https://www.bbc.com/sport/0/football/26651301 «Real Madrid v Barcelona: Has Ronaldo Overtaken Messi?»]. BBC Sport.</ref>. Як па-ранейшаму, аднак, Мэсі выстрэльваў, то бок ён здабыў хет-трыкі ў матчах супраць «[[Асасуна Памплёна|Асасуны]]» і «Рэалу». Гулец скончыў кампанію з 28 галамі ў Ля Лізе, а «Барсэлёна» ўпершыню за пяць гадоў скончыла сэзон без асноўнага трафэю. У дадатак, каталянцы трывалі паразу ў фінале Кубка Гішпаніі. Пасьля працяглых спэкуляцыяў і чутак з нагоды будучыні гульца ў клюбе Мэсі склаў новую ўгоду 19 траўня 2014 году, усяго праз год пасьля апошняга складаньня. Ягоны заробак павялічыўся да 20 млн эўра штогод у рукі, што зрабіла футбаліста самым высокааплатным спартоўцам у сьвеце<ref>[http://www.francefootball.fr/news/Messi-la-tres-bonne-paie/545838 «Messi, la (Très) Bonne Paie»]. France Football.</ref>. Паведамлялася, што ключовую ролю ў захаваньні Мэсі ў шэрагах «сіне-гранатавых» згуляў Вілянова<ref>[https://archive.today/20210529103424/https://tribuna.com/en/news/fcbarcelona-2021-04-26-messi-tito-was-the-first-person-who-had-faith-in-me-because-at-the-time-i-was-a-substitut/ «Messi: 'Tito was the first person who had faith in me because at the time, I was a substitute or didn’t play'»]. Tribuna.</ref>, на тле моцнай зацікаўленасьці з боку «Чэлсі» Маўрыньню<ref>[https://archive.today/20210529121708/https://www.skysports.com/football/news/11095/12103898/how-jose-mourinho-persuaded-lionel-messi-to-join-chelsea-from-barcelona-in-2014 «How Jose Mourinho persuaded Lionel Messi to join Chelsea from Barcelona in 2014»]. Sky Sports.</ref>. З новым галоўным трэнэрам і былым капітанам [[Люіс Энрыке|Люісам Энрыке]], Мэсі пераважна правёў [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2014—2015 гадоў|сэзон 2014—2015 гадоў]] бяз траўмаў<ref>[http://www.espnfc.com/spanish-primera-division/story/2205947/lionel-messi-feeling-strain-of-years-at-top-for-barcelona-and-argentina-says-gerardo-martino «Gerardo Martino: Lionel Messi Feeling Mental, Physical Strain of Years at Top»]. ESPN</ref>. Да «Барсэлёну» напачатку сэзону далучыўся [[Люіс Суарэс]], і Мэсі вярнуўся на правы флянг, дзе гуляў раней. Мэсі, Суарэс і [[Нэймар]] склалі магутную нападніцкую тройку. 22 лістапада аргентынец аформіў хет-трык у браму «Сэвільлі», стаўшы найлепшым бамбардзірам Ля Лігі ўсіх часоў, скасаваўшы папяэдні рэкорд [[Тэльма Сара|Тэльма Сары]], які трываў 59 гадоў<ref>[https://www.bbc.com/sport/0/football/30165949 «Lionel Messi: Barcelona Forward Will Leave 'Unreachable' Record»]. BBC Sport.</ref>. 7 сьнежня гулец зарабіў яшчэ адзін хет-трык у [[Барсэлёнскае дэрбі|Барсэлёнскім дэрбі]], перасягнуўшы рэкорд Сэсара Радрыгеса ў матчах дэрбі Барсэлёны<ref>[http://deportes.elpais.com/deportes/2014/12/07/actualidad/1417963145_479538.html «El Derbi Es un Monólogo de Messi»]. El País.</ref>. 8 сакавіка спартовец адзначыўся самым хуткім хет-трыкам у сваёй кар’еры, пацэліўшы ў браму «Раё Вальекага» тройчы за 11 хвілінаў. Напрыканцы сэзону Мэсі здабыў перамогу для «сіне-гранатавых» над «Атлетыкам» (1:0), чым забясьпечыў перамогу ў чэмпіянаце. А скончыў кампанію Мэсі з 43 галамі на сваім рахунку<ref>[https://web.archive.org/web/20150805150231/http://www.fifa.com/news/y=2015/m=3/news=supporters-superstars-and-goals-galore-2557355.html «Supporters, Superstars and Goals Galore»]. FIFA.</ref>. 30 траўня Мэсі двойчы трапна стрэліў у фінальным матчы Кубка Гішпаніі супраць «Атлетыка» зь Більбао (3:1). Найвышэйшага посьпеху дружына дамаглася і ў розыгрышу [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА 2014—2015 гадоў|Лігі чэмпіёнаў 2014—2015 гадоў]], у тым ліку дзякуючы выдатным выступам трыё. [[Файл:Lionel Messi.png|значак|зьлева|У матчы на [[Супэркубак УЭФА]] супраць «Сэвільлі». За сьпінай Мэсі ягоны зямляк [[Эвэр Банэга]].]] Мэсі распачаў [[чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2015—2016 гадоў|сэзон 2015—2016 гадоў]], двойчы рэалізаваўшы штрафны ўдар у пераможным матчы Супэркубка УЭФА супраць «Сэвільлі» (5:4)<ref>[http://www.espnfc.us/barcelona/story/2559713/lionel-messi-calls-free-kick-goals-in-uefa-super-cup-lucky «Lionel Messi Says Free Kick Goals in UEFA Super Cup Were 'Lucky'»]. ESPN</ref>. 16 верасьня ён стаў самым маладым гульцом, які дасягнуў паказьніку ў 100 выступаў у матчах Лігі чэмпіёнаў УЭФА, згуляўшы ўнічыю з «[[Рома Рым|Ромай]]» (1:1)<ref>[http://www.sportsnet.ca/soccer/uefa-champions-league-chelsea-as-roma-barcelona-messi-arsenal-florenzi/ «Florenzi’s goal vs. Barca one for the ages»]. Sports Net.</ref>. Пасьля траўмы калена Мэсі зьявіўся на пляцоўцы 21 лістапада, калі выйшаў на поле на зьмену таварышу ў матчы супраць «Рэалу», у якім каталянцы выгулялі «сьметанковых» зь лікам 4:0. 30 сьнежня аргентынец запісаў на свой рахунак 500-ы гол у колерах «Барсэлёны» ў хатнім пераможным матчы супраць «[[Рэал Бэтыс Сэвільля|Бэтысу]]» (4:0)<ref>[http://www.fcbarcelona.com/football/first-team/match-archive/2015-2016/league/round-17/fc-barcelona_real-betis-balompie «FC Barcelona claim 4–0 victory over Betis and top spot to end 2015»]. FC Barcelona.</ref>. 11 студзеня 2016 году Мэсі атрымаў чарговы «Залаты мяч»<ref>[http://www.espnfc.com/blog/fifa/243/post/2784555/lionel-messi-wins-2015-ballon-dor-ahead-of-ronaldo-neymar «Lionel Messi wins 2015 Ballon d’Or ahead of Cristiano Ronaldo, Neymar»]. ESPN</ref>. А 3 лютага здабыў хет-трык у матчы Кубка Гішпаніі супраць «Валенсіі» (7:0) на Камп Ноў<ref>[https://www.washingtonpost.com/news/early-lead/wp/2016/02/03/lionel-messis-500th-goal-shows-off-scintillating-skill/ «Lionel Messi’s 500th goal shows off scintillating skill»]. The Washington Post.</ref>. Крыху пазьней, ужо ў матчы 1/8 фіналу Лігі чэмпіёнаў, футбаліст двойчы патрапіў у браму «[[Арсэнал Лёндан|Арсэналу]]» на [[Эмірэйтс (стадыён)|Эмірэйтс]]. Гэтыя галы сталіся адзінымі ў сустрэчы. 22 траўня 2016 году ў фінале розыгрышу айчынага кубка Мэсі зноўку стаў адзіным галеадорам сустрэчы, чым здабыў для клюбу чарговы тытул. Ахвярай спартоўца гэтым разам стала «Сэвільля» (2:0). У дадатак, «Барсэлёна» стала чэмпіёнам краіны<ref>[http://www.marca.com/eventos/marcador/futbol/2015_16/copa/final/bar_sev/ «Messi sirve el doblete»]. Marca.</ref>. [[Файл:Leo Messi 2016.PNG|значак|Мэсі ў таварыскім матчы ў [[Катар]]ы ў 2016 годзе.]] 20 жніўня 2016 году «Барсэлёна» распачала [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2016—2017 гадоў|сэзон 2016—2017 гадоў]] у Ля Лізе хатняй перамогай у матчы супраць «Бэтысу» зь лікам 6:2. Мэсі ў гэтай гульні адзначыўся двойчы<ref>[http://www.eurosport.com/football/liga/2016-2017/barcelona-v-real-betis-live_sto5731413/story.shtml «Luis Suarez plunders hat-trick, Lionel Messi scores twice as Barca smash six past Betis»]. Eurosport.</ref>. 13 верасьня гулец зарабіў свой першы хет-трык у стартавай гульні каталянцаў у Лігі чэмпіёнаў супраць «[[Сэлтык Глазга|Сэлтыка]]» (7:0). Гэта быў шосты хет-трык Мэсі ў гэтым турніры. Праз тыдзень аргентынец атрымаў траўму [[пахвіна|пахвіны]] ў матчы супраць сталічнага «Атлетыка» (1:1) і выбыў на тры тыдні<ref>[https://www.fcbarcelona.com/football/first-team/news/2016-2017/leo-messi-out-for-three-weeks «Leo Messi out for three weeks»]. FC Barcelona</ref>. Па вяртаньні 16 кастрычніка футбаліст адзначыўся голам, зьявіўшыся з лавы запасных, у матчы супраць «[[Дэпартыва Ля-Каруньня|Дэпартыва]]»<ref>[http://www.beinsports.com/us/laliga/video/lionel-messi-scores-in-his-return-as-barcelon/353223 «Lionel Messi Scores in His Return as Barcelona Roll Past Deportivo La Coruña»]. beIN SPorts.</ref>. Праз тры дні Мэсі аформіў свой 37-ы хет-трык, чым дапамог «Барсэлёне» выгуляць у «[[Манчэстэр Сіці]]» (4:0)<ref>[http://www.skysports.com/football/barcelona-vs-man-city/366886 «Lionel Messi scored a hat-trick as 10-man Manchester City lost 4–0 on Pep Guardiola’s return to Barcelona in the Champions League»]. Sky Sports.</ref>. 14 студзеня футбаліст забіў гол у пераможным матчы супраць «[[Ляс-Пальмас (футбольны клюб)|Ляс-Пальмасу]]» (5:0), які стаўся 35 клюбам краіны, у браму якога трапна пацэльваў Мэсі. Гэтым ён пераўзышоў рэкорд [[Рауль Гансалес|Рауля]]<ref>[http://www.foxsports.com/soccer/story/watch-lionel-messi-record-for-the-most-teams-scored-against-in-la-liga-011417 «Watch Lionel Messi match record for the most La Liga teams scored against»]. Fox Sports.</ref>. 23 красавіка Мэсі двойчы вынікова стрэліў у гасьцявым матчы супраць «Рэалу» (3:2), чым забясьпечыў перамогу сваёй дружыны. «Барсэлёна» здабыла кубак, але саступіла «Рэалу» ў чэмпіянаце. Мэсі распачаў [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2017—2018 гадоў|сэзон 2017—2018 гадоў]] матчамі супраць «Рэалу», забіўшы адзіны гол клюбу ў двубоі, але «Барсэлёна» трывала паразу ў абодвух матчах. 9 верасьня гулец здабыў свой першы хет-трык у Ля Лізе, чым аформіў перамогу дружыны ў сустрэчы з «Эспанёлам» (5:0)<ref>[http://www.espnfc.com/report?gameId=490682 «Lionel Messi’s hat trick guides Barcelona’s win over local rivals Espanyol»]. ESPN.</ref>. 19 верасьня Мэсі пацэліў мяч у сетку «[[Эйбар (футбольны клюб)|Эйбара]]» на Камп Ноў чатыры разы, а матч скончыўся зь лікам (6:1)<ref>[http://www.espnfc.com/barcelona/story/3208658/lionel-messi-creates-something-from-nothing-for-barcelona-valverde «Lionel Messi creates something from nothing for Barcelona — Valverde»]. ESPN.</ref>. Футбаліст чарговы раз атрымаў «Залатую буцу», а пазьней 25 лістапада склаў з клюбам новую ўгоду, якая працягвала знаходжаньне нападніка ў табары каталянцаў да сканчэньня [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе 2020—2021 гадоў|сэзону 2020—2021 гадоў]]. Мэсі як некалькі гадоў таму зноўку выявіў цудоўныя выніковыя здольнасьці, то бок шмат забіваючы амаль у кожным матчы. Пры гэтым у некаторых сустрэчах аргентынец адзначаўся і хет-трыкамі, як у матчы 7 красавіка супраць «[[Леганэс (футбольны клюб)|Леганэса]]» ці 29 красавіка супраць «Дэпартыва». 9 траўня гулец забіў гол у браму «[[Вільярэал (футбольны клюб)|Вільярэалу]]» ў пераможным зь лікам 5:1 матчы. «Барсэлёна» гэтай сустрэчай усталявала рэкорд у 43 гульні запар без паразаў. Мэсі ж скончыў сезон найлепшым бамбардзірам Ля Лігі з 34 мячамі на рахунку. «Барсэлёна» здабыла дубль. [[Файл:Lionel Messi vs Valladolid 3.jpg|значак|зьлева|Выкананьне штрафнога ўдара Мэсі ў матчы супраць «[[Рэал Вальядалід|Вальядаліду]]».]] З сыходам былога капітана Андрэса Іньесты ў траўні 2018 году Мэсі быў абраны новым капітанам дружыны на наступны сэзон<ref>[https://www.sport-english.com/en/news/barca/lionel-messi-will-be-barcelonas-next-captain-6781878 «Lionel Messi will be Barcelona’s next captain»]. Sport.</ref>. 12 жніўня ён здабыў свой першы тытул у якасьці капітана «Барсэлёны», якая выгуляла ў «Сэвільлі» зь лікам 2:1. 19 жніўня аргентынец двойчы вынікова пацэліў у браму «[[Дэпартыва Алявэс Віторыя|Алавэсу]]» ў стартавым матчы Ля Лігі. Першы гол быў зроблены свабодным ударам і стаўся шасьцітысячным голам «Барсэлёне» ў Ля Лізе<ref>[http://www.espn.in/football/barcelona/story/3602570/lionel-messi-scores-barcelonas-6,000th-goal-in-la-liga «Lionel Messi scores Barcelona’s 6,000th goal in La Liga»]. ESPN.</ref>. 18 верасьня гулец адзначыўся хет-трыкам у хатнім пераможным матчу супраць [[ПСВ Эйндговэн|ПСВ]]<ref>[http://www.espn.com/soccer/club/barcelona/83/blog/post/3638504/lionel-messis-eight-champions-league-hat-tricks-ranked-which-is-the-best «Lionel Messi’s eight Champions League hat tricks ranked: Which is the best?»]. ESPN</ref>. 20 кастрычніка Мэсі забіў гол у матчы супраць «Сэвільлі» (4:2), аднак ужо на 26-й хвіліне быў вымушаны сысьці з поля, бо атрымаў пашкоджаньне правай рукі. Пазьнейшае тэставаньне выявіді пералом косткі, што выкрэсьліла футбаліста з складу клюба на прыблізна тры тыдні<ref>[https://www.fcbarcelona.com/football/first-team/news/2018-2019/messi-out-for-three-weeks-with-a-fractured-arm «Messi, out for three weeks with a fractured arm»]. FC Barcelona.</ref>. 8 сьнежня аргентынец двойчы адзначыўся ў дэрбі супраць «Эспанёлу» (4:0). 23 лютага Мэсі здабыў свой 50-ы хет-трык у кар’еры, а таксама дапамог адзначыцца Суарэсу ў гасьцявым матчы супраць «Сэвільлі» (4:2). 27 красавіка паўднёваамэрыканец выйшаў з лавы запасных і зладзіў адзіны гол у матчы супраць «[[Левантэ Валенсія|Левантэ]]», што дазволіла «Барсэлёне» забясьпечыць сабе перамогу ў чэмпіянаце<ref>[https://web.archive.org/web/20190427205444/https://www.washingtonpost.com/sports/dcunited/messi-helps-barcelona-clinch-spanish-league-title/2019/04/27/84f90fbe-692d-11e9-a698-2a8f808c9cfb_story.html «Messi helps Barcelona clinch Spanish league title»]. The Washington Post.</ref>. 1 траўня гулец зарабіў дубль у хатнім матчы супраць «Лівэрпулу» ў паўфінале Лігі чэмпіёнаў, але ў матчы ў адказ каталянцы трывалі сакрушальную паразу зь лікам 0:4, і, такім чынам, былі выкінутыя з розыгрышу. У апошнім матчы сэзону Ля Лігі, які ладзіўся 19 траўня, Мэсі забіў усе два галы сваёй дружыны ў матчы супраць «Эйбару» (2:2). 25 траўня ён зноўку адзначыўся гэтым разам у фінале Кубка Гішпаніі, аднак клюб прагуляў «Валенсіі» зь лікам 2:1. 5 жніўня 2019 году было абвешчана, што Мэсі прапусьціў турнэ «Барсэлёны» ў [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], бо яшчэ лекаваўся ад траўмы правай лыткі<ref>[https://www.cbssports.com/soccer/news/lionel-messi-injury-barcelona-star-to-miss-usa-tour-with-calf-injury-just-ahead-of-la-liga-season/ «Lionel Messi injury: Barcelona star to miss USA tour with calf injury just ahead of La Liga season»]. CBS Sports.</ref>. Па ачуньваньню гулец зноўку зьведаў праблемы з лыткай. Нарэшце, вяртаньне на поле адбылося толькі 17 верасьня, а 6 кастрычніка ён забіў свой першы гол у сэзоне у хатнім пераможным матчы супраць «Сэвільлі». Гэта быў ягоны 420-ы гол у Ля Лізе, чым ён пераўзышоў рэкорд [[Крыштыяну Раналду]] ў колькасьці галоў у пяці найлепшых лігах Эўропы<ref>[https://edition.cnn.com/2019/10/07/football/barcelona-sevilla-inter-juventus-bayern-hoffenheim-spt-intl/index.html «Leo Messi breaks another record in Barca win; Juventus ends Inter’s unbeaten run»]. CNN.</ref>. 29 кастрычніка Мэсі азначыўся голам у матч супраць «[[Рэал Вальядалід|Вальядаліду]]», які скончыўся на карысьць «сіне-гранатавых» зь лікам 5:1. 9 лістапада аргентынец аформіў хет-трык, 34-ы ў матчах Ля Лігі, у матчы супраць «[[Сэльта Віга|Сэльты]]». Такая колькасьць паўтарыла колькасьць хет-трыкаў, якія рабілі былі Рауль і Крыштыяну Раналду ў матчах гішпанскага першынства<ref>[https://en.as.com/en/2019/11/09/football/1573337486_715454.html «Lionel Messi equals Cristiano Ronaldo LaLiga hat-trick record»]. As.</ref>. 2 сьнежня Мэсі быў узнагароджаны рэкордным шостым «Залатым мячом», а 8 сьнежня запісаў на свой рахунак чарговы хет-трык (5:2) у матчы супраць «[[Мальёрка Пальма|Маёркі]]»<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/football/50692972 «Messi’s record breaking treble sends Barcelona top»]. BBC.</ref>. 22 лютага 2020 году нападнік адзначыўся чатыры разы ў гульні супраць «Эйбара» (5:0)<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/football/51598759 «Barcelona 5–0 Eibar: Lionel Messi scores four in thumping win»]. BBC.</ref>. Акрамя галоў Мэсі шмат калектываваў яшчэ ў галявых перадач. Гэтак 11 ліпеня ён запісаў на свой рахунак 20 асыстэнцкі пункт у сэзоне, калі дапамог [[Артура Відаль|Артура Відалю]] здабыць адзіны пераможны гол у матчы супраць «Вальядалідам». Мэсі, такім чынам, параўняўся з рэкордам Чаві ў 20 галявых перадачаў, які той усталяваў у сэзоне 2008—2009 гадоў<ref>[https://www.fcbarcelona.com/en/news/1721440/messi-equals-club-record-for-assists «Messi equals club record for assists»]. FC Barcelona.</ref>. У выніку аргентынец стаў найлепшым бамбардзірам лігі з 25 галамі на рахунку, а таксама здабыў ажно 21 асыстэнцкі пункт. Тым ня менш, «Барсэлёна» спынілася толькі на другім радку, а ў розыгрышу Лігі чэмпіёнаў была ўшчэнт разьбітая ў чвэрцьфінальным матчы супраць «Баварыі» зь лікам 2:8. Праз узмацьненьня незадаволенасьці кірункам разьвіцьця клюбу як на полі, гэтак і па-за ягонымі межамі<ref>[https://en.as.com/en/2020/08/26/football/1598428836_173128.html «The reasons why Messi wants to leave Barcelona»]. As.</ref>, «Барсэлёна» абвесьціла, што Мэсі накіраваў на адрас кіраўніцтва ліст, дзе выказаў жаданьне сысьці з клюбу 25 жніўня 2020 году<ref>[https://apnews.com/141fb4432a0421bc942a7f87cfdeba6e «Messi tells Barca he wants to leave, signaling end of era»]. The Associated Press.</ref>. Аб’ява атрымала прыкметны розгалас у СМІ, а таксама сярод таварышаў па дружыне і прэзыдэнтам каталянскага клюбу [[Квім Тора|Квімам Торам]]<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/football/53913588 «Lionel Messi: Social media reaction to Barcelona legend’s transfer request»]. BBC Sport.</ref>. 26 жніўня спартовы дырэктар клюбу Рамон Плянэс пажадаў, каб «Барсэлёна» выбудавала дружыну вакол самага важнага гульца ў сьвеце<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/football/53918659 «Lionel Messi: Barcelona want to 'build team around most important player in the world'»]. BBC Sport.</ref> і пацьвердзіў, што Мэсі зможа пакінуць дружыну толькі ў выпадку, калі пакупнік сплаціць суму ў 700 млн эўра паводле ўмовам існага пагадненьня. Сам гулец у інтэрвію паведаміў, што наступны сэзон будзе для яго апошнім у сіне-гранатавых колерах. === Новы этап === 10 жніўня 2021 году Мэсі далучыўся да табару францускага клюбу «[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]]»<ref>[https://www.bbc.co.uk/sport/football/58163106 «Lionel Messi signs two-year Paris St-Germain deal after leaving Barcelona»]. BBC.</ref>. Ён падпісаў двухгадовую ўгоду да чэрвеня 2023 году з правам працягу дамовы яшчэ на дадатковы год<ref>[https://en.psg.fr/teams/first-team/content/cp-lionel-messi-psg-paris-saint-germain-mercato «Leo Messi signs for Paris Saint-Germain»]. PSG.</ref>. Мэсі абраў 30 нумар, той да самы, пад якім ён выступаў у падлеткавым узросьце, калі дэбютаваў за «Барсэлёну»<ref>[https://www.independent.co.uk/sport/football/lionel-messi-psg-shirt-number-transfer-b1900397.html «Lionel Messi shirt number revealed by PSG»]. The Independent.</ref>. Дэбют у Францыі прыпаў ў нападніка на 29 жніўня, калі аргентынец выйшаў на замену ў другой палове пераможнага матчу супраць «[[Рэймс (футбольны клюб)|Рэймсу]]»<ref>[https://www.espn.com/soccer/paris-saint-germain--frapsg/story/4465426/lionel-messis-psg-debut-becomes-most-watched-french-football-match-in-spain «Messi's PSG debut breaks Spain viewing records»]. ESPN.</ref>. === Міжнародная кар’ера === Да свайго дэбюту ў моладзевай камандзе Аргентыны Мэсі атрымаў запрашэньне выступаць за [[Зборная Гішпаніі па футболе|нацыянальную зборную Гішпаніі]], але адхіліў яго. У чэрвені 2004 году ён нарэшце дэбютаваў у складзе [[Зборная Аргентыны па футболе|нацыянальнай зборнай Аргентыны]] ў матчы супраць [[Зборная Парагваю па футболе|Парагваю]]. == Дасягненьні == * Уладальнік [[Залаты мяч|Залатога мяча]]: 2009, 2010, 2011, 2012, 2015, 2019, 2021 '''«Барсэлёна»''': * [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе|Чэмпіён Гішпаніі]]: 2005, 2006, 2009, 2010, 2011, 2013, 2015, 2016, 2018, 2019 * Уладальнік [[Кубак Гішпаніі па футболе|Кубка Гішпаніі]]: 2009, 2012, 2015, 2016, 2017, 2018, 2021 * Уладальнік [[Супэркубак Гішпаніі па футболе|Супэркубка Гішпаніі]]: 2005, 2006, 2009, 2010, 2011, 2013, 2016, 2018 * Пераможца [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў]]: 2006, 2009, 2011, 2015 * Уладальнік [[Супэркубак УЭФА|Супэркубка УЭФА]]: 2009, 2011, 2015 * Пераможца [[Клюбны чэмпіянат сьвету па футболе|клюбнага чэмпіянату сьвету]]: 2009, 2011, 2015 '''«Пары Сэн-Жэрмэн»''': * [[Чэмпіянат Францыі па футболе|Чэмпіён Францыі]]: 2022 * Уладальнік [[Супэркубак Францыі па футболе|Супэркубка Францыі]]: 2022 '''Аргентына''': * Чэмпіён [[Летнія Алімпійскія гульні|Алімпійскіх гульняў]]: [[Летнія Алімпійскія гульні 2008 году|2008]] * Уладальнік [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубка Амэрыкі]]: 2021 * Пераможца [[Моладзевы чэмпіянат сьвету па футболе|моладзевага чэмпіянату сьвету]]: 2005 * Срэбраны прызэр [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубка Амэрыкі]]: 2007, 2015 * Срэбраны прызэр [[чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянату сьвету]]: 2014 == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Літаратура == * {{Кніга |аўтар = Balagué, Guillem |частка = |загаловак = Messi |арыгінал = |спасылка = https://archive.org/details/messibiography0000bala |выданьне = |месца = |выдавецтва = Orion Books |год = 2013 |том = |старонкі = |старонак = |isbn = 978-1-4091-4659-9 |ref = Balagué }} * {{Кніга |аўтар = Hunter, Graham |частка = |загаловак = Barça: The Making of the Greatest Team in the World |арыгінал = |спасылка = |выданьне = |месца = |выдавецтва = BackPage Press |год = 2012 |том = |старонкі = |старонак = |isbn = 978-0-9564971-8-5 |ref = Hunter }} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.leomessi.com/ Афіцыйны сайт]{{ref-es}}{{ref-ca}}{{ref-en}} * [https://archive.is/20120526231308/http://www.fcbarcelona.com/web/english/futbol/temporada_09-10/plantilla/jugadors/messi.html Профіль на афіцыйным сайце «Барсэлёны»]{{ref-en}} * {{Transfermarkt}} * {{Soccerway}} {{Склад ФК ПСЖ Парыж}} {{Навігацыйная група |назоў = Мэсі ў складзе [[Зборная Аргентыны па футболе|зборнай Аргентыны]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] й [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубках Амэрыкі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Аргентына}}; |Аргентына на ЧС-2006 |Аргентына на КА-2007 |Аргентына на ЧС-2010 |Аргентына на КА-2011 |Аргентына на ЧС-2014 |Аргентына на КА-2015 |Аргентына на КА-2016 |Аргентына на ЧС-2018 |Аргентына на КА-2019 |Аргентына на КА-2021 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Мэсі, Ліянэль}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Расарыё]] [[Катэгорыя:Аргентынскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Аргентыны]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Барсэлёна»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Пары Сэн-Жэрмэн» Парыж]] [[Катэгорыя:Уладальнікі «Залатога мяча»]] 159tsy4btwqec65eke4v45t0rwpu061 0 118346 2332311 2330417 2022-08-11T19:17:41Z Dymitr 10914 /* Вонкавыя спасылкі */ [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |імя = Сэрхіё Агуэра |клюб = |нумар = |гады = 2004—2006<br/>2006—2011<br/>2011—2021<br/>2021 |клюбы = [[Індэпэнд’ентэ Авэльянэда|Індэпэнд’ентэ]]<br/>[[Атлетыка Мадрыд]]<br/>[[Манчэстэр Сіці]]<br/>[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]] |гульні(галы) = 36 (18)<br/>175 (74)<br/>275 (184)<br/>4 (1) |нац гады = 2006—2021 |нац зборная = {{Футбол Аргентына|няма}} |нац гульні(галы) = 101 (41) |абнаўленьне(клюб) = |абнаўленьне(зборная) = }} '''Сэрхіё Леанэль «Кун» Агуэра дэль Кастыльлё''' ({{мова-es|Sergio Leonel «Kun» Agüero del Castillo}}; нарадзіўся 2 ліпеня 1988 году, [[Кільмэс]], [[Аргентына]]) — былы [[Аргентына|аргентынскі]] футбаліст, нападнік. Гулец [[Зборная Аргентыны па футболе|нацыянальнай зборнай Аргентыны]]. Мянушку Кун атрымаў з-за любові да японскага пэрсанажу мультыплікацыйных фільмаў Кум-Куму. Мае пашпарт грамадзяніна Гішпаніі<ref>[http://www.championat.ru/football/news-671270.html Агуэро получил испанский паспорт]{{Недаступная спасылка|date=July 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. championat.ru</ref>. == Кар’ера == === Клюбная === Сэрхіё далучыўся да моладзевай сыстэмы «[[Індэпэнд’ентэ Авэльянэда|Індэпэнд’ентэ]]» ва ўзросьце дзевяці гадоў. Дэбютаваў за клюб у дарослым футболе ў 15 гадоў і 35 дзён, усталяваўшы гэтым самым рэкорд яке самы малады гулец у гісторыі лігі. Цягам некалькіх гадоў стаў асноўным гульцом клюбу. 30 траўня 2006 году Агуэра афіцыйна перайшоў у табар мадрыдзкага «[[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]]» за 23 млн эўра, пераўзышоўшы папярэдні трансфэрны рэкорд клюбу<ref>[https://web.archive.org/web/20121026124316/http://soccernet.espn.go.com/news/story?id=369484&cc=5739 Atlético agree fee for Independiente starlet]. ESPN Soccernet.</ref>. 28 ліпеня 2011 году «[[Манчэстэр Сіці]]» пацьвердзіў той факт, што Агуэра падпісаў пяцігадовы кантракт з клюбам<ref>[https://web.archive.org/web/20120214231426/http://www.mcfc.co.uk/News/Team-news/2011/July/Sergio-Aguero-signs-for-Manchester-City Sergio Aguero joins Manchester City]. MCFC.co.uk</ref>. Трансфэр, як паведамлялася, быў ацэнены ў памеры 38 мільёнаў фунтаў<ref>[http://www.telegraph.co.uk/sport/football/teams/manchester-city/8669009/Sergio-Aguero-completes-35-million-transfer-to-Manchester-City.html Sergio Aguero completes £35 million transfer to Manchester City]. Daily Telegraph</ref><ref>[http://www.independent.co.uk/sport/football/premier-league/manchester-city-move-felt-right-says-sergio-aguero-2328171.html Manchester City move 'felt right' says Sergio Aguero]. Independent</ref>. Сэрхіё дэбютаваў за клюб 15 жніўня ў гульні супраць «[[Сўонсі Сіці]]», якая скончылася перамогай манчэстэрцаў зь лікам 4:0. Агуэра выйшаў на замену на 59-й хвіліне забіў свой ​​першы гол за клюб пасьля дзевяці хвілінаў выхаду на пляцоўку. У 2012 годзе атрымаў прэмію найлепшага гульца клюбу паводле вынікаў галасаваньня заўзятараў каманды. === Міжнародная === 3 верасьня 2006 году Сэрхіё дэбютаваў за [[Зборная Аргентыны па футболе|нацыянальную зборную Аргентыны]], замяніўшы ў матчы супраць [[Зборная Бразыліі па футболе|зборнай Бразыліі]] на 66-й хвіліне [[Карляс Тэвэс|Карляса Тэвэса]]. Сама гульня скончылася паразай аргентынцаў зь лікам 0:3. == Дасягненьні == '''«Атлетыка»''': * Уладальнік [[Кубак УЭФА Інтэртота|Кубка Інтэртота]]: 2007 * Уладальнік [[Ліга Эўропы УЭФА|Ліга Эўропы]]: 2010 * Уладальнік [[Супэркубак УЭФА|Супэркубка Інтэртота]]: 2010 '''«Манчэстэр Сіці»''': * [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе|Чэмпіён Ангельшчыны]]: 2012, 2014, 2018, 2019, 2021 * Уладальнік [[Кубак Ангельшчыны па футболе|Кубка Ангельшчыны]]: 2019 * Уладальнік [[Кубак футбольнай лігі Ангельшчыны|Кубка футбольнай лігі]]: 2014, 2016, 2018, 2019, 2020, 2021 * Уладальнік [[Супэркубак Ангельшчыны па футболе|Супэркубка Ангельшчыны]]: 2012, 2018, 2019 '''Аргентына''': * Уладальнік [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубка Амэрыкі]]: 2021 * Чэмпіён [[Летнія Алімпійскія гульні 2008 году|Алімпійскіх гульняў]]: 2008 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.sergioaguero.com/ Афіцыйная старонка] * [http://www.sergioaguero.com/ Фан-сайт] * [http://www.soccerbase.com/players/player.sd?player_id=44554 Профіль] на Soccerbase * [http://www.uefa.com/competitions/UCL/players/player=1903543/index.html Профіль] на Uefa.com {{Навігацыйная група |назоў = Агуэра ў складзе [[Зборная Аргентыны па футболе|зборнай Аргентыны]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубках Амэрыкі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Аргентына}}; |Аргентына на ЧС-2010 |Аргентына на КА-2011 |Аргентына на ЧС-2014 |Аргентына на КА-2015 |Аргентына на КА-2016 |Аргентына на ЧС-2018 |Аргентына на КА-2019 |Аргентына на КА-2021 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Агуэра, Сэрхіё}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Буэнас-Айрэсе]] [[Катэгорыя:Аргентынскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Аргентыны]] [[Катэгорыя:Аргентынскія футбалісты і футбалісткі на Алімпійскіх гульнях]] [[Катэгорыя:Футбалісты і футбалісткі на летніх Алімпійскіх гульнях 2008 году]] [[Катэгорыя:Чэмпіёны летніх Алімпійскіх гульняў 2008 году]] [[Катэгорыя:Алімпійскія чэмпіёны па футболе]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Індэпэнд’ентэ» Авэльянэда]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Атлетыка» Мадрыд]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Манчэстэр Сіці»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Барсэлёна»]] gd07tjpvr36fnr1ewgxnzs5siuk33kl 0 136748 2332345 1572462 2022-08-12T06:19:31Z Gerd Eichmann 51644 gallery added wikitext text/x-wiki {{Населены пункт |Назва = Мандалай |Статус = места |Назва ў родным склоне = Мандалаю |Няпэўная назва = |Назва на мове краіны = မန္တလေး |Код мовы назвы краіны = my |Краіна = М’янма |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = 1859 |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Від адміністрацыйнай адзінкі 1 = [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел М’янмы|Правінцыя]] |Назва адміністрацыйнай адзінкі 1 = [[Мандалай (правінцыя)|Мандалай]] |Від адміністрацыйнай адзінкі 2 = [[Раёны М’янмы|Раён]] |Назва адміністрацыйнай адзінкі 2 = [[Мандалай (раён)|Мандалай]] |Від адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Пасада кіраўніка = Мэр |Кіраўнік = Аўнг Маўнг<ref name="nlm">{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = Thein Sein|імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 28 February 2012|url = http://myanmar.com/newspaper/nlm/Feb28_03.html|загаловак = Mandalay Mayor appointed Republic of the Union of Myanmar|фармат = |назва праекту = New Light of Myanmar|выдавец = Government of Myanmar|дата = 28 February 2012|мова = en|камэнтар = }}</ref> |Плошча = 118.36 |Крыніца плошчы = <ref>{{Артыкул|аўтар = |загаловак = Water Purification Plant #8 in Aungmyethazan Township 60% Complete|арыгінал = |спасылка = |аўтар выданьня = |выданьне = Bi-Weekly Eleven|тып = |месца = |выдавецтва = Eleven Media Group|год = 2011-04-28|выпуск = |том = |нумар = |старонкі = |isbn = |мова = my}}</ref> |Вышыня = 22 |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 1234000 |Год падліку колькасьці = 2010 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="un">{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://esa.un.org/unup/index.asp?panel=2|загаловак = United Nations World Urbanization Prospects, 2007 revision|фармат = |назва праекту = |выдавец = The United Nations Population Division|дата = 2009-01-24|мова = |камэнтар = }}</ref><ref name="mdy-150">{{Артыкул|аўтар = Zon Pann Pwint, Minh Zaw and Khin Su Wai.|загаловак = Mandalay marks 150th birthday|арыгінал = |спасылка = http://www.mmtimes.com/no471/n001.htm|аўтар выданьня = |выданьне = The Myanmar Times|тып = |месца = |выдавецтва = |год = May 18–24, 2009|выпуск = |том = |нумар = |старонкі = |isbn = }}</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = 1600000 |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = [[бірманцы]], [[бірманскія індусы]], [[кітайцы]], [[шаны]] |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = [[будызм]], [[хрысьціянства]], [[гіндуізм]], [[іслам]] |Год падліку нацыянальнага складу = |Дадатковы парамэтар насельніцтва = |Значэньне дадатковага парамэтра насельніцтва = |Год падліку дадатковага парамэтра насельніцтва = |Часавы пас = +6:30 |Летні час = |Тэлефонны код = 2 (мабільны: 20,69, 90)<ref>{{Спасылка|url=http://en.18dao.net/Area_Code/Myanmar |загаловак=Myanmar Area Codes}}</ref> |Паштовы індэкс = |Паштовыя індэксы = |Назва лічбавага клясыфікатару = |Лічбавы клясыфікатар = |Аўтамабільны нумарны знак = |Назва аўтамабільнага нумарнога знаку = |Аўтамабільныя нумарныя знакі = |Назва аўтамабільных нумарных знакаў = |Выява = Mandalay street.jpg |Апісаньне выявы = Дзелавы раён Мандалаю |Шырата паўшар’е = паўночнае |Шырата градусаў = 21 |Шырата хвілінаў = 58 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата паўшар’е = усходняе |Даўгата градусаў = 96 |Даўгата хвілінаў = 5 |Даўгата сэкундаў = 0 |Назва мапы = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = |Колер = }} '''Мандала́й''' ({{Мова-my|မန္တလေး}}, {{IPA|màɴdəlé|мандэле}}) — другое па велічыні места і [[Сьпіс сталіц М’янмы|апошняя каралеўская сталіца]] [[М’янма|М’янмы]]. Знаходзіцца за 716 км на поўнач ад [[Янгон]]у на ўсходнім беразе ракі [[Іравадзі]]. Мандалай — сталіца [[Мандалай (правінцыя)|аднайменнай правінцыі]], мае насельніцтва 1 мільён чалавек. Мандалай — эканамічны цэнтар верхняй М’янмы і культурны цэнтар усяе краіны. Пастаянны прыток кітайскіх імігрантаў цягам апошніх дваццаці рокаў зьмяніў структуру яго насельніцтва і павялічыў гандлёвыя сувязі з Кітаем<ref name="iiss">{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = July 2000|url = http://www.asiapacificms.com/articles/myanmar_influence/|загаловак = China's Ambitions in Myanmar|фармат = |назва праекту = IISS Strategic Comments|выдавец = |дата = 21 студзеня 2013|мова = en|камэнтар = }}</ref><ref name="jt">{{Спасылка|аўтар = Stephen Mansfield.|прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 1999-05-13|url = http://search.japantimes.co.jp/cgi-bin/fv19990513a2.html|загаловак = Myanmar's Chinese connection|фармат = |назва праекту = |выдавец = Japan Times|дата = 21 студзеня 2013|мова = en|камэнтар = }}</ref>. == Гарады-пабрацімы == * {{Сьцяг Кітаю}} [[Куньмін]] * {{Сьцяг Камбоджы}} [[Пномпэнь]] == Фатаграфіі == <br><gallery class=center caption="Мандалай - Mandalay - မန္တလေးမြို့"> Mandalay-Palast-18-gje.jpg Mandalay-Palast-20-gje.jpg Mandalay-Shwe Inn Bin-52-Erdgeschoss-gje.jpg Mandalay-Shwe Inn Bin-54-Moench-gje.jpg Mandalay-Moustache Brothers-16-Par Par Lay-gje.jpg Mandalay-Jademarkt-28-Betel-Haendlerin-gje.jpg Mandalay-Bronzegiesserei-12-gje.jpg Mandalay-Markt-82-Betel-gje.jpg Mandalay-Zeigyo-Markt-16-Nagakunst-gje.jpg Mandalay-Transport-38-Fahrzeuge-gje.jpg </gallery> == Крыніцы == {{Крыніцы|30em}} == Вонкавыя спасылкі == {{Commons category|Mandalay}} {{Пачатак блёку}} {{Адзінка блёку |папярэднік = [[Амарапура]] |назва = [[Сталіца М’янмы]] |гады = 23 траўня 1859 — 29 лістапада 1885 |наступнік = [[Янгон]] }} {{Канец блёку}} [[Катэгорыя:Мандалай (правінцыя)]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, заснаваныя ў 19 стагодзьдзі]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты М’янмы]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1859 годзе]] bjcn57f07fi6u2mb2fd87g8nb0p9ze2 2332360 2332345 2022-08-12T09:42:50Z Taravyvan Adijene 1924 [[ВП:Вікіфікатар|вікіфікацыя]] wikitext text/x-wiki {{Населены пункт |Назва = Мандалай |Статус = места |Назва ў родным склоне = Мандалаю |Няпэўная назва = |Назва на мове краіны = မန္တလေး |Код мовы назвы краіны = my |Краіна = М’янма |Герб = |Сьцяг = |Гімн = |Дата заснаваньня = 1859 |Першыя згадкі = |Статус з = |Магдэбурскае права = |Былыя назвы = |Былая назва = |Мясцовая назва = |Від адміністрацыйнай адзінкі 1 = [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел М’янмы|Правінцыя]] |Назва адміністрацыйнай адзінкі 1 = [[Мандалай (правінцыя)|Мандалай]] |Від адміністрацыйнай адзінкі 2 = [[Раёны М’янмы|Раён]] |Назва адміністрацыйнай адзінкі 2 = [[Мандалай (раён)|Мандалай]] |Від адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Назва адміністрацыйнай адзінкі 3 = |Пасада кіраўніка = Мэр |Кіраўнік = Аўнг Маўнг<ref name="nlm">{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = Thein Sein|імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 28 February 2012|url = http://myanmar.com/newspaper/nlm/Feb28_03.html|загаловак = Mandalay Mayor appointed Republic of the Union of Myanmar|фармат = |назва праекту = New Light of Myanmar|выдавец = Government of Myanmar|дата = 28 February 2012|мова = en|камэнтар = }}</ref> |Плошча = 118.36 |Крыніца плошчы = <ref>{{Артыкул|аўтар = |загаловак = Water Purification Plant #8 in Aungmyethazan Township 60% Complete|арыгінал = |спасылка = |аўтар выданьня = |выданьне = Bi-Weekly Eleven|тып = |месца = |выдавецтва = Eleven Media Group|год = 2011-04-28|выпуск = |том = |нумар = |старонкі = |isbn = |мова = my}}</ref> |Вышыня = 22 |Унутраны падзел = |Колькасьць насельніцтва = 1234000 |Год падліку колькасьці = 2010 |Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="un">{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://esa.un.org/unup/index.asp?panel=2|загаловак = United Nations World Urbanization Prospects, 2007 revision|фармат = |назва праекту = |выдавец = The United Nations Population Division|дата = 2009-01-24|мова = |камэнтар = }}</ref><ref name="mdy-150">{{Артыкул|аўтар = Zon Pann Pwint, Minh Zaw and Khin Su Wai.|загаловак = Mandalay marks 150th birthday|арыгінал = |спасылка = http://www.mmtimes.com/no471/n001.htm|аўтар выданьня = |выданьне = The Myanmar Times|тып = |месца = |выдавецтва = |год = May 18–24, 2009|выпуск = |том = |нумар = |старонкі = |isbn = }}</ref> |Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = 1600000 |Год падліку колькасьці аглямэрацыі = |Крыніца колькасьці аглямэрацыі = |Этнічны склад насельніцтва = [[бірманцы]], [[бірманскія індусы]], [[кітайцы]], [[шаны]] |Год падліку этнічнага складу = |Нацыянальны склад насельніцтва = [[будызм]], [[хрысьціянства]], [[гіндуізм]], [[іслам]] |Год падліку нацыянальнага складу = |Дадатковы парамэтар насельніцтва = |Значэньне дадатковага парамэтра насельніцтва = |Год падліку дадатковага парамэтра насельніцтва = |Часавы пас = +6:30 |Летні час = |Тэлефонны код = 2 (мабільны: 20,69, 90)<ref>{{Спасылка|url=http://en.18dao.net/Area_Code/Myanmar |загаловак=Myanmar Area Codes}}</ref> |Паштовы індэкс = |Паштовыя індэксы = |Назва лічбавага клясыфікатару = |Лічбавы клясыфікатар = |Аўтамабільны нумарны знак = |Назва аўтамабільнага нумарнога знаку = |Аўтамабільныя нумарныя знакі = |Назва аўтамабільных нумарных знакаў = |Выява = Mandalay street.jpg |Апісаньне выявы = Дзелавы раён Мандалаю |Шырата паўшар’е = паўночнае |Шырата градусаў = 21 |Шырата хвілінаў = 58 |Шырата сэкундаў = 30 |Даўгата паўшар’е = усходняе |Даўгата градусаў = 96 |Даўгата хвілінаў = 5 |Даўгата сэкундаў = 0 |Назва мапы = |Пазыцыя подпісу на мапе = |Водступ подпісу на мапе = |Commons = |Сайт = |Колер = }} '''Мандала́й''' ({{Мова-my|မန္တလေး}}, {{IPA|màɴdəlé|мандэле}}) — другое па велічыні места і [[Сьпіс сталіц М’янмы|апошняя каралеўская сталіца]] [[М’янма|М’янмы]]. Знаходзіцца за 716 км на поўнач ад [[Янгон]]у на ўсходнім беразе ракі [[Іравадзі]]. Мандалай — сталіца [[Мандалай (правінцыя)|аднайменнай правінцыі]], мае насельніцтва 1 мільён чалавек. Мандалай — эканамічны цэнтар верхняй М’янмы і культурны цэнтар усяе краіны. Пастаянны прыток кітайскіх імігрантаў цягам апошніх дваццаці рокаў зьмяніў структуру яго насельніцтва і павялічыў гандлёвыя сувязі з Кітаем<ref name="iiss">{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = July 2000|url = http://www.asiapacificms.com/articles/myanmar_influence/|загаловак = China's Ambitions in Myanmar|фармат = |назва праекту = IISS Strategic Comments|выдавец = |дата = 21 студзеня 2013|мова = en|камэнтар = }}</ref><ref name="jt">{{Спасылка|аўтар = Stephen Mansfield.|прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 1999-05-13|url = http://search.japantimes.co.jp/cgi-bin/fv19990513a2.html|загаловак = Myanmar's Chinese connection|фармат = |назва праекту = |выдавец = Japan Times|дата = 21 студзеня 2013|мова = en|камэнтар = }}</ref>. == Гарады-пабрацімы == * {{Сьцяг Кітаю}} [[Куньмін]] * {{Сьцяг Камбоджы}} [[Пномпэнь]] == Фатаграфіі == <br /><gallery class=center caption="Мандалай — Mandalay — မန္တလေးမြို့"> Mandalay-Palast-18-gje.jpg Mandalay-Palast-20-gje.jpg Mandalay-Shwe Inn Bin-52-Erdgeschoss-gje.jpg Mandalay-Shwe Inn Bin-54-Moench-gje.jpg Mandalay-Moustache Brothers-16-Par Par Lay-gje.jpg Mandalay-Jademarkt-28-Betel-Haendlerin-gje.jpg Mandalay-Bronzegiesserei-12-gje.jpg Mandalay-Markt-82-Betel-gje.jpg Mandalay-Zeigyo-Markt-16-Nagakunst-gje.jpg Mandalay-Transport-38-Fahrzeuge-gje.jpg </gallery> == Крыніцы == {{Крыніцы|30em}} {{Пачатак блёку}} {{Адзінка блёку |папярэднік = [[Амарапура]] |назва = [[Сталіца М’янмы]] |гады = 23 траўня 1859 — 29 лістапада 1885 |наступнік = [[Янгон]] }} {{Канец блёку}} [[Катэгорыя:Мандалай (правінцыя)]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты, заснаваныя ў XIX стагодзьдзі]] [[Катэгорыя:Населеныя пункты М’янмы]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1859 годзе]] dox3ojktx1fqyhuxc2idowbxl2ey3cq 0 146649 2332296 2147655 2022-08-11T13:14:51Z Гарбацкі 13252 Дапоўненая інфармацыя. wikitext text/x-wiki {{Пісьменьнік | Імя = Тэафіль дэ Віё | Арыгінал імя = {{мова-fr||скарочана}} Théophile de Viau | Жанчына = | Партрэт = Théophile de Viau.png | Памер = | Апісаньне = | Псэўданімы = | Дата нараджэньня = [[1590]] | Месца нараджэньня = [[Клярак-ан-Ажнэ]], [[Францыя]] | Дата сьмерці = [[25 верасьня]] [[1626]] | Месца сьмерці = [[Парыж]], [[Францыя]] | Грамадзянства = {{Сьцяг Францыі}} [[Францыя]] | Род дзейнасьці = [[пісьменьнік]] }} '''Тэафіль дэ Віё''' ({{мова-fr|Théophile de Viau}}, звычайна называны проста '''Тэафілем'''; травень [[1590]], Клярак, Гасконь, Францыя — [[25 верасьня]] [[1626]], [[Парыж]]) — [[Французы|францускі]] паэт і драматург [[XVII]] стагодзьдзя, прадстаўнік [[лібэртынаж]]у<ref><small>Guido Saba, ''Bibliographie des écrivains français. Théophile de Viau'', Éditions Memini, 2007, 318 <abbr>p.</abbr></small></ref>. == Жыцьцяпіс == Нарадзіўся ў Бусэры (камуна Пор-Сэнт-Мары), недалёка ад Клярака ў пратэстанцкай сям'і, Тэафіль дэ Віё навучаўся ў пратэстанцкай акадэміі Самюра і ў Лейдэнскім унівэрсытэце, дзе ён часта наведваў будучага пісьменьніка і эсэіста Геза дэ Бальзака. У 1611–1613 гадах ён далучыўся да вандроўнай тэатральнай трупы, затым пераехаў у Парыж у 1615 годзе, стаўшы бліскучым прыдворным паэтам. Перайшоў у каталіцтва, але гэта не дапамагло: быў выгнаны з Францыі ў 1619 годзе, абвінавачаны ў бязбожнасьці і «нягоднай маралі». Магчыма, гэтая высылка была выключна палітычнай. Нягледзячы на ​​тое, што ён знаходзіўся пэўны час пад абаронай караля Люі XIII, Тэафіль жыў у выгнаньні і быў заключаны ў турму: яго папракалі ў гомасэксуальных адносінах і на падставе непрыстойных вершаў, якія ён напісаў для зборніка '''Le Parnasse satyrique''' (Cатырычны Парнас) і ягонага каханьня да Жака Вале абвінавачвалі ў бязбожнасьці. У 1622 годзе, па даносе езуітаў, ён быў асуджаны зьявіцца басанож перад катэдрай Парыскай Божай Маці, каб быць спаленым жыўцом у 1623 годзе. Пазьней прысуд быў заменены на вечнае выгнаньне з сталіцы. Тэафіль быў абясьсілены знаходжаньнем у турме, правёў апошнія месяцы свайго жыцьця ў Шанціі пад абаронай герцага дэ Манмарансі. == Творчасьць == Вядомасьць Тэафіля заснаваная на ягонай п'есе «Пірам і Фісба» (апроч яе, ён напісаў у 1621 г. яшчэ адну трагедыю «Pasiphaé»). [[Нікаля Буалё-Дэпрэа|Буалё]] зьдзекаваўся зь яго «[[марынізм]]у»; штосьці зь яе прыводзіцца ў рыторыках як узор безгустоўнасьці; але яна ўсе-такі трымалася на сцэне ажно да [[Карнэль|Карнэля]]<ref><small>Guido Saba, préface à Théophile de Viau, ''Œuvres poétiques. Les Amours tragiques de Pyrame et Thisbé'', Classiques Garnier, <abbr>p.</abbr> XVIII.</small></ref>. Самы чытаны паэт у Францускім Каралеўстве 17-га стагодзьдзя, ён быў забыты пасьля крытыкі клясікаў, перш чым быў нанова адкрыты Тэафілем Гат'е<ref><small>Théophile Gautier, ''Les Grotesques'', Michel Lévy frères, libraires éditeurs, 1856.</small></ref>. Верны эстэтыцы барока, ён у сваёй паэзіі (лірычныя вершы, санэты, оды і сатырычныя элегіі) выказваў рашучую варожасьць супраць новых канонаў, навязаных Малербам. == Творы == ** ''Pyrame et Thisbé'', tragédie de 5 actes en alexandrins *** ''Traité de l'immortalité de l'âme'', traduction libre du ''Phédon'' de Platon qui alterne prose et vers *** ''La Maison de Sylvie'', suite de dix odes en hommage à ses derniers protecteurs. *** ''Œuvres complètes de Théophile'', Tome I. Éd. M. Alleaume. Kraus reprint, 1995. (Première édition 1856). ** ''Œuvres complètes de Théophile'', Tome II. Éd. M. Alleaume. Kraus reprint, 1995. (Première édition 1855). ** ''Théophile de Viau, Œuvres complètes'', édition critique publiée par Guido Saba, Paris/Rome, Nizet/Edizioni dell'Ateneo, 1978-1987, 4 tomes. Tome I : Première partie, Les Œuvres du Sieur Théophile. Revues, corrigées, et augmentées. Troisième édition (1623), 1984, LXII-552 p. Tome II : Seconde partie Seconde partie: Premiere journee ; Œuvres poetiques; Les amours tragiques de Pyrame et Thisbe (1623), 1978, XL-268 p. Tome III : Troisième partie : Recueil de toutes les pieces de Theophile, depuis sa prise jusques a present (1625); Apologie au roy (1625); Appendice des pieces non recueillies par l'auteur, 1979, LXII, 362 p. Tome IV : Lettres françaises et latines : nouvelles œuvres de Theophile, composees d'excellentes lettres françaises et latines recueillies par Jean Mairet (1641), Lettres diverses; Appendice: Traduction des lettres latines, 1987, LXXVIII, 274 <abbr>p.</abbr> ** ''Théophile de Viau. Œuvres complètes'' éditées par Guido Saba. Éditions Honoré Champion, 1999. Tome I. Première partie. Traité de l’Immortalité de l’Âme ou la Mort de Socrate, Poésies, Larissa. Tome II. Seconde Partie.Première Journée, Poésies, Les Amours tragiques de Pyrame et Thisbé, Tragédie. Troisième partie. Recueil de toutes les pièces faites par Théophile depuis sa prise jusqu’à présent [1625], Apologie au Roi, Lettre contre Balzac. Tome III. Lettres françaises et latines, Nouvelles œuvres de Théophile, composées d’excellentes Lettres françaises et latines, recueillies par Jean Mairet [1641], Lettres diverses. Appendice: Pièces de Théophile, ou qui lui ont été attribuées, et qu’il n’a pas recueillies dans ses Œuvres de son vivant. Traductions des textes latins de Théophile. ** ''Après m’avoir fait tant mourir, Œuvres choisies de Théophile de Viau'', éditées par Jean-Pierre Chauveau. Gallimard, <abbr>coll.</abbr> «Poési », 2002. ** ''Ici mon désir est ma loi'', poèmes de Théophile de Viau choisis et présentés par François Boddaert, éditions de la Différence, <abbr>coll.</abbr> «Orphée», 2012. ** ''Les Amours tragiques de Pyrame et Thisbé'', présentation par Bénédicte Louvat-Molozay et Guillaume Peureux, GF/Flammarion, 2015. {{Накід:Пісьменьнік}} == Крыніцы == {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Дэ Віё, Тэафіль}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Клярак-ан-Ажнэ]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Парыжы]] [[Катэгорыя:Францускія літаратары]] jsopw4ev3zw863lg7ox3b0pfkf04fwh 2332297 2332296 2022-08-11T13:45:31Z Гарбацкі 13252 Дапоўненая інфармацыя. wikitext text/x-wiki {{Пісьменьнік | Імя = Тэафіль дэ Віё | Арыгінал імя = {{мова-fr||скарочана}} Théophile de Viau | Жанчына = | Партрэт = Théophile de Viau.png | Памер = | Апісаньне = | Псэўданімы = | Дата нараджэньня = [[1590]] | Месца нараджэньня = [[Клярак-ан-Ажнэ]], [[Францыя]] | Дата сьмерці = [[25 верасьня]] [[1626]] | Месца сьмерці = [[Парыж]], [[Францыя]] | Грамадзянства = {{Сьцяг Францыі}} [[Францыя]] | Род дзейнасьці = [[пісьменьнік]] }} '''Тэафіль дэ Віё''' ({{мова-fr|Théophile de Viau}}, звычайна называны проста '''Тэафілем'''; травень [[1590]], Клярак, Гасконь, Францыя — [[25 верасьня]] [[1626]], [[Парыж]]) — [[Французы|францускі]] [[паэт]] і [[драматург]] [[XVII]] стагодзьдзя, прадстаўнік [[лібэртынаж]]у<ref><small>Guido Saba, ''Bibliographie des écrivains français. Théophile de Viau'', Éditions Memini, 2007, 318 <abbr>p.</abbr></small></ref>. == Жыцьцяпіс == Нарадзіўся ў Бусэры (камуна Пор-Сэнт-Мары), недалёка ад Клярака ў пратэстанцкай сям'і, Тэафіль дэ Віё навучаўся ў пратэстанцкай акадэміі Самюра і ў [[Лейдэнскі ўнівэрсытэт|Лейдэнскім унівэрсытэце]], дзе ён часта наведваў будучага [[Пісьменьнік|пісьменьніка]] і [[Эсэіст|эсэіста]] [[Геза дэ Бальзака]]<ref><small>Charles Garrisson, ''Théophile et Paul de Viau, étude historique et littéraire'' [archive], Toulouse, éditions Privat, 1899, 235 <abbr>p.</abbr></small></ref>. У 1611–1613 гадах ён далучыўся да вандроўнай тэатральнай трупы, затым пераехаў у [[Парыж]] у 1615 годзе, стаўшы бліскучым прыдворным паэтам<ref><small>Charles Garrisson, ''Théophile et Paul de Viau, étude historique et littéraire'' [archive], Toulouse, éditions Privat, 1899, 235 <abbr>p.</abbr></small></ref>. Перайшоў у [[каталіцтва]], але гэта не дапамагло: быў выгнаны з Францыі ў 1619 годзе, абвінавачаны ў [[Бязбожнасьць|бязбожнасьці]] і «нягоднай маралі». Магчыма, гэтая высылка была выключна палітычнай<ref><small>Jean Léonnet, ''Moi, Théophile, poète et libertin. Apologie intime'', éditions du Panthéon, 2014, 124 <abbr>p.</abbr></small></ref>. Нягледзячы на ​​тое, што ён знаходзіўся пэўны час пад абаронай караля Люі XIII, Тэафіль жыў у выгнаньні і быў заключаны ў турму: яго папракалі ў гомасэксуальных адносінах і на падставе непрыстойных вершаў, якія ён напісаў для зборніка Le Parnasse satyrique (Cатырычны Парнас) і ягонага каханьня да Жака Вале абвінавачвалі ў бязбожнасьці<ref><small>Jean Léonnet, ''Moi, Théophile, poète et libertin. Apologie intime'', éditions du Panthéon, 2014, 124 <abbr>p.</abbr></small></ref>. У 1622 годзе, па даносе [[Езуіты|езуітаў]], ён быў асуджаны зьявіцца басанож перад [[Катэдра Парыскай Божай Маці|катэдрай Парыскай Божай Маці]], каб быць спаленым жыўцом у 1623 годзе<ref><small>Guillaume Peureux (dir.), ''Lectures de Théophile de Viau'', Presses Universitaires de Rennes, 2008.</small></ref>. Пазьней прысуд быў заменены на вечнае выгнаньне з сталіцы. Тэафіль быў абясьсілены знаходжаньнем у [[Турма|турме]], правёў апошнія месяцы свайго жыцьця ў [[Шанціі]] пад абаронай герцага дэ Манмарансі<ref><small>Guillaume Peureux (dir.), ''Lectures de Théophile de Viau'', Presses Universitaires de Rennes, 2008.</small></ref>. == Творчасьць == Самы чытаны паэт у Францускім Каралеўстве 17-га стагодзьдзя, ён быў забыты пасьля крытыкі клясікаў, перш чым быў нанова адкрыты ў 19 ст. [[Тэафіль Гат’е|Тэафілем Гат'е]]<ref><small>Théophile Gautier, ''Les Grotesques'', Michel Lévy frères, libraires éditeurs, 1856.</small></ref>. Ягонаму пяру належаць таксама [[П’еса|п'есы]], напр. «Пірам і Тісба»<ref><small>Guido Saba, préface à Théophile de Viau, ''Œuvres poétiques. Les Amours tragiques de Pyrame et Thisbé'', Classiques Garnier, <abbr>p.</abbr> XVIII.</small></ref>. Верны эстэтыцы [[барока]], ён у сваёй [[Паэзія|паэзіі]] (лірычныя вершы, [[Санэт|санэты]], оды і сатырычныя элегіі) выказваў рашучую варожасьць новым канонам, навязаным [[Малерб|Малербам]]<ref><small>Melaine Folliard, Pierre Ronzeaud et Mathilde Thorel, ''Théophile de Viau, la voix d'un poète'' - Poésies 1621, 1623, 1625, Paris, PUF, coll. «CNED», 2008.</small></ref>. У шматлікіх тэкстах не хаваў сваёй [[Гомасэксуальнасьць|гомасэксуальнасьці]], пісаў сьмелыя, плоцевыя і эратычныя санэты, якія вельмі абуралі езуітаў і ў меншай ступені францускі двор<ref><small>Michel Larivière, Homosexuels et bisexuels célèbres, Paris, Delétraz Éditions, 1997, p. 333.</small></ref>. == Творы == ** ''Pyrame et Thisbé'', tragédie de 5 actes en alexandrins *** ''Traité de l'immortalité de l'âme'', traduction libre du ''Phédon'' de Platon qui alterne prose et vers *** ''La Maison de Sylvie'', suite de dix odes en hommage à ses derniers protecteurs. *** ''Œuvres complètes de Théophile'', Tome I. Éd. M. Alleaume. Kraus reprint, 1995. (Première édition 1856). ** ''Œuvres complètes de Théophile'', Tome II. Éd. M. Alleaume. Kraus reprint, 1995. (Première édition 1855). ** ''Théophile de Viau, Œuvres complètes'', édition critique publiée par Guido Saba, Paris/Rome, Nizet/Edizioni dell'Ateneo, 1978-1987, 4 tomes. Tome I: Première partie, Les Œuvres du Sieur Théophile. Revues, corrigées, et augmentées. Troisième édition (1623), 1984, LXII-552 p. Tome II: Seconde partie Seconde partie: Premiere journee; Œuvres poetiques; Les amours tragiques de Pyrame et Thisbe (1623), 1978, XL-268 p. Tome III: Troisième partie: Recueil de toutes les pieces de Theophile, depuis sa prise jusques a present (1625); Apologie au roy (1625); Appendice des pieces non recueillies par l'auteur, 1979, LXII, 362 p. Tome IV: Lettres françaises et latines: nouvelles œuvres de Theophile, composees d'excellentes lettres françaises et latines recueillies par Jean Mairet (1641), Lettres diverses; Appendice: Traduction des lettres latines, 1987, LXXVIII, 274 <abbr>p.</abbr> ** ''Théophile de Viau. Œuvres complètes'' éditées par Guido Saba. Éditions Honoré Champion, 1999. Tome I. Première partie. Traité de l’Immortalité de l’Âme ou la Mort de Socrate, Poésies, Larissa. Tome II. Seconde Partie.Première Journée, Poésies, Les Amours tragiques de Pyrame et Thisbé, Tragédie. Troisième partie. Recueil de toutes les pièces faites par Théophile depuis sa prise jusqu’à présent [1625], Apologie au Roi, Lettre contre Balzac. Tome III. Lettres françaises et latines, Nouvelles œuvres de Théophile, composées d’excellentes Lettres françaises et latines, recueillies par Jean Mairet [1641], Lettres diverses. Appendice: Pièces de Théophile, ou qui lui ont été attribuées, et qu’il n’a pas recueillies dans ses Œuvres de son vivant. Traductions des textes latins de Théophile. ** ''Après m’avoir fait tant mourir, Œuvres choisies de Théophile de Viau'', éditées par Jean-Pierre Chauveau. Gallimard, <abbr>coll.</abbr> «Poési», 2002. ** ''Ici mon désir est ma loi'', poèmes de Théophile de Viau choisis et présentés par François Boddaert, éditions de la Différence, <abbr>coll.</abbr> «Orphée», 2012. ** ''Les Amours tragiques de Pyrame et Thisbé'', présentation par Bénédicte Louvat-Molozay et Guillaume Peureux, GF/Flammarion, 2015. {{Накід:Пісьменьнік}} == Крыніцы == {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Дэ Віё, Тэафіль}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Клярак-ан-Ажнэ]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Парыжы]] [[Катэгорыя:Францускія літаратары]] <references /> [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1590 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Гасконі]] [[Катэгорыя:ЛГБТ]] [[Катэгорыя:Гомасэксуальнасьць]] [[Катэгорыя:Францускія паэты]] [[Катэгорыя:Францускія драматургі]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 1626 годзе]] [[Катэгорыя:Памерлі 25 верасьня]] [[Катэгорыя:Барочная літаратура]] 475q6556m030wby4af54r8wjm3b4mzk 2332298 2332297 2022-08-11T13:50:29Z Гарбацкі 13252 Выпраўленыя абдрукі wikitext text/x-wiki {{Пісьменьнік | Імя = Тэафіль дэ Віё | Арыгінал імя = {{мова-fr||скарочана}} Théophile de Viau | Жанчына = | Партрэт = Théophile de Viau.png | Памер = | Апісаньне = | Псэўданімы = | Дата нараджэньня = [[1590]] | Месца нараджэньня = [[Клярак-ан-Ажнэ]], [[Францыя]] | Дата сьмерці = [[25 верасьня]] [[1626]] | Месца сьмерці = [[Парыж]], [[Францыя]] | Грамадзянства = {{Сьцяг Францыі}} [[Францыя]] | Род дзейнасьці = [[пісьменьнік]] }} '''Тэафіль дэ Віё''' ({{мова-fr|Théophile de Viau}}, звычайна называны проста '''Тэафілем'''; [[травень]] [[1590]], Клярак, [[Гасконь]], [[Францыя]] — [[25 верасьня]] [[1626]], [[Парыж]]) — [[Французы|францускі]] [[паэт]] і [[драматург]] [[XVII]] стагодзьдзя, прадстаўнік [[лібэртынаж]]у<ref><small>Guido Saba, ''Bibliographie des écrivains français. Théophile de Viau'', Éditions Memini, 2007, 318 <abbr>p.</abbr></small></ref>. == Жыцьцяпіс == Нарадзіўся ў Бусэры (камуна Пор-Сэнт-Мары), недалёка ад Клярака ў пратэстанцкай сям'і, Тэафіль дэ Віё навучаўся ў пратэстанцкай акадэміі [[Самюр|Самюра]] і ў [[Лейдэнскі ўнівэрсытэт|Лейдэнскім унівэрсытэце]], дзе ён часта наведваў будучага [[Пісьменьнік|пісьменьніка]] і [[Эсэіст|эсэіста]] [[Геза дэ Бальзака]]<ref><small>Charles Garrisson, ''Théophile et Paul de Viau, étude historique et littéraire'' [archive], Toulouse, éditions Privat, 1899, 235 <abbr>p.</abbr></small></ref>. У 1611–1613 гадах ён далучыўся да вандроўнай тэатральнай трупы, затым пераехаў у [[Парыж]] у [[1615]] годзе, стаўшы бліскучым прыдворным паэтам<ref><small>Charles Garrisson, ''Théophile et Paul de Viau, étude historique et littéraire'' [archive], Toulouse, éditions Privat, 1899, 235 <abbr>p.</abbr></small></ref>. Перайшоў у [[каталіцтва]], але гэта не дапамагло: быў выгнаны з Францыі ў 1619 годзе, абвінавачаны ў [[Бязбожнасьць|бязбожнасьці]] і «нягоднай маралі». Магчыма, гэтая высылка была выключна палітычнай<ref><small>Jean Léonnet, ''Moi, Théophile, poète et libertin. Apologie intime'', éditions du Panthéon, 2014, 124 <abbr>p.</abbr></small></ref>. Нягледзячы на ​​тое, што ён знаходзіўся пэўны час пад абаронай караля Люі XIII, Тэафіль жыў у выгнаньні і быў заключаны ў турму: яго папракалі ў гомасэксуальных адносінах і на падставе непрыстойных вершаў, якія ён напісаў для зборніка Le Parnasse satyrique (Cатырычны Парнас) і ягонага каханьня да Жака Вале абвінавачвалі ў бязбожнасьці<ref><small>Jean Léonnet, ''Moi, Théophile, poète et libertin. Apologie intime'', éditions du Panthéon, 2014, 124 <abbr>p.</abbr></small></ref>. У 1622 годзе, па даносе [[Езуіты|езуітаў]], ён быў асуджаны зьявіцца басанож перад [[Катэдра Парыскай Божай Маці|катэдрай Парыскай Божай Маці]], каб быць спаленым жыўцом у 1623 годзе<ref><small>Guillaume Peureux (dir.), ''Lectures de Théophile de Viau'', Presses Universitaires de Rennes, 2008.</small></ref>. Пазьней прысуд быў заменены на вечнае выгнаньне з сталіцы. Тэафіль быў абясьсілены знаходжаньнем у [[Турма|турме]], правёў апошнія месяцы свайго жыцьця ў [[Шанціі]] пад абаронай герцага дэ Манмарансі<ref><small>Guillaume Peureux (dir.), ''Lectures de Théophile de Viau'', Presses Universitaires de Rennes, 2008.</small></ref>. == Творчасьць == Самы чытаны паэт у Францускім Каралеўстве 17-га стагодзьдзя, ён быў забыты пасьля крытыкі клясікаў, перш чым быў нанова адкрыты ў 19 ст. [[Тэафіль Гат’е|Тэафілем Гат'е]]<ref><small>Théophile Gautier, ''Les Grotesques'', Michel Lévy frères, libraires éditeurs, 1856.</small></ref>. Ягонаму пяру належаць таксама [[П’еса|п'есы]], напр. «Пірам і Тісба»<ref><small>Guido Saba, préface à Théophile de Viau, ''Œuvres poétiques. Les Amours tragiques de Pyrame et Thisbé'', Classiques Garnier, <abbr>p.</abbr> XVIII.</small></ref>. Верны эстэтыцы [[барока]], ён у сваёй [[Паэзія|паэзіі]] (лірычныя вершы, [[Санэт|санэты]], оды і сатырычныя элегіі) выказваў рашучую варожасьць новым канонам, навязаным [[Малерб|Малербам]]<ref><small>Melaine Folliard, Pierre Ronzeaud et Mathilde Thorel, ''Théophile de Viau, la voix d'un poète'' - Poésies 1621, 1623, 1625, Paris, PUF, coll. «CNED», 2008.</small></ref>. У шматлікіх тэкстах не хаваў сваёй [[Гомасэксуальнасьць|гомасэксуальнасьці]], пісаў сьмелыя, плоцевыя і эратычныя санэты, якія вельмі абуралі езуітаў і ў меншай ступені францускі двор<ref><small>Michel Larivière, Homosexuels et bisexuels célèbres, Paris, Delétraz Éditions, 1997, p. 333.</small></ref>. == Творы == * ''Pyrame et Thisbé'', tragédie de 5 actes en alexandrins * ''Traité de l'immortalité de l'âme'', traduction libre du ''Phédon'' de Platon qui alterne prose et vers * ''La Maison de Sylvie'', suite de dix odes en hommage à ses derniers protecteurs * ''Œuvres complètes de Théophile'', Tome I. Éd. M. Alleaume. Kraus reprint, 1995. (Première édition 1856). * ''Œuvres complètes de Théophile'', Tome II. Éd. M. Alleaume. Kraus reprint, 1995. (Première édition 1855). == Крыніцы == {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Дэ Віё, Тэафіль}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Клярак-ан-Ажнэ]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Парыжы]] [[Катэгорыя:Францускія літаратары]] <references /> [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1590 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Гасконі]] [[Катэгорыя:ЛГБТ]] [[Катэгорыя:Гомасэксуальнасьць]] [[Катэгорыя:Францускія паэты]] [[Катэгорыя:Францускія драматургі]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 1626 годзе]] [[Катэгорыя:Памерлі 25 верасьня]] [[Катэгорыя:Барочная літаратура]] 8w3nbkv3bmoh4r36f3xx7iyomp99d6e 2332299 2332298 2022-08-11T14:03:03Z Гарбацкі 13252 Дапоўненая інфармацыя. wikitext text/x-wiki {{Пісьменьнік | Імя = Тэафіль дэ Віё | Арыгінал імя = {{мова-fr||скарочана}} Théophile de Viau | Жанчына = | Партрэт = Théophile de Viau.png | Памер = | Апісаньне = | Псэўданімы = | Дата нараджэньня = [[1590]] | Месца нараджэньня = [[Клярак-ан-Ажнэ]], [[Францыя]] | Дата сьмерці = [[25 верасьня]] [[1626]] | Месца сьмерці = [[Парыж]], [[Францыя]] | Грамадзянства = {{Сьцяг Францыі}} [[Францыя]] | Род дзейнасьці = паэт, драматург |Гады актыўнасьці=1615-1626|Значныя творы=Pyrame et Thisbé, La Maison de Sylvie|Кірунак=Барока}} '''Тэафіль дэ Віё''' ({{мова-fr|Théophile de Viau}}, звычайна называны проста '''Тэафілем'''; [[травень]] [[1590]], Клярак, [[Гасконь]], [[Францыя]] — [[25 верасьня]] [[1626]], [[Парыж]]) — [[Французы|францускі]] [[паэт]] і [[драматург]] [[XVII]] стагодзьдзя, прадстаўнік [[лібэртынаж]]у<ref><small>Guido Saba, ''Bibliographie des écrivains français. Théophile de Viau'', Éditions Memini, 2007, 318 <abbr>p.</abbr></small></ref>. == Жыцьцяпіс == Нарадзіўся ў Бусэры (камуна Пор-Сэнт-Мары), недалёка ад Клярака ў пратэстанцкай сям'і, Тэафіль дэ Віё навучаўся ў пратэстанцкай акадэміі [[Самюр|Самюра]] і ў [[Лейдэнскі ўнівэрсытэт|Лейдэнскім унівэрсытэце]], дзе ён часта наведваў будучага [[Пісьменьнік|пісьменьніка]] і [[Эсэіст|эсэіста]] [[Геза дэ Бальзака]]<ref><small>Charles Garrisson, ''Théophile et Paul de Viau, étude historique et littéraire'' [archive], Toulouse, éditions Privat, 1899, 235 <abbr>p.</abbr></small></ref>. У 1611–1613 гадах ён далучыўся да вандроўнай тэатральнай трупы, затым пераехаў у [[Парыж]] у [[1615]] годзе, стаўшы бліскучым прыдворным паэтам<ref><small>Charles Garrisson, ''Théophile et Paul de Viau, étude historique et littéraire'' [archive], Toulouse, éditions Privat, 1899, 235 <abbr>p.</abbr></small></ref>. Перайшоў у [[каталіцтва]], але гэта не дапамагло: быў выгнаны з Францыі ў 1619 годзе, абвінавачаны ў [[Бязбожнасьць|бязбожнасьці]] і «нягоднай маралі». Магчыма, гэтая высылка была выключна палітычнай<ref><small>Jean Léonnet, ''Moi, Théophile, poète et libertin. Apologie intime'', éditions du Panthéon, 2014, 124 <abbr>p.</abbr></small></ref>. Нягледзячы на ​​тое, што ён знаходзіўся пэўны час пад абаронай караля Люі XIII, Тэафіль жыў у выгнаньні і быў заключаны ў турму: яго папракалі ў гомасэксуальных адносінах і на падставе непрыстойных вершаў, якія ён напісаў для зборніка Le Parnasse satyrique (Cатырычны Парнас) і ягонага каханьня да Жака Вале абвінавачвалі ў бязбожнасьці<ref><small>Jean Léonnet, ''Moi, Théophile, poète et libertin. Apologie intime'', éditions du Panthéon, 2014, 124 <abbr>p.</abbr></small></ref>. У 1622 годзе, па даносе [[Езуіты|езуітаў]], ён быў асуджаны зьявіцца басанож перад [[Катэдра Парыскай Божай Маці|катэдрай Парыскай Божай Маці]], каб быць спаленым жыўцом у 1623 годзе<ref><small>Guillaume Peureux (dir.), ''Lectures de Théophile de Viau'', Presses Universitaires de Rennes, 2008.</small></ref>. Пазьней прысуд быў заменены на вечнае выгнаньне з сталіцы. Тэафіль быў абясьсілены знаходжаньнем у [[Турма|турме]], правёў апошнія месяцы свайго жыцьця ў [[Шанціі]] пад абаронай герцага дэ Манмарансі<ref><small>Guillaume Peureux (dir.), ''Lectures de Théophile de Viau'', Presses Universitaires de Rennes, 2008.</small></ref>. == Творчасьць == Самы чытаны паэт у Францускім Каралеўстве 17-га стагодзьдзя, ён быў забыты пасьля крытыкі клясікаў, перш чым быў нанова адкрыты ў 19 ст. [[Тэафіль Гат’е|Тэафілем Гат'е]]<ref><small>Théophile Gautier, ''Les Grotesques'', Michel Lévy frères, libraires éditeurs, 1856.</small></ref>. Ягонаму пяру належаць таксама [[П’еса|п'есы]], напр. «Пірам і Тісба»<ref><small>Guido Saba, préface à Théophile de Viau, ''Œuvres poétiques. Les Amours tragiques de Pyrame et Thisbé'', Classiques Garnier, <abbr>p.</abbr> XVIII.</small></ref>. Верны эстэтыцы [[барока]], ён у сваёй [[Паэзія|паэзіі]] (лірычныя вершы, [[Санэт|санэты]], оды і сатырычныя элегіі) выказваў рашучую варожасьць новым канонам, навязаным [[Малерб|Малербам]]<ref><small>Melaine Folliard, Pierre Ronzeaud et Mathilde Thorel, ''Théophile de Viau, la voix d'un poète'' - Poésies 1621, 1623, 1625, Paris, PUF, coll. «CNED», 2008.</small></ref>. У шматлікіх тэкстах не хаваў сваёй [[Гомасэксуальнасьць|гомасэксуальнасьці]], пісаў сьмелыя, плоцевыя і эратычныя санэты, якія вельмі абуралі езуітаў і ў меншай ступені францускі двор<ref><small>Michel Larivière, Homosexuels et bisexuels célèbres, Paris, Delétraz Éditions, 1997, p. 333.</small></ref>. == Творы == * ''Pyrame et Thisbé'', tragédie de 5 actes en alexandrins * ''Traité de l'immortalité de l'âme'', traduction libre du ''Phédon'' de Platon qui alterne prose et vers * ''La Maison de Sylvie'', suite de dix odes en hommage à ses derniers protecteurs * ''Œuvres complètes de Théophile'', Tome I. Éd. M. Alleaume. Kraus reprint, 1995. (Première édition 1856). * ''Œuvres complètes de Théophile'', Tome II. Éd. M. Alleaume. Kraus reprint, 1995. (Première édition 1855). == Крыніцы == {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Дэ Віё, Тэафіль}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Клярак-ан-Ажнэ]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Парыжы]] [[Катэгорыя:Францускія літаратары]] <references /> [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1590 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Гасконі]] [[Катэгорыя:ЛГБТ]] [[Катэгорыя:Гомасэксуальнасьць]] [[Катэгорыя:Францускія паэты]] [[Катэгорыя:Францускія драматургі]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 1626 годзе]] [[Катэгорыя:Памерлі 25 верасьня]] [[Катэгорыя:Барочная літаратура]] jua82z129p9jvblrshnn5aatlsjjsmi 2332303 2332299 2022-08-11T14:58:23Z 77.221.66.126 wikitext text/x-wiki {{Пісьменьнік | Імя = Тэафіль дэ Віё | Арыгінал імя = {{мова-fr||скарочана}} Théophile de Viau | Жанчына = | Партрэт = Théophile de Viau.png | Памер = | Апісаньне = | Псэўданімы = | Дата нараджэньня = [[1590]] | Месца нараджэньня = [[Клярак-ан-Ажнэ]], [[Францыя]] | Дата сьмерці = [[25 верасьня]] [[1626]] | Месца сьмерці = [[Парыж]], [[Францыя]] | Грамадзянства = {{Сьцяг Францыі}} [[Францыя]] | Род дзейнасьці = паэт, драматург |Гады актыўнасьці=1615-1626|Значныя творы=Pyrame et Thisbé, La Maison de Sylvie|Кірунак=Барока}} '''Тэафіль дэ Віё''' ({{мова-fr|Théophile de Viau}}, звычайна называны проста '''Тэафілем'''; [[травень]] [[1590]], Клярак, [[Гасконь]], [[Францыя]] — [[25 верасьня]] [[1626]], [[Парыж]], [[Францыя]]) — [[Французы|францускі]] [[паэт]] і [[драматург]] [[XVII]] стагодзьдзя, прадстаўнік [[лібэртынаж]]у<ref><small>Guido Saba, ''Bibliographie des écrivains français. Théophile de Viau'', Éditions Memini, 2007, 318 <abbr>p.</abbr></small></ref>. == Жыцьцяпіс == Нарадзіўся ў Бусэры (камуна Пор-Сэнт-Мары), недалёка ад Клярака ў пратэстанцкай сям'і, Тэафіль дэ Віё навучаўся ў пратэстанцкай акадэміі [[Самюр|Самюра]] і ў [[Лейдэнскі ўнівэрсытэт|Лейдэнскім унівэрсытэце]], дзе ён часта наведваў будучага [[Пісьменьнік|пісьменьніка]] і [[Эсэіст|эсэіста]] [[Геза дэ Бальзака]]<ref><small>Charles Garrisson, ''Théophile et Paul de Viau, étude historique et littéraire'' [archive], Toulouse, éditions Privat, 1899, 235 <abbr>p.</abbr></small></ref>. У 1611–1613 гадах ён далучыўся да вандроўнай тэатральнай трупы, затым пераехаў у [[Парыж]] у [[1615]] годзе, стаўшы бліскучым прыдворным паэтам<ref><small>Charles Garrisson, ''Théophile et Paul de Viau, étude historique et littéraire'' [archive], Toulouse, éditions Privat, 1899, 235 <abbr>p.</abbr></small></ref>. Перайшоў у [[каталіцтва]], але гэта не дапамагло: быў выгнаны з Францыі ў 1619 годзе, абвінавачаны ў [[Бязбожнасьць|бязбожнасьці]] і «нягоднай маралі». Магчыма, гэтая высылка была выключна палітычнай<ref><small>Jean Léonnet, ''Moi, Théophile, poète et libertin. Apologie intime'', éditions du Panthéon, 2014, 124 <abbr>p.</abbr></small></ref>. Нягледзячы на ​​тое, што ён знаходзіўся пэўны час пад абаронай караля Люі XIII, Тэафіль жыў у выгнаньні і быў заключаны ў турму: яго папракалі ў гомасэксуальных адносінах і на падставе непрыстойных вершаў, якія ён напісаў для зборніка Le Parnasse satyrique (Cатырычны Парнас) і ягонага каханьня да Жака Вале абвінавачвалі ў бязбожнасьці<ref><small>Jean Léonnet, ''Moi, Théophile, poète et libertin. Apologie intime'', éditions du Panthéon, 2014, 124 <abbr>p.</abbr></small></ref>. У 1622 годзе, па даносе [[Езуіты|езуітаў]], ён быў асуджаны зьявіцца басанож перад [[Катэдра Парыскай Божай Маці|катэдрай Парыскай Божай Маці]], каб быць спаленым жыўцом у 1623 годзе<ref><small>Guillaume Peureux (dir.), ''Lectures de Théophile de Viau'', Presses Universitaires de Rennes, 2008.</small></ref>. Пазьней прысуд быў заменены на вечнае выгнаньне з сталіцы. Тэафіль быў абясьсілены знаходжаньнем у [[Турма|турме]], правёў апошнія месяцы свайго жыцьця ў [[Шанціі]] пад абаронай герцага дэ Манмарансі<ref><small>Guillaume Peureux (dir.), ''Lectures de Théophile de Viau'', Presses Universitaires de Rennes, 2008.</small></ref>. == Творчасьць == Самы чытаны паэт у Францускім Каралеўстве 17-га стагодзьдзя, ён быў забыты пасьля крытыкі клясікаў, перш чым быў нанова адкрыты ў 19 ст. [[Тэафіль Гат’е|Тэафілем Гат'е]]<ref><small>Théophile Gautier, ''Les Grotesques'', Michel Lévy frères, libraires éditeurs, 1856.</small></ref>. Ягонаму пяру належаць таксама [[П’еса|п'есы]], напр. «Пірам і Тісба»<ref><small>Guido Saba, préface à Théophile de Viau, ''Œuvres poétiques. Les Amours tragiques de Pyrame et Thisbé'', Classiques Garnier, <abbr>p.</abbr> XVIII.</small></ref>. Верны эстэтыцы [[барока]], ён у сваёй [[Паэзія|паэзіі]] (лірычныя вершы, [[Санэт|санэты]], оды і сатырычныя элегіі) выказваў рашучую варожасьць новым канонам, навязаным [[Малерб|Малербам]]<ref><small>Melaine Folliard, Pierre Ronzeaud et Mathilde Thorel, ''Théophile de Viau, la voix d'un poète'' - Poésies 1621, 1623, 1625, Paris, PUF, coll. «CNED», 2008.</small></ref>. У шматлікіх тэкстах не хаваў сваёй [[Гомасэксуальнасьць|гомасэксуальнасьці]], пісаў сьмелыя, плоцевыя і эратычныя санэты, якія вельмі абуралі езуітаў і ў меншай ступені францускі двор<ref><small>Michel Larivière, Homosexuels et bisexuels célèbres, Paris, Delétraz Éditions, 1997, p. 333.</small></ref>. == Творы == * ''Pyrame et Thisbé'', tragédie de 5 actes en alexandrins * ''Traité de l'immortalité de l'âme'', traduction libre du ''Phédon'' de Platon qui alterne prose et vers * ''La Maison de Sylvie'', suite de dix odes en hommage à ses derniers protecteurs * ''Œuvres complètes de Théophile'', Tome I. Éd. M. Alleaume. Kraus reprint, 1995. (Première édition 1856). * ''Œuvres complètes de Théophile'', Tome II. Éd. M. Alleaume. Kraus reprint, 1995. (Première édition 1855). == Крыніцы == {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Дэ Віё, Тэафіль}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Клярак-ан-Ажнэ]] [[Катэгорыя:Памерлі ў Парыжы]] [[Катэгорыя:Францускія літаратары]] <references /> [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў 1590 годзе]] [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Гасконі]] [[Катэгорыя:ЛГБТ]] [[Катэгорыя:Гомасэксуальнасьць]] [[Катэгорыя:Францускія паэты]] [[Катэгорыя:Францускія драматургі]] [[Катэгорыя:Памерлі ў 1626 годзе]] [[Катэгорыя:Памерлі 25 верасьня]] [[Катэгорыя:Барочная літаратура]] 0hhwhpay3i4gqat4edbhlmefnk2z5kv 0 156370 2332313 2317735 2022-08-11T19:18:31Z Dymitr 10914 /* Вонкавыя спасылкі */ [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Анхэль Дзі Марыя |клюб = [[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] |нумар = 11 |гады = 2005—2007<br/>2007—2010<br/>2010—2014<br/>2014—2015<br/>2015— |клюбы = [[Расарыё Сэнтраль]]<br/>[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]]<br/>[[Рэал Мадрыд]]<br/>[[Манчэстэр Юнайтэд]]<br/>[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]] |гульні(галы) = 35 (6)<br/>76 (7)<br/>124 (22)<br/>27 (3)<br/>197 (57) |нац гады = 2008— |нац зборная = {{Футбол Аргентына|няма}} |нац гульні(галы) = 121 (24) |абнаўленьне(клюб) = 21 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 26 сакавіка 2022 }} '''А́нхэль Фабія́н дзі Мары́я Эрна́ндэс''' ({{мова-es|Ángel Fabián di María Hernández}}; нарадзіўся 14 лютага 1988 году, [[Расарыё]], [[Аргентына]]) — аргентынскі футбаліст, які выступае за клюб «[[Пары Сэн-Жэрмэн Парыж|Пары Сэн-Жэрмэн]]» на пазыцыі атакуючага паўабаронцы. Анхэль зьяўляецца гульцом [[зборная Аргентыны па футболе|нацыянальнай зборнай Аргентыны]]. == Кар’ера == === Клюбная === Дзі Марыя пачаў сваю прафэсійную футбольную кар’еру ў 2005 годзе, калі дэбютаваў за родны клюб «[[Расарыё Сэнтраль]]». У студзені 2007 году ён меў магчымасьць перайсьці ў клюб [[Расейская Прэм’ер-ліга|расейскай Прэм’ер-лігі]], калі «[[Рубін Казань|Рубін]]» прапанаваў яму кантракт, аднак гулец адмовіўся ад такога разьвіцьця кар’еры. У ліпені 2007 году Анхэль перайшоў у табар партугальскай «[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфікі]]», якая выклала за гульца 6 млн эўра, атрымаўшы 80% правоў на футбаліста. Пазьней, у жніўні 2008 году, партугальскі клюб выкупіў астатнюю частку правоў за 2 млн эўра. Дзі Марыя падпісаў новы кантракт з «Бэнфікай» у кастрычніку 2009 году, падоўжыўшы яго яшчэ тры гады. 27 лютага 2010 году Дзі Марыя забіў свой першы хет-трык у матчы супраць «[[Лэйшоінш Матазыньюш|Лэйшоіншу]]». 28 чэрвеня 2010 году мадрыдзкі «[[Рэал Мадрыд|Рэал]]» разьмясьціў на сваім сайце інфармацыю, што яны прыйшлі да пагадненьня з «Бэнфікай» паводле трансфэру Дзі Марыі. 7 ліпеня 2010 году Дзі Марыя прыбыў у [[Мадрыд]] напрасткі з [[Буэнас-Айрэс]]а<ref>[http://www.realmadrid.com/cs/Satellite/en/1330008824404/noticia/Noticia/Di_Maria_arrives_in_Madrid.htm Di Maria arrives in Madrid]. Real Madrid C.F.</ref>, і прайшоў мэдычнае абсьледаваньне 8 ліпеня<ref>[http://www.realmadrid.com/cs/Satellite/en/1330008912924/noticia/Noticia/Di_Maria_passes_physical.htm Di Maria passes physical]. Real Madrid C.F.</ref>. Анхэль дэбютаваў 4 жніўня 2010 году ў таварыскім матчы супраць клюбу «[[Амэрыка Мэхіка|Амэрыка]]», дзе «Рэал» перамог зь лікам 3:2. 22 жніўня Дзі Марыя забіў свой першы гол у іншай таварскай сустрэчы супраць клюбу «[[Эркулес Алікантэ|Эркулес]]», які «Рэал» перамог з рахункам 3:1. 26 жніўня 2014 году Дзі Марыя падпісаў пяцігадовы кантракт з «[[Манчэстэр Юнайтэд]]», які выклаў за паўабаронца 59,7 млн фунтаў, што стаў пятым самым дарагім трансфэрам усіх часоў і самым дарагім брытанскім падпісаньнем<ref>[http://www.theguardian.com/football/2014/aug/26/angel-di-maria-completes-move-to-manchester-united Ángel di María completes record £59.7m move to Manchester United]. The Guardian</ref>. Ужо 30 жніўня Анхэль дэбютаваў за новы клюб у матчы супраць «[[Бэрнлі (футбольны клюб)|Бэрнлі]]», які скончыўся зь лікам 0:0. Гулец атрымаў пашкоджаньне і быў заменены на 70-й хвіліне<ref> [http://www.telegraph.co.uk/sport/football/competitions/premier-league/11065565/Angel-Di-Maria-makes-his-Premier-League-debut-how-did-he-fare-in-Manchester-Uniteds-draw-at-Burnley.html Angel Di Maria makes his Premier League debut]. The Telegraph</ref>. === Міжнародная === Дзі Марыя прымаў удзел на турніры [[Летнія Алімпійскія гульні|Алімпійскіх гульняў]] у [[Пэкін]]е, дзе разам з камандаў дамогся залатых мэдалёў. Анхэль быў уключаны ў заяўку [[зборная Аргентыны па футболе|зборнай Аргентыны]] ў якасьці аднаго з 23 гульцоў на [[чэмпіянат сьвету па футболе 2010 году]]. 11 жніўня 2010 году ён забіў першы гол за нацыянальную зборную ў [[Дублін]]е ў таварыскім матчы супраць [[зборная Ірляндыі па футболе|зборнай Ірляндыі]]. Гульня скончылася зь лікам 1:0. == Дасягненьні == '''«Бэнфіка»''': * [[Чэмпіянат Партугаліі па футболе|Чэмпіён Партугаліі]]: 2010 * Уладальнік [[Кубак футбольнай лігі Партугаліі|Кубка партугальскай лігі]]: 2009, 2010 '''«Рэал»''': * [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе|Чэмпіён Гішпаніі]]: 2012 * Уладальнік [[Кубак Гішпаніі па футболе|Кубка Гішпаніі]]: 2011, 2014 * Уладальнік [[Супэркубак Гішпаніі па футболе|Супэркубка Гішпаніі]]: 2012 * Пераможца [[Ліга чэмпіёнаў УЭФА|Лігі чэмпіёнаў]]: 2014 * Уладальнік [[Супэркубак УЭФА|Супэркубка Эўропы]]: 2014 '''«Пары Сэн-Жэрмэн»''': * [[Чэмпіянат Францыі па футболе|Чэмпіён Францыі]]: 2016, 2018, 2019, 2020, 2022 * Уладальнік [[Кубак Францыі па футболе|Кубка Францыі]]: 2016, 2017, 2018, 2020, 2021 * Уладальнік [[Кубак футбольнай лігі Францыі|Кубка францускае лігі]]: 2016, 2017, 2018, 2020 * Уладальнік [[Супэркубак Францыі па футболе|Супэркубка Францыі]]: 2016, 2018, 2019, 2020 '''Аргентына''': * Уладальнік [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубка Амэрыкі]]: 2021 * Чэмпіён турінру [[Летнія Алімпійскія гульні|Алімпійскіх гульняў]]: [[Летнія Алімпійскія гульні 2008 году|2008]] == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.realmadrid.com/en/football/squad/angel-di-maria Старонка на афіцыйным сайе ФК «Рэал»] * [https://web.archive.org/web/20100213193122/http://soccernet.espn.go.com/players/stats?id=108223&cc=5739 Профіль] на сайце ESPN * [http://www.bdfutbol.com/en/j/j8569.html Профіль] на сайце BDFutbol * [http://www.national-football-teams.com/player/24743.html Статыстыка] на сайце National Football Teams {{Склад ФК ПСЖ Парыж}} {{Навігацыйная група |назоў = Дзі Марыя ў складзе [[Зборная Аргентыны па футболе|зборнай Аргентыны]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубках Амэрыкі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Аргентына}}; |Аргентына на ЧС-2010 |Аргентына на КА-2011 |Аргентына на ЧС-2014 |Аргентына на КА-2015 |Аргентына на КА-2016 |Аргентына на ЧС-2018 |Аргентына на КА-2019 |Аргентына на КА-2021 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Дзі Марыя, Анхэль}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Расарыё]] [[Катэгорыя:Аргентынскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Аргентыны]] [[Катэгорыя:Аргентынскія футбалісты і футбалісткі на Алімпійскіх гульнях]] [[Катэгорыя:Футбалісты і футбалісткі на летніх Алімпійскіх гульнях 2008 году]] [[Катэгорыя:Чэмпіёны летніх Алімпійскіх гульняў 2008 году]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Расарыё Сэнтраль»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Бэнфіка» Лісабон]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Рэал» Мадрыд]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Манчэстэр Юнайтэд»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Пары Сэн-Жэрмэн» Парыж]] bpwmr70kvmkko870gtn13u39beg06tz 0 157704 2332318 2317847 2022-08-11T20:17:45Z Dymitr 10914 /* Вонкавыя спасылкі */ [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Давід Асьпіна |клюб = [[Напалі Нэапаль|Напалі]] |нумар = 25 |гады = 2006—2008<br/>2008—2014<br/>2014—2019<br/>2018—2019<br/>2019— |клюбы = [[Атлетыка Насьяналь Мэдэльін|Атлетыка Насьяналь]]<br/>[[Ніцца (футбольны клюб)|Ніцца]]<br/>[[Арсэнал Лёндан|Арсэнал]]<br/>→ [[Напалі Нэапаль|Напалі]] (арэнда)<br/>[[Напалі Нэапаль|Напалі]] |гульні(галы) = 97 (0)<br/>189 (0)<br/>29 (0)<br/>17 (0)<br/>64 (0) |нац гады = 2008— |нац зборная = {{Футбол Калюмбія|няма}} |нац гульні(галы) = 124 (0) |абнаўленьне(клюб) = 15 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 30 сакавіка 2022 }} '''Даві́д Асьпі́на Рамі́рэс''' ({{мова-es|David Ospina Ramírez}}; нарадзіўся 31 жніўня 1988 году, [[Мэдэльін]], [[Калюмбія]]) — калюмбійскі футбаліст, брамнік італьянскага клюбу «[[Напалі Нэапаль|Напалі]]» і [[Зборная Калюмбіі па футболе|нацыянальнай зборнай Калюмбіі]]. == Кар’ера == === Клюбная === Дэбютаваў у клюбе з роднага гораду «[[Атлетыка Насьяналь Мэдэльін|Атлетыка Насьяналь]]» і ўжо ў 17 гадоў стаў асноўным брамнікам клюбу. У 19 гадоў у Асьпіны было некалькі прапановаў ад замежных клюбаў, як то мадрыдзкага «[[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]]» і «[[Бока Хуніёрс Буэнас-Айрэс|Бока Хуніёрс]]», аднак пасьля трох сэзонаў у «Атлетыка» малады брамнік перайшоў у францускую «[[Ніцца (футбольны клюб)|Ніццу]]»<ref>[http://ecodiario.eleconomista.es/internacional/noticias/636422/07/08/El-portero-colombiano-David-Ospina-ficha-por-el-Niza-frances.html El portero colombiano David Ospina ficha por el Niza francés] El Economista</ref>, пасьля няўдалай спробы перайсьці ў «Боку». У ліпені 2012 году зьявіліся чуткі, што Давід можа перайсьці ў турэцкі «[[Бэшыкташ Стамбул|Бэшыкташ]]», аднак 24 ліпеня дамова на пераход не была складзена<ref>[http://uk.eurosport.yahoo.com/news/nice-call-ospina-besiktas-sale-142023974.html Nice call off Ospina Besiktas sale]. Eurosport</ref> й Давід працягнуў гуляць у [[Француская Ліга 1|Лізе 1]]. Яшчэ ў траўні 2014 году стала вядома, што «Ніцца» зьбіраецца падоўжыць з брамнікам дамову, аднак Давід заявіў, што ён ня будзе падпісваць новы кантракт з францускім клюбам. Пасьля выдатных выступаў за «Ніццу» і [[Зборная Калюмбіі па футболе|зборную Калюмбіі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе 2014 году|кубку сьвету]] ў 2014 годзе, Асьпінам зацікавіліся накалькі вядучых эўрапейскіх клюбаў. Не зважаючы на тое, што гульцом цікавіўся «[[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]]», у выніку брамнік адправіўся ў табар «[[Арсэнал Лёндан|Арсэналу]]»<ref>[https://web.archive.org/web/20151013105140/http://www.101greatgoals.com/blog/nice-manager-claude-puel-confirms-david-ospina-has-joined-arsenal/ Puel: Ospina to Arsenal is done]. 101greatgoals.com.</ref>. Гэта было пацьверджана 27 ліпеня 2014 году, як мяркуецца гулец каштаваў клюбу 3 млн фунтаў стэрлінгаў<ref>[http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/28508854 David Ospina: Arsenal sign Colombia goalkeeper from Nice]. BBC Sport.</ref>. === Міжнародная === У 2007 годзе Асьпіна дэбютаваў у афіцыйных матчах у складзе [[зборная Калюмбіі па футболе|нацыянальнай зборнай Калюмбіі]]. == Дасягненьні == '''«Атлетыка Насьяналь»''' * [[Чэмпіянат Калюмбіі па футболе|Чэмпіён Калюмбіі]] (3): 2005 (а), 2007 (а), 2007 (к) '''«Арсэнал»''': * Уладальнік [[Кубак Ангельшчыны па футболе|Кубка Ангельшчыны]]: 2015, 2017 * Уладальнік [[Супэркубак Ангельшчыны па футболе|Супэркубка Ангельшчыны]]: 2014 '''«Напалі»''': * Уладальнік [[Кубак Італіі па футболе|Кубка Італіі]]: 2020 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.national-football-teams.com/player/20700.html Статыстыка] на National Football Teams * [http://www.footballdatabase.eu/football.joueurs.david.ospina.18686.en.html Статыстыка] на Football Database {{Навігацыйная група |назоў = Асьпіна ў складзе [[Зборная Калюмбіі па футболе|зборнай Калюмбіі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубках Амэрыкі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Калюмбія}}; |Калюмбія на ЧС-2014 |Калюмбія на КА-2015 |Калюмбія на КА-2016 |Калюмбія на ЧС-2018 |Калюмбія на КА-2019 |Калюмбія на КА-2021 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Асьпіна, Давід}} [[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Мэдэльіне]] [[Катэгорыя:Калюмбійскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Калюмбіі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ніцца»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Арсэнал» Лёндан]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Напалі» Нэапаль]] gzwkmrn8frgoqs552kbb856q5oc7mv0 0 157705 2332319 2318152 2022-08-11T20:18:08Z Dymitr 10914 /* Вонкавыя спасылкі */ [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Хуан Куадрада |клюб = [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] |нумар = 11 |гады = 2008—2009<br/>2009—2013<br/>2011—2012<br/>2012—2013<br/>2013—2015<br/>2015—2017<br/>2015—2017<br/>2017— |клюбы = [[Індэпэнд’ентэ Мэдэльін]]<br/>[[Удынэзэ Ўдынэ|Удынэзэ]]<br/>→ [[Леччэ (футбольны клюб)|Леччэ]] (арэнда)<br/>→ [[Фіярэнтына Флярэнцыя|Фіярэнтына]] (арэнда)<br/>[[Фіярэнтына Флярэнцыя|Фіярэнтына]]<br/>[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]<br/>→ [[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] (арэнда)<br/>[[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]] |гульні(галы) = 30 (2)<br/>20 (0)<br/>33 (3)<br/>36 (5)<br/>49 (15)<br/>13 (0)<br/>58 (6)<br/>135 (13) |нац гады = 2010— |нац зборная = {{Футбол Калюмбія|няма}} |нац гульні(галы) = 111 (10) |абнаўленьне(клюб) = 16 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 25 сакавіка 2022 }} '''Хуан Гільерма Куадрада''' ({{мова-es|Juan Guillermo Cuadrado}}; нарадзіўся 26 траўня 1988 году, [[Нэкаклі]], [[Калюмбія]]) — калюмбійскі футбаліст, паўабаронца клюбу «[[Ювэнтус Турын|Ювэнтус]]» і [[Зборная Калюмбіі па футболе|нацыянальнай зборнай Калюмбіі]]. == Кар’ера == === Клюбная === Выхаванец юнацкіх камандаў футбольных клюбаў «Атлетыка Ўраба» й «[[Індэпэнд’ентэ Мэдэльін|Індэпэнд’ентэ]]». У дарослым футболе дэбютаваў у 2008 годзе выступамі за каманду клюбу «Індэпэнд’ентэ», у якой правёў два сэзоны, прыняўшы ўдзел у 30 матчах чэмпіянату. Сваёй гульнёй за гэтую каманду прыцягнуў увагу прадстаўнікоў трэнэрскага штабу клюбу «[[Удынэзэ Ўдынэ|Ўдынэзэ]]», да складу якога далучыўся ў 2009 годзе. Правёў сэзон ў складзе клюбу «[[Леччэ (футбольны клюб)|Леччэ]]», пасьля чаго прыяднаўся да табару «[[Фіярэнтына Флярэнцыя|Фіярэнтыны]]». 2 лютага 2015 году ангельскі клюб «[[Чэлсі Лёндан|Чэлсі]]» абвесьціў аб падпісаньні кантракту з паўабаронцам «Фіярэнтыны» на чатыры з паловай гады<ref>[http://www.chelseafc.com/news/latest-news/2015/02/cuadrado-signs-.html Cuadrado signs]. Chelsea FC</ref>. За калюмбійскага гульца ангельцы выклалі 23,3 мільёну фунтаў стэрлінгаў, акрамя таго ў адваротным кірунку паводле дамовы арэнды накіраваўся эгіпецкі футбаліст [[Магамэд Саляг]]<ref>[http://www.bbc.co.uk/sport/0/football/31103597 Juan Cuadrado: Chelsea sign Fiorentina winger for £23.3m]. BBC Sport</ref>. === Міжнародная === У 2010 годзе дэбютаваў у афіцыйных матчах у складзе [[Зборная Калюмбіі па футболе|нацыянальнай зборнай Калюмбіі]]. == Дасягненьні == '''«Чэлсі»''': * [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе|Чэмпіён Ангельшчыны]]: 2015 * Уладальнік [[Кубак футбольнай лігі Ангельшчыны|Кубка футбольнай лігі]]: 2015 '''«Ювэнтус»''': * [[Чэмпіянат Італіі па футболе|Чэмпіён Італіі]]: 2016, 2017, 2018, 2019, 2020 * Уладальнік [[Кубак Італіі па футболе|Кубка Італіі]]: 2016, 2017, 2018, 2021 * Уладальнік [[Супэркубак Італіі па футболе|Супэркубка Італіі]]: 2018, 2020 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.soccerway.com/players/juan-guillermo-cuadrado/61414/ Статыстыка] на Soccerway * [http://www.national-football-teams.com/player/31645/Juan_Guillermo_Cuadrado.html Статыстыка] на National Football Teams {{Склад ФК Ювэнтус}} {{Навігацыйная група |назоў = Куадрада ў складзе [[Зборная Калюмбіі па футболе|зборнай Калюмбіі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубках Амэрыкі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Калюмбія}}; |Калюмбія на КА-2011 |Калюмбія на ЧС-2014 |Калюмбія на КА-2015 |Калюмбія на КА-2016 |Калюмбія на ЧС-2018 |Калюмбія на КА-2019 |Калюмбія на КА-2021 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Куадрада, Хуан}} [[Катэгорыя:Калюмбійскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Калюмбіі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ўдынэзэ» Ўдынэ]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Леччэ»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Фіярэнтына» Флярэнцыя]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Чэлсі» Лёндан]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Ювэнтус» Турын]] d9nat5bteg3m2noj9zt3o05o2ejsy70 0 157938 2332324 2323435 2022-08-11T21:47:17Z Filmwijker 66191 wikitext text/x-wiki {{Чаканая падзея}} {{Чэмпіянат сьвету па футболе |год = 2022 |месца = [[Катар]] |назва = |лягатып = 2022 FIFA World Cup.svg |памер = |подпіс = |час = 21 лістапада — 18 сьнежня 2022 года |удзельнікаў = |удзельнікаўфінал = 32 |фінал = [[Нацыянальны стадыён (Лусаіль)|Нацыянальны стадыён]],<br />[[Лусаіль]] |чэмпіён = |2 месца = |4 месца = |гульняў = |галоў = |гледачоў = |бамбардзір = |год папярэдняга = 2018 |год наступнага = 2026 }} '''Чэмпіяна́т сьве́ту па футбо́ле 2022 году''' — 22-і чэмпіянат сьвету па футболе, фінальны турнір якога пройдзе ў 2022 годзе ў [[Катар]]ы. Арганізатар чэмпіянату сьвету 2022 году быў названы 2 сьнежня 2010 году ў швайцарскім [[Цюрых]]у. Турнір плянуецца правесьці з 20 лістапада па 18 сьнежня 2022 году. Гэта будзе першы чэмпіянат сьвету, які калі-небудзь ладзіўся ў арабскім сьвеце<ref>[https://web.archive.org/web/20180907183342/https://www.gulf-times.com/story/599599/Amir-2022-World-Cup-Qatar-a-tournament-for-all-Ara «Amir: 2022 World Cup Qatar a tournament for all Arabs»]. Gulf Times.</ref>. Да таго ж, гэта будзе другі чэмпіянат сьвету, які будзе цалкам праводзіцца цалкам у [[Азія|Азіі]] пасьля 2002 году, калі турнір праходзіў у [[Рэспубліка Карэя|Рэспубліцы Карэі]] і [[Японія|Японіі]]. У спаборніцтве будуць удзельнічаць 32 дружыны, і гэта будзе апошні турнір у такім фармаце, бо ўжо ў 2026 годзе на турніры ў [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], [[Мэксыка|Мэксыцы]] і [[Канада|Канадзе]] заплянаванае павелічэньне да 48 камандаў. Праз моцную летнюю сьпёку ў Катары гэты чэмпіянат сьвету будзе ладзіцца з канца лістапада па сярэдзіну сьнежня, што робіць яго першым турнірам, які ня будзе праводзіцца ў траўні, чэрвені або ліпені. Як плянуецца спаборніцтва будзе праведзенае ў скарочаны час прыкладна за 28 дзён<ref>[https://web.archive.org/web/20180910210625/https://www.fifa.com/worldcup/qatar2022/news/y=2015/m=3/news=fifa-executive-committee-confirms-november-december-event-period-for-q-2567789.html «FIFA Executive Committee confirms November/December event period for Qatar 2022»]. FIFA.</ref>. Першы матч на турніры пройдзе паміж зборнымі [[Зборная Сэнэгалу па футболе|Сэнэгалу]] і [[Зборная Нідэрляндаў па футболе|Нідэрляндамі]] на стадыёне [[Аль-Тумама]] ў [[Доха|Досе]]. Фінал павінен адбыцца 18 сьнежня 2022 году ў нацыянальны дзень Катару. Дзейным чэмпіёнам ёсьць [[Зборная Францыі па футболе|зборная Францыі]]<ref>Taylor, Daniel (15 July 2018). [https://web.archive.org/web/20190626195043/https://www.theguardian.com/football/2018/jul/15/france-croatia-world-cup-final-match-report «France seal second World Cup triumph with 4–2 win over brave Croatia»]. The Guardian.</ref>. == Выбары гаспадароў == Выбар манархіі [[Катар]] у якасьці арганізатару турніра суправаджаўся скандаламі пра [[Карупцыя|карупцыю]] і магчымую куплю згаданага чэмпіянату<ref>[https://web.archive.org/web/20140724073033/http://rbcdaily.ru/world/562949990877305 Рашэньне пра правядзеньне ЧС-2022 магло быць купленае] {{Ref-ru}}</ref>. 5 лістапада 2014 году прэзыдэнт [[Зьвяз эўрапейскіх футбольных асацыяцыяў|УЭФА]] [[Мішэль Плятыні]] заявіў, што чэмпіянат будзе праведзены толькі ўзімку празь невыносную сьпёку ў летні пэрыяд.<ref>[http://www.gazeta.ru/sport/news/2014/11/05/n_6625129.shtml Плаціні: Чэмпіянат сьвету будзе праведзены толькі ўзімку] {{Ref-ru}}</ref>. Гэты факт выклікаў абурэньне некаторых эўрапейскіх фэдэрацыяў футболу. Катар плянуе выдаткаваць на чэмпіянат 200 мільярдаў даляраў. Дзеля параўнаньня, на [[чэмпіянат сьвету па футболе 2014 году]] было выдаткавана 14 мільярдаў даляраў<ref>[http://finance.bigmir.net/news/realestate/36910-Korrespondent-Sheihi-soshli-s-yma-Katar-vikladivaet-milliardi-na-chempionat-mira-po-fytboly-v-2022-gody Шэйхі зыйшлі з розуму] {{Ref-ru}}</ref>. {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- ! Краіна ! Першы тур ! Другі тур ! Трэці тур ! Чацьверты тур |- | align="left"|{{QAT}} || '''11''' || '''10''' || '''11''' ||'''14''' |- | align="left"|{{USA}} || 3 || 5 || 6 ||''8'' |- | align="left"|{{KOR}} || 4 || 5 || ''5'' ||- |- | align="left"|{{JPN}} || 3 || ''2'' || -||- |- | align="left"|{{AUS}} ||''1'' ||- || - ||- |} == Удзельнікі == === Кваліфікацыя === Шэсьць кантынэнтальных канфэдэрацыяў [[ФІФА]] ладзілі ўласныя адборачныя спаборніцтвы. Усе асацыяцыі-сябры ФІФА, якіх на час адбору было 211, мелі права на ўдзел у кваліфікацыі. [[Зборная Катару па футболе|Катар]], як гаспадар, аўтаматычна кваліфікаваўся на турнір. Аднак [[Азіяцкая футбольная канфэдэрацыя|АФК]] абавязала Катар удзельнічаць у азіяцкім адборачным этапе, паколькі першыя два раўнды таксама выступаюць у якасьці кваліфікацыі да [[Кубак Азіі па футболе 2023 году|Кубка Азіі 2023 году]]<ref>[https://web.archive.org/web/20190606063449/https://www.insidethegames.biz/articles/1053493/hosts-qatar-to-compete-in-qualifying-for-2022-world-cup «Hosts Qatar to compete in qualifying for 2022 World Cup»]. Inside The Games.</ref>. Паколькі Катар выйшаў у фінальную стадыю ў якасьці пераможцаў у сваёй групе, [[зборная Лібану па футболе|Лібан]], які заняў другое месца, выйшла замест Катару далей<ref>[https://web.archive.org/web/20190820085920/https://www.the-afc.com/competitions/fifa-world-cup/latest/news/groups-finalised-for-qatar-2022-china-2023-race «Groups finalised for Qatar 2022 & China 2023 race»]. The AFC.</ref>. Дзейны чэмпіён [[зборная Францыі па футболе|зборная Францыі]] таксама як звычайна прайшла кваліфікацыйны этап<ref>[https://web.archive.org/web/20190401134213/https://www.cbssports.com/soccer/world-cup/news/2022-world-cup-odds-france-favorite-to-repeat-in-qatar-usa-behind-mexico-with-16th-best-odds/ «2022 World Cup odds: France favorite to repeat in Qatar; USA behind Mexico with 16th-best odds»]. CBS Sports.</ref>. [[зборная Сьвятой Люсіі па футболе|Сьвятая Люсія]] спачатку ўзяла ўдзел у кваліфікацыі, але пазьней зьнялася з кваліфікацыі перад першым матчам. [[зборная КНДР па футболе|Паўночная Карэя]] зьнялася з адборачнага раўнду праз праблемы бясьпекі, зьвязаныя з [[пандэмія каранавіруснай інфэкцыі (2019)|пошасьцю каранавірусу]]. [[зборная Амэрыканскага Самоа па футболе|Амэрыканскае Самоа]] і [[зборная Самоа па футболе|Самоа]] зьняліся з кваліфікацыі перад лёсаваньнем. [[зборная Тонга па футболе|Тонга]] адмовілася ад удзелу з прычыны стыхійных бедзтваў. Праз каранавірус [[зборная Вануату па футболе|Вануату]] і [[зборная Астравоў Кука па футболе|Астравы Кука]] таксама зьняліся з адбору. [[зборная Расеі па футболе|Расея]] была адхіленая ад спаборніцтваў праз [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|уварваньне Расеі ва Ўкраіну]]<ref>[https://www.fifa.com/tournaments/mens/worldcup/qatar2022/media-releases/fifa-uefa-suspend-russian-clubs-and-national-teams-from-all-competitions «FIFA/UEFA suspend Russian clubs and national teams from all competitions»]. FIFA</ref>. === Па адборы === Кваліфікаваліся на чэмпіянат наступныя зборныя: {| | * {{Футбол|Ангельшчына|няма}} * {{Футбол|Аргентына|няма}} * {{Футбол|Аўстралія|няма}} * {{Футбол|Бразылія|няма}} * {{Футбол|Бэльгія|няма}} * {{Футбол|Гана|няма}} * {{Футбол|Гішпанія|няма}} * {{Футбол|Данія|няма}} | * {{Футбол|ЗША|няма}} * {{Футбол|Іран|няма}} * {{Футбол|Камэрун|няма}} * {{Футбол|Канада|няма}} * {{Футбол|Катар|няма}} * {{Футбол|Коста-Рыка|няма}} * {{Футбол|Марока|няма}} * {{Футбол|Мэксыка|няма}} | * {{Футбол|Нідэрлянды|няма}} * {{Футбол|Нямеччына|няма}} * {{Футбол|Партугалія|няма}} * {{Футбол|Польшча|няма}} * {{Футбол|Рэспубліка Карэя|няма}} * {{Футбол|Саудаўская Арабія|няма}} * {{Футбол|Сэнэгал|няма}} * {{Футбол|Сэрбія|няма}} | * {{Футбол|Туніс|няма}} * {{Футбол|Уругвай|няма}} * {{Футбол|Ўэйлз|няма}} * {{Футбол|Францыя|няма}} * {{Футбол|Харватыя|няма}} * {{Футбол|Швайцарыя|няма}} * {{Футбол|Эквадор|няма}} * {{Футбол|Японія|няма}} |} == Cтадыёны == Першыя пяць прапанаваных стадыёнаў для правядзеньня чэмпіянату сьвету былі прадстаўленыя ў пачатку сакавіка 2010 году. Катар спрабуе пабудаваць і падрыхтаваць стадыёны такім чынам, каб кожны зь іх адлюстроўваў гістарычныя і культурныя асаблівасьці Катара, а праекты адпавядалі наступным крытэрыям, як то палягалі на спадчыне, мелі камфорт, даступнасьць і ўстойлівасьць<ref>[https://web.archive.org/web/20190306195446/https://www.sc.qa/en/stadiums «Stadiums»]. Supreme Committee for Delivery & Legacy.</ref>. Стадыёны будуць абсталяваныя сыстэмамі астуджэньня, накіраваны на зьніжэньне тэмпэратуры на стадыёне да 20°C, але пакуль невядома, ці будзе гэта працаваць на адкрытых стадыёнах. Як было заяўлена, стадыёны будуць адпавядаць прынцыпу [[Zero Waste]]. Верхнія повысі стадыёнаў будуць разабраныя па сканчэньні чэмпіянату сьвету і перададзеныя краінам зь менш разьвітай спартовай інфраструктурай<ref>[https://web.archive.org/web/20100503091612/http://www.qatar2022bid.com/qatars-bid/stadiums «Bidding Nation Qatar 2022 — Stadiums»]. Qatar2022bid.</ref><ref>Hayajneh, Abdelnaser; Elbarrawy, Hassan; El Shazly, Yassin; Rashid, Tarek (December 2017). «Football and Sustainability in the Desert, Qatar 2022 Green World Cup’s Stadiums: Legal Perspective». European Journal of Social Sciences: С. 475—493. SSRN 3096185.</ref>. Катар імкнецца адпавядаць патрабаваньням сэртыфікацыі [[Сусьветная сыстэма ацэнкі ўстойлівасьці|Сусьветнай сыстэмай ацэнкі ўстойлівасьці]] для ўсіх стадыёнаў чэмпіянату сьвету. Усе пяць запушчаных праектаў стадыёнаў былі распрацаваныя нямецкім архітэктарам [[Альбэрт Шпэер|Альбэртам Шпэерам]] і партнэрамі<ref>[https://web.archive.org/web/20171011211010/http://www.fifa.com/mm/document/tournament/competition/01/33/59/45/bidevaluationreport.pdf «2022 FIFA World Cup Bid Evaluation Report: Qatar»]. FIFA.</ref>. Стадыён Аль-Байт будзе адзіным з васьмі крытым стадыёнам<ref>[https://www.qatar2022.qa/en/stadiums/al-bayt-stadium/design «Al Bayt Stadium Design»]. Qatar2022.</ref>. У справаздачы, якая пабачыла сьвет 9 сьнежня 2010 году, цытуюцца словы прэзыдэнта ФІФА [[Зэп Блятэр|Зэпа Блятэра]], што іншыя краіны могуць прымаць некаторыя матчы падчас чэмпіянату сьвету. Аднак у справаздачы не былі названыя канкрэтныя краіны<ref>[https://web.archive.org/web/20110426080343/http://msn.foxsports.com/foxsoccer/worldcup/story/Qatar-neighbors-could-host-WC-games «Report: Qatar neighbors could host 2022 WC games»]. Fox Soccer/AP.</ref>. Блятэр дадаў, што любое такое рашэньне спачатку павінна быць прынята Катарам, а затым ухваленае выканаўчым камітэтам ФІФА<ref>[https://web.archive.org/web/20110513081441/http://english.aljazeera.net/sport/football/2010/12/20101217143610760148.html «FIFA 'backs' winter 2022 Qatar cup — Football»]. Al Jazeera.</ref>. Прынц Ярданіі [[Алі бін Аль-Гусэйн]] сказаў аўстралійскаму выданьню [[Associated Press]], што правядзеньне гульняў у [[Бахрэйн]]е, [[Аб’яднаныя Арабскія Эміраты|Аб’яднаных Арабскіх Эміратах]] і, магчыма, у [[Саудаўская Арабія|Саудаўскай Арабіі]] дапаможа ўключыць жыхароў рэгіёну падчас турніру<ref>[https://web.archive.org/web/20191224164749/https://sports.yahoo.com/soccer/news%3Fslug%3Dap-wcupbids-qatar/ «Jordan’s Prince Ali calls for winter WCup in Qatar»]. Yahoo! Sports/AP.</ref>. Паводле справаздачы, апублікаванай у красавіку 2013 году [[Merrill Lynch]], інвэстыцыйна-банкаўскім падразьдзяленьнем [[Банк Амэрыкі|Банку Амэрыкі]], арганізатары ў Катары папрасілі ФІФА ўхваліць меншую колькасьць стадыёнаў праз рост выдаткаў<ref>[https://web.archive.org/web/20131005094237/http://stadiumdb.com/news/2013/04/qatar_2022_nine_stadium_instead_of_twelve «Qatar 2022: Nine stadiums instead of twelve?»]. Stadium DB.</ref>. Выданьне Блумбэрг паведаміла, што Катар жадае скараціць колькасьць пляцовак да васьмі ці дзевяці з дванаццаці першапачаткова заплянаваных<ref>Fattah, Zainab (22 April 2013). [https://web.archive.org/web/20130521045351/http://www.bloomberg.com/news/2013-04-22/qatar-is-in-talks-with-fifa-reduce-world-cup-stadiums-bofa-says.html «Qatar Is in Talks to Reduce World Cup Stadiums, BofA Says»]. Bloomberg.</ref>. У студзені 2019 году [[Джаньні Інфантына]] заявіў, што ФІФА вывучае магчымасьць правядзеньня матчаў у суседніх краінах падчас турніру, каб зьнізіць палітычную напружанасьць<ref>[https://web.archive.org/web/20171114015238/http://www.sc.qa/en/stadiums «Stadiums»]. Supreme Committee for Delivery & Legacy.</ref>. {| class="wikitable" style="text-align:center;" |- ![[Лусаіль]] ![[Аль-Хаўр]] !colspan=2|[[Доха]] |- |[[Нацыянальны стадыён (Лусаіль)|Нацыянальны стадыён]] |[[Аль-Байт]] |[[Стадыён 974]] |[[Аль-Тумама]] |- |Умяшчальнасьць: '''80,000'''<br /> |Умяшчальнасьць: '''60,000''' |Умяшчальнасьць: '''40,000''' |Умяшчальнасьць: '''40,000''' |- |[[Файл:Lusail Iconic Stadium final render.jpg|200пкс]] | | |[[Файл:Al Thumama Stadium.jpg|200пкс]] |- !colspan=3|[[Эр-Раян]] ![[Аль-Вакра]] |- |[[Эд’юкейшн-Сіці (стадыён)|Эд’юкейшн-Сіці]] |[[Стадыён Агмада бін Алі]] |[[Халіфа]] |[[Эль-Джануб]] |- |Умяшчальнасьць: '''45,350''' |Умяшчальнасьць: '''44,740''' |Умяшчальнасьць: '''40,000''' |Умяшчальнасьць: '''40,000''' |- |[[Файл:Aerial view of Education City Stadium and Oxygen Park in Al Rayyan (Education City Stadium) crop.jpg|200пкс]] | |[[Файл:Khalifa_Stadium,_Doha,_Brazil_vs_Argentina_(2010).jpg|200пкс]] |[[Файл:Visita ao estádio de futebol Al Janoub.jpg|200пкс]] |} == Групавы этап == Лёсаваньне групавога этапу прайшло 1 красавіка 2022 году. Каманды былі падзеленыя на 8 групаў па 4 каманды. Па дзьве найлепшыя каманды з кожнай групы выйдуць ў 1/8 фіналу. === Група A === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = {{Футбол|Катар}} |В1 = 0|Н1 = 0|П1 = 0|РМ1 = 0—0 |Каманда2 = {{Футбол|Эквадор}} |В2 = 0|Н2 = 0|П2 = 0|РМ2 = 0—0 |Каманда3 = {{Футбол|Сэнэгал}} |В3 = 0|Н3 = 0|П3 = 0|РМ3 = 0—0 |Каманда4 = {{Футбол|Нідэрлянды}}|В4 = 0|Н4 = 0|П4 = 0|РМ4 = 0—0 }} === Група B === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = {{Футбол|Ангельшчына}}|В1 = 0|Н1 = 0|П1 = 0|РМ1 = 0—0 |Каманда2 = {{Футбол|Іран}} |В2 = 0|Н2 = 0|П2 = 0|РМ2 = 0—0 |Каманда3 = {{Футбол|ЗША}} |В3 = 0|Н3 = 0|П3 = 0|РМ3 = 0—0 |Каманда4 = {{Футбол|Ўэйлз}} |В4 = 0|Н4 = 0|П4 = 0|РМ4 = 0—0 }} === Група C === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = {{Футбол|Аргентына}} |В1 = 0|Н1 = 0|П1 = 0|РМ1 = 0—0 |Каманда2 = {{Футбол|Саудаўская Арабія}}|В2 = 0|Н2 = 0|П2 = 0|РМ2 = 0—0 |Каманда3 = {{Футбол|Мэксыка}} |В3 = 0|Н3 = 0|П3 = 0|РМ3 = 0—0 |Каманда4 = {{Футбол|Польшча}} |В4 = 0|Н4 = 0|П4 = 0|РМ4 = 0—0 }} === Група D === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = {{Футбол|Францыя}} |В1 = 0|Н1 = 0|П1 = 0|РМ1 = 0—0 |Каманда2 = {{Футбол|Аўстралія}}|В2 = 0|Н2 = 0|П2 = 0|РМ2 = 0—0 |Каманда3 = {{Футбол|Данія}} |В3 = 0|Н3 = 0|П3 = 0|РМ3 = 0—0 |Каманда4 = {{Футбол|Туніс}} |В4 = 0|Н4 = 0|П4 = 0|РМ4 = 0—0 }} === Група E === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = {{Футбол|Гішпанія}} |В1 = 0|Н1 = 0|П1 = 0|РМ1 = 0—0 |Каманда2 = {{Футбол|Коста-Рыка}}|В2 = 0|Н2 = 0|П2 = 0|РМ2 = 0—0 |Каманда3 = {{Футбол|Нямеччына}} |В3 = 0|Н3 = 0|П3 = 0|РМ3 = 0—0 |Каманда4 = {{Футбол|Японія}} |В4 = 0|Н4 = 0|П4 = 0|РМ4 = 0—0 }} === Група F === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = {{Футбол|Бэльгія}} |В1 = 0|Н1 = 0|П1 = 0|РМ1 = 0—0 |Каманда2 = {{Футбол|Канада}} |В2 = 0|Н2 = 0|П2 = 0|РМ2 = 0—0 |Каманда3 = {{Футбол|Марока}} |В3 = 0|Н3 = 0|П3 = 0|РМ3 = 0—0 |Каманда4 = {{Футбол|Харватыя}}|В4 = 0|Н4 = 0|П4 = 0|РМ4 = 0—0 }} === Група G === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = {{Футбол|Бразылія}} |В1 = 0|Н1 = 0|П1 = 0|РМ1 = 0—0 |Каманда2 = {{Футбол|Сэрбія}} |В2 = 0|Н2 = 0|П2 = 0|РМ2 = 0—0 |Каманда3 = {{Футбол|Швайцарыя}}|В3 = 0|Н3 = 0|П3 = 0|РМ3 = 0—0 |Каманда4 = {{Футбол|Камэрун}} |В4 = 0|Н4 = 0|П4 = 0|РМ4 = 0—0 }} === Група H === {{ФутболТабліца10 |Каманда1 = {{Футбол|Партугалія}} |В1 = 0|Н1 = 0|П1 = 0|РМ1 = 0—0 |Каманда2 = {{Футбол|Гана}} |В2 = 0|Н2 = 0|П2 = 0|РМ2 = 0—0 |Каманда3 = {{Футбол|Уругвай}} |В3 = 0|Н3 = 0|П3 = 0|РМ3 = 0—0 |Каманда4 = {{Футбол|Рэспубліка Карэя}}|В4 = 0|Н4 = 0|П4 = 0|РМ4 = 0—0 }} == Плэй-оф == {{Турнір16 |3 сьнежня — [[Эр-Раян]] |||| |3 сьнежня — [[Эр-Раян]] |||| |5 сьнежня — [[Аль-Вакра]] |||| |5 сьнежня — [[Доха]] |||| |4 сьнежня — [[Аль-Хаўр]] |||| |4 сьнежня — [[Доха]] |||| |6 сьнежня — [[Эр-Раян]] |||| |6 сьнежня — [[Лусаіль]] |||| |9 сьнежня — [[Лусаіль]] |||| |9 сьнежня — [[Эр-Раян]] |||| |10 сьнежня — [[Аль-Хаўр]] |||| |10 сьнежня — [[Доха]] |||| |13 сьнежня — [[Лусаіль]] |||| |14 сьнежня — [[Аль-Хаўр]] |||| |18 сьнежня — [[Лусаіль]] |||| |17 сьнежня — [[Эр-Раян]] |||| }} == Крыніцы == {{Крыніцы|2}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20100717074354/http://www.fifa.com/worldcup/news/newsid%3D1264299/?intcmp=tweets_voiceofthesite Афіцыйны сайт]. {{Чэмпіянаты сьвету па футболе}} [[Катэгорыя:Чэмпіянаты сьвету па футболе|2022]] c9v52u14ndimb31ej4w2kldhzw0e77s 10 160718 2332371 1747328 2022-08-12T11:10:20Z MasterRus21thCentury 60762 замена wikitext text/x-wiki {{Падстаронка-дакумэнтацыя}} <!-- Катэгорыі зьмяшчайце ўнізе старонкі --> == Выкарыстаньне == <code><nowiki>{{Профіль UEFA|id}}</nowiki></code> прыклад: <code><nowiki>{{Профіль UEFA|250012964}}</nowiki></code> == Глядзіце таксама == <includeonly> <!-- Катэгорыі зьмяшчайце тут --> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Вонкавыя спасылкі:Футбол]] </includeonly> rqmukeh2soyejzqz9hocqb5lfz76qtk 10 168908 2332370 1809909 2022-08-12T11:07:38Z MasterRus21thCentury 60762 замена wikitext text/x-wiki {{Падстаронка-дакумэнтацыя}} <!-- Катэгорыі зьмяшчайце ўнізе старонкі --> == Выкарыстаньне == <code style="font-size:12px; background:lightgrey"><nowiki>{{Профіль Кубка Дэвіса|id=</nowiki>''<nowiki>нумар на сайце</nowiki>''<nowiki>}}</nowiki></code> альбо <code style="font-size:12px; background:lightgrey"><nowiki>{{Профіль Кубка Дэвіса|id=</nowiki>''<nowiki>нумар на сайце</nowiki>''<nowiki>|імя=</nowiki>''<nowiki>імя</nowiki>''<nowiki>}}</nowiki></code> == Прыклад == <pre> {{Профіль Кубка Дэвіса|100049376|Уладзімер Ігнацік}} </pre> {{Профіль Кубка Дэвіса|100049376|Уладзімер Ігнацік}} == Глядзіце таксама == * {{Ш|Профіль ATP}} * {{Ш|Профіль ITF}} * {{Ш|Профіль Кубка Фэдэрацыі}} <includeonly> <!-- Катэгорыі зьмяшчайце тут --> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Вонкавыя спасылкі:Тэніс]] </includeonly> ovk1dnb3vgfboro8bc6jrzr14n2ebyp 14 188480 2332364 1946330 2022-08-12T10:19:03Z Taravyvan Adijene 1924 Commons wikitext text/x-wiki {{Болей|Сетка}} [[Катэгорыя:Фізычныя сыстэмы]] [[Катэгорыя:Тэлекамунікацыі]] jqr1mldm2eig9z1smrowt5bfqv6dn2u 10 192410 2332372 1972066 2022-08-12T11:56:44Z Лобачев Владимир 8873 Coin of Yaroslav the Wise (reverse).svg wikitext text/x-wiki {{Гісторыя краіны |краіна = Гісторыя ўкраінскага войска |краіны = Гісторыя ўкраінскага войска |артыкул = Гісторыя ўкраінскага войска |выява = [[Файл:Distintivo avanzamento merito di guerra ufficiali superiori (forze armate italiane).svg|150пкс]] |шырыня = |шапка1 = [[Файл:Coin of Yaroslav the Wise (reverse).svg|20пкс|border]] [[Кіеўская Русь]] |інфо2 = [[Дружына]] |шапка3 = [[Файл:Alex_K_Halych-Volhynia-flag.svg|20пкс|border]] Галіцка-Валынскае княства |інфо4 = [[Дружына|Войска Галіцка-Валынскага княства]] |інфо5 = [[Ратнік]] |шапка6 = [[Файл:Flag_of_the_Cossack_Hetmanat.svg|20пкс|border]] Запароская Сеч |інфо7 = [[Войска Запоскае]] |інфо8 = [[Рэестравае казацтва|Рэестравыя казакі]] |шапка9 = [[Файл:Flag of Russian Empire.svg|20пкс|border]] [[Расейская імпэратарская армія|Расейская імпэрыя]] |інфо10 = [[Чарнаморскае казацкае войска]] |інфо11 = [[Азоўскае казацкае войска]] |інфо12 = [[Бускае казацкае войска]] |інфо13 = [[Дунайскае казацкае войска]] |шапка14 = [[Файл:Flag of the Ottoman Empire.svg|20пкс|border]] Асманская імпэрыя |інфо15 = [[Задунайская Сеч|Задунайськае казацкае войска]]{{*}}[[Славянскі легіён]] |шапка16 = [[Файл:War flag of Austria-Hungary (1918).svg|20пкс|border]] Аўстра-Вугоршчына |інфо17 = [[Узброеныя сілы Аўстра-Вугоршчыны|Аўстра-Вугорская імпэратарская армія]] |інфо18 = [[Банацкая Сеч]] |інфо19 = [[Рускі батальён горных стральцоў]] |інфо20 = [[Украінскія сечавыя стральцы]] |шапка21 = [[Файл:Flag of Ukraine.svg|20пкс|border]] УНР |інфо22 = [[Армія Ўкраінскай Народнай Рэспублікі|Армія УНР]]<br>[[Палеская сеч]] |шапка23 = [[Файл:Flag of Ukraine.svg|20пкс|border]] Украінская Дзяржава |інфо24 = [[Армія Ўкраінскай Дзяржавы]] |шапка25 = [[Файл:Flag of Green Ukraine.svg|border|20пкс|border]] Зялёны Клін |інфо26 = [[Украінскае далёкаўсходняе незалежнае войска]] |шапка28 = [[Файл:Flag of Ukraine.svg|20пкс|border]] ЗУНР |інфо29 = [[Украінская галіцкая армія]] |шапка30 = [[Файл:Darker green and Black flag.svg|border|22пкс|border|link=Зялёныя паўстанцы|Паўстанцы]] Зялёныя паўстанцы |інфо31 = [[Паўстанцкая армія Ўкраіны]] |шапка32 = [[Файл:Flag of Ukraine.svg|20пкс|border]] Карпацкая Ўкраіна |інфо33 = [[Карпацкая Сеч]] |шапка34 = [[Файл:Flag of Ukraine.svg|20пкс|border]] Украінская калёнія Харбін |інфо35 = [[Батальён «Далёкаўсходняя сеч»]] |шапка40 = [[Файл:Flag of Ukraine.svg|20пкс|border]] Украінскае дзяржаўнае кіраваньне |інфо41 = [[Украінская паўстанчая армія]] |шапка45 = [[Файл:Flag of the NSDAP (1920–1945).svg|20пкс|border]] Трэці Райх |інфо46 = [[Вайсковыя аддзелы нацыяналістаў]] |інфо47 = [[Дружыны ўкраінскіх нацыяналістаў]] |інфо48 = [[Украінскае вызвольнае войска]] |інфо49 = [[Першая ўкраінская дывізія зброі СС «Галіччына»|Дывізія «Галічына»]] |інфо50 = [[Украінская нацыянальная армія]] |шапка55 = [[Файл:Flag_of_Ukrainian_SSR.svg|20пкс|border]] УССР |інфо56 = [[Чырвонае казацтва]] |шапка75 = [[Файл:Flag of Ukraine.svg|20пкс|border]] Украіна |інфо76 = [[Узброеныя сілы Ўкраіны]] }}<noinclude>[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Узброеныя сілы Ўкраіны]]</noinclude> lb7fcnmi7tni1w0j8d8722p69h967d2 0 193772 2332315 2318174 2022-08-11T19:20:27Z Dymitr 10914 /* Вонкавыя спасылкі */ [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Анхэль Карэа |клюб = [[Атлетыка Мадрыд]] |нумар = 10 |гады = 2013—2015<br/>2015— |клюбы = [[Сан-Лярэнса Буэнас-Айрэс|Сан-Лярэнса]]<br/>[[Атлетыка Мадрыд]] |гульні(галы) = 47 (10)<br/>237 (46) |нац гады = 2015— |нац зборная = {{Футбол Аргентына|няма}} |нац гульні(галы) = 21 (3) |абнаўленьне(клюб) = 22 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 30 сакавіка 2022 }} '''А́нхэль Марты́н Карэ́а Марты́нэс''' ({{мова-es|Ángel Martín Correa Martínez}}; нарадзіўся 9 сакавіка 1995 году) — аргентынскі футбаліст, нападнік гішпанскага клюбу «[[Атлетыка Мадрыд|Атлетыка]]» і [[Зборная Аргентыны па футболе|нацыянальнай зборнай Аргентыны]]. == Дасягненьні == '''«Сан-Лярэнса»''': * [[Чэмпіянат Аргентыны па футболе|Чэмпіён Аргентыны]]: 2013 (інісьяль) * Уладальнік [[Кубак Лібэртадорэс|Кубка Лібэртадорэс]]: 2014 '''«Атлетыка»''': * [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе|Чэмпіён Гішпаніі]]: 2021 * Пераможца [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы]]: [[Ліга Эўропы УЭФА 2017—2018 гадоў|2018]] * Уладальнік [[Супэркубак УЭФА|Супэркубка УЭФА]]: 2018 '''Аргентына''': * Уладальнік [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубка Амэрыкі]]: 2021 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Transfermarkt}} * {{Soccerway}} * {{Worldfootball}} {{Аргентына на КА-2021}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Карэа, Анхэль}} [[Катэгорыя:Аргентынскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Аргентыны]] [[Катэгорыя:Аргентынскія футбалісты і футбалісткі на Алімпійскіх гульнях]] [[Катэгорыя:Футбалісты і футбалісткі на летніх Алімпійскіх гульнях 2016 году]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Сан-Лярэнса» Буэнас-Айрэс]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Атлетыка» Мадрыд]] 3ujxfviozehszw0hulnxg7rayy4kpni 0 194587 2332314 2317795 2022-08-11T19:19:06Z Dymitr 10914 /* Вонкавыя спасылкі */ [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Нікаляс Атамэндзі |клюб = [[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] |нумар = 30 |гады = 2009—2010<br/>2010—2014<br/>2014<br/>2014—2015<br/>2015—2020<br/>2020— |клюбы = [[Вэлес Сарсьфільд Буэнас-Айрэс|Вэлес Сарсьфільд]]<br/>[[Порту (футбольны клюб)|Порту]]<br/>→ [[Атлетыку Мінэйру Бэлу-Арызонці|Атлетыку Мінэйру]] (арэнда)<br/>[[Валенсія (футбольны клюб)|Валенсія]]<br/>[[Манчэстэр Сіці]]<br/>[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]] |гульні(галы) = 39 (1)<br/>77 (7)<br/>5 (0)<br/>35 (6)<br/>136 (8)<br/>55 (1) |нац гады = 2009— |нац зборная = {{Футбол Аргентына|няма}} |нац гульні(галы) = 90 (4) |абнаўленьне(клюб) = 7 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 30 сакавіка 2022 }} '''Нікаляс Эрнан Гансалё Атамэндзі''' ({{мова-es|Nicolás Hernán Gonzalo Otamendi}}; нарадзіўся 12 лютага 1988 году) — аргентынскі футбаліст, абаронца партугальскага клюбу «[[Бэнфіка Лісабон|Бэнфіка]]» і [[Зборная Аргентыны па футболе|нацыянальнай зборнай Аргентыны]]. == Дасягненьні == '''«Вэлес Сарсьфільд»''': * [[Чэмпіянат Аргентыны па футболе|Чэмпіён Аргентыны]]: 2009(к) '''«Порту»''': * [[Чэмпіянат Партугаліі па футболе|Чэмпіён Партугаліі]]: 2011, 2012, 2013 * Уладальнік [[Кубак Партугаліі па футболе|Кубка Партугаліі]]: 2011 * Уладальнік [[Супэркубак Партугаліі па футболе|Супэркубка Партугаліі]]: 2011, 2012, 2013 * Пераможца [[Ліга Эўропы УЭФА|Лігі Эўропы]]: 2011 '''«Манчэстэр Сіці»''': * [[Чэмпіянат Ангельшчыны па футболе|Чэмпіён Ангельшчыны]]: 2018, 2019 * Уладальнік [[Кубак Ангельшчыны па футболе|Кубка Ангельшчыны]]: 2019 * Уладальнік [[Кубак футбольнай лігі Ангельшчыны|Кубка футбольнай лігі]]: 2016, 2018, 2019, 2020 * Уладальнік [[Супэркубак Ангельшчыны па футболе|Супэркубка Ангельшчыны]]: 2018, 2019 '''Аргентына''': * Уладальнік [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубка Амэрыкі]]: 2021 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * {{Transfermarkt}} * {{Soccerway}} * {{Worldfootball}} {{Навігацыйная група |назоў = Атамэндзі ў складзе [[Зборная Аргентыны па футболе|зборнай Аргентыны]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубках Амэрыкі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Аргентына}}; |Аргентына на ЧС-2010 |Аргентына на КА-2015 |Аргентына на КА-2016 |Аргентына на ЧС-2018 |Аргентына на КА-2019 |Аргентына на КА-2021 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Атамэндзі, Нікаляс}} [[Катэгорыя:Аргентынскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Аргентыны]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Вэлес Сарсьфільд» Буэнас-Айрэс]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Порту»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Валенсія»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Атлетыку Мінэйру» Бэлу-Арызонці]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Манчэстэр Сіці»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Бэнфіка» Лісабон]] 1bmui2gn8pvqxhafxl4kf1w9q30wyqo 0 194721 2332320 2317239 2022-08-11T20:18:32Z Dymitr 10914 /* Вонкавыя спасылкі */ [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Футбаліст |Імя = Еры Міна |клюб = [[Эвэртан Лівэрпул|Эвэртан]] |нумар = 13 |гады = 2013—2014<br/>2014—2016<br/>2016—2018<br/>2018<br/>2018— |клюбы = [[Дэпартыва Паста]]<br/>[[Індэпэнд’ентэ Санта-Фэ Багата|Індэпэнд’ентэ Санта-Фэ]]<br/>[[Палмэйрас Сан-Паўлу|Палмэйрас]]<br/>[[Барсэлёна (футбольны клюб)|Барсэлёна]]<br/>[[Эвэртан Лівэрпул|Эвэртан]] |гульні(галы) = 0 (0)<br/>59 (6)<br/>28 (6)<br/>5 (0)<br/>79 (5) |нац гады = 2016— |нац зборная = {{Футбол Калюмбія|няма}} |нац гульні(галы) = 39 (7) |абнаўленьне(клюб) = 8 траўня 2022 |абнаўленьне(зборная) = 28 студзеня 2022 }} '''Е́ры Мі́на''' ({{мова-es|Yerry Mina}}; нарадзіўся 23 верасьня 1994 году) — калюмбійскі футбаліст, абаронца ангельскага клюбу «[[Эвэртан Лівэрпул|Эвэртан]]» і [[Зборная Калюмбіі па футболе|нацыянальнай зборнай Калюмбіі]]. == Дасягненьні == '''«Санта-Фэ»''': * [[Чэмпіянат Калюмбіі па футболе|Чэмпіён Калюмбіі]]: 2015 * Уладальнік [[Паўднёваамэрыканскі кубак па футболе|Паўднёваамэрыканскага кубка]]: 2015 '''«Палмэйрас»''': * [[Чэмпіянат Бразыліі па футболе|Чэмпіён Бразыліі]]: 2016 '''«Барсэлёна»''': * [[Чэмпіянат Гішпаніі па футболе|Чэмпіён Гішпаніі]]: 2018 * Уладальнік [[Кубак Гішпаніі па футболе|Кубка Гішпаніі]]: 2018 == Крыніцы == {{Крыніцы}} == Вонкавыя спасылкі == * [https://int.soccerway.com/players/yerry-fernando-mina-gonzalez/289762/ Профіль на soccerway.com]{{Ref-en}} {{Навігацыйная група |назоў = Міна ў складзе [[Зборная Калюмбіі па футболе|зборнай Калюмбіі]] на [[Чэмпіянат сьвету па футболе|чэмпіянатах сьвету]] і [[Кубак Амэрыкі па футболе|Кубках Амэрыкі]] |стыль_назова = background-color: {{Колер|Калюмбія}}; |Калюмбія на КА-2016 |Калюмбія на ЧС-2018 |Калюмбія на КА-2019 |Калюмбія на КА-2021 }} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Міна, Еры}} [[Катэгорыя:Калюмбійскія футбалісты]] [[Катэгорыя:Футбалісты зборнай Калюмбіі]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Дэпартыва» Паста]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Індэпэнд’ентэ Санта-Фэ» Багата]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Палмэйрас» Сан-Паўлу]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Барсэлёна»]] [[Катэгорыя:Футбалісты клюбу «Эвэртан» Лівэрпул]] 4en93tje2u7o4h6qwfnhti76ppazhw7 0 199942 2332361 2187458 2022-08-12T09:44:07Z Taravyvan Adijene 1924 /* Вонкавыя спасылкі */ Commons wikitext text/x-wiki {{Іншыя значэньні|Петрапаўлаўскі раён}} {{Адміністрацыйная адзінка |Назва = Петрапаўлаўскі раён |Назва ў родным склоне = Петрапаўлаўскага раёну |Арыгінальная назва = Петропавловский район |Краіна = [[Расея]] |Гімн = |Статус = раён |Уваходзіць у = [[Варонеская вобласьць|Варонескую вобласьць]] |Улучае = |Цэнтар = [[Петрапаўлаўка (Петрапаўлаўскі раён, Варонеская вобласьць)|Петрапаўлаўка]] |БуйныГорад = |БуйныяГарады = |ДатаЎтварэньня = |Кіраўнік = |Назва пасады кіраўніка = |Кіраўнік2 = |Назва пасады кіраўніка2 = |АфіцыйныяМовы = |Насельніцтва = |Год перапісу = |Адсотак ад насельніцтва = |Месца паводле насельніцтва = |Шчыльнасьць = |Месца паводле шчыльнасьці = |Нацыянальны склад = |Канфэсійны склад = |Плошча = |Адсотак ад плошчы = |Месца паводле плошчы = |Максымальная вышыня = |Сярэдняя вышыня = |Мінімальная вышыня = |Шырата = |Даўгата = |Мапа адміністрацыйнай адзінкі = |Памер мапы аа = |Часавы пас = |Скарачэньне = |ISO = |FIPS = |Тэлефонны код = |Паштовыя індэксы = |Інтэрнэт-дамэн = |Код аўтамабільных нумароў = |Парамэтар1 = |Назва парамэтру 1 = |Сайт = |Дадаткі = |Колер фону парамэтраў = {{Колер|Расея}} }} '''Петрапаўлаўскі раён''' ({{мова-ru|Петропавловский район}}) — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка на паўднёвым усходзе [[Варонеская вобласьць|Варонескай вобласьці]] [[Расея|Расеі]]. Адміністрацыйны цэнтар — сяло [[Петрапаўлаўка (Петрапаўлаўскі раён, Варонеская вобласьць)|Петрапаўлаўка]]. == Геаграфія == Петрапаўлаўскі раён мяжуе з [[Калачаўскі раён|Калачаўскім]], [[Багучарскі раён|Багучарскім]] і [[Верхнемамонскі раён|Верхнемамонскім]] раёнамі, а таксама з [[Растоўская вобласьць|Растоўскай вобласьцю]]. Плошча раёну складае 1680 км². == Гісторыя == Петрапаўлаўскі раён быў створаны ў 1928 годзе ў складзе [[Цэнтральна-Чарназёмная вобласьць|Цэнтральна-Чарназёмнай вобласьці]] [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]]. Пасьля ейнага падзелу, раён застаўся ў складзе Варонескай вобласьці. == Вонкавыя спасылкі == * [https://web.archive.org/web/20180824031335/https://petropavlovka.com/ Сайт раённай адміністрацыі]{{ref-ru}} * [https://vrnguide.ru/t-admin/petropavlovskij-district.html Петрапаўлаўскі раён]{{ref-ru}} / Варонескі гід. {{Варонеская вобласьць}} [[Катэгорыя:Петрапаўлаўскі раён (Варонеская вобласьць)| ]] 6gqvbj9dekkrvmvg33hamohpyy8rifs 0 219163 2332343 2264735 2022-08-12T05:51:13Z APTEM 12664 +[[Катэгорыя:Зьявіліся ў 2019 годзе]]; ±[[Катэгорыя:Кіно]]→[[Катэгорыя:Беларускія кінакампаніі]] з дапамогай [[Вікіпэдыя:Прылады/HotCat|HotCat]], [[ВП:Вікіфікатар|вікіфікацыя]] wikitext text/x-wiki {{Арганізацыя |назва = Тутэйшын Студыя |альтэрнатыўнае = |background_color= |лягатып = [[Файл:Ttshn.png|200пкс]] |шырыня_лагатыпа = |подпіс = |тып_цэнтра = |тып = |мовы = беларуская |пасада_кіраўніка1 = |імя_кіраўніка1 = |заснавальнік1 = |імя_кіраўніка2 = |заснавальнік2 = |заснавальнік3 = |падзея_ліквідацыі = |дата_ліквідацыі = |сайт = https://silverscreen.by/info/ttshn/ |заўвага 1 = |заўвага 2 = }} '''Тутэйшын Студыя''' — супольны праект [[VOKA]] i Silver Screen, які стварае пераклад на [[беларуская мова|беларускую]] мову сусьветных кінанавінак. Існуе з 2019 году<ref>https://silverscreen.by/info/ttshn/ Тутэйшын Студыя</ref>. «Тутэйшын Студыя» створана для таго, каб жыхары Беларусі маглі глядзець апошнія навінкі сусьветнага кіно на роднай мове паралельна з прэм’ерамі ў іншых краінах. Прынцыпам новай студыі агучкі заяўлена вера ў тое, што беларуская мова — выдатны інструмэнт для таго, каб атрымаць яшчэ больш задавальненьня ад прагляду кіно<ref>https://budzma.by/news/nuliavud.html «Нулявуд» ад «Тутэйшын Студыі»: новы фільм Джэймса Франка выходзіць па-беларуску адначасова з сусветнай прэм’ерай</ref>. == Крыніцы == {{Крыніцы}} {{Парады артыкулу|кароткі артыкул|сумнеўнасьць}} [[Катэгорыя:Беларускія кінакампаніі]] [[Катэгорыя:Зьявіліся ў 2019 годзе]] 5y1zdk0xmw27x5ap4earsu3wf5n24mi 0 251115 2332328 2332077 2022-08-11T22:28:29Z Stary Jolup 145 /* Сьмерці */ wikitext text/x-wiki {{Навігацыя для году|2022}} {{Год у іншых календарох|2022}} {{Загаловак году|2022}} [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў]] абвясьціла 2022 Міжнародны годам аматарскай рыбалоўлі і [[Рыбагадоўля|воднай культуры]], а яшчэ Міжнародным годам [[Шкло|шкла]]. == Падзеі == * [[1 студзеня]] — у грамадзкі набытак у [[ЗША]] пяройдуць усе [[гуказапіс]]ы, апублікаваныя да 1923 року, а таксама ўсе кнігі, фільмы ды іншыя творы, апублікаваныя ў 1926 року. * [[30 студзеня]] — [[Парлямэнцкія выбары ў Партугаліі 2022 году|парлямэнцкія выбары ў Партугаліі]] * [[4 лютага|4]] — [[20 лютага]] — [[Зімовыя Алімпійскія гульні 2022 году|Зімовыя Алімпійскія гульні]] ў [[Пэкін]]е * [[10 лютага]] — пачаліся вучэньні «[[Саюзная рашучасьць-2022]]» у Беларусі * [[24 лютага]] — пачатак [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|расейскага ўварваньня ва Ўкраіну]] * [[9 сакавіка]] — [[Прэзыдэнцкія выбары ў Паўднёвай Карэі 2022 году|прэзыдэнцкія выбары ў Паўднёвай Карэі]] * [[3 красавіка]] — [[Парлямэнцкія выбары ў Сэрбіі 2022 году|парлямэнцкія выбары ў Сэрбіі]] * [[10 красавіка]] — [[Прэзыдэнцкія выбары ў Францыі 2022 году|прэзыдэнцкія выбары ў Францыі]] * [[9 траўня]] — [[Парлямэнцкія выбары ў Філіпінах 2022 году|парлямэнцкія выбары ў Філіпінах]] * [[29 траўня]] — [[Прэзыдэнцкія выбары ў Калюмбіі 2022 году|прэзыдэнцкія выбары ў Калюмбіі]] * [[6 ліпеня|6]] — [[31 ліпеня]] — [[Жаночы чэмпіянат Эўропы па футболе 2022 году|жаночы чэмпіянат Эўропы па футболе]] ў Ангельшчыне * [[11 верасьня]] — [[Парлямэнцкія выбары ў Швэцыі 2022 году|парлямэнцкія выбары ў Швэцыі]] * [[2 кастрычніка]] — [[Парлямэнцкія выбары ў Бразыліі 2022 году|парлямэнцкія выбары ў Бразыліі]] * [[8 лістапада]] — [[Парлямэнцкія выбары ў ЗША 2022 году|парлямэнцкія выбары ў ЗША]] * [[21 лістапада]] — [[18 сьнежня]] — [[Чэмпіянат сьвету па футболе 2022 году|чэмпіянат сьвету па футболе]] ў [[Катар]]ы == Нараджэньні == == Сьмерці == {{Асноўны артыкул|Сьпіс памерлых у 2022 годзе}} * [[3 студзеня]] — [[Адам Мальдзіс]], еларускі літаратуразнавец, крытык, публіцыст * [[5 студзеня]] — [[Аляксандар Федаровіч]], беларускі футбаліст і трэнэр, брамнік * [[6 студзеня]] — [[Сыдні Пуат’е]], першы амэрыканскі цёмнаскуры актор, які атрымаў «Оскар» * [[19 студзеня]] — [[Анатоль Малафееў]], першы сакратар ЦК Кампартыі Беларусі * [[30 студзеня]] — [[Леанід Кураўлёў]], савецкі і расейскі актор * [[15 лютага]] — [[Павал Жук]], выдавец беларускага незалежнага друку * [[14 сакавіка]] — [[Мікола Гіль]], беларускі пісьменьнік, журналіст, перакладчык * [[14 красавіка]] — [[Лявон Шыманец]], дзеяч беларускай дыяспары ў Францыі, сябра Рады БНР * [[21 красавіка]] — [[Анатоль Вярцінскі]], беларускі паэт, драматург, публіцыст, крытык, перакладчык * [[6 чэрвеня]] — [[Мікола Аляхновіч (паэт)|Мікола Аляхновіч]], беларускі літаратар, лінгвіст, кандыдат філялягічных навук * [[8 чэрвеня]] — [[Серж Мінскевіч]], беларускі паэт і перакладчык * [[11 чэрвеня]] — [[Мікалай Дудчанка]], харэограф, рэжысэр, сцэнарыст, пэдагог, заслужаны дзеяч мастацтваў Беларусі * [[13 чэрвеня]] — [[Алег Судлянкоў]], беларускі бібліяфіл, калекцыянэр графікі, кніжных знакаў * [[18 чэрвеня]] — [[Яраслаў Клімуць]], беларускі літаратуразнаўца * [[23 чэрвеня]] — [[Юры Шатуноў]], савецкі і расейскі сьпявак, саліст групы «Ласкавы май» * [[1 ліпеня]] — [[Сьцепаніда Сьцепанюк]], легендарная беларуская ткачыха, народны майстар Беларусі * [[2 ліпеня]] — [[Леанід Шварцман]], савецкі і расейскі рэжысэр-мультыплікатар і мастак мультыплікацыйнага кіно * [[9 жніўня]] — [[Мікалай Сьлюнькоў]], савецкі партыйны дзея * [[11 жніўня]] — [[Анатоль Федарук]], беларускі навуковец, біёляг [[Катэгорыя:2022| ]] 1v16ih48q39a2hma8sr9v2j0sxez8cf 2 258302 2332300 2022-08-11T14:15:30Z (people of music) 76481 Створана старонка са зьместам '[[#аўтаматычна створаная старонка]]' wikitext text/x-wiki [[#аўтаматычна створаная старонка]] 7pn778z3ugvs2293q4jn8zbmux6mry1 10 258304 2332310 2022-08-11T19:15:58Z Dymitr 10914 [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Склад зборнай па футболе |1 = {{{1|}}} |назва = Аргентына на КА-2021 |колер фону = #6AB5FF |колер тэксту = white |краіна = Аргентыны |сьцяг = Аргентыны |турнір = Кубак Амэрыкі 2021 году — Чэмпіён |турнір_спасылка = Кубак Амэрыкі па футболе 2021 году |н1 = [[Франка Армані|Армані]] |н2 = [[Люкас Мартынэс Куарта|Куарта]] |н3 = [[Нікаляс Тальяфіка|Тальяфіка]] |н4 = [[Гансалё Мантыель|Мантыель]] |н5 = [[Леандра Парэдэс|Парэдэс]] |н6 = [[Хэрман Пэсэльля|Пэсэльля]] |н7 = [[Радрыга Дэ Паўль|Дэ Паўль]] |н8 = [[Маркас Акуньня|Акуньня]] |н9 = [[Сэрхіё Агуэра|Агуэра]] |н10 = [[Ліянэль Мэсі|Мэсі]] |н11 = [[Анхэль Дзі Марыя|Дзі Марыя]] |н12 = [[Агустын Марчэсын|Марчэсын]] |н13 = [[Крыстыян Габрыель Рамэра|Рамэра]] |н14 = [[Эсэк’ель Палясіяс|Палясіяс]] |н15 = [[Нікаляс Іван Гансалес|Гансалес]] |н16 = [[Хаакін Карэа|Х. Карэа]] |н17 = [[Нікаляс Мартын Дамінгес|Дамінгес]] |н18 = [[Гвіда Радрыгес|Радрыгес]] |н19 = [[Нікаляс Атамэндзі|Атамэндзі]] |н20 = [[Джавані Лё Сэльса|Лё Сэльса]] |н21 = [[Анхэль Карэа|А. Карэа]] |н22 = [[Ляўтара Мартынэс|Ляўт. Мартынэс]] |н23 = [[Эміліяна Мартынэс|Э. Мартынэс]] |н24 = [[Аляхандра Дарыё Гомэс|Гомэс]] |н25 = [[Лісандра Мартынэс|Ліс. Мартынэс]] |н26 = [[Наўэль Маліна|Маліна]] |н27 = [[Хуліян Альварэс|Альварэс]] |н28 = [[Хуан Муса|Муса]] |трэнэр = [[Ліянэль Скалёні|Скалёні]] }}<noinclude> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборных КА-2021|Аргентына]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборнай Аргентыны па футболе|Амэрыка-2021]] </noinclude> f53h2slyxo2wenhz8mf43o4ojx86fzc 10 258305 2332317 2022-08-11T20:17:25Z Dymitr 10914 [[Вікіпэдыя:Шаблёны|шаблён]] wikitext text/x-wiki {{Склад зборнай па футболе |1 = {{{1|}}} |назва = Калюмбія на КА-2021 |колер фону = #FFCD00 |колер тэксту = #003087 |краіна = Калюмбіі |сьцяг = Калюмбіі |турнір = Кубак Амэрыкі 2021 году |турнір_спасылка = Кубак Амэрыкі па футболе 2021 году |н1 = [[Давід Асьпіна|Асьпіна]] |н2 = [[Стэфан Мэдына|Мэдына]] |н3 = [[Оскар Мурыльлё|Мурыльлё]] |н4 = [[Карляс Куэста|Куэста]] |н5 = [[Вільмар Барыяс|Барыяс]] |н6 = [[Вільям Тэсыльлё|Тэсыльлё]] |н7 = [[Дуван Сапата|Сапата]] |н8 = [[Густава Куэльяр|Куэльяр]] |н9 = [[Люіс Мурыель|Мурыель]] |н10 = [[Эдвін Кардона|Кардона]] |н11 = [[Хуан Куадрада|Куадрада]] |н12 = [[Камілё Варгас|Варгас]] |н13 = [[Еры Міна|Міна]] |н14 = [[Люіс Фэрнанда Дыяс|Дыяс]] |н15 = [[Матэўс Урыбэ|Урыбэ]] |н16 = [[Даніель Муньяс Мэхія|Муньяс]] |н17 = [[Яйро Марэна|Марэна]] |н18 = [[Рафаэль Сантас Барэ|Барэ]] |н19 = [[Мігель Борха|Борха]] |н20 = [[Альфрэда Марэляс|Марэляс]] |н21 = [[Сэбастыян Пэрэс Кардона|Пэрэс]] |н22 = [[Альдаір Кінтана|Кінтана]] |н23 = [[Давінсан Санчэс|Санчэс]] |н24 = [[Джон Люкумі|Люкумі]] |н25 = [[Бальдамэра Пэрляса|Пэрляса]] |н26 = [[Франк Фабра|Фабра]] |н27 = [[Хамінтан Кампас|Кампас]] |н28 = [[Імі Чара|Чара]] |трэнэр = [[Рэйнальда Руэда|Руэда]] }}<noinclude> [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборных КА-2021|Калюмбія]] [[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Шаблёны:Склады зборнай Калюмбіі па футболе|Амэрыка-2021]] </noinclude> edmkhtszw1qwdmcytbjzoklxw4akb0m 0 258306 2332325 2022-08-11T22:25:26Z Stary Jolup 145 [[ВП:Вікіфікатар|вікіфікацыя]] wikitext text/x-wiki {{Навуковец}} {{Іншыя значэньні|Федарук}} '''Анатоль Федару́к'''<ref name="БЭ16">{{Літаратура/БелЭн|16к}}</ref> ({{ДН|1|4|1939}}, в. [[Хабы]], [[Берасьцейскі раён]] — {{ДС|11|8|2022}}<ref>[https://nashaniva.com/297223 Памёр Анатоль Федарук], Наша Ніва, 12-08-2022</ref>) — беларускі [[навуковец]] ў галіне [[Геабатаніка|геабатанікі]], інтрадукцыі расьлін і [[Садова-паркавае мастацтва|садова-паркавага мастацтва]]. [[Доктар біялягічных навук]] (1991), [[прафэсар]] (1995). == Жыцьцяпіс == Скончыў [[Берасьцейскі пэдагагічны інстытут]] (1961). У 1970 годзе абараніў [[Кандыдат навук|кандыдацкую]] дысэртацыю<ref name="ЭПБ5">{{Літаратура/ЭПБ|5}}</ref>. 3 1970 году ў [[БДУ|Беларускім дзяржаўным унівэрсытэце]], з 1976 — у [[Цэнтральны батанічны сад (Менск)|Цэнтральным батанічным садзе Нацыянальнай АН]] (загадчык лябараторыі, намесьнік дырэктара), з 1992 году ў [[БДПУ|Беларускім пэдагагічным унівэрсытэце]] (загадчык катэдры). == Навуковая дзейнасьць == Навуковыя працы па інтрадукцыі і [[Акліматызацыя|акліматызацыі]] расьлін, праблемах культурфітацэнозаў, папуляцый [[дрэва]]вых інтрадуцэнтаў, рэпрадукцыі кветкава-дэкаратыўных расьлін і садова-паркавага мастацтва. Але найбольшую славу і вядомасьць яму прынесьлі працы па старажытных парках і сядзібах Беларусі, якія сталі клясычнымі ў сваёй галіне і без якіх не абыходзіцца ніводзін сур’ёзны гісторык ці экскурсавод. Галоўныя працы ў гэтай галіне: «Садово-парковое искусство Белоруссии» (1989), "Старинные усадьбы Минского края (2000); "Старинные усадьбы Берестейщины (2006). == Выбраная бібліяграфія == * Интродуцированные деревья и кустарники западной части Белоруссии / А. Т. Федорук; Пад рэд. [[Іван Юркевіч|Івана Юркевича]]. — Мн., БГУ, 1972. — 192 с. * Ботаническая география. Полевая практика. — Мн., БГУ, 1976. — 224 с. * Древесные растения садов и парков Белоруссии. — Мн.: Наука и техника, 1980. — 208 с. * Жыццёвыя формы раслін: вуч. дап. па экалогіі. — Мн., 1996. — 63 с. * Старинные парки Белоруссии: Инвентаризация, стилевые особенности, сохранение и функциональное использование. — Мн.: Полымя, 1985. — 95 с. * Садово-парковое искусство Белоруссии. — Мн.: Ураджай, 1989. — 247 с. * Старинные усадьбы Минского края. — Мн.: Полифакт. — Лекция, 2000. — 416 с. * Старинные усадьбы Берестейщины. — Мн.: БелЭн, 2006. — 2-е изд. — 576 с. * Экология: учебное пособие. — Мн.: Выш. шк., 2010. — 426 с. == Узнагароды == * Ганаровая грамата [[Дзяржаўны камітэт па навуцы і тэхналёгіях Рэспублікі Беларусь|Дзяржаўнага камітэта па навуцы і тэхналёгіях Рэспублікі Беларусь]] (1998). * Адмысловая прэмія [[прэзыдэнт Беларусі|прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь]] у намінацыі «Архітэктура і рэстаўрацыя» (2006). * [[Ганаровая грамата Вышэйшай атэстацыйнай камісіі Рэспублікі Беларусь]] (2006). == Крыніцы == {{крыніцы}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|16|Федарук Анатоль Тарасавіч}} * Федарук Анатоль Тарасавіч // Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 5. Стаўраструм — Яшчур / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ ім. Петруся Броўкі, 1986. — 583 с, іл. — 10 000 ас. — С. 194 == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.brsu.by/sites/default/files/geo/fedoruk_at.pdf Федорук Анатолий Тарасович]{{ref-ru}} // [[Брэсцкі дзяржаўны ўніверсітэт імя А. С. Пушкіна]] * {{bis.nlb.by|141951|Федарук Анатоль Тарасавіч}} {{Бібліяінфармацыя}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Федарук, Анатоль}} [[Катэгорыя:Беларускія батанікі]] [[Катэгорыя:Выкладчыкі БДУ]] [[Катэгорыя:Дактары біялягічных навук]] [[Катэгорыя:Цэнтральны батанічны сад Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі]] [[Катэгорыя:Ляўрэаты прэмій Беларусі]] egzfazs2vzmpodl21ibihtpquxq74d0 2332326 2332325 2022-08-11T22:26:13Z Stary Jolup 145 выдаленая [[Катэгорыя:Ляўрэаты прэмій Беларусі]]; дададзеная [[Катэгорыя:Ляўрэаты беларускіх прэміяў]] з дапамогай [[Вікіпэдыя:Прылады/HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Навуковец}} {{Іншыя значэньні|Федарук}} '''Анатоль Федару́к'''<ref name="БЭ16">{{Літаратура/БелЭн|16к}}</ref> ({{ДН|1|4|1939}}, в. [[Хабы]], [[Берасьцейскі раён]] — {{ДС|11|8|2022}}<ref>[https://nashaniva.com/297223 Памёр Анатоль Федарук], Наша Ніва, 12-08-2022</ref>) — беларускі [[навуковец]] ў галіне [[Геабатаніка|геабатанікі]], інтрадукцыі расьлін і [[Садова-паркавае мастацтва|садова-паркавага мастацтва]]. [[Доктар біялягічных навук]] (1991), [[прафэсар]] (1995). == Жыцьцяпіс == Скончыў [[Берасьцейскі пэдагагічны інстытут]] (1961). У 1970 годзе абараніў [[Кандыдат навук|кандыдацкую]] дысэртацыю<ref name="ЭПБ5">{{Літаратура/ЭПБ|5}}</ref>. 3 1970 году ў [[БДУ|Беларускім дзяржаўным унівэрсытэце]], з 1976 — у [[Цэнтральны батанічны сад (Менск)|Цэнтральным батанічным садзе Нацыянальнай АН]] (загадчык лябараторыі, намесьнік дырэктара), з 1992 году ў [[БДПУ|Беларускім пэдагагічным унівэрсытэце]] (загадчык катэдры). == Навуковая дзейнасьць == Навуковыя працы па інтрадукцыі і [[Акліматызацыя|акліматызацыі]] расьлін, праблемах культурфітацэнозаў, папуляцый [[дрэва]]вых інтрадуцэнтаў, рэпрадукцыі кветкава-дэкаратыўных расьлін і садова-паркавага мастацтва. Але найбольшую славу і вядомасьць яму прынесьлі працы па старажытных парках і сядзібах Беларусі, якія сталі клясычнымі ў сваёй галіне і без якіх не абыходзіцца ніводзін сур’ёзны гісторык ці экскурсавод. Галоўныя працы ў гэтай галіне: «Садово-парковое искусство Белоруссии» (1989), "Старинные усадьбы Минского края (2000); "Старинные усадьбы Берестейщины (2006). == Выбраная бібліяграфія == * Интродуцированные деревья и кустарники западной части Белоруссии / А. Т. Федорук; Пад рэд. [[Іван Юркевіч|Івана Юркевича]]. — Мн., БГУ, 1972. — 192 с. * Ботаническая география. Полевая практика. — Мн., БГУ, 1976. — 224 с. * Древесные растения садов и парков Белоруссии. — Мн.: Наука и техника, 1980. — 208 с. * Жыццёвыя формы раслін: вуч. дап. па экалогіі. — Мн., 1996. — 63 с. * Старинные парки Белоруссии: Инвентаризация, стилевые особенности, сохранение и функциональное использование. — Мн.: Полымя, 1985. — 95 с. * Садово-парковое искусство Белоруссии. — Мн.: Ураджай, 1989. — 247 с. * Старинные усадьбы Минского края. — Мн.: Полифакт. — Лекция, 2000. — 416 с. * Старинные усадьбы Берестейщины. — Мн.: БелЭн, 2006. — 2-е изд. — 576 с. * Экология: учебное пособие. — Мн.: Выш. шк., 2010. — 426 с. == Узнагароды == * Ганаровая грамата [[Дзяржаўны камітэт па навуцы і тэхналёгіях Рэспублікі Беларусь|Дзяржаўнага камітэта па навуцы і тэхналёгіях Рэспублікі Беларусь]] (1998). * Адмысловая прэмія [[прэзыдэнт Беларусі|прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь]] у намінацыі «Архітэктура і рэстаўрацыя» (2006). * [[Ганаровая грамата Вышэйшай атэстацыйнай камісіі Рэспублікі Беларусь]] (2006). == Крыніцы == {{крыніцы}} == Літаратура == * {{Літаратура/БелЭн|16|Федарук Анатоль Тарасавіч}} * Федарук Анатоль Тарасавіч // Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 5. Стаўраструм — Яшчур / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ ім. Петруся Броўкі, 1986. — 583 с, іл. — 10 000 ас. — С. 194 == Вонкавыя спасылкі == * [http://www.brsu.by/sites/default/files/geo/fedoruk_at.pdf Федорук Анатолий Тарасович]{{ref-ru}} // [[Брэсцкі дзяржаўны ўніверсітэт імя А. С. Пушкіна]] * {{bis.nlb.by|141951|Федарук Анатоль Тарасавіч}} {{Бібліяінфармацыя}} {{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Федарук, Анатоль}} [[Катэгорыя:Беларускія батанікі]] [[Катэгорыя:Выкладчыкі БДУ]] [[Катэгорыя:Дактары біялягічных навук]] [[Катэгорыя:Цэнтральны батанічны сад Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі]] [[Катэгорыя:Ляўрэаты беларускіх прэміяў]] i9bmv6wga4jh4abv4heml4zxiithguh 0 258307 2332331 2022-08-11T22:30:30Z Stary Jolup 145 Створана старонка са зьместам ''''Федарук''' — прозьвішча. == Вядомыя носьбіты == * [[Анатоль Федарук]] (1939-2022) — беларускі [[вучоны]]. [[Доктар біялягічных навук]] (1991), [[прафэсар]] (1995) * [[Ніна Федарук]] (нар. 1951) — беларускі палітык * [[Сяргей Федарук]] (нар. 1947) — беларускі прадпрым...' wikitext text/x-wiki '''Федарук''' — прозьвішча. == Вядомыя носьбіты == * [[Анатоль Федарук]] (1939-2022) — беларускі [[вучоны]]. [[Доктар біялягічных навук]] (1991), [[прафэсар]] (1995) * [[Ніна Федарук]] (нар. 1951) — беларускі палітык * [[Сяргей Федарук]] (нар. 1947) — беларускі прадпрымальнік ды палітык {{неадназначнасьць}} il8cltc2yqvp8qcd3lyw1pd4frdcxns 14 258308 2332353 2022-08-12T09:32:43Z Dymitr 10914 [[Вікіпэдыя:Катэгорыя|катэгорыя]] wikitext text/x-wiki {{Болей|Франсіс Вэбэр}} [[Катэгорыя:Фільмы паводле рэжысэраў|Вэбэр, Франсіс]] 6mb4u55lzhaem1xjxaphst7cjllh3gh